De weerwoning

Onderzoek en ontwerp de meterologische dimensie van de architectuur

In lijn met een gebruik dat we over de laatste jaren ontwikkeld hebben bij ArtEZ, publiceren we ook dit jaar een overzicht van de twee lange ateliers die gedurende het najaars semester uitgevoerd zijn. Deze ateliers gebruiken een overkoepelend thema om de periode van vijftien weken dat een lang atelier duurt, te structureren en te voorzien van inhoud. Behalve een inhoudelijke verkenning en verdieping worden de studenten gestimuleerd om zelfstandig te komen tot een vraagstelling en zich tegelijkertijd te oefenen in het compact formuleren en verbeelden van deel vragen binnen het gestelde thema. Beide ateliers doen dit op een eigen manier. Het ene atelier, dat geconcipieerd en begeleid is door Frans Sturkenboom en Twan Verheijen, richtte zich op meteorologie en de invloed daarvan op de architectuur van woongebouwen. Waar dit atelier zich bekommerde om alles wat zich boven de grond afspeelt, richtte het andere zich, onder leiding van Dingeman Deijs en Giel Sengers, zich op alles wat zich in de grond afspeelt: de geologie. Door middel van reeksen onderzoeken en studies hebben beide ateliers geleid tot een verzameling boeiende onderzoeken en verrassende eindontwerpen waarvan deze publicatie een beeld geeft.

Namens ArtEZ wil ik de docenten, de deelnemende studenten, de staf van de Master Architectuur en niet te vergeten onze grafisch vormgever Linda Swaap danken voor de inzet en hun bijdragen in de totstandkoming van deze publicaties. Ik wens u veel plezier en inspiratie bij het lezen van deze publicatie.

Ady Steketee Coördinator atelieronderwijs

Arnhem, juli 2020

Het weer is altijd een belangrijke factor geweest in de architectuur. Menig architectuurgeschiedenisdictaat begint met de laconieke constatering dat het bouwen aanvangt met de beschutting tegen de elementen. Reeds Vitruvius wist echter dat het weer niet alleen de noodzaak, maar ook de genieting van de bouwkunst vormt. Hij laat in zijn tien boeken zien dat het weer op talloze wijzen aangrijpt op al het gebouwde en dat het tot de kunde van de architect behoort om zon, wind en regen ook als gunst van de goden in te kunnen zetten in het ontwerp. Hij noemt onder andere de koele noordelijke briesjes die de straten van de correct georiënteerde stad schoonvegen en de stralen van de milde ondergaande zon die de avondvertrekken in het huis verlichten, beide voorbeelden van nut én genieting van het weer.

In de huidige ecologische benadering van de architectuur domineert de vraag naar het nut: we kijken vooral naar het weer in termen van wat het ons kan opleveren. Meestal gaat het om energievraagstukken. De waarde in de Energie-prestatieberekening is doorslaggevend. Als er niet gesproken wordt over nut, dan tenminste over het voorkómen van schade. De regen is inmiddels door talloze NEN-normen een gereguleerd domein geworden waar de architect het liefst zo min mogelijk aandacht aan besteed. Ook het licht wordt uitgedrukt in verplichte vierkante meters raam en in belemmeringsfactoren terwijl lucht gezien wordt als ventilatiestroom en als spuicapaciteit, als een kwestie van gezondheid.

Architecten hebben over het algemeen een moeizame verhouding met deze kwesties en gaan met enige tegenzin over tot het installeren van sensorgestuurde luchtventilatie. Het weer komt nauwelijks op de tekentafel. Het is in onze architectuur vooral een kwestie van verplichtingen, belemmerin-

gen en verboden. Sterker: de regelgeving is erop gericht het weer zoveel mogelijk buiten te sluiten. Betekent EPC=0 ook niet een kosmisch autisme? Niet meer hoeven voelen, zintuigen op 0? Een huis zonder omgeving!

Wie ooit Jorens Ivens’ films ‘Regen’ of ‘De wind’ gezien heeft weet dat het weer ook een formidabele zintuigelijke en spirituele ervaring kan zijn. Een karakter dat onze levens vormgeeft en dat onze alledaagsheid hoe dan ook kleurt. De stad en het bouwwerk zijn als membraan dat ons scheidt van het weer ook een tweede huid die ons ermee in contact brengt. Gevel en dak vormen een klankkast van de elementen. Wie ooit bij een hevige stortbui onder aan een kathedraal gestaan heeft en zag hoe de spuwers het bouwwerk veranderden in een duizendkoppige fontein weet dat het weer ook gevierd kan worden en dat het vraagt om een architectonische geleiding, om een gebouwde choreografie.

Het is de hoogste tijd dat architecten het weer positief gaan waarderen. Dat ze het leren zien als een ontwerpopgave: het bouwwerk vormt een reeks kaders waarin het weer ontvangen, verwelkomd, doorgeleid en ook weer doorgegeven wordt. Het wordt zichtbaar, hoorbaar en voelbaar aan het gebouw: een potentieel geweldige esthetische en zintuigelijke ervaring. Een noodzakelijk complement ook voor de ‘ecologische’ benadering. Sterker nog: alleen als de architect het bouwwerk gaat zien als een architectonisch-meteorologische transformator in de ether is er kans dat hij ook de ecologische kwesties op een positieve manier leert benaderen, er plezier uit gaat halen en ze als een ontwerpopgave leert zien.

Maart 2020

Frans Sturkenboom/Twan Verheijen

Het Atelier Uitwerking van deze doelen

Om de studenten kennis te laten maken met de verschillende aspecten van de opgave zijn een aantal colleges georganiseerd. Naast een algemeen college ‘meteorologie’ (Twan Verheijen), een college

‘geschiedenis van het weer in de architectuur’, en een algemeen college ‘geschiedenis van de massawoningbouw in de twintigste eeuw’(beide Frans Sturkenboom) is er een lezing van Marc Reniers over actuele ontwikkelingen in de woningbouwplattegrond.

Doelen

Het atelier heeft een drietal doelen;

1. Kennis opdoen ten aanzien van bestaande massawoningbouw, in het bijzonder de woningtypologische en meteorologische aspecten.

2. Oefenen van ontwerpvaardigheden die betrekking hebben op woningbouw en op weerskundige aspecten van de architectuur.

3. Inspiratie opdoen ten aanzien van het weer in zijn algemeenheid en de impact ervan op de architectuur.

Verder wordt de studenten gevraagd om een analyse te maken van een bekend woonblok uit de geschiedenis van de massawoningbouw. Naast een aantal historische voorbeelden -zoals de Ímmeubles Villas van Le Corbusier en de Kashba van Piet Blom- zijn er ook actuele projecten zoals de woonblokken van Search in Aarhus en die van OMA in Fukuoka. Er wordt aandacht besteed aan ontsluiting, differentiatie, typologie, materialisering etc. en daarnaast aan oriëntatie en andere weer-specifieke gegevens. Verder wordt de studenten opgedragen een verbetering door te voeren die de weersgenieting van bewoners van het blok kan vergroten.

Dit kennistraject krijgt zijn voltooiing en hoogtepunt in een dagexcursie naar het mekka van de massawoningbouw Amsterdam inclusief een rondleiding en toelichting door Marc Reniers (M3H architecten) door woonblok ‘De Smaragd’.

Om warm te draaien en een gevoel te krijgen bij de invloed van het weer op de architectuur begint het atelier met twee korte ontwerpopgaven. In de eerste ontwerpen studenten met een aantal door hen verzamelde bijzondere weerdetails een klein tuinhuis. De opgave is bedoeld om hen op een eenvoudige manier te laten zien dat het weer in al zijn verschijningen een impact heeft op de vorm en het materiaal van het bouwwerk én het gemoed van de gebruiker.

De tweede opgave –onder de titel ‘Architecture without architects’- betreft een oefening waarin

gevraagd wordt om een klein weersobservatorium te ontwerpen. De studenten worden daartoe in Google Earth ‘gedropt’ op verschillende lengtebreedtegraden die steeds verwijzen naar locaties met een compleet verschillende weershabitus. De gedachte is dat de studenten op deze wijze kennis maken met de manieren waarop architectuur door klimatologische en culturele verschillen gevormd wordt.

Het Atelier is opgedeeld in een ochtend- en een middagdeel. In de ochtend worden colleges verzorgd, analyses gemaakt en kijken de studenten naar een aantal films van Joris Ivens (‘Le Mistral’, ‘Le Vent’, ‘De Regen’) waarin een weersverschijnsel telkens het hoofdpersonage is. In de middag is er begeleiding.

De hoofdopgave betreft het ontwerpen van een woonblok van 50 woningen op één van de drie - door de docenten aangeleverde - locaties in de buurt van de Academie in Arnhem. De opgave is complex (zwaar programma, grote differentiatie, kleine, stedenbouwkundig ‘moeilijke’ locatie, typologische bijzonderheden, meteorologische complicaties) als voorbereiding op een toekomstige ontwerppraktijk.

De opgave wordt gestart met een kwantificering die uitkristalliseert in een telmodel. Dit model wordt vervolgens bewerkt door er met een aantal deelopgaven aan te schaven. Onder de titels Cooling Cave (koelte in het woonblok), Wuthering Heights (kan wind ook een woonplezier worden?), Prostrate to the sun (zongenieting én zonwering), Waterketens (de architectonische geleiding én visualisering van de regen), De Zingende Zolder (materiaal als klankkast voor het weer) en Ravel-city (silhouetten) wordt het telmodel getransformeerd tot een ‘meteorologisch woonblok’. Tenslotte wordt bijzondere aandacht besteed aan de huid van het gebouw (materiaal en ornament) die gezien wordt als de uitdrukking van een bestaan in de dampkring.

Programma

Een woonblok met weerwoningen in een stedelijke context. Architectonische eisen: iedere woning heeft één meteorologische bijzonderheid. Dit is niet zozeer een bouwkundig element als wel een ‘gerichtheid op het weer’, of omgekeerd een trope (wending) om aan het weer te ontsnappen. Uiteraard spelen de bouwkundige elementen (balkon, loggia, impluvium, patio, veranda, zolder, kelder etc.) daarin een rol maar belangrijker nog is dat er typologieën worden ontwikkeld: een zonmijderswoning, maanpatio’s, nokkapellen, weerwolven (afschuiningen gericht op het weer) en penthouse-impluvia, naar-het-licht-klimmen-woningen, naar-de koelte-bewegen-woningen. Een type impliceert een stemming, een afgestemd zijn op het weer. De af-

stemming op het weer impliceert dat de diagonaal en de verticaal belangrijker zijn dan de horizontaal. De woning heeft dan ook minimaal twee, en liefst drie verdiepingen of idem een dubbele splitlevel. Alle kanten van het woonblok kunnen worden benut: binnen-en buitenkant, voor-en achterkant, zijkanten, boven en onderkant. In iedere woning zit een spanning tussen twee polen. Daarbij gaat het vooral om verschillen in temperatuur, in lichtinval, oriëntatie (stad-blok, groen-stedelijk), beregening, blootstelling aan de wind. Deze gradiënten verschillen door het hele blok.

Differentiatie maakt het blok spannend. Sculpturale ingrepen (bijvoorbeeld hellende of getordeerde vlakken) maken verschillen in ontvangst van het weer aannemelijk. Verworven kennis uit de onderzoeksopdrachten (Wuthering Heights, Prostrate to the Sun, Waterketens, Zingende Zolder, Cooling Cave) kan worden benut om woningen te specificeren.

Het woonblok vraagt een silhouet dat de hemelkoepel waardig is! Vanuit typologische en conceptuele gegevens wordt naar de huid en het ornament toewerkt (patronen, figuren, texturen).

Concept

Bedenk allereerst wat je met het weer wilt. Wat betekent de hemelkoepel voor je: zie je/ervaar je het als een koepel? Of als een vlak? In het laatste geval: als een horizontaal of een verticaal vlak, als iets dat boven je hangt, of als iets dat aankomt/ verdwijnt? Deze vragen kunnen al heel veel betekenen voor de oriëntatie van je woning. Is erin afleesbaar dat het wonen naar dit contact verlangt? Of wendt het zich af? Een andere vraag: is het weer alleen een plaatje, of iets op de huid of op het trommelvlies? Welke acties en passies in huis komen overeen met de antwoorden op bovenstaande vragen. Waar woon je, waar kook je, waar slaap je, waar werk/hobby-of studeer je. Kortom: ruimtelijke organisatie, oriëntatie, buitenruimte, ventilatie meteorologische aspecten (zon, wind, regen, opwarming en afkoeling)

Organisatie gebouw

Ontsluiting, parkeren, entree, routes, galerij/corridor/gang, aanvullend programma, facilitair (schachten, installaties). Dit zijn niet alleen technische problemen, het is ook een ‘gevoel’. Daal je af in je ‘grot’ of klim je naar je ‘nest’? Denk aan het verschil tussen een benedenwoning en een bovenwoning, ook die in de Unité.

Constructieve opbouw

Denk na hoe constructie en structuur zich verhouden. Welke rol speelt de constructie eventueel in klimatologische kwesties?

Bouwbesluit

Voldoet de woning (het gebouw) aan het Nederlandse bouwbesluit? Wat zijn de consequenties? Alleen een globale toets.

Kwantitatieve en kwalitatieve eisen

- 10% van de woningen is een 5-kamerwoning (dus 4 slaapkamers, 1 parkeerplaats)

- 30% van de woningen is een 4-kamerwoning (dus 3 slaapkamers, 1 parkeerplaats)

- 30% van de woningen is een 3-kamerwoning (dus 2 slaapkamers, 1 parkeerplaats)

- 30% van de woningen een 2-kamerwoning (dus 1 slaapkamer, 0,7 parkeerplaats)

- De woonruimte, keuken en het sanitaire deel groeien mee met het aantal slaapkamers. Datzelfde geldt voor een eventuele buitenruimte.

- Een hoofdslaapkamer (1 per woning) is minimaal 12 m², een gewone slaapkamer 7 m².

Vrije indeelbaarheid is toegestaan maar dan moet worden aangetoond dat de woning minimaal bovenstaande verblijfsruimten kan omvatten.

Minimaal 50% van deze woningen heeft een zolder met gebruikswaarde. Dit geldt ook (juist) voor hoogbouw. Een zolder wordt hier gedefinieerd als een ruimte die tenminste een halve verdieping hoger ligt dan het niveau van de rest van de woning, minimaal 1,5 verdieping hoog is en een houten constructie/buitenkant (dakplaten) heeft. Het kan een atelier zijn maar het mag ook een sterrenwacht zijn of een andere denkbare hobby- of werkactiviteit. Geef deze ruimten als zodanig vorm: dus met een noord- (noordwest-/noordoost-)raam of een daklicht. Het atelier hoeft niet direct aan te sluiten op de woning maar mag via een trap, trapladder of schacht bereikbaar zijn (hoeft niet te voldoen aan bouwbesluit). Wel moeten op die manier ook materialen ter plaatse gebracht kunnen worden (katrol).. Omdat deze ruimtes ook gebruikt kunnen worden om muziek/lawaai te maken (de meeste hobby’s zijn luidruchtig) moet aannemelijk gemaakt worden dat ze min of meer ‘vrij’ in de ruimte hangen. Zij mogen maar één wand of vloer delen met een andere woning en dat delen is ook echt een deling (geïsoleerd zijn betekent letterlijk een eiland zijn). (20m² aanvullend op het programma)

Een atelier kan echter ook een serre zijn waar je planten kweekt: ook hier minimaal 1,5 verdieping maar de oriëntatie is vrij. De glaswand helt.

Minimaal 50% van de woningen heeft een kelder (cooling cave). Een kelder wordt hier gedefinieerd als een ruimte die niet aan de buitenkant ligt en die minimaal een verdieping lager ligt dan de rest van de woning. Maak aannemelijk dat de temperatuur 5 graden lager is dan in de rest van de woning. Airco is niet toegestaan. Voor het overige worden koele plaatsen in het blok aangemoedigd. De kelder moet aansluiten aan de woning. Denk na over alle mogelijke opties: wind, donkere plaatsen, aarde, massa etc. (mag één van de ruimten zijn, hoeft geen daglicht)

Alle woningen hebben een buitenruimte (loggia, balkon, terras, dakterras, impluvium, atrium, veranda etc.). Deze buitenruimte moet strikt privé of afschermbaar zijn. Dit kan typologisch (een loggia is bijvoorbeeld inpandig) maar eventueel ook door mobiliseerbare lichte onderdelen zoals zeilen, schermen, taatsdeuren, gordijnen etc. Let op: een loggia is een vorstelijke buitenruimte die minimaal over anderhalve verdieping gaat. Een serre geldt alleen als buitenruimte als de pui voor 70% weg te klappen is. Voor alle buitenruimtes geldt dat ook zij minimaal 4,5 m vrije hoogte hebben. Eventuele 2e buitenruimtes in een woning hoeven niet aan deze eisen te voldoen. Minimaal 12 m².

Er dient bijzondere aandacht te worden besteed aan geluidsisolatie. Het weer waarnemen betekent zo min mogelijk gehinderd worden door je buren. Je meteorologische of kosmische antenne wil geen menselijke signalen opvangen. Dit geldt met name voor de echte weerruimten. Deze isolatie van het gezin of zelf binnen het gezin, de isolatie van het individu, wordt gecompenseerd door één gemeenschappelijke ruimte voor het hele blok: voor vergaderingen van de verenigingen van eigenaren, blok-BBQ’s, buurtfeesten, sportkooi (basketbal/ tennis/tafeltennis/voetbal/zwembad etc.), gemeenschappelijke tuin en/of verhuurbare ruimte. Hier geldt eens te meer: deze ruimte levert geen overlast voor eventuele antisociale medeblokbewoners. Is dus goed geïsoleerd. Minimaal 100m².

Boterdijk

De boven en benedenwereld

Jarich Haantjes

De boven en benedenwereld is een kleinschalige houten woonwijk gebouwd op robuuste houten pijlers aan de Boterdijk te Arnhem. Deze is gelegen aan de rafelige oever van de Nederrijn. De wijk is vertikaal verdeeld in de bovenwereld en benedenwereld. Samen creëren zij een unieke manier van wonen die alleen te vinden is in De boven en benedenwereld.

De benedenwereld

Vanaf de Boterdijk met op de achtergrond de Nederrijn betreedt je de benedenwereld, waar je over het meanderende stenen hoofdpad geleid wordt door een zacht glooiend groenlandschap met kleine spiegelende vennetjes, afgewisseld door houten pijlers die als boomstammen fier in het landschap staan. Waar verschillende gemeenschappelijke voorzieningen zijn verweven, waar je kan barbecuen, lunchen of sporten.

De bovenwereld

De bovenwereld bestaat uit een schakering van vijftig grondgebonden houten woningen, met een houten trap als schakel tussen de boven en benedenwereld. Variërend van twéé- tot en met vijfkamerwoningen. Van deze vijftig woningen is de helft uitgevoerd met een cooling cave, de andere helft heeft een zolder met vliering.

Vanaf het kronkelende hoofdpad is elke woning met een smal stenen pad ontsloten. Aan het einde van het pad, loop je via een houten steektrap bevestigd aan de onderkant van de woning, omhoog naar de begane grond. Het begin van de bovenwereld. Waar je overdag ontvangen wordt in een met daglicht overgoten hal. Die toegang biedt naar de slaapkamers, badkamer en technische ruimte. Daarna kom je boven op de eerste verdieping, waar de woonkeuken en kleine loggia uitzicht bieden op het groenlandschap van de benedenwereld. Op de tweede verdieping loop je de trap op richting de dubbel hoge loggia. Samen met de hoge vides van de woonkamer gecombineerd met de aan weerszijde dubbel hoge ramen van de woonkamer kunnen de bewoners vanuit hun woonkamer of loggia de weerelementen aanschouwen. Afhankelijk van het type woning is er op de derde verdieping een zolder of een cooling cave.

De zolder is een dubbel hoge ruimte van houten spanten en gordingen die de sfeer geven van het

archetype zolder. Het daglicht straalt via de grote glazen kopgevels en daklichten naar binnen, zodat je er overdag kan schilderen, en ’s avonds de sterren kan observeren. De andere type woning heeft op de derde verdieping een cooling cave. Deze zweeft als een massief blok boven de dubbel hoge woonkamer. Via een smal bruggetje van persroosters, is de cooling cave via een kleine dikke deur bereikbaar. Eenmaal de deur geopend, treedt je via een diepe nauwe doorgang in een donkere verkoelende ruimte. Waar helemaal tot jezelf kan komen.

De boven en benedenwereld een kleinschalige houten woonwijk, gebouwd op houten pijlers. Met een gezamenlijke meanderende groene benedenwereld. Weerbaar

Nafthali van der Toorn

Tussen de Rijn en de hemel ligt een uitgestrekte oever. Deze oever is de rand van een stad die Arnhem heet. Het is een oude stad die veel heeft meegemaakt. De mens en natuur vallen haar aan. De Nederrijn probeert het elk jaar weer opnieuw. Een oorlog heeft de stad diep geraakt in haar ziel. Voor de toekomst kan deze oude stad goed versterking gebruiken.

Bij het analyseren van de context en het bezoek ter plaatse heb ik mij laten inspireren tot het ontwerp van het silhouet. Totaal 49 woningen in een nieuwe stadswal met kantelen langs de Nederrijn. De woningen bestaan uit 5 verschillende types. Variërend tussen 5 kamerwoningen, 4 kamerwoningen, 3 kamerwoningen en 2 kamerwoningen. Door het maken van een telmodel zijn de woningen om elkaar heen gevlochten. Zodat alle woningen zicht hebben op de Nederrijn. Er ontstaan veel hoogte verschillen in de woningen. Die als kwaliteit hebben dat er routes ontstaan langs het programma.

Door het optillen van het maaiveld ontstaat er een corridor voor ontsluiting van de woningen. 43 woningen hebben een eigen ingang vanuit het nieuwe maaiveld. De overige 6 woningen hebben een ontsluiting vanaf het bestaande maaiveld. De constructie is een grid waardoor alle woningen vrij in deelbaar zijn.

50% van de woningen heeft een zingende zolder en overige 50% een cooling cave. Deze zijn als boxen in het grid gehangen. En een bijkomende

kwaliteit is door de nieuwe hoogteverschillen dat er ruimtes in ruimtes ontstaan. De zingende zolder is altijd in contact met de natuurelementen door het uitkomende lessenaarsdak.

Door het hoogteverschil tussen het bestaande maaiveld en de Nederrijn is er ruimte voor een ondergrondse parkeerplaats aan de noordzijde. Deze heeft 2 ontsluitingen die zijn voorzien van noodtrappen en lift. Rondom de trappen en lift zijn bergingen en technische ruimtes.

Bij benadering van het woonblok aan de noordzijde word je verrast door de open structuur. Tussen de woningen door is de oever van de overzijde van de Nederrijn te zien. Om weerstand te bieden tegen de natuur elementen heeft het gebouw een jas om het grid. Ik heb mij laten inspireren door waterafvoeren van gebouwen rond 1500. Die hebben verholen goten en water geleiders geïntegreerd in de gevelconstructie.

Om het silhouet te versterken is de oude goot geüpdate en in vast ritme rondom het gebouw voorzien. Achter de goten zijn draaiende delen gemaakt van glas. Deze oplossing zorgt ervoor dat binnen buiten kan worden. En om zon en wind te weren bij het openen van de gevel is een vast glas paneel toegepast. Vanuit het interieur wordt de horizon over de Nederrijn niet weggenomen. Er ontstaan door de verholen goten vensters die geborgenheid geven tegen de elementen der natuur. Op afstand is te zien dat de oude stad nieuwe versterking heeft gekregen. Zodat zij weerbaar is voor de toekomst!

gebouw komt, bij het andere woongebouw is juist het omgekeerde effect, de centrale ruimte wordt steeds kleiner naar mate je hoger in het woongebouw komt. Beide woongebouwen beschikken over twee gevels, de buitenste schil is een op zichzelf staande geodetische koepel. Binnen de driehoeken van koepel bevinden zich ramen die geopend kunnen worden. De buitenruimte bij de woningen ligt tussen de binnen- en de buitenschil, bereikbaar via een schuifdeur vanuit de woonkamer.

Interlocked with the weather

Patricia Tesselaar

Een uitdagend atelier met een bijzonder eindresultaat; een woongebouw als open structuur waardoor de appartementen bijna vrijstaande woningen zijn.

Eigenzinnige druppels

Jorrit van der Weide

Mijn locatie voor het woongebouw is gelegen aan de boterdijk langs de Nederrijn tegenover ArtEZ. De locatie en de heersende windrichting resulteert in een aerodynamische gebouwvorm om de windhinder rondom het gebouw en de locatie tot een minimum te beperken. Dit, omdat in mijn ogen een gebouw de omgeving moet stimuleren en niet moet hinderen.

Om de schaal aan de locatie aan te passen is het programma in twee druppelvormige gebouwvolumes geplaatst. De ontsluiting van beide woongebouwen vindt plaats doormiddel van een centrale hal, bereikbaar vanuit de ondergelegen parkeergarage. Bij één woongebouw wordt de centrale hal steeds groter naar mate je hoger in het woon-

De meeste appartementen bestaan uit twee afzonderlijke delen, door een gang en trap met elkaar verbonden. Door de appartementen niet naast en boven elkaar te plaatsen, maar ze onderling in elkaar te laten haken, ontstaat een een open weefsel. Dit weefsel is buigbaar en maakt het mogelijk voor het weer om door het gebouw te trekken. In deze openingen is er ruimte voor toegangen naar twee of drie woningen. De overige openingen zijn buitenruimtes die dienen als brug. Op een brug ervaar je het weer vaak meer dan op het maaiveld, omdat de wind zich door deze openingen van het gebouw perst, zul je niet alleen de wind, maar ook de regen beter ervaren. Natuurlijk prikt de zon ook door het gebouw heen en creërt het een schouwspel op het achtergelegen gebied. Een schouwspel dat een constant veranderend vlekkenpartoon vormt, afhankelijk van het moment van de dag en de lichtintensiteit.

Niet alleen buiten de appartmenten hebben deze openingen voordelen, maar ook intern. Doordat een appartement veelal alleen met zijn vloer en plafond in contact staat met andere appartementen, kunnnen aan alle zijden gevelopeningen worden gecreërd. Daardoor ontstaan zeer lichte appartmenten, waarbij de openingen specifiek geplaatst zijn, afhankelijk van de ruimte die achter de gevel ligt. De slaapkamers zijn voorzien van lage brede ramen op bedhoogte. De woonruimtes hebben hoge ramen van vloer tot plafond. In de keuken is een raam op het niveau van het aanrecht. Hierdoor worden ruimtes binnen het grote weefsel

meteen zichtbaar. De zolders zijn voorzien van een dakraam waar vanuit woonruimtes naar de hemel gekeken kan worden. Daarnaast hebben de meeste zolders een laag raam op vloerniveau die ervoor zorgt dat je vanuit de woonruimte over de zoldervloer naar buiten kan kijken.

Al deze elementen zorgen voor een eigenzinnig gebouw dat zich over de locatie drapeert, waarbij er tussenruimte ontstaat, waardoor de helling en het contact met het water zichtbaar blijft. Het water kan het gebied nog steeds binnendringen of zich terugtrekken, waardoor je het stijgen en dalen van de waterspiegel van de Nederrijn kan blijven ervaren.

Het gebouw heeft een brutalistische uitstraling, die nog sterker naar voren komt door het gebruik van dragende betonelementen. De betonnen facades dragen net als de gevelopeningen de functie uit die ze hebben. Op stijgpunten zoals (nood)trappen en liften is een verticale belijning te zien, waar er bij de appartementen juist een horizontale belijning is te herkennen.

De groene helling fungeert gelijk als een cascade die het water geleidelijk naar de rivier leidt. Alle woningen zijn op de binnenplaats georiënteerd waardoor je de groene binnenwereld echt beleeft. Bij elk appartement kom je binnen in de zolder waarbij je met een wenteltrap naar beneden afdaalt en continue in verbinding staat met de binnenwereld. Zo ben je niet alleen betrokken met alle weerselementen maar ook nog eens met de natuur.

Mountain hill

Wouter Mosselman

Wonen aan de Nederrijn en genieten van het weer en de natuur. Dat is de beleving die je hebt als je woont in Mountain Hill. De woningen bieden bescherming tegen de elementen van het weer en zorgen tegelijk een ervaring van het weer en de natuur.

De locatie aan de Boterdijk biedt niet alleen de mogelijk om een verbinding te maken met de rivier, maar ook met de hemelkoepel en de rijke natuur die zich in de nadere omgeving bevindt zoals Meinerswijk. De vorm van Mountain Hill is ontstaan door de elementen van de natuur met elkaar te verbinden. In basis is Mountain hill een gesloten bouwblok rond een binnenplaats. Deze binnenruimte opent zich als een trechter naar boven waardoor een schuin oplopende vlak ontstaat als een heuvel. Door aan de zijde van het water het blok open te breken krijgt de binnenplaats de kans om koele wind uit het zuidwesten dat over de rivier gaat binnen te laten. Om de buitenkant van zware betonnen elementen te voorzien als een berg en de hellende binnenplaats te voorzien van groen creëer je de heuvels. Zo ontstond Mountain Hill.

De boven en benedenwereld Jarich Haantjes

Eigenzinnige druppels

Doorsnede

Doorsnede

tweede verdieping

tweede verdieping

Doorsnede plattegrond doorsnede

derde verdieping

derde verdieping

Interlocked with the weather

Patricia Tesselaar plattegrond

Wouter Mosselman

plattegrond

doorsnede

De Cascade

Janira Christiaans

Ik val naar beneden

Steeds sneller, mijn weg onbekend

Via een raam stroom ik naar mijn vrienden

Samen gaan we verder

Omlaag, naar binnen, naar buiten

Ik stroom omhoog, via de wortels van een boom

Ik voel de zon

Ik word lichter

De wind neemt me mee

Omhoog

Nog hoger, om straks weer te vallen...

Van voormalig stadspark tot woonblok dat het weer omarmt. Tussen Arnhem Centraal Station en de Blauwe Golven ligt Coehoornpark. Een klein park dat onverwacht groen in de stad brengt. Hier komen 50 weerwoningen die de regen, de zon en het groen een plek geven en een nieuwe ervaring voor bewoners bieden.

Het nieuwe L-vormige volume maakt de straatwand aan het Nieuwe Plein af. Door intensief te verdichten wordt het mogelijk om voldoende ruimte voor groen en water over te houden. Bijna elke woning is uniek en heeft minimaal twee verdiepingen. Wil je even bijkomen en aan de buitenwereld ontsnappen, dan kan je naar beneden afdalen in de cooling cave die onder je woning hangt. Hier is er ruimte voor een filmkamer of meditatieruimte. Wil je van het weer genieten, dan klim je naar boven naar de zolder, waar de hobbykamer met 4,5 meter hoogte zicht biedt op de hemelkoepel. Hier kan je de lucht zien veranderen en de regen zien stromen langs schuine glazen vlakken die naar achter hellen. Het water wordt om de twee verdiepingen opgevangen in een ondiepe betonnen goot, waarna het zichtbaar verder naar beneden stroomt langs de schuine gevel.

Op het maaiveld komt het water in een molgoot terecht die langs de gevel loopt en in een waterbassin eindigt dat op de hoek van het blok ligt. De hoek wordt benadrukt door een getrapte vloerconstructie die als een cascade functioneert als het regent. Het water wordt opgevangen en in de waterkamer geleid, waar het verder door het gebouw stroomt om weer buiten te komen in een waterbassin in de tuin. Doordat het gebouw aan de noord- en oostzijde is gesitueerd, krijgen de bomen veel zon in de

tuin die zuid georiënteerd is. Aan de tuinzijde helt de glazen gevel naar voren, zodat het zicht naar de tuin is gericht en het regenwater naar beneden valt via spuwers in de goot.

Groen komt ook op de dakterrassen, groeit langs de betonnen constructie naar beneden en klimt naar boven in de twee gemeenschappelijke buitenruimtes. Deze ruimtes prikken een gat door het grote volume en brengen daglicht in de corridors. De gekoppelde corridors vormen een dubbelhoge ruimte met een brug naar de entree van de woningen. Via de hoofd- en vluchttrappenhuizen wordt daglicht binnen de corridors gebracht. Deze vorm van ontsluiting maakt het mogelijk om doorzonwoningen te maken. De grote aluminium schuifpuien zorgen voor voldoende ventilatie en verdelen de glazen gevels die ingekaderd worden door het betonnen skelet van de grote Cascade die als een rots in zijn omgeving staat.

Op eenzame hoogte Cindy Smit

Wanneer de vraag naar woningen blijft groeien, de ruimte om te bouwen in steden afneemt, maar park en groen als zijnde belangrijk gekenmerkt wordt, is de enige oplossing bij de vraag om 50 appartementen te maken de hoogte in te gaan. Vandaar de keuze om op de Coehoornlocatie drie torens te plaatsen. Door het maken van hoge maar slanke torens ontstaat de mogelijkheid om het groen in het Coehoornpark voor een belangrijk deel te behouden als openbare ruimte. De oriëntering van de torens is zo ontworpen dat de appartementen zoveel mogelijk langs elkaar heen kijken.

De entreecurve leidt de bewoner de toren in, maar vormt door de anderhalve meter in de gevel verdiepte entree, voor de parkbezoeker een drempel. Versterkt door een slagschaduw geworpen op de entreepui waardoor deze minder uitnodigt voor de ‘vreemde’.

De gevel is gemaakt van geperforeerd aluminium, dit loopt voor de kozijnen in de slaapkamers en woonkamers door waardoor deze overdag verborgen zijn zo lang de shutters gesloten zijn zodat het silhouet sterk blijft en niet te druk wordt.

Wanneer je de toren betreedt, kom je in de gangzone en kan je met de trap of met de lift omhoog naar de appartementen of omlaag naar de on-

dergrondse parkeergarage. Elke woning wordt via een eigen verdieping ontsloten, zo kan je van een zogeheten Penthouse ervaring spreken als je hier woont. De woningen liggen gestapeld rondom de gebouwkern waardoor elke woning altijd genoeg zonlicht en uitzicht heeft. Tevens ontstaat er een unieke ruimtelijkheid over verschillende lagen binnen de appartementen.

Een complex geheel met een unieke woonervaring, waarin de weersomstandigheden op grote hoogte worden getrotseerd.

woningen en de scheuren vormen de open buitenruimtes ertussen. Het woningblok bevindt zich op de hoek van de rustige Coehoornstraat en de drukke ontsluitingsweg Nieuwe Plein die het woningblok scheidt van de binnenstad van Arnhem.

De binnenstad kampt met hittestress (langdurige blootstelling aan warmte), die in de zomer ook door de bewoners aan de Coehoornstraat ervaren kan worden. Door het aanbrengen van kloven door het blok kan de wind door het blok heen waaien en de hitte uit het blok afvoeren.

Blokkenstapel

Kelly Tibbe

De 50 appartementen aan de Coehoornstraat zijn gesitueerd rondom een binnentuin waar mensen samen komen. De appartementen gelegen aan de zuidkant van het zijn lager zodat de zon de achter gelegen appartementen bereikt. De gevel bestaat uit verschillende gestapelde blokken met daar tussen een buitenruimte. Als materiaal voor de plint heb ik gekozen voor beton. De blokken op de verdiepingen zijn van hout, wat verweerd door het weer. Op de begane grond bevinden zich de 2 kamer appartementen met een cooling cave in de kelder. De 3 kamer appartementen bevinden zich op de 1e en 2e verdieping en hebben een cooling cave ‘hangen’ in de begane grond van de onderburen. De 4 en 5 kamer appartementen bevinden zich op de 3e tot en met 8e verdieping en hebben een zolder. Een deel van de zolders bevindt zich onder de schuine kap een ander deel is als autonoom volume aan de appartementen hangen, uitkijkend op de binnentuin.

De kloven vormen ook de ontsluiting van de woningen in het blok en vormt de verbinding met de stad. Elk brok is één woning, het hoogte van de woning is bepaald door de zonsopkomst en ondergang. De woningen aan de kloof zijn in de meeste gevallen de lage brokken. De buitenste brokken aan de noord- en oostrand van het kavel zijn hoge brokken. Daarnaast verschilt iedere woning in hoogte t.o.v. de naastgelegen woning. Hierdoor ontstaat een variatie in gebouwhoogtes, waardoor de woningen achter elkaar ook zon kunnen opvangen.

Het concept van gedroogde aarde is doorgezet in de gevel van de woningen in de vorm van geramde aarde. Een beproefde bouwwijze waarbij laagjes zand van 25 centimeter dik op elkaar worden gestampt. Het resultaat is een horizontaal licht golvende opbouw van lagen zand.

De raamkozijnen aan de buitenste zijdes zijn kleine ronde ramen met een maximale diameter van 70 centimeter om zo veel mogelijk het geramde aarde te zien. De raamkozijnen in de kloof zijn langwerpig horizontaal ontworpen, deze kozijnen liggen diep in de wand of steken buiten de gevel uit. Hierdoor kunnen bewoners de kloof ver inkijken.

Wonen in de zandkloof Fabricio Demuro

De Coehoornstraat ligt aan de rand van het centrum van Arnhem, op enkele minuten loopafstand van de Rijn. In de zomers van 2018 en 2019 stond het waterpeil in de rivier erg laag door het warme weer en weinig neerslag. Het effect wat ontstaat is dat de rivierbedding droog valt. In de uitgedroogde bodem ontstaat craquelé, een patroon van scheuren doordat de ingedroogde klei krimpt. Dit weerseffect is aanleiding geweest voor de plattegrond van het bouwblok. De kleibrokken vormen de

Iedere woning is weer anders vorm gegeven, wat resulteert in 50 unieke woningtypes en veel verschillende vloeroppervlaktes. Het vloeroppervlak per laag in de woningen varieert van 15 m² tot 27 m², op elkaar gestapeld om het gevraagde programma te kunnen realiseren. Op de bovenste verdieping bevindt zich in elke woning de zolder. Een deel van de woningen hebben een zingende zolder waarin op regenachtige dagen kan worden genoten van de tikkende regen op de zinken dakbedekking. Een ander deel is bergzolder met daarop een dakterras vanwaar kan worden genoten van de ondergaande zon.

De Cascade

Janira Christiaans

doorsnede

Doorsnede A

Doorsnede B

Doorsnede C

Doorsnede A

Doorsnede B

Doorsnede C

Doorsnede A

Doorsnede B

Doorsnede C

Op

Cindy Smit

Op eenzame hoogte Cindy Smit

Binnengevel Zuid

Buitengevel Noord

Sunblock

Judith van Hoorn

Het woongebouw Sunblock huisvest 50 woningen in een eenrichtingsstraat in Arnhem. In twee schuim aflopende blokken zijn 2, 3, 4 en 5 kamerappartementen te vinden. In de Vijfzinnenstraat zijn een aantal gebouwen die in de schaduw liggen door het plaatsen van een hoog woongebouw.

Door te kijken naar verschillende vormen is te zien aan de schaduwen dat een wigvorm minder schaduw werpt op de omliggende woningen. De plek op de kavel waar genoten kan worden van de meeste zonuren is bestemd voor de gemeenschap uit de straat en het woongebouw. Onder het maaiveld is er ruimte voor fietsen, een aantal bergingen en een automatische parkeergarage.

Om rekening te houden met het klimaat en de toekomstige weeromstandigheden zijn de gebouwen volledig uit hout vervaardigd. De constructie bestaat uit Cross Laminated Timber. De vloeren en woning scheidende wanden zijn van massief van CLT hout in combinatie met CLT kolommen.

Elke woning heeft een noord en zuidgevel. 25 woningen hebben een dakterras waar van de zon genoten kan worden. De andere woningen hebben een balkon in het constructieve raster op het zuiden. Om gebruik te kunnen maken van de buitenruimtes op elk moment van de dag en in elk moment van het jaar is gekozen voor een overdekt terras. Door deze mogelijkheid kunnen er ook tijdens een regenbui de openslaande deuren open blijven. De balustrade bestaat uit houten latten in een rail en kabel systeem. Hierdoor kunnen de houten latten worden uitgerekt als een luxaflex. In de warme zomer is er daardoor een extra buffer om de warmte buiten te houden. Deze balustraflex zit bij alle balkons en terrassen tussen de houten kolommen en balken en zorgt voor een brisse soleil. De ramen op de zuidgevel zijn voor de zon af te sluiten door luiken met accoya latjes.

Het volume van het woongebouw is opgebouwd uit verschillende schijven. De buitenste twee schijven aan de noordgevel en de middelste schijf hebben een schuin dak met grote dakramen. Onder dit schuine dak zijn voor 25 appartementen zolder gerealiseerd. De 2 en 3 kamerappartementen hebben een zolder die bijvoorbeeld gebruikt kan worden als atelier.

De zolder is een plek waar de weerselementen goed ervaren moeten worden. Door een houten frame

met enkel regelwerk is de huid tussen de zolder en de buitenwereld dun. De houten shingles afgewisseld met translucente polycarbonaat shingle zorgen ervoor dat je alle weerselementen zoals warmte, koud en neerslag in de zolder kunt ervaren. Aan de hand van het weer is de zolder doormiddel van een klein en groot dakraam ook verschillend te gebruiken. Op de vide is het grote dakraam volledig te opnemen tot een overdekt balkon.

De appartementen met 3, 4 of 5 kamers hebben een geïsoleerde kelder die gebruikt kan worden voor een moment van rust en bezinning. Door een zachte en golvende wandafwerking met een PCM materiaal blijft de kelder koel en afgesloten van de buitenwereld.

Door deze elementen is het mogelijk dat alle appartementen naar eigen wens en het weer zich open en gesloten kunnen opstellen.

Wigwonen

Luuk Tondeur

De regenjas

Ik fiets door de regen. Op zich niets mis mee.

Mijn jas houdt de helft van mijn kleren droog. De andere helft wordt extra nat door het afgevoerde water.

Met capuchon op hoor je de regen roffelen. Daarna volgt een geruisloze afdaling, om als elke regendruppel te eindigen in de goot óf in mijn sokken.

Een regenjas is ons kleinste huis, onze mobiele schil om verzet te bieden tegen het klimaat. De jas laat de warmte van het lichaam lastig ontsnappen, tenslotte koel je het hardst af als je doorweekt bent. Een regenjas is nooit waterdicht. Er zijn onvermijdbare gaten gemaakt voor het gebruik. Hier zal water haar weg kunnen vinden.

Op een relatief diep kavel aan de Vijfzinnenstraat in Arnhem zijn 49 wigwoningen ontworpen. Het vijftien meter diepe kavel op het zuiden is verdeeld in 26 woningbeuken van 3,80 m. In een beuk bevinden zich twee woningen van verschillende groottes. Op

straatniveau zijn voor beide woningen twee parkeerplekken bereikbaar. Ondanks het nauwheid van de beuk wordt de woning naar boven en onder ontsloten. Centraal in beuk staat een oplichtende wig als organiserend volume voor de woningen. Deze wokkelen zich rond de wig omhoog. De wig van translucent materiaal onderbreekt de donkere diepe verdieping van de woningen en verlicht de trappen en de kelders. Op de langste dag van het jaar weet de zon via de wig beide kelders aan te lichten. Een klein midzomerdagfeestje voor de bewoners.

De woningen zijn op het noorden en het zuiden geörienteerd. Het licht kan ruim naar binnen vallen via de glazen dynamische achtergevels. De wering van zon en bekijks van de achterburen is te regelen met een extern fijnmazig stalen gordijn. Als in de zomer de gevels openstaan kan het doek naar binnen waaien.

De noordzijde van woningen worden gekenmerkd door een strenge steile dakhelling. Doordat de daken niet parallel aan de straat lopen, openen en sluiten de daken zich naar een kant van de straat. Hierdoor heeft elke woning zicht op de lengte van de straat zonder dat de buren bekeken kunnen worden. Het stalen steile dak loopt van de zolder bovenaan tot aan de begane grond etage. Het overspant de stoep en geeft luwte aan de parkeerplek. Regenwater en smeltwater wordt via een open goot tegen de muur zichtbaar voor bewoners en passanten.

De twee woningen in dezelfde beuk delen veel meer met elkaar dan alleen de lichtwig. Ze dansen om elkaar heen van aardse kelders naar hemelse zolders en gaan een verbinding aan met de plek en haar klimaat

openbare tuin maakt ruimte voor de wind, daarnaast zorgt de ruimte tussen de twee torens voor voldoende bezonning op de woningen en het parkje die zich aan de andere kant van de Vijfzinnenstraat bevinden.

Toren A bestaat uit vier keer een beukmaat van 6 meter en toren B bestaat uit drie keer een beukmaat van 6 meter. Door deze beukmaat onderscheiden de torens zich van elkaar. Toren A bestaat uit een schakeling van vier appartementen verdeeld over twee of drie verdiepingen en toren B bestaat uit een schakeling van drie appartementen verdeeld over twee of drie verdiepingen. De vier verschillende appartementen verschillen van elkaar in aantal kamers: twee, drie, vier of vijf kamers. Elk appartement is voorzien van een buitenruimte en wordt ontsloten via een trappenhuis dat zich bevindt in de kern van de toren.

De buitenruimten zijn balkontuinen die zorgen voor het zuiveren van de lucht ventilatie in het appartement. Deze buitenruimten zijn op het zuiden of noorden geplaatst vanwege de veel voorkomende windrichting en bevatten planten en bomen om de lucht voldoende te kunnen zuiveren.

De huid van het gebouw is gemaakt van te openen geperforeerde stalen luiken. De luiken hebben drie verschillende perforaties. De kleine perforatie zorgt voor een minder transparante gevel en is geplaatst bij de badkamers. De middelgrote perforatie is geplaatst voor de slaapkamers. De grote perforatie is geplaatst bij de meer openbare ruimten, zoals de woonkamers en keukens. De geperforeerde luiken zorgen voor een bewegende tatoeage van licht. Zo krijgt ook het weeraspect licht, ruimte in het gebouw.

Perforation Spot

Veerle Elshof

De locatie aan de Vijfzinnenstraat in Arnhem kenmerkt zich door een lange smalle kavel, met dichte bebouwing. De twee woontorens worden aan elkaar verbonden door een twee verdieping hoge plint met een openbare tuin en een parkeermogelijkheid tussen de twee torens. Door de twee torens op deze manier te positioneren zorgt dit voor een luwe windstroming tussen de twee gebouwen. De

Omdat de zomers steeds warmer worden is de helft van de appartementen voorzien van een koele ruimte. Deze koele ruimte bevindt zich in de kern van het gebouw. Doordat de koele ruimte zich altijd een verdieping lager bevindt dan het appartement is het te bereiken via een trapluik op de eerste verdieping van het appartement. De Cooling cave is koel omdat er uitgegaan is van het koude grot principe. Voor dit principe gelde twee belangrijke eisen. Warme lucht moet via een opening boven in de ruimte kunnen opstijgen en de ruimte is bekleed met een koud materiaal, om de koele lucht vast te kunnen houden. Via het waterbassin dat zich in de kelder van het gebouw bevindt wordt de koele lucht

door middel van het Venturi effect naar boven gebracht. Door het Venturi effect ontstaat er onderdruk en stijgt de koele lucht omhoog en mond uit in de onderkant van de Cooling cave. Aan de bovenzijde van de Cooling cave ruimte kan de warme lucht via de leidingschacht de ruimte verlaten. Zo blijft de ruimte koel en is het een aangename plek om te verblijven tijdens warme dagen.

De Verwering

Bennie Jansen

Woongebouw De Verwering laat de schoonheid zien van het weer en benut de kansen die het weer ons biedt. Regenwater kleurt de gevel en is op verschillende manieren zichtbaar in het gebouw. De zon treedt gefilterd diep het gebouw binnen. En de wind die zorgt voor een natuurlijke ventilatie van de ruimtes in De Verwering.

Stedenbouwkundig past het gebouw in zijn omgeving. De hoogte van de plint correspondeert met de overige bebouwing in de vijfzinnenstraat. Daarboven “zweeft” een corten-staal daklandschap dat van binnenuit verschillende zintuigelijke confrontaties met het weer creëert.

Sunblock

Judith van Hoorn

Sunblock

Judith van Hoorn

Perforation Spot

Perforation Spot

De Verwering

Bennie Jansen

appartementen

5-kamer appartementen

5-kamer appartementen

Colofon

Dit is een publicatie van ArtEZ Academie van Bouwkunst

Onderlangs 9

6812 CE Arnhem

communicatie@artez.nl

Samenstelling en eindredactie

Ady Steketee, coördinator atelier onderwijs

Redactie

Frans Sturkenboom, Twan Verheijen

Druk

Booxs

© ArtEZ juni 2020

Foto: Hans Werlemann