Een kerk delen - Een alternatieve benadering van de protestantse kerkarchitectuur in Nederland.

Een kerk delen Een ontwerp en oproep in Renswoude voor een alternatieve benadering van de protestantse kerkarchitectuur in Nederland.

Johan de Wit

1

Figuur 1 - Entree

2I

COLOFON

STUDIE

Academie van Bouwkunst ArtEZ te Arnhem

AUTEUR Johan de Wit Johandew@hotmail.com 06-29784199 MENTOR

Dick van de Merwe

BEGELEIDING Annemariken Hilberink Ralph Brodruck Gerard van Heel DATUM

27 januari 2023

FORMAAT Liggend A4 TREFWOORDEN

Architectuur, Geloof in Nederland, Kerk, Renswoude, Religie & Maatschappij, Rusten, Spiritualiteit

3II

Figuur 2 - Translucente wanden - Ontwerp: Z. Chan

III 4

VOORWOORD

Voor u ligt de scriptie van het afstudeerproject “Een kerk delen” aan de Academie van Bouwkunst te Arnhem. Een verslag van het proces waarin onderzocht, ontworpen en uitgewerkt is hoe religie en maatschappij, door middel van architectuur, elkaar beter kunnen leren kennen en begrijpen.

Dit verslag is bedoeld voor iedereen. Vooral voor een ieder die geïnteresseerd is in de beweegredenen die aan de grondlegging van dit project liggen. Het verslag geeft een beeld van deze beweegredenen, en hoe deze verder zijn onderzocht en uitgewerkt in een ontwerp.

Grote dank gaat uit naar Dick van de Merwe. Dick heeft zijn deur altijd wijd open gehad om te sparren over het project. Veel heb ik kunnen leren van zijn houding en toevoegingen in het ontwerpproces. Naast architectuur zijn ook vele andere facetten van het leven voorbij gekomen en besproken. En juist die gesprekken waren van grote waarde voor het project. Verder wil ik de begeleiders vanuit de academie bedanken. Ralf Brodruck, Annemariken Hilberink en Gerard van Heel. Zij hebben in een tijd waarin het moeilijk was om fysiek te begeleiden, hun uiterste best gedaan om toch te kunnen doorgaan met de prettige begeleiding van het afstudeerproces. Tenslotte dank ik mijn lieve vrouw en kinderen die ruimte maken, en aan mij geven, om mijn passie te kunnen uitoefenen.

IV 5

Figuur 3 - Stilte ruimte

IX 6

SAMENVATTING Sinds de jaren zestig gaan steeds minder Nederlanders naar een kerk.

Uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau (2022, p.5) blijkt dat voor het eerst in de geschiedenis meer dan de helft van de Nederlanders niet gelooft. De secularisering heeft positieve gevolgen gehad, bijvoorbeeld voor de persoonlijke vrijheid. Echter wordt door het afnemen van het aantal gelovigen de betekenis van het leven (meaning of life) niet meer aangereikt vanuit religie, maar gaan mensen zelf op zoek naar hun betekenis in het leven (meaning in life). Dit zorgt voor een grotere mentale belasting en een toename van problemen die hiermee worden geassocieerd, zoals depressies, burn-out en angststoornissen (Winkelhof, 2017).

Tegelijkertijd ontstaat er meer onbegrip tussen gelovigen (christenen, moslims en anderen) en niet-gelovigen (SCP, 2022, p.145). De coronacrisis heeft laten zien dat het onbegrip voor elkaar niet alleen tussen gelovigen en nietgelovigen stijgt. Uit een enquête van het Rode Kruis (2021) komt naar voren dat Nederlanders zich zorgen maken over de verharding van de

gehele samenleving tijdens en na de crisis. Ook het SCP (2022) trekt deze conclusie en adviseert om plekken te creëren waar ontmoeting kan plaatsvinden en waar plek is om te praten over verschillende opvattingen en waarden van het leven.

Protestantse gemeenschappen worden door de gevolgen van de secularisaties van de Nederlandse maatschappij steeds geslotener. Terwijl het vroeger gebruikelijk was dat de deur van de kerk altijd openstond voor iedereen, is de deur nu alleen één dag in de week geopend voor gelovigen (Engbersen, 2018). Dit druist in tegen de normen en waarden waarin de protestanten geloven. Zorg dragen voor elkaar is één van de belangrijkste wetten van het christelijke geloof. Niet alleen zorg dragen voor de medegelovigen, maar vooral ook voor de medemens die niet gelooft. Juist de gelovigen kunnen in het bieden van ontmoetingsplekken een belangrijke rol vervullen. In een tijd waarin mensen op zoek zijn naar de betekenis in, en van het leven, kunnen protestantse kerken letterlijk en figuurlijk de ruimte bieden om hier over te spreken en na te denken.

X 7

“Een kerk delen” is het ontwerp van een gebouw dat vormgeeft aan het bieden van ontmoetingsplekken. Het is gesitueerd in het Grand Canal van het kasteel in Renswoude. Renswoude ligt in de Nederlandse Biblebelt. Deze is ontstaan door de aanwezigheid van vrij veel protestantse gemeentes, maar waar weinig Rooms-Katholieke gemeentes gesitueerd zijn. Juist in deze omgeving kan het gebouw een precedent worden voor nieuw te bouwen religieuze gebouwen.

En dient het als inspiratie voor de wijze waarop religies een bijdrage kunnen leveren aan het bieden van ontmoetingsruimte, door middel van hun eigen onderkomen.

Het gebouw geeft vorm aan de intenties van de gebruikers. Iedereen is welkom om in gesprek te gaan met elkaar. Niet om elkaar te willen overtuigen, maar om oprecht naar elkaar te luisteren. Het is een plek om tot rust te komen en te focussen op de elementen van ieders eigen leven die echt van belang zijn.

INHOUDSOPGAVE Een ontwerp voor iedereen IV Voorwoord

Analyses 1.2 Locatie oude en nieuwe kerken

17

Samenvatting

X

1.3 Functie van de kerk toen en nu

19

Inleiding

2

1.4 Oorsprong kansel

22

Proces

Biblebelt

Routekaart proces

1.5 Bepalen locatie

4

Gesloten bolwerken 1.1 Analyse geschiedenis protestantse kerkenbouw

28

Interactie met materialen 1.6 Materiaalstudie

8

Analyse geschiedenis kerkenbouw Johan de Wit 10.2019

4

42

Ruimtelijke vertaling

Verschillen overbruggen

2.1 Programma, ordening, concept A & B

52

2.2 Ontwerpend onderzoek

68

2.3 Definitief concept

74

4. Conclusie

121

Situatie

Rondleiding Ontwerp

Diamanten van het leven

3.1 Indeling

89

5. Reflectie

123

3.2 Constructie & dak

93

6. Literatuurlijst

125

3.3 Kerkzalen

97

Ontwerp

Bijlages

3.4 Dwaalruimte

103

7.1 Manifest

130

3.5 Atelier & meditatieruimtes

109

7.2 Afstudeervoorstel

134

3.6 Eetruimte, kinderopvang & bibliotheek

115

7.3 Analyse kerkgeschiedenis

144

13

Figuur 4 - House of One - Ontwerp: K. Malvezzi

1

INLEIDING Als christen bezoek ik elke zondag een kerkgebouw. Zo ook gedurende mijn vakantie in Friesland in de zomer van 2020. Bij binnenkomst zag ik een groen lampje op de voorkant van de kansel. Zolang het groene lampje uit was mochten gasten geen plaats nemen.

Eerst mocht iedereen van de gemeente zijn of haar vaste plek innemen. Als het groene lampje aan ging mochten de gasten de lege plekken gaan zoeken in de kerk. Deze ongastvrijheid deed me bijna beslissen om weg te gaan. Nog lang na de kerkdienst heb ik mij afgevraagd hoe in deze tijd zoiets in een kerkgebouw kan plaats vinden.

We leven namelijk in een tijd dat het onbegrip tussen gelovigen en nietgelovigen steeds groter wordt (SCP, 2022, p.145). We zien dit bijvoorbeeld in de commotie die is ontstaan over de Nashville verklaring. Een document over het christelijk geloof, het huwelijk en seksualiteit dat oorspronkelijk in 2017 in de Amerikaanse stad Nashville is opgesteld. Met deze verklaring wilden de ondertekenaars, meest afkomstig uit orthodox en conservatief protestantse kringen, hun mening laten horen rond thema’s als homoseksualiteit,

genderneutraliteit en transseksualiteit.

Vanuit alle hoeken kwam reactie. Zelfs politici werd om uitleg gevraagd waarom zij deze verklaring steunen. Ook de kerkgang van sommige gemeentes tijdens de coronacrisis zorgde voor veel ophef. Terwijl heel Nederland in lockdown zat, deden sommige protestantse gemeentes de deuren open voor gemeenteleden.

Deze gebeurtenissen dragen bij aan het steeds breder worden van de kloof tussen gelovigen en niet-gelovigen (SCP, 2022). Dit raakt mij diep. Voor mij is de liefde tot God en de mensen om mij heen de essentie van het christelijk geloof. Als kloven ontstaan dienen we sterke bruggen te bouwen om weer tot elkaar te komen.

Hoe kunnen bruggen worden geslagen over deze kloof door middel van architectuur? En juist kennis en begrip voor elkaar worden vermeerderd? Deze vragen zijn er ook bij religies onderling (Von Der Dunk, 2016). Het project House of One van architect Kuehn Malvezzi uit Berlijn (figuur 4), illustreert hoe meerdere religies samen kunnen gaan in één gebouw. In het gebouw

2

komt een ontmoetingsruimte waar de verschillende religies samen kunnen komen en van elkaar kunnen leren.

Een volgende stap is het bieden van ruimte voor niet-gelovigen in een religieus gebouw.

De zoektocht hierna wordt op hoofdlijnen in dit verslag gevolgd.

Allereerst is historisch onderzoek verricht naar het ontstaan van de protestantse kerkarchitectuur in Nederland. Vanuit een kiezersonderzoek is een kaart gemaakt waarop is weergegeven waar de protestanten vooral de boventoon voeren. Om vandaaruit tot de keuze van de locatie voor de afstudeeropgave te komen.

Vervolgens zijn door ontwerpend onderzoek verschillende concepten op deze locatie geprojecteerd. Het uiteindelijke ontwerp toont een kerk waarin interactie wordt gestimuleerd maar waar ook ruimtes zijn waarin een bezoeker zich kan terugtrekken. Het ontwerp is een oproep tot ieder lid van een kerkgemeenschap, maar ook tot niet gelovigen, om oprecht naar elkaar te luisteren waardoor begrip voor elkaar kan worden vermeerderd.

Figuur 5 - Kloostergang (dwaalruimte) - Tekening: A. Grafton

3

ROUTEKAART PROCES

ANALYSES / ONDERZOEK

CONCEPTEN

1.1 Analyse geschiedenis protestantse kerkenbouw

1.2 Locatie oude en nieuwe kerken in dorpen/steden

2.1 Programma, ordening, concept A & B

1.3 Functie van de kerk toen en nu

1.4 Oorsprong kansel

2.2 Ontwerpend onderzoek

1.5 Bepalen locatie

1.6 Materiaalstudie

2.3 Definitief concept

ONTWERP

3. Ontwerp

Figuur 6 - Schematische weergave proces

Het afstudeerproces wordt op hoofdlijnen in dit verslag gevolgd. Daarom worden eerst de analyses en korte onderzoeken behandeld. Elk onderwerp geeft ingrediënten voor het bereiden van het concept en het uiteindelijke ontwerp.

1.1 / was nodig om de huidige stand van zaken van de protestantse kerkarchitectuur te doorgronden.

1.2 / was nodig om randvoorwaarden te stellen voor de uiteindelijke locatie van het afstudeerproject 1.3 / gaf het besef dat de huidige protestantse kerkgebouwen een aantal functies missen ten opzichte van kloosters.

1.4 / gaf aanleiding om de standaard indeling van kerkgebouwen los te laten.

1.5 / is het onderzoek naar de locatie van het afstudeerproject.

1.6 / is een kort onderzoek naar een aantal materialen en afbeeldingen. De uitkomsten waren gereedschap voor het ontwerp.

2.1 - 2.3 / is het ontwerpend creëren van een concept.

3. / hier komen alle ingrediënten samen tot het uiteindelijke ontwerp.

4

LEEG

Figuur 7 - Een schuilplaats voor de klokkenluider van de

Notre Dame - Foto: J. Persson

5

LEEG

Figuur 8 - Die Armensuppe Kerk met een brede functie in de maatschappij in de 19e eeuw - Schilderij: A. Anker

6

Figuur 9 - Paaskerk Amstelveen -

Foto: G.J. Lobbes

7

1

ANALYSE

1.1 Geschiedenis protestantse kerkenbouw Waarom worden protestantse kerken volgens een vaste indeling gebouwd, namelijk de kansel voorin en de bezoekers lijnrecht daar tegenover opgesteld?

Ingang

Kansel

Om inzicht te krijgen in de architectuur, van voornamelijk de protestante kerken, is een analyse gemaakt van de zoektocht, binnen en buiten de kerk, naar een eigen bouwstijl voor de protestanten. De kerken die worden behandeld in de analyse zijn dan ook protestantse kerken. De complete analyse is als bijlage toegevoegd aan dit document.

Figuur 10 - plattegrond zaalkerk

8

Rooms-Katholieke Kerk 1517 - Reformatie

Calvinisme

(1618) - Synode van Dordrecht

Protestanten

Nederlandse Hervormde Kerk

Gereformeerde kerk

Figuur 11 - Ontstaan Nederlandse protestanten

Het protestantisme ontstond toen Maarten Luther in 1517 de confrontatie aanging met de katholieke kerk. Hij was zelf priester geweest maar zijn interpretatie van de Bijbel botste met de praktijken van de rooms-katholieke kerk. In 1816 besloot koning Willem I dat het protestantisme de naam Nederlandse Hervormde Kerk kreeg. Deze kerk werd benoemd tot staatskerk. Hierdoor kregen de protestanten de mogelijkheid om kerken te bouwen of oude katholieke kerken te verbouwen.

9

ren, pakhuizen

Rooms-Katholiek/Calvinisten_Schuilkerk 17e eeuw-18e eeuw

17e eeuw-19e eeuw

Rooms-Katholiek/Calvinisten_Schuilkerk_woningen, schuren

Markermeer

Apeldoorn

Rooms-Katholiek/Calvinisten_Schuilkerk_woningen, schuren, pakhuizen Utrecht

Schuilkerk “Ons’ Lieve Solder” Amsterdam Figuur 12 - Schuilkerk “OnsHeer Lieveop Heer op Solder” Amsterdam, 1661

Schuilkerk Hoop De in Diemen, gebouwd Figuur 13 - De Schuilkerk Hoop in Diemen, 1786in 1786-1787

17e eeuw-18e eeuw

Schuilkerk De Hoop in Diemen, gebouwd in 1786-1787

Kerkschuur op het Halmer op Twekkelo Figuur 14 - erf Kerkschuur het erf Halmer Twekkelo, 1815

Een schuilkerk (eigenlijk huiskerk) is een van buiten niet als zodanig herkenbaar kerkge rkgebouw zoals die ten tijde van de Republiek der Verenigde Nederlanden werden door rooms-katholieken, oudkatholieken, remonstranten, HetDergelijke eerste type kerk waarin de protestanten én katholieken noodgedwongen hun diensten hielden is gebruikt de schuilkerk.

Een ten, lutheranen en doopsgezinden. schuilkerken kwamen in grote delen kwamen van Nederland voor. Indelen steden waren schuilkerken vooral in huiz huizen en pakhuizen gevestigd,schuilkerk op het platteland hadgebouw een kerk dat de echte functie wil verhullen of camoufleren. Dergelijke is een schuilkerken in grote doorgaans het uiterlijk van een schuur en werd daarom ook wel schuurkerk genoemd. md.

van Nederland voor. Als de kahtolieken de protestanten niet vervolgden, gebeurde het een kleine tijd andersom. Op het platteland had een kerk doorgaans het uiterlijk van een schuur, en werd daarom ook wel schuurkerk genoemd.

10

Gereformeerde kerk_Zaalkerk_Eclecticisme

Lekkerkerk, Grote- of Johanneskerk

19e eeuw

Krimpen aan de lek, Hervormde Kerk

Willege - langerak, De hervormde kerk

Krimpen aan de ijsel, IJsseldijkkerk

Berkenwoude, Dorpskerk

Ammerstol, Dorpskerk

Schoonhoven, Grote of Bartholomeüskerk

Figuur 15 - Zaalkerk Hoogeveen, 1894

Gouderak, Hervormde Kerk

Schaal 1:600

Haastrecht, Hervormde Kerk

Dienende ruimtes (entree, bespreekruimte)

Het type zaalkerk wordt door de protestanten veel gebruikt. Toen in 1816 de Nederlandse Hervormde Kerk ontstond waren nieuwe kerkgebouwen nodig. In het begin werden de diensten gehouden in boerenschuren, of gewoon in de openlucht. Na de staatsherkenning kon men eigen kerken bouwen of bestaande kerken verbouwen. Maar men wist niet hoe. Welke bouwstijl past bij de liturgie? Het typologie zaalkerk bracht voorlopig uitkomst om de Bijbel centraal te stellen.

11

Nederlandse Hervormde Kerk_Kruiskerk_Romaanse/Gotische bouwstijl

Figuur 16 - De Grote Kerk, Gorinchem 1851

19e eeuw

Figuur 17 - Jacobikerk, Utrecht 1580

Doordat uniforme voorschriften ontbraken en geen overeenstemming hierover werd bereikt, ontstond geen echte eigen bouwstijl of een duidelijke visie hierop. Door deze onduidelijkheid greep men terug op het verleden. Zo is te zien bij de Jacobikerk in Utrecht. Nadat de kerk in handen van de protestanten kwam werd zo goed mogelijk verhuld dat het ooit een Rooms-Katholieke kerk was geweest. Echter veranderde deze weerstand in de loop van de eeuwen. Bij restauraties kwam namelijk weer aandacht voor de oorsponkelijke inrichting die destijds werd verhuld of gesloopt.

De Grote Kerk in Gorinchem is door de protestanten nieuw gebouwd. Ook hier ontbrak het hebben van een eigen bouwstijl waardoor het een 3-beukig kerkgebouw werd in Romaanse en classicistische stijl.

12

Gereformeerde Kerk, Nagele Bureau Van den Broek en Bakema

1958

Figuur 18 - Protestantse Gemeente Nagele - De Ruimte, 1958

Schaal 1:400

Dienende ruimtes (entree, bespreekruimte)

Sparingen die illusteren dat de kerk zich niet moet afzonderen

De naoorlogse wederopbouw in Nederland leidde tot vele nieuwe wijken en goede ideeën en intenties voor nieuw te bouwen kerken. Als stedenbouwkundig landmark werden namelijk kerken in deze nieuwe wijken opgericht, zowel protestants als Rooms-Katholiek. Het dorp Nagele in de provincie Flevoland werd in 1956 compleet nieuw gebouwd. In dit dorp konden verschillende bekende architecten hun ideeën verwezenlijken. Zo werd de protestantse kerk ontworpen door de architecten van den Broek en Bakema. Op de plattegrond is te zien (oranje) dat bij de kerk ook rekening wordt gehouden met het ontmoeten van elkaar als gemeente. Zo wilde Bakema weergeven dat de kerk midden in de wereld staat. De ramen zijn daarom ook bewust laag geplaatst, er zitten zelfs uitsparingen in de muur rond de voorhof die benadrukken dat je als kerk je niet mag afzonderen. Hierdoor laaide de discussie over de protestantse kerkarchitectuur weer op.

13

Gereformeerde Messiaskerk, Rijswijk Z.H. L. de Jonge en M.L. Dorst

1959

Figuur 19 - Gereformeerde Messiaskerk, Rijswijk Z.H., 1959

Vanaf de straat zag men eerst een lage partij, waarin kamers voor kerkenraad, catechisatie en verenigingswerk zaten. De ruime ontmoetingshal kon ook dienen als grote zaal voor gemeenteavonden. De kerk werd gekenmerkt door een grote openheid: doorzicht van buiten naar ontmoetingsruimtes, van ontmoetingsruimtes naar kerkruimte en door de zijwand van daar naar buiten. Ook hier zien we de gedachten gevisualiseerd dat de gemeente open moet staan voor anderen. De ontkerkelijking kwam op een zeer slecht moment voor de architectuur van de protestantse kerken. De ontwikkeling hiervan viel namelijk stil en veel kerken zijn sindsdien weer afgebroken, ook de Messiaskerk in Rijswijk.

14

De Nieuwe Stad, Bijlmermeer-Amsterdam C. van der Bom, W. Ingwersen

1973

Figuur 20+21 - De Nieuwe Stad, Bijlmermeer-Amsterdam, 1973 - Foto: N. Boink

De ontzuiling en ontkerkelijking die zich voordeed vanaf het einde van de jaren ‘60, maakte een eind aan de vernieuwende ideeën voor de protestantse kerkarchitectuur. Met de overname van het maatschappelijke en sociaal-culturele werk door de overheid verschrompelde de sociale identiteit van de kerken in belangrijke mate. Een uniek voorbeeld van een kerkelijk centrum dat zich vervolgens volledig ondergeschikt heeft gemaakt aan zijn stedelijke omgeving vormt De Nieuwe Stad (1973 - gesloopt rond 1990) van C. van der Bom en Ingwersen. Daarna gehuisvest onder de betonnen parkeergarage Gliphoeve in de Bijlmermeer. Er lijkt hier bijna sprake van een schuilkerk. Nog steeds is de ruimte in gebruik voor religieuze bijeenkomsten van verschillende migrantenkerken (Melchers, 2015).

15

21e eeuw

Figuur 22 - Gereformeerde Gemeente Barneveld-Zuid, 2008

Figuur 23 - Kerkgebouw De Hoeksteen, 2008

Figuur 25 - Ontkerkelijking in Nederland, CBS

Figuur 24 - Sionkerk Scherpenzeel, 2013

Figuur 26 - Geloven in Nederland, CBS

Resultaat: Gesprekken over bouwstijlen van protestantse kerken worden zelden gevoerd in de 21e eeuw (Boer, 2021).

Figuur 22, 23 en 24 tonen kerken die in de 21e eeuw zijn gebouwd. Alle drie zijn ze gericht op de gemeente binnenin de kerk, en niet op de mensen daarbuiten. Zijn dit voorbeelden van bouwstijlen waarmee de protestantse kerk zich plaatst in onze maatschappij? Een maatschappij waarin 14,4% van de bevolking aangeeft nog wel eens een protestantse kerk te bezoeken.

Naar mijn inzien zijn deze bunkers juist afstotend in plaats van uitnodigend. Terwijl dit niet de intentie is van deze gemeentes.

Daarom is het van groot belang voor de protestantse kerkarchitectuur dat vernieuwende voorstellen worden aangereikt.

16

1 ANALYSE 1.2 Locatie oude en nieuwe kerken in dorpen / steden

Gemeente Scherpenzeel

Gemeente Tholen Nieuwste kerk 2013

Nieuwste kerk 2021

Oudste kerk ca. 1300

Oudste kerk eind 13e eeuw

Dorpscontouren Schaal 1: 30.000

17

15

toen

nu

De stedenbouwkundige positie van de protestante kerken is in de loop van de tijd ook veranderd. Oude dorpen en steden hebben vaak nog midden in het dorp/stad een oude kerk staan. Ook tot laat in de 20e eeuw werden kerken in nieuwe stedenbouwkundige plannen gebruikt als centraal punt. We zien dat dit in een relatief korte periode is veranderd. Nieuw te bouwen kerken worden nu aan de randen van een plaats gepositioneerd (Melchers, 2015). Dit is een kans! De nieuwe locaties geven tools om te ontwerpen aan nieuwe typologieën kerken.

18

1 ANALYSE 1.3 Functie van de kerk toen en nu

22

toen

kunst

nu

kun

genees geneeskunde

archite architectuur Figuur 27 - Plattegrond van een cisterciënzerklooster (orde die in 1098 is opgericht) met de meest voorkomende vertrekken en hun functies.

A. Kerk B. Sacristie C. Bibliotheek D. Kappittelzaal E. Trap naar de slaapzaal F. Ontvangstruimte G. Ziekenzaal H. Warme kamer i. Eetzaal

onderwijs

J. Keuken K. Eetzaal L. Doorgang M. Atelier/werkplaats N. Gang O. Voorhal P. Kloostergang Q. Verschoonruimte

19

de kerk

onder

de ke

22

kerk

school

toen

creatieve werkplaats

school

kunst

nu

kunst

str

architect

geneeskunde

genee

geneeskunde architectuur

architect

ziekenhuis

kerk

architectuur

onderwijs

de kerk

cu onderwijs

de kerk

Kloosters speelden een grote rol in het dagelijks leven van burgers. Naast het geven van preken en het aanhoren van biechten, werd er ook onderwijs gegeven. In het kloostercomplex was verder een ziekenzaal, brouwerij en uitgebreide bibliotheek. De monniken waren niet alleen bezig met het geloof maar maakten ook meubels en bakten potten (Resink, 2008). De huidige kerkelijke instituten bieden geen locaties waarin verschillende sociale functies samengaan met een kerk in een gebouw of complex. Terwijl juist deze functies niet-kerkelijke bezoekers kunnen aantrekken.

20

ond

de

Figuur 28 - Miami Chapel - Ontwerp: F. Romero

21

1

ANALYSE

1.4 Oorsprong kansel Hoe is de kansel ontstaan? Waarom wordt in veel kerken nog een kansel geplaatst? Het is belangrijk om uit te zoeken waardoor de kansel is ontstaan en ons af te vragen of dit nog het juiste element is voor de huidige kerken.

De eerste bedelorden

Figuur 29 - Kansel in de 12e eeuw - Tekening: A. Brecht

Het ontstaan van de kansel was uit praktisch oogpunt. In de dertiende eeuw ontstonden bedelorden. Zij hielden vaak een Ontstaan kansel, bedelorden, 13e kon eeuw bijeenkomst waar veel gepreekt werd.

Door het maken van een eenvoudige preekstoel de spreker zichtbaar zijn voor iedereen. De houten omheining op een plaat kon overal in het kerkgebouw worden neergezet. Later werden de preekstoelen groter en nadrukkelijker aanwezig. Ze werden rijk versierd met afbeeldingen van kerkvaders en evangelisten.

22

Figuur 30 - Protestantse kerk, Fransum

Oudste kansel in Nederland Protestantse kerk Fransum, Groningen 13e eeuw Figuur 31 - Kansel protestantse kerk, Fransum Foto: H. Helmantel

23

Figuur 32 - Nieuwe kerk, Amsterdam - Foto: E. Hesmerg

Na de reformatie kwamen veel kerkgebouwen in bezit van de protestanten. Het slopen van de rijk versierde kansels zou een logische stap zijn geweest. Echter werd de iconografie van de Rooms-Katholieke kerk gewoon overgenomen. Een uitzondering was de preekstoel van de Grote Kerk in Hoorn, daar werden de panelen met afbeeldingen omgedraaid.

Een exclusief kenmerk van protestantse kansels was dat ze een grote koperen lezenaar hadden. Zo kon de Bijbel een prominente plaats krijgen. De ogen van de kerkgangers zijn gericht op de Bijbel en de spreker, en hierdoor kijkt men tegen de rug en het achterhoofd van de andere bezoekers aan.

24

Figuur 33 - Pniëlkerk Urk, Bouwjaar 2000

Figuur 34 - Jezus zittend tussen de mensen, 30 n. Chr. Schilderij: C. Blonch

25

spreker

spreker

Conclusie De opstelling van het typologie zaalkerk wordt nog altijd gekopieerd. Dus de preekstoel voorin en de stoelen en banken daar tegenover opgesteld. Dit staat in sterk contrast met hoe Jezus in gesprek was met mensen. Hij zat tussen de mensen. Een goede stap zou dan ook het verplaatsen van de kansel zijn. Niet tegenover de mensen, maar tussen de mensen.

26

Bijbelgordel Nederland Percentage stemmen voor sgp en cu 15-35 10-15 5-10 1-5

Renswoude

Figuur 35 - Biblebelt Nederland

27

1 ANALYSE 1.5 Bepalen locatie Randvoorwaarden Voor het bepalen van de locatie voor de opgave zijn drie randvoorwaarden opgesteld. Allereerst is het van belang dat de locatie in een omgeving ligt waar relatief veel protestanten wonen. Zodat het voor hun een herkenbaar precedent kan zijn voor nieuw te bouwen kerken. Ten tweede dient in de omgeving van de locatie een urgente vraag te liggen voor het bouwen van een nieuwe kerk. Ten slotte dient de locatie aan de rand van een dorp of stad te liggen. Om op die manier aan te sluiten op de realiteit dat nieuwe kerken aan de randen van dorpen en steden gebouwd worden.

bestaan van een Bijbelgordel zichtbaar. De benaming Bijbelgordel is ontleend aan het Engelse Bible Belt, waarmee een groot gebied in het zuidoosten van de Verenigde Staten wordt aangeduid waar de meerderheid van de bevolking orthodox protestants is.

Binnen de gemeenschappen in deze bijbelgordel speelt de kerk een centrale rol. De ligging van de bijbelgordel in Nederland wordt het best bepaald aan de hand van SGP- en CU-stemmers. Deze partijen hebben hier veel aanhangers.

Locatie Een plaats die voldoet aan de gestelde randvoorwaarden is het dorp Renswoude.

Het is een plek waar relatief veel protestanten wonen.

De urgentie naar een nieuw kerkgebouw is zeker aanwezig en het dorp heeft veel buitengebied waarin een mogelijkheid moet zijn om een kerk te realiseren.

Protestantisme Het protestantisme ontstond toen Maarten Luther in 1517 de confrontatie aanging met de katholieke kerk.

Hij was zelf priester geweest maar zijn intrepretatie van de bijbel botste met de praktijken van de RoomsKatholieke kerk. In 1816 besloot koning Willem I dat de het protestantisme de naam Nederlandse Hervormde Kerk kreeg. Deze kerk werd benoemd tot staatskerk.

Binnenin de staatskerk waren veel discussies en afsplitsingen. In verschillende fasen werd een bevindelijke gereformeerde subcultuur opgebouwd.

Een kerkelijke gemeenschap met leden verspreid over de provincie zag dit dorp als de plek om hun gebedshuis te bouwen. De plannen waren gemaakt en ingediend bij de gemeente. Echter zorgde dit voor veel weerstand bij de niet-gelovige inwoners omdat het de bedoeling was om de kerk midden in een woonwijk te plaatsen. Dit resulteerde in een impasse.

Het resultaat: geen gebedshuis. Een groot gedeelte van de dorpsbewoners voelt geen verbondenheid met het geloof. Waarom zouden ze dan een plek bieden midden in een woonwijk aan iets waar ze zelf niets aan hebben?

Bijbelgordel Vanaf ca. 1970 begon de vorming van een gereformeerde minizuil: de refozuil. In die tijd verdween de protestantse dominantie in het westen en noorden van Nederland als gevolg van de secularisering en kerkverlating (Janse, 2015). Hierdoor werd het

28

Dorp

nal

Grand ca

Kasteel

Figuur 36 - Luchtfoto Renswoude - Foto: P.E. Wolleswinkel

29

Schaal 1:10.000

Renswoude Het dorp Renswoude is onderdeel van de zogenaamde bijbelgordel. Het ligt aan de rand van de provincie Utrecht, bijna in Gelderland. Het dorp telt 5200 inwoners en ligt op een half uur of minder aan reistijd van steden als Arnhem, Ede, Veenendaal, Amersfoort en Utrecht. Het dorp heeft een groot buitengebied met agrarische gronden, bossen, beschermde gebieden etcetera.

Het dorp is ontstaan rondom een kasteel.

Niet alleen het dorp, maar ook de omgeving rondom is verbonden met de geschiedenis van het kasteel. Het lanenstelsel van het kasteelpark vormt een landschappelijk ensemble dat van stedenbouwkundige betekenis is geweest. (Debie & Verkuijl, 2014, p.18) Het park ligt aan de onderkant van het dorp. Op de kaart van figuur 36 is al duidelijk een lanenstelsel te herkennen met zelfs de contouren van een ganzenvoet (Zo wordt de vorm van een lanenstelsel genoemd, waarbij op één plek drie assen bij elkaar komen.) Ook de grote kom van het Grand Canal is zichtbaar op figuur 36.

Figuur 37 - Plaatsen en wegen in de buurt van Renswoude

30

Classicistische stijl Schaal 1:6000

Dorp

Engelse landschapsstijl

nal

Grand ca

Kasteel

Figuur 38 - Lanenstelsel Renswoude

In figuur 38 staan de assen van het kasteel weergegeven. Over deze classicistische stijl werd later de engelse landschapsstijl gelegd. Al wandelend door het park zijn de doorzichten verrassend. Een uitzondering hierop is het Grand Canal. Het is een rechte lijn die de diepte en de grootsheid van het landgoed benadrukt.

31

Figuur 39 - Handschets van de as richting het kasteelplein

32

Figuur 40 - Landgoed kasteel Renswoude

33

Figuur 41 - Handschets van een zichtlijn door het landschap richting het kasteel.

34

Figuur 42 - De kom van het Grand Canal

35

handschets 8 - Hidde van den Heuvel Figuur 43 - Handschets vanaf de kom van het Grand Canal richting het kasteel

36

6

Figuur 44 - Pad langs het Grand Canal

37

Figuur 45 - Moodboard ervaring landgoed kasteel

Figuur 46 - Tijdservaring Grand Canal

De ervaring, die ik had tijdens het wandelen door het landgoed, heb ik in een moodboard en tekening verbeeld. Aan het begin van het pad was de lucht bijna niet zichtbaar door de vele bomen rondom. Maar hoe verder ik het pad opliep, hoe opener de ruimte werd (Figuur 45). Ik voelde me getrokken worden naar de grote open ruimte van de kom in het midden van het kanaal. Hoe dichter ik daar in de buurt kwam, hoe langzamer de tijd verstreek voor mijn gevoel (Figuur 46).

38

Figuur 47 - Maquette van het Grand Canal Schaal 1:500

Na een paar honderd meter mondt het Grand Canal uit in een grote kom. Deze kom creëert een ruimte in een weelderig landschap van weilanden en akkers. In deze ruimte kan zomers worden gevist, en in de winter kan hier geschaatst worden.

De kom wordt omsloten door een dubbele rij bomen. Dit accentueert nog eens het belang van de zichtlijn. Het water maakt een harde scheiding tussen de twee zijdes van het kanaal. De kom heeft een diameter van circa 90 meter.

39

lichter. Toen ik bij de kom kwam, voelde het midden van de kom als de plek waar ik wilde zijn. Alsof daar in het midden een diamant te vinden is. Dat was het moment dat ik door het ervaren van de omgeving tot het idee kwam om het ontwerp midden in of rondom de kom te maken. Ik visualiseerde het project als een diamant waar de bezoekers van het gebied en het gebouw naar toe getrokken worden. Als een plek waar fysiek de twee zijdes van het kanaal verbonden worden, en als een plek waar verschillende mensen en levensovertuigingen verbonden worden.

Tijdens het bewandelen van het pad ervoer ik ook in grote mate rust, waarbij het juist prettig was om andere wandelaars te zien. De afstand tot de overkant van het water is echter net te groot om een gesprek te starten. Eenmaal bij de kom te zijn aangekomen sprak ik een oude man die aan dezelfde zijde als mij liep. Na drie kwartier praten vervolgden we onze gezamenlijke route.

Bij het begin van het Grand Canal was het donker door de bomen. Gedurende de route werd het steeds

Figuur 48 - Pastel tekening van het Grand Canal

40

Figuur 49 - Bruder-Klaus Kapelle, P. Zumthor

41

1 ANALYSE 1.6 Materiaalstudie Vanaf het begin van het afstudeerproject had ik een drietal vragen: - Hoe gaan de verschillende type bezoekers met elkaar de kerk gebruiken?

- Wat is de invloed van de verschillende materialen op het samen gebruiken van de ruimtes?

- Hoe kan, door middel van de keuze in materialen, een gradatie hierin gebracht worden?

hebben mij ertoe aangezet om een korte studie te doen naar een aantal materialen en hun eigenschappen. Om de resultaten hiervan te hanteren als gereedschap om in het ontwerp te gebruiken.

Deze studie is gedaan door het maken van maquettes en het ontleden van afbeeldingen van gerealiseerde projecten. Ik besef dat het een compleet afstudeerproject is om een studie als deze goed uit te voeren. Maar dit weerhield mij niet om hier kort mee bezig te zijn. Ook al is het alleen om bewust te zijn van de invloed van de materialen om ons heen. Of om mijn afstudeerproject tastbaar te maken, en een gevoel te krijgen van welke kant het kan opgaan.

Om als mens onderdeel te zijn van de ruimte rondom ons, en niet alleen als eenvoudige externe waarnemers naar een ruimte te kijken. Dit is de visie van architecten als P. Zumthor en J. Pallasma die mij aanspreekt bij het beleven van hun werken. Hun architectuur en essays

Figuur 50 - Materiaalonderzoek

42

Hout

Figuur 51 - Onderzoek naar concept constructie

Figuur 51 toont een maquette van houten stokjes waarin gezocht werd naar een concept voor de constructie opzet. Ik vind het een weggegooide kans als de constructie puur pragmatisch wordt ontworpen. De constructie draagt namelijk bij aan de ervaring van de ruimte, en is daarom een belangrijk gereedschap. Echter na het maken van de maquette werd het bijna weggegooid. Op dat moment zag ik niet de waarde ervan in. Maar uiteindelijk is hier de grondslag van de constructie van het ontwerp gelegd. In deze studie zag ik later de mogelijkheid om een gradatie aan te brengen in de mate van aanwezigheid van een gebruiker, in de ruimte.

43

Wol

Figuur 52 - Wol als wandopbouw

Figuur 52 toont een wollen wand welke licht doorlaat maar geen geluid.

De textuur daagt uit om aan te raken, om tegen aan te drukken. De grens tussen ruimtes wordt op die manier niet alleen letterlijk zacht maar ook in de atmosferische waarneming ontstaat er een gradatie in de hardheid van de grens.

Door het creëren van een grens met dit materiaal worden de zintuigen zien, voelen en horen van de gebruikers aangesproken.

44

Grid

Figuur 53 - Maquette van rasters

Met de maquette, afgebeeld in figuur 53, startte ik gelijk na mijn bezoek aan een bibliotheek. De onverwachte ontmoetingen die kunnen plaatsvinden in een bibliotheek sluiten aan op de visie die ten grondslag ligt aan dit project. Dit ervaarde ik bij mij zoektocht naar een boek. Door de boekenkast heen zag ik een oud-klasgenoot. Na een aantal keren de blik te hebben gewisseld ontstond aan het eind een gesprek over onze tijd samen op de basisschool en welke kant we beiden zijn opgegaan.

45

Transparant PVC

Figuur 54 - Translucente wanden - Ontwerp: Z. Chan

De deels translucente grens dempt de waarneming van de aanwezigheid van andere ruimtes en gebruikers. De zintuigen horen en zien bepalen de gradatie van open- en geslotenheid van de ruimtes. Je ervaart in de gang, op figuur 54, dat om je heen meerdere ruimtes en personen aanwezig zijn. Echter krijg je dit gedempt mee.

46

Sfeer

Symboliek

Hogere

Tijdens mijn bezoek aan de Grundtvigskerk in Bispebjerg (Kopenhagen) werd ik onder meer gefascineerd door de diepere betekenis die de constructie in zich droeg. De uit baksteen uitgevoerde pijlers zijn opgebouwd uit weer kleinere pijlers. De verticaliteit van de pijlers wordt hierdoor benadrukt en daardoor ook de nadruk gelegd op het spirituele. Een gevolg van deze opbouw is het gevoel van openheid.

Ook al zijn 6 miljoen stenen gebruikt voor de bouw van deze kerk, de ruimte oogt toch open en licht.

Figuur 55 - Grundtvigskerk in Bispebjerg, Denemarken

47

Het materiaal van de vloer zorgt voor een geleidelijke overgang tussen binnen en buiten. Andersom geld ook dat de omgeving door de weerspiegeling op de materialen naar binnen wordt getrokken.

Figuur 56 - Shūon-an Ikkyū-ji Temple, Kyoto, Japan Foto: Hugo

48

Figuur 58 - Uitbreiding Kolumba Museum, Keulen, Duitsland - Ontwerp G. Böhm

Figuur 57 - Nordic house reykjavík, IJsland Ontwerp: A. Aalto

Het verbijzonderen van de deurklink geeft een extra besef van het openen/sluiten van een grens.

49

Resultaat Veel bewondering heb ik voor architecten die hun projecten op een fenomenologische wijze ontwerpen. Ik merkte namelijk dat het veel energie en tijd kost om een ander(opdrachtgever) mee te nemen in het proces. Maar des te groter is de verrijking van de architectuur om op deze manier aan het werk te zijn. Tussen de uitwisseling die plaatsvindt tussen ons en de ruimte waarin we zijn, bevindt zich de architectuur. Ik denk dat het voor iedereen persoonlijk is hoe ons lichaam en geest reageert op de ruimte om ons heen. De maquette van figuur 51 voelde voor mij in eerste instantie aan als chaotisch, druk en benauwend. Terwijl ik later in een collegezaal dezelfde maquette ervaarde als veilig en beschut.

Tijdens mijn bezoek aan de Grundtvigskerk ervaarde ik veel rust. De Grundtvigskerk is niet zo rijk versierd als De Dom van Keulen. Daar wordt de bezoeker juist overweldigd door alle pracht en praal. We kunnen een ontwerp dan ook zien als een lichaam die verschillende jassen of versieringen kan dragen. En hoe ons lichaam daar weer op reageert. Nu begrijp ik ook veel beter wat Peter Zumthor schreef over de metafoor van het lichaam in het ontwerp. “I mean the word ‘body’ quite literally. It’s like our own bodies with their anatomy and things we can’t see and skin covering us - that’s what architecture means to me and that’s how I try to think about it. As a bodily mass, a membrane, a fabric a kind of covering. The Body! Not the idea of the body - the body itself!” (zumthor, 2010, p. 23) Deze korte studie heeft voor het uiteindelijke ontwerp veel opgeleverd. De materialen om ons heen zijn niet rigide. Zij gaan juist interactie met ons aan. Deze bevinding sluit aan op de visie achter het project. Een aantal materialen uit de analyse zijn afgebeeld in dit verslag en komen terug in het uiteindelijke ontwerp.

50

Figuur 59 - Grundtvigskerk in Bispebjerg, Denemarken

Dorp

Kasteel

Locatie:

ruimte in en rondom de kom

Figuur 60 - Grand Canal, Renswoude

51

Schaal 1:6000

2 CONCEPTEN 2.1 Programma, ordening, concept A & B Met behulp van de bevindingen die zijn gedaan in de voorafgaande analyses zijn een tweetal concepten opgesteld. Deze worden vormgegeven in en rondom de kom van het Grand Canal. De kom van het Grand Canal blijft namelijk fascineren. De locatie is een ruimtelijke vertaling van de redenen om dit project te starten. Twee zijdes worden van elkaar afgescheiden door het water. Het is niet mogelijk, gedurende de route, om van de ene zijde naar de andere zijde te gaan. Pas aan het eind komen de routes samen. De afstand tussen de twee zijdes is het grootst bij de kom. De grootste afstand is daar namelijk 90 meter. De kom is daarom de plek om een gebouw te ontwerpen dat letterlijk en figuurlijk twee zijdes verbindt met elkaar.

In gesprek met de bouwcommissie van de kerkgemeenschap in Renswoude heb ik aangegeven dat ik graag een ontwerp maak waarin de ruimtes die de kerkgemeenschap nodig heeft zijn verwerkt. Hierdoor wordt het voor deze gemeente ook een zeer relevant ontwerp. De benodigde ruimtes en vierkante meters zijn verwerkt in de ruimtestaat die te zien is in figuur 61. Het was bijzonder om te ervaren dat mijn visie op de kerkarchitectuur warm werd onthaald. Gedurende het proces ervaarde ik meer en meer dat het niet alleen mijn visie bleef.

Om tussendoor de ideeën te toetsen, is een mindmap gemaakt op pagina 54 waarin is vastgelegd hoe wordt omgegaan met de onderwerpen gebruik, gebouw en omgeving.

52

Figuur 61 - Ruimtestaat programma van Eisen

De ruimtes aan de linkerzijde in figuur 61 zijn opgegeven door de kerkgemeenschap. De overige ruimtes zijn toegevoegd om het gebouw een bredere functie in de maatschappij te laten vervullen. Gedurende het proces zijn keuzes gemaakt in welke functies uiteindelijk echt nodig zijn om tot de essentie te komen. Het gevaar is namelijk dat de schaal van het ontwerp te groot wordt wat afbreuk doet aan de boodschap die aan de grondslag van het project ligt.

53

Een mindmap is gemaakt rondom drie belangrijke onderwerpen in het project. Vervolgens is beschreven hoe aan deze onderwerpen gewerkt kan worden. Met deze ingrediënten zijn meerdere concepten gemaakt. Uiteindelijk zijn twee concepten verder uitgewerkt. Deze worden op de volgende pagina’s behandeld.

54

24

Figuur 62 - Concept A

Concept A Dit concept gaat uit van een ruimtelijke organisatie rondom een route welke het landschap doorkruist. Gekeken is naar het landgoed van het kasteel. Over de classicistische landschapsstijl is later de engelse landschapsstijl gelegd zoals te zien is in figuur 62. In dit concept is hetzelfde principe beoogd. Door over de harde rechte lijn van het Grand Canal een organische route te leggen, wordt aangesloten op de historie van het bestaande landgoed. De route komt op een aantal punten boven de grond zoals figuur 63 aangeeft. De architectuur dient het landschap te versterken. Ingrepen dienen in vorm en materialisatie aan te sluiten op de omgeving, zodat beiden elkaar versterken.

55

Figuur 63 - Schets van concept A

56

Figuur 64 - Ebenezer Chapel - Ontwerp: X. Vilalta

Concept A De referentie van figuur 64 en figuur 65 tonen een route die zichtbaar verloopt en daarna afdaalt onder de grond. De symboliek die hiervan uit kan gaan spreekt mij aan om toe te passen in een religieus gebouw. Het leven is ook een route waarop van alles meegemaakt wordt. Om daarna omhoog te gaan. Dit omhoog gaan kan in het gebouw letterlijk worden gedaan zoals in figuur 64 is geïllustreerd.

57

Figuur 65 - Ebenezer Chapel, Ontwerp: X. Vilalta

Concept A

58

Figuur 66 - Pop-Up kerk - Ontwerp: B. Meinhold

59

Figuur 67 - Paradise has many gates Mosque Ontwerp: A. Gharem

60

25

baden

Figuur 68 - Concept doorsnede

kerk

bibliotheek

eetzaal

Concept A en B In bovenstaande schets is het concept van de route in doorsnede uitgebeeld. De ruimtes liggen op verschillende niveaus.

Een route loopt dwars door de ruimte van de kerk. Tegenwoordig zijn kerkruimtes gesloten tijdens een dienst. Door een route door de kerkruimte te laten snijden kunnen bezoekers altijd binnen kijken, en ook iets meekrijgen van wat er gezegd wordt op zondag. Maar doordat ik de functies tegen elkaar aan tekende, besefte ik dat de route niet verspreid hoeft te zijn over de omgeving, maar ook als één gebouw kan worden vormgegeven.

61

CONCEPT

Figuur 69 - Ruimtes in doorsnede laten overvloeien

EETZAAL

KERK

Figuur 71 - Conceptuele plattegrond optie

Figuur 70 - Functies fysiek scheiden maar visueel niet

Concept B Tijdens het werken aan concept A kwam dus het besef dat het niet de bedoeling moet zijn om alle functies uit elkaar te trekken. Hierdoor is de route, die de functies koppelt, de enige relatie en grens onderling. De verschillende functies moeten juist tegen elkaar aan schuren, overvloeien of in elkaar grijpen. Concept B is hier een vertaling van. Na het maken van figuur 68 is schetsend onderzocht hoe de functies zich tot elkaar kunnen verhouden. Figuur 71 toont bijvoorbeeld een conceptuele weergave van het in elkaar overvloeien van ruimtes in horizontaal vlak. Figuur 69 en 70 zijn schetsen die illustreren hoe ook in de doorsnede de ruimtes in elkaar kunnen overgaan.

62

27 Schouw 1

Schouw 2

Figuur 72 - Schets van route in en door het water

Het bleef allemaal echter nog abstract. Daarom heb ik van vier functies een schets gemaakt van hoe die afzonderlijk van elkaar kunnen worden vormgegeven. Een ruimtelijke vertaling van hoe de route kan opgaan in het landschap is figuur 72.

Hierop is te zien dat de route het water doorsnijdt. Wat achter de deur plaatsvindt, was de eerste vraag die bij me op kwam na het maken van de tekening.

63

Figuur 73 - De omgeving laten binnenkomen in de kerkzaal door het optillen van het dak.

De kerkzaal kan door het optillen van het dak visueel toegankelijk zijn voor mensen die buiten de zaal staan. En de natuurlijke omgeving is ook voor de bezoekers van de kerkdienst een aanvulling op wat verteld wordt door de spreker. Als gesproken wordt over de schepping blijft het niet bij woorden, maar is deze ook zichtbaar.

64

Figuur 74 - De omgeving doorkruist de eetzaal, de grens van binnen naar buiten vervaagt.

De eetzaal is de plek van ontmoeting. De omgeving kan hieraan bijdrage door letterlijk binnen te komen. De ruimte is onderdeel van de omgeving in plaats van dat het zich door de grenzen afscheidt van deze omgeving.

65

Figuur 75 - Gradatie in beslotenheid van de ruimte in de bibliotheek.

De bibliotheek kan een ruimte zijn waar de bezoeker zich kan terugtrekken van de wereld om zich heen. Maar waar ook plaats is om samen door te praten over bijvoorbeeld gelezen literatuur. De grens tussen deze twee mogelijkheden kan breder getrokken worden dan een harde fysieke scheiding. De boekenkasten kunnen voor een gradatie zorgen in de beslotenheid van de ruimte. Deze tekening sluit aan op de maquette die is afgebeeld in figuur 53 op pagina 45.

66

Figuur 76 - Schets van het ontwerp in en rondom het kanaal

67

2 CONCEPTEN 2.2 Ontwerpend onderzoek

Figuur 77 - Schetsen van het onderzoek naar een defintief concept

Gelijktijdig met het ontwerpen van een concept, zijn schetsen gemaakt van hoe het concept vormgegeven kan worden op de locatie. Schetsen voor beide concepten (route en gebouw) staan in figuur 77 afgebeeld. De zoektocht naar de onderlinge verhouding van de functies is hierin zichtbaar. De omlijnde schetsen zijn verder uitgewerkt in plattegronden en doorsnede. Met als doel om een ontwerp te maken waarin alle onderzochte uitgangspunten samenkomen.

68

Kerkzaal workshops

Lesruimtes

Bibliotheek

Figuur 78 - Uitwerking van het concept dat uitgaat van een gebouw midden in de kom van het Grand Canal - schaal 1:500

69

berging

ateliers

keuken bibliotheek

gaderobe

sanitair ontmoetingsruimte

vergaderruimte kinderopvang

consistorie

slaapverblijf

slaapverblijf

vergaderruimte slaapverblijf

vergaderruimte

Schaal 1:500 slaapverblijf

Schaal 1:2000 GSEducationalVersion

Figuur 79 - Plattegronden waarin de ruimtes naast elkaar schuiven.

Met centraal in het midden de kerkruimte

70

Figuur 80 - Plattegrond gepositioneerd in de kom Schaal 1:1000

71

TUSSENSTAND ONTWERPEND ONDERZOEK Om grip te krijgen op de afmetingen van de functies en de ruimtes heb ik veel verschillende ruimtelijke ordeningen gemaakt (figuur 77). Al schetsend ontstond er een conceptuele plattegrond waarin de functies een plek kregen. Het doel om een plattegrond te creëren die eenheid uitstraalt leek geslaagd. Een vorm waarin alle ruimtes naast elkaar verschuiven. De gebruikers lopen door, en langs de andere functies, om bij hun bestemming te komen. Dit vond ik nog niet goed in de plattegrond zitten. Maar door de rigide plattegrond moest dit geforceerd opgelost worden.

Daarom ging ik na het positioneren van de ruimtes in de plattegrond het plan kritisch analyseren. De positie van de kerkzaal vond ik niet op de goede plek zitten. De kerkzaal in het midden en alle overige functies eromheen gaat in tegen het eerder gemaakte concept.

De grote kerkzaal domineert namelijk de plattegrond. De verhouding tussen de ruimte binnen in de kerkzaal, en de ruimtes daarbuiten, is niet goed. En de manier van afdalen naar beneden zorgt voor een belemmering in het doorwaadbaar maken van het gebouw en is een harde grens. Dit is vervolgens ook besproken tijdens de tweede schouw en resulteerde in een waardevol dialoog tijdens en na de presentatiedatum.

Met als uitkomst dat ik verder ging vanaf het ontwerpend onderzoek uit figuur 77.

Figuur 81 - Zicht langs Grand Canal naar de kom

72

Schouw 2

Schouw 3

Figuur 82 - Eerste aanzet tot definitief concept

73

2 CONCEPTEN 2.3 Definitief concept

Figuur 84 - Eerste schets definitief concept

Figuur 83 - Eerste aanzet tot definitief concept

Ik ben opnieuw begonnen met het vormgeven van een conceptuele indeling. Doormiddel van het modelleren met zand ontstond het idee om de kerkruimte op te delen in drie losse ruimtes. De andere functies verbinden de drie kerkruimtes door het tegen elkaar aanschuren, overvloeien of in elkaar grijpen. Niet alleen in horizontaal vlak, maar ook in de verschillende hoogtes van vloerniveaus. Dit maakte mij heel enthousiast, verschillende puzzelstukken begonnen in elkaar te vallen.

74

Onderzoek concept

Figuur 85 - Schets om te komen tot een defintief concept

Figuur 85 illustreert hoe de ruimtes tegen elkaar aanschuren of juist in elkaar grijpen. Terwijl de wereld onder de cirkels in elkaar overvloeit. Deze schets maakte ik om zonder belemmeringen vanuit het concept een ruimtelijk ontwerp te maken.

Hierdoor kon ik de vervolgstappen zetten.

75

Definitief concept

Figuur 86 - Defintief concept

onderdee l

Plattegrond Bovenstaand concept is het resultaat van alle voorgaande onderzoeken en tekeningen. Het is de ruimtelijke vertaling van de visie die aan het project ten grondslag ligt. De ringen zorgen voor een eenheid in de plattegrond. Door dat deze ringen in elkaar grijpen ontstaat nieuwe ruimte (poché). Verder draagt de geometrische compositie van de ruimtes bij aan de sacraliteit van het geheel.

76

tekeningnr .

BT20-1

datu m

xx.xx.2020

Plattegronden

Onder waterlijn Figuur 87 - Defintief concept en uitwerking in plattegrond

De volgende stap was het positioneren van de verschillende functies in de plattegrond. De drie kerkzalen zijn los van elkaar getekend. Hierdoor zijn de overige functies als verbindende schakels gepositioneerd. Er zijn twee vloerniveaus: het niveau dat gelijkligt met het water, en een niveau lager. De abstracte plattegrond in figuur 87 toont de onderste laag.

77

Gelijk met waterlijn

In het Grand Canal

Figuur 88 - Uitwerking in plattegrond

Vanaf het vloerniveau dat gelijk ligt met het water kan de bezoeker in de drie kerkzalen kijken. Net als in een een concertzaal ligt de onderzijde van de ruimtes bijna gelijk met het onderste niveau. De ruimtes tussen de kerkzalen is bedoeld om vrij door het gebouw te kunnen bewegen. In het midden van het grijze vlak is ook plek voor de spreker. Vervolgens was het de opgave om het dak vorm te geven. Op de pagina’s hierna wordt dit verder toegelicht.

78

Daken

Figuur 89 - Eerste ruimtelijke vertaling van het concept in de context.

79

Figuur 90 - Perspectief exterieur

In figuur 90 is goed te zien hoe het dak nog als vlak oppervlak staat getekend. Om licht binnen te krijgen zijn in dezelfde geometrie als de plattegrond sparingen gemaakt in het dakvlak. Het zorgde binnen echter voor een contrast tussen het rechte dakvlak en de verspringende vloerniveaus. De constructie oogt erg licht. Dit is aan de ene kant bevorderlijk voor de doorkijk van het gebouw, maar doet af aan de geborgen sfeer die het gebouw ook moet uitstralen.

80

Boekenkast

Kerk

Bibliotheek

Figuur 91 - Schets van de relatie tussen de bibliotheek en een kerkruimte.

81

Bibliotheek Kansel

Kerkruimte

Figuur 92 - Perspectief richting de kansel

Figuur 92 toont het perspectief richting de plek waar de spreker kan staan. Hier is goed te zien hoe de kerkzalen vanaf boven trapsgewijs naar beneden lopen. Daardoor ontstaat een tussenruimte die hoger ligt. Het is echter niet de bedoeling dat het oogt als een grote open ruimte. Daarom was de vervolg opgave om te ondezoeken en te ontwerpen hoe de plattegrond, constructie en het dak elkaar kunnen versterken.

82

Daken

Figuur 93 - Eerder gemaakte maquette en natuur als inspiratie

De natuur, in de vorm van de waterlelie, bleek de inspiratiebron te zijn voor de constructie en voor de daken. Onder de beschutte bladeren vinden insecten hun geborgenheid. De ‘bladeren’ van het gebouw bieden een beschutte plek om te delen hoe je in het leven staat. Het principe van de constructie komt voort uit een eerdere gemaakte materialen studie. Het ‘bos’ van de constructie biedt de bezoekers de mogelijkheid om zelf te bepalen in hoeverre ze aanwezig zijn in de ruimtes.

83

De daken worden afgewerkt met leistenen. Deze zijn licht van kleur en zullen na verloop van tijd steeds groener worden door de bomen rondom. De leistenen versterken het beeld van bladeren die de ruimtes eronder beschutten.

Figuur 94 - Serpentine Pavilion Ontwerp: J Ishigami

84

Constructie

Figuur 95 - Constructie en verbinding tussen vloer en kolommen

Vanuit de studiemaquette (figuur 51) is de constructie ontworpen. Figuur 95 toont het constructief ontwerp van één van de kerkruimtes. De aansluiting is bewust zichtbaar aanwezig, met de vormtaal zoals die in het gehele gebouw aanwezig is.

85

Figuur 96 - Doorsnede

De onderkant van de houten constructie ligt niet op één lijn. De voeten van de kolommen gaan mee in de verspringingen van de vloerniveaus. Op die manier worden de ruimtes beneden en boven met elkaar verbonden door middel van de constructie.

86

Dwaalruimte

Figuur 97 - Onderzoek dwaalruimte

Figuur 98 - Onderzoek dwaalruimte

Gelijktijdig met het ontwerpen van de constructie is verder ontworpen aan de routing door het gebouw. Bezoekers kunnen elkaar ontmoeten in de ruimtes van de desbetreffende functie. Ik was echter ook op zoek naar ruimte om elkaar spontaan te ontmoeten. Daarom heb ik een dwaalruimte geïntroduceerd. Deze dwaalruimte vloeit over in de andere ruimtes. De vorm van deze dwaalruimte zocht ik eerst in een andere vormtaal zoals in figuur 97 en 98 is verbeeld. Echter zorgt een andere vormtaal juist voor contrast, wat niet de bedoeling is.

87

Boven

Beneden

Figuur 99 - Definitief concept van de dwaalruimte

De dwaalruimte is daarom in dezelfde vormtaal als de andere ruimtes ontworpen. Dit zorgt voor een continue route in het gebouw. Drie routes lopen vanaf de verschillende zijdes van het Grand Canal richting het gebouw. De routes stoppen niet, maar lopen in elkaar over en weer het gebouw uit naar een andere zijde van het Grand Canal. Het gebouw is de spil in zowel letterlijke/architectonische zin, als in figuurlijke/geestelijke zin.

88

Rondleiding door het ontwerp

Situatie

Schaal 1:1000 Figuur 100 - Het ontwerp gepositioneerd in de kom van het Grand Canal

89

Bijeenkomstruimte

Kerkzaal

Kansel

Dwaalruimte

Schaal 1:200 Figuur 101 - Plattegrond water-

90

Toiletten Bijeenkomstruimte

Atelier

Dwaalruimte

Consistorie Bibliotheek Dwaalruimte

Kinderopvang

Archief Eetruimte Bijeenkomstruimte

Schaal 1:200 Figuur 102 - Plattegrond onder water-niveau

91

3 ONTWERP 3.1 Indeling Nadat alle ingrediënten vergaard waren, was het een geleidelijke overgang naar het uiteindelijke ontwerp.

De ingang van de kerk begint bij de drie cirkels welke deels in het water liggen (zie figuur 100). Het gebouw verankert zich hier in de omgeving. Dit zijn plekken om even uit te rusten tijdens een wandeltocht of om bijvoorbeeld te vissen. Ook kunnen bezoekers elkaar voor en na een bezoek hier spreken, en elkaar uitnodigen om verder de kerk binnen te gaan.

De geometrie van de drie cirkels sluit aan op de vormgeving van de kom in het Grand Canal.

De drie doorgangen door het water leiden naar het gebouw. De paden liggen verdiept in het water. Dit is gedaan om de bezoekers nog dichter bij de omgeving te brengen. Op dit niveau liggen ook de bovenzijden van de drie kerkzalen. Bezoekers kunnen over de kansel heen lopen om vervolgens aan één van de andere zijdes het gebouw weer uit te lopen. Verder zijn de kerkzalen vanaf deze route bereikbaar en kan verder gewandeld worden naar de andere ruimtes.

Via de drie trappen lopen bezoekers door de dwaalruimte waaraan bijeenkomst-, kinderopvang-, of toiletruimtes liggen. Vervolgens loopt de bezoeker door de bibliotheek, het atelier of de eetruimte. De wanden richting het water zijn niet loodrecht in deze ruimtes. Door deze schuin te plaatsen ontstaat er een opening in het plafond waardoor de omgeving zichtbaar naar binnen trekt (figuur 103).

Figuur 103 - Eetruimte

92

Schaal 1:200 Figuur 104 - 3d constructie

93

Figuur 105 - Bovenaanzicht constructie

94

Schaal 1:300

Figuur 106 - Perspectief vanaf ontmoetingsplek

95

3 ONTWERP 3.2 Constructie & Dak Het principe van de constructie komt voort uit een eerdere gemaakte materialenstudie. Het ‘bos’ van de constructie biedt de bezoekers de mogelijkheid om zelf te bepalen in hoeverre ze aanwezig zijn in de ruimtes. De houten constructie draagt de daken.

Tijdens de wandeltocht door het omliggende gebied bleef ik stilstaan bij waterlelies. In eerste instantie fascineerde de bloem. Maar na het bekijken van de foto’s werd ik nieuwsgierig naar de wereld onder de bladen. De ‘drijvende eilanden’ vormen welkome leefplaatsen voor onnoemelijk veel verschillende diertjes. Onder de bladen vinden zij een beschutte plek vanwaar een oog gehouden kan worden op de wereld buiten. Dit beeld in mijn hoofd sloot perfect aan op mijn visie van het project.

Onder de ‘bladen’ van de kerk is iedereen welkom.

Een nadrukkelijke hoofdentree is niet aanwezig. Het is mogelijk om op verschillende plekken het gebouw in te gaan. De bezoeker kan een route nemen waar veel andere bezoekers lopen, of kiezen voor een minder opvallende benadering van het gebouw.

De daken worden afgewerkt met leistenen. Deze zijn licht van kleur en zullen langzaam verkleuren door de invloed van de bomen rondom. De leistenen versterken het beeld van bladeren die de ruimtes eronder beschutten.

Figuur 107 - Constructie in de kerkruimte

96

Figuur 108 - Kerkruimte

97

Figuur 109 - Kansel

98

3 ONTWERP 3.3 Kerkzalen

Figuur 110- Bovenstaande schetsen tonen het doorontwerpen van het zitten in de kerkruimtes.

Figuur 110 toont schetsen van het zitten in de kerkzalen. Vanuit het hart van het gebouw is een cirkel getrokken. Deze vorm komt in het ontwerp veelvuldig voor. De cirkel is weer onderverdeeld in kleinere ringen. Dit is vervolgens op de plattegrond gelegd. Van waaruit de verdeling van de banken in de plattegrond zijn opgezet.

In de vormgeving van de banken is de visie op het gebruik van de ruimtes leidend geweest. Het ontmoeten, en het spreken met elkaar, is meegenomen in het ontwerp. De banken hebben twee zitmogelijkheden. De bezoeker kan kijken en luisteren naar de spreker voorin. Maar als er geen diensten zijn, kunnen de banken ook gebruikt worden om in gesprek met elkaar te gaan zoals figuur 108 laat zien.

99

Figuur 111 - Kerkruimte

100

Kerkruimte

Figuur 112 - Perspectief vanaf kerkruimte naar spreker

101

Het gebouw faciliteert de intenties van de gebruikers. De gebruikers van de huidige gesloten kerkbolwerken willen namelijk in essentie helemaal niet afgesloten zijn, maar juist zich openstellen naar hun naasten.

In de vormgeving van de kerkruimtes moet dit dan ook meegenomen worden. Daarom zijn drie kerkzalen ontworpen in plaats van één grote ruimte. Tussen deze drie zalen lopen twee routes: één waar de spreker op staat, en een route onder de spreker waar bijvoorbeeld mensen lopen die de bibliotheek willen bezoeken.

Hier komt het concept van figuur 54 terug. De grens tussen de kerkzalen en de dwaalruimte is van deels translucent kunststof. Hierdoor zijn de bezoekers zich bewust van de aanwezigheid van andere ruimtes en personen rondom hen.

Vanaf buiten kan de bezoeker al een indruk krijgen van de activiteiten in de kerkruimtes. De spreker, welke dus tussen de drie zalen in staat, zou de mensen buiten al kunnen wenken om binnen te komen. Figuur 112 laat zien dat de ‘brug’, waar de spreker op staat, gebogen is. Dit is gedaan om de hoogte ten op zichte van de kerkruimtes kleiner te maken. En het contact met luisteraars groter.

De drie routes door het water nodigen de bezoeker uit om de kerkzalen binnen te komen. Of om door te lopen richting de andere functies. De kerkzalen kunnen tevens gebruikt worden om te lezen, tekenen, samen te zingen et cetera. Zo kan de kerk van maandag tot zondag gebruikt worden in plaats van alleen op zondag.

Figuur 113 - Doorsnede kerkruimte

102

Figuur 114 - Dwaalruimte

103

Figuur 115 - Doorsnede over bibliotheek, dwaalruimte en kerkzaal

Figuur 116 - Doorsnede over bibliotheek, atelier en dwaalruimte

104

Figuur 117 - Dwaalruimte

105

Figuur 118 - Zicht vanuit kerkruimte

106

Figuur 119 - Hart van het gebouw met de groene lamp als middelpunt

107

3 ONTWERP 3.4 Dwaalruimte De dwaalruimte voert de bezoeker naar het hart van het gebouw en de andere functies. Het is een continue routing door het gebouw en de omgeving. Het ronddwalen door het bos en de omgeving gaat verder door de kerk, om daarna weer uit de kerk verder te dwalen door de omgeving. Via het pad in het water loopt de bezoeker langs de kerkruimte naar beneden.

De brede trap nodigt uit om te gaan zitten. Uiteindelijk komt men uit in het hart van het gebouw, en ook van de dwaalruimte. Hier staat een sokkel met daarop een groene lamp. Deze lamp staat dag en nacht aan.

De lamp symboliseert de visie achter het project.

Namelijk dat vaste bezoekers én mensen die voor het eerst komen allen welkom zijn. Dit idee komt voort uit het bezoek dat ik bracht aan een kerk tijdens mijn vakantie. In deze kerk stond de groene lamp voor mij als symbool van ongastvrijdheid. Bezoekers moesten wachten totdat vaste kerkgangers hun plek hadden ingenomen. Omdat veel kerkgangers deze lamp nog kunnen herinneren, en in sommige kerken nog te zien is, zal het een herkenbaar object zijn. Het roept de vraag op waarom deze lamp zo prominent aanwezig is in de kerk.

De glazen bol van de groene lamp daagt dan ook uit om aan te raken, en samen over te praten. Ook is hij altijd, gedempt door de deels translucente wanden, zichtbaar voor de bezoekers van de kerkdienst. Het is hierdoor een duidelijk zichtbare boodschap om open te staan voor de mensen om je heen en de mensen verder van je af.

108

Figuur 120 - Groene lamp in plaats van kerkklok

Figuur 121 - Atelier

109

Figuur 122 - Atelier

110

Figuur 123 - Meditatieruimte

111

Figuur 124 - Meditatieruimte

112

3 ONTWERP 3.5 Atelier & Meditatieruimtes Het atelier biedt de bezoeker de mogelijkheid om zijn of haar creativiteit te uiten. Creativiteit is een gave die we als mensen mogen uiten. De hele schepping is hiervoor een inspiratiebron.

Het creatief bezig zijn is een verloren gegaan element in de kerken. God wordt zelf de ‘Creator ’ genoemd, wat sterk lijkt op creatieveling. Wij zijn naar Zijn evenbeeld gemaakt. In ons taalgebruik is een creatieveling een kunstig type, iemand met talent. Maar dit is niet de betekenis van het woord. Een creatieveling is iemand die kan maken, uitvinden en laten groeien. Op welke manier dan ook (Straver, 2019).

Daarom is in het ontwerp plek gemaakt om hier mee bezig te zijn. Het hele gebouw nodigt echter uit om niet alleen die plek daarvoor te gebruiken. Zo zijn in het poché van het gebouw meditatieruimtes gepositioneerd. Hier is de mogelijkheid om je terug te trekken. Tegelijk kan ook meegeleefd worden met wat plaats vindt in de kerkruimtes. Figuur 124 toont een bezoeker die door een sparing in de muur en de houten constructie kan kijken. Op die manier kan ze, zonder opvallend aanwezig te zijn, meeluisteren en kijken wat plaats vindt in de kerkruimtes.

De ruimtes waarin de bezoeker zich kan terugtrekken zijn voorzien van een, voor het project ontworpen, handgreep. Dit is gedaan om bij de bezoekers het besef op te roepen dat men door een harde fysieke scheiding gaat. De ruimte die achter deze deur ligt is dan ook bedoeld om je te kunnen terugtrekken.

De handgreep is voorzien van drie cirkels die in elkaar grijpen.

Deze geometrie is ook terug te zien in de plattegronden. Het symboliseert de overlapping van verschillende visies en ideeën waarin nieuwe ruimtes ontstaan.

113

Figuur 125 - Dwaalruimte met deur naar meditatieruimte

114

Figuur 126 - Eetruimte

115

Figuur 127 - Kinderopvang

116

Figuur 128 - Kinderopvang

117

Figuur 129 - Bibliotheek

118

Figuur 130 - Het archief: de schatkamer van het gebouw

119

3 ONTWERP 3.6 Eetruimte, Kinderopvang & Bibliotheek De eetruimte is de plek waar bezoekers samen kunnen eten en drinken. Het aanbieden van eten is een verloren gegaan element in de religieuze gebouwen . Vroeger was iedereen welkom, in bijvoorbeeld het klooster, om te eten en te drinken (Engbersen, 2018). Deze functie zorgt ook voor een uitwisseling tussen bezoekers onderling. Bezoekers van de dienst kunnen samen met wandelaars in gesprek komen. Beide hebben ze een andere invulling van de zondag. Geef elkaar de ruimte om te vertellen hoe je in het leven staat, en waarom op die manier.

Bezoekers kunnen hun kinderen naar de kinderopvang brengen. Niet alleen de kinderen van kerkgangers, maar ook voor de kinderen van een moeder die graag deel neemt aan een workshop, zijn van harte welkom. De wand naar de dwaalruimte is vervaardigd uit een zachte, dikke wollen deken. Deze houdt geluid tegen, maar laat licht passeren. Het materiaal daagt uit tot interactie. De grens tussen ruimtes wordt op die manier niet alleen letterlijk zacht maar ook in de atmosferische waarneming ontstaat er een gradatie in de hardheid van de grens.

Een andere essentiële functie in het gebouw is de bibliotheek.

Bezoekers treffen de eerste boekenkasten aan in de dwaalruimte. Daarna komen ze in de ruimte met een schuine wand waar de omgeving visueel binnen komt. Vervolgens kunnen bezoekers richting het archief lopen. Dit is de meest gesloten ruimte welke is voorzien van oude boeken met een groot diversiteit aan onderwerpen. Het is de schatkamer van het gebouw waar bezoekers hun kennis kunnen vermeerderen.

120

Figuur 131 - Wand kinderopvang Figuur 132 - Maquette van rasters

4 CONCLUSIE Met dit afstudeerproject heb ik kunnen werken aan het onderwerp waar ik een grote fascinatie voor heb, namelijk de verhoudingen tussen religie en maatschappij. Het project toont de zoektocht naar het antwoord op de vraag: ‘Hoe kunnen bruggen worden geslagen tussen gelovigen en niet-gelovigen, door middel van architectuur?’

het dorp Renswoude. Dit dorp met zijn rijke historie ligt namelijk in de Biblebelt. Hiermee wordt een groot gebied in Nederland aangeduid waar de meerderheid van de bevolking protestants is. Juist in deze omgeving kan dit project een precedent worden voor nieuw te bouwen religieuze gebouwen.

De noodzaak van het beantwoorden van deze vraag is groot. We leven in een tijd dat het onbegrip tussen gelovigen en niet-gelovigen steeds groter wordt in de Nederlandse maatschappij (SCP, 2022, p.145). Om hierover te praten dienen beiden de deuren voor elkaar te openen. Protestantse kerken kunnen dit letterlijk doen maar hun gebouwen ogen juist gesloten. Het onderzoek naar de protestantse kerkarchitectuur in Nederland toont aan dat dit mede het gevolg is van het ontbreken van een eigen bouwstijl. Gesprekken over bouwstijlen van protestantse kerken worden bijna niet meer gevoerd in de 21e eeuw (Boer, 2021).

Om tot het ontwerp te komen zijn verschillende concepten op de locatie geprojecteerd. Gezocht is naar een ruimtelijke vertaling van de intenties die ten grondslag liggen aan het project. Dit resulteerde in een kerkgebouw in het midden van de kom van het Grand Canal in Renswoude. Het gebouw verankert zich aan de oevers door drie ronde plateaus waar ruimte is om anderen te ontmoeten. Ook in het gebouw zelf staat de interactie tussen de bezoekers onderling, en de ruimte rondom hen centraal. Zo is het ontmoeten, en het spreken met elkaar, meengenomen in het ontwerp van de zitplaatsen. Maar ook is er ruimte ontstaan in het poché van het gebouw om je terug te trekken.

Om deze gesprekken weer aan te wakkeren is de gekozen locatie voor de opgave, in het buitengebied van

De materialen van de grenzen tussen de ruimtes komen voort uit het

121

materiaalonderzoek. Hieruit komt naar voren dat materialen niet rigide zijn, maar ook materialen een interactie aangaan. We kunnen een ontwerp zien als een lichaam die verschillende jassen of versieringen kan dragen en daarmee een interactie aangaat. De grenzen van ruimtes in het gebouw zijn dan ook vervaardigd uit een materiaal dat uitdaagt tot interactie.

Het gebouw is daardoor niet statisch, maar zoals Peter Zumthor schrijft: “It’s like our own bodieswith their anatomy and things we can’t see and skin covering us” (zumthor, 2010, p. 23).

Dit project biedt handvaten voor het ontwerpen van nieuw te bouwen kerken en het wijzigen van bestaande kerkelijke structuren. Het ontwerp illustreert een aanpak voor het samengaan van verschillende levenshoudingen en overtuigingen.

En is daarmee als geheel een antwoord op de hoofdvraag hoe bruggen geslagen kunnen worden door middel van architectuur.

Figuur 133 - Pespectief vanaf de zijde van het Grand Canal richting de kerk

122

5

NAWOORD

Reflectie “ We zijn wat we bouwe n ” wa s e e n z in d ie bi j me n a a r b o ven kwa m n e t v o o r d e t we e d e schouw. He t is een zin die me e rd e re ma le n we e r ter sp rake kwam tij d e n s h e t p ro c e s . I k beg o n me t e e n visie o p de a rc h it e c t u u r v a n d e hed e n d a a g se kerken. Van d a a ru it b e n ik g a a n formu lere n hoe h e t, vo lge n s mij, a n d e rs k a n e n m o e t. Hierin b leek ik tijde n s h e t p ro c e s n ie t d e enige te zijn. B ijna ieder e e n h a d e e n me n in g over wa a r ik me e bezig wa s . Dit z o rg d e v o o r intense en inte ressante g e s p re k k e n . I k h o o p dan ook me t h e t p roje ct n ie t a lle e n e e n v is ie van mijze lf uit te d ragen, ma a r v a n e e n b re d e gr oep mense n in onze m a a t s c h a p p ij d ie o p re c h t naa r h u n me d e mens wille n o m k i j k e n.

v la k k e n e r v a r e n . I n h e t o n t w e r p , i n d e g e s p re k k e n m e t k e r k g a n g e r s , m a a r o o k me t v e e l p e r s o n e n d i e g e e n k e r k b e z o e k e n .

Da n k z ij a l d e z e m e n s e n e n h u n v i s i e o p h e t le v e n h e b i k v e e l m o g e n l e r e n . Ti j d e n s h e t a f s t u d e re n e r v a a r d e i k h o e m i j n b l i k v e l d s t e e d s b r e d e r w e r d . We h e b b e n a l s m e n s e n d e g a v e om e l k a a r i n h e t h a r t t e k i j k e n .

O m in e e n g e s p r e k t e e r v a r e n d a t i e m a n d n a a s t je s t a a t i n j e g e d a c h t e n . D i t i s z o e e n rijk d o m ! H e t p r o c e s h e e f t m i j t o t n u t o e z o v e e l mee r g e g e v e n d a n i k h a d k u n n e n hopen. Ik hoop dan ook dat door middel v a n d it p r o j e c t m e n s e n m e t v e r s c h i l l e n d e a c h t e rg ron d e n m e t e l k a a r i n g e s p r e k g a a n .

Nie t o m d e a n d e r t e o v e r t u i g e n v a n j o u w me n in g , m a a r o m s a m e n v e r d e r t e k o m e n .

Wa n t h e t m a k e n v a n v e r b i n d i n g e n g e e f t d e mo g e lijk h e i d o m d e d i a m a n t e n v a n h e t l e v e n , d ie G o d aa n e e n i e d e r h e e f t g e g e v e n , u i t t e wis s e le n .

Tijd e n s h e t p roce s merkte ik o o k we e rs t a n d .

Dit wa ren vaak personen d ie d e h u id ig e ma n ie r van kerkgang e n ke rka rch it e c t u u r a l t ijd e n gewend zijn. Tijd e n s h e t v e rlo o p v a n h e t gespre k merkte ik d a t d ie we e rs t a n d v o o ra l kwam door de a n g st vo o r h e t o n b e k e n d e . He t is dan ook bela n g rijk om te b e s e ff e n d a t h e t e e n gezame n lijk zo e kto cht is o m t e z o e k e n n a a r beg rip vo o r e lka a r. Daar o m is h e t e e n o p g a v e voor nie t-g e lovigen o m d ie a n g s t t e b e g rijp e n en dan toch de verb indin g t e z o e k e n me t z u lk e perso n e n .

Verbinding is één van d e t e rme n d ie d it p ro je c t besch rijft. Ik h e b deze te rm o p v e rs c h ille n d e

onderdee l

Plattegrond

123

tekeningnr .

BT20-1

datu m

xx.xx.2020

schaa l

formaa t

A3

WELKOM!

Figuur 134 - Pespectief vanaf de zijde van het Grand Canal richting de kerk

124

6. LITERATUURLIJST WEBSITES/ARTIKELEN Bernts, T., Jansen. L. (2019, 7 november). En toch hebben we religie ook nodig. Sociale vraagstukken. Geraadpleegd op 16 mei 2021, van https://www.socialevraagstukken.nl/en-toch-hebben-we-religie-ook-nodig/ Boer, F. (2021, 11 december). Het gebouw is meer dan een jasje. Protestantse Kerk. Geraadpleegd op 21 april 2021, van https://petrus.protestantsekerk.nl/artikel/het-gebouw-is-meer-dan-een-jasje/ ENK (n.b.). Geschiedenis van het Nederlandse kloosterleven. Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven. Geraadpleegd op 16 augustus 2021, van https://www.erfgoedkloosterleven.nl/kloosterleven/geschiedenis.html Gezindsgids (2014, 28 september). Architect met betekenis. Gezindsgids. Geraadpleegd op 13 juni 2021, van https://www. gezinsgids.nl/architect-met-betekenis/ GGZ (2017, 10 juli). Driekwart van de jongeren heeft last van stress en burn-out klachten. Geraadpleegd op 17 mei 2020, van https://dekanttekening.nl/columns/1-gebedshuis-voor-alle-religies-een-oud-idee/ Griffiths, A. (2014, 10 september). Carmelite Monastery by Austin-Smith:Lord designed to be “calm, ordered and uplifting”.

Geraadpleegd op 16 juni 2021, van https://www.dezeen.com/2014/09/10/austin-smith-lord-carmelite-monastery-liverpool-brick/ Huttinga, W. (2018, 20 juli). Religie transformeert, maar verdwijnt niet uit de samenleving. Trouw. Geraadpleegd op 16 mei 2021, van https://www.trouw.nl/religie-filosofie/religie-transformeert-maar-verdwijnt-niet-uit-de-samenleving~b85d4aa6/ NOS Nieuws (2022, 24 maart). ‘Nederland geen gelovig land meer’, wat betekent dat voor ons wederzijds (on)begrip? NOS. Geraadpleegd op 25 maart 2022, van https://nos.nl/artikel/2422531-nederland-geen-gelovig-land-meer-wat-betekent-dat-voorons-wederzijds-on-begrip Resink, M. (2008, 1 februari). Klooster als solidaire broedplaats. Omslag. Geraadpleegd op 16 augustus 2021, van http://www. omslag.nl/zoz-83-klooster.html Rode Kruis. (2021, 24 december). Rode Kruis start marathoneditie #skipdecoronadip om jongeren door de coronaperiode heen te helpen [Persbericht]. Geraadpleegd op 21 januari 2022, van https://www.rodekruis.nl/persberichten/rode-kruis-start-marathoneditie-skipdecoronadip-vo-jongeren-door-de-coronaperiode-heen-te-helpen/

125

SCP (2022, 24 maart). Ontkerkelijking leidt tot nieuwe verhoudingen in de samenleving. Sociaal en Cultureel Planbureau.

Geraadpleegd op 25 maart 2022, van https://www.scp.nl/actueel/nieuws/2022/03/24/ontkerkelijking-leidt-tot-nieuwe-verhoudingen-in-de-samenleving Sondervan, A. (2014, 12 november). Het narratief van de architectuur. Geraadpleegd op 13 juni 2021, van https://www.archined.nl/2014/11/het-narratief-van-de-architectuur// Smolenaars, M. (2017, 31 augustus). ‘Waarom we ziek worden van drukte’. Metronieuws. Geraadpleegd op 17 augustus 2021, van https://www.metronieuws.nl/nieuws/dossier/2017/06/longread-waarom-we-ziek- worden-van-drukte Van Winkelhof, M., & Bakker, B. (2017, 20 oktober). ‘Stress is geen individueel probleem’. NRC Handelsblad. Geraadpleegd op 17 maart 2022, van https://www.nrc.nl/nieuws/2017/10/20/stress-is-geen-individueel- probleem- 13596508-a1578089 Von Der Dunk, T. (2016, 28 januari). 1 gebedshuis voor alle religies is een oud idee. de Kanttekening. Geraadpleegd op 17 mei 2020, van https://dekanttekening.nl/columns/1-gebedshuis-voor-alle-religies-een-oud-idee/ Straver, V. (2019, 29 januari). Onze God is een God van creativiteit. Geraadpleegd op 12 mei 2021, van https://zijlacht.nl/onze-god-een-god-van-creativiteit/

RAPPORTEN Engbersen, R. (2018). Geloven op maandag. Over de maatschappelijke rol van religieuze organisaties in Amsterdam. Platform31. Geraadpleegd op 12 juni 2022, van https://www.platform31.nl/publicaties/de-maatschappelijke-rol-van-religieuze-organisaties# Debie & Verkuijl (2014). Historisch onderzoek Lanenstelsel. kasteel Renswoude. Utrechts Landschap. Geraadpleegd op 12 juni 2020, van https://docplayer.nl/25064196-Historisch-onderzoek-lanenstelsel-kasteel-renswoude-in-opdracht-van-utrechts-landschap-debie-verkuijl-tuin-en-parkrestauratie-renswoude-2014.html de Hart, J., & van Houwelingen, p., & Huijnk W. (2022). Religie in een pluriforme samenleving. Diversiteit en verandering in beeld Deel 3: Buiten kerk en moskee (Nr. 2022-1). Sociaal en Cultureel Planbureau. Geraadpleegd op 12 juni 2022, van SCP+Publicatie+Buiten+kerk+en+moskee+-+maart+2022%20.pdf

126

LITERATUUR - Blankensteijn, H.R. (1964). Een hut om in te schuilen. (1e druk). Baarn, Nederland: Bosch & Keuning N.V. - Crabbe, T. (2016). Nooit meer te druk. (1e druk). Amsterdam, Nederland: Luitingh-Sijthoff - Curtis, W.J.R. (2002). Modern architecture since 1900. (3e druk). Londen, Engeland: Phaidon Press Limited - Janse, C.S.L. (2015). De refozuil onder vuur. (1e druk). Apeldoorn, Nederland: Uitgeverij de Banier - Melchers, M. (2015). Het Nieuwe Religieuze Bouwen. (1e druk). Amsterdam, Nederland: Architectura&Natura Pers - Ort, F.Z. (1994). Zomaar een dak. (1e druk). Zoetermeer, Nederland: Uitgeverij Boekencentrum - Taschen, A. (2019). Living in Japan. (2e druk). Keulen, Duitsland: Taschen - Van Den Broek, A. (2004). De Veeleisende Samenleving. (2e druk). Den Haag, Nederland: Sociaal en Cultureel Planbureau - Zumthor, P. (2010). Peter Zumthor Thinking Architecture. (3e druk). Bazel, Zwitserland: Birkhauser

AFBEELDINGEN Figuur. 2 Figuur. 4 Figuur. 5 Figuur. 7 Figuur. 8 Figuur. 9 Figuur. 18 Figuur. 19 Figuur. 20 Figuur. 21 Figuur. 25 Figuur. 26 Figuur. 28

Chan, Z. (2011). Urban Fog [Foto].

Malvezzi, K. (2012). House of One [Doorsnede].

Grafton, A. (2021). Monks in a cloister [Tekening] Persson, J. (2015). Der Glöckner von Notre Dame [Foto].

Albert, A. (1893). Die Armensuppe [Schilderij].

Lobbes, G.J. (2020). Paaskerk Amstelveen [Foto].

Bakema, J. (1962). Gereformeerde kerk, Nagele [Foto].

Dorst, M.L. (1962). Geref. kerk Messiaskerk [Foto].

Boink, N. (2012). Bijlmermeer [Foto].

Boink, N. (2012). Bijlmermeer [Foto].

Van Daalen, T. (2008). Ontkerkelijking in Nederland [Grafiek].

CBS. (2020). Welk geloof hangen we aan? [Grafiek].

Romero, F. (2012). Miami Chapel [Foto].

127

Figuur. 29 Figuur. 31 Figuur. 32 Figuur. 34 Figuur. 36 Figuur. 54 Figuur. 56 Figuur. 57 Figuur. 58 Figuur. 64 Figuur. 65 Figuur. 66 Figuur. 67 Figuur. 94

Brecht, A. (n.b.). Bedelorden [Foto].

Helmantel, H. (n.b.). Preekstoel in de kerk van Fransum [Foto].

Hesmerg, E. (2012). Het middenschip van de kansel [Foto].

Blonch, C. (1890). The Sermon on the Mount [Schilderij].

Wolleswinkel, P.E. (2008). Luchtfoto van Renswoude [Foto].

Chan, Z. (2011). Urban Fog [Foto].

Hugo. (2018). Shūon-an Ikkyū-ji Temple [Foto].

Aalto, A. (2020). Nordic house [Foto].

Böhm, G. (2008). door detail at Kolumba in Cologne [Foto].

Vilalta, X. (2015). Ebenezer Chapel [Foto].

Vilalta, X. (2015). Ebenezer Chapel [Foto].

Meinhold, B. (2011). Transparent Pop-Up Church [Foto].

Gharem, A. (2018). Paradise has many gates Mosque [Foto].

Baan, I. (2019). Junya Ishigami’s Stone-Canopied Serpentine Pavilion [Foto]. *Afbeeldingen die niet zijn vermeld in de bronvermelding zijn eigen werk.

128

7. BIJLAGES

Pop Up kerk - Frank Los

129

7.1 MANIFEST

Allereerst dank voor de interesse om te starten met het lezen van deze tekst.

We leven in een tijd dat focussen op een bepaald onderwerp, om er de tijd voor te nemen, steeds moeilijker wordt. Veel is al geschreven over het zoeken van rustmomenten. Stap een willekeurige boekhandel in, en je struikelt over de zelfhulpboeken. Het fanatisme waarmee we rust zoeken kent geen grenzen. We reizen de wereld over om het te vinden.

De grootste oorzaak van ziekteverzuim is werkstress. Stress, de vecht-of-vlucht reactie, die ervoor zorgde dat onze betovergrootouders zich snel uit de voeten konden maken bij gevaar, op zoek naar een veilige plek. Op zoek naar een plek om weer op adem te komen. Waar(in) vinden u, jij en ik in deze tijd rust?

een essentieel onderdeel van het christelijk geloof. Het was dan ook een flinke klap voor veel mensen dat kerkgebouwen minder tot niet bezocht konden worden tijdens de pandemie. De plek waar de kerkganger rust vindt was niet langer bereikbaar.

Die bereikbaarheid was echter niet alleen een groot probleem tijdens de pandemie. Ook daarvoor was de kerk niet goed bereikbaar. Voor de kerkganger in zekere zin wel, maar voor iemand die nog nooit in een kerkgebouw is geweest oogt het overgrote deel van de kerken als gesloten bolwerken. ‘Kijk, een kerk!’ roepen mensen die wel weten waar een kerk staat, maar geen idee hebben wat zich daarbinnen precies afspeelt. Het beeld van de maatschappij over het christelijk geloof staat in sterk contrast met wat wij als christenen juist willen bereiken. Eén van de belangrijkste wetten van ons geloof zegt: ‘Zorg voor je naasten’. Vroeger, toen iedereen naar de kerk ging, was dit makkelijker omdat je je naasten in de kerk zag op zondag.

De zoektocht hiernaar komt persoonlijk heel dichtbij. Elke zondag zitten in kerkgebouwen mensen die horen bij Wie de rust te vinden is. Het gaat dan vooral om de boodschap die de mensen horen, maar ook om dit samen met andere mensen te horen.

Het samen geloven, en dit te belijden, is

130

Thermen Vals - P. Zumthor

131

Nu leven we in een tijd dat het grootste gedeelte van Nederland geen kerk bezoekt.

Echter, als we zomers op vakantie zijn in het buitenland wordt een openstaande kerkdeur niet overgeslagen. De rust die van gebedsruimtes uitgaat versterkt het vakantiegevoel. Eenmaal terug in Nederland zien we ook kerkgebouwen, alleen zijn daarvan de deuren hermetisch gesloten. Hoe kan dit in een tijd waarin christenen zichzelf de vraag stellen hoe de onkerkelijke naaste bereikt kan worden?

Kerk en maatschappij snakken, zonder het misschien zelf te beseffen, naar een andere manier om bij elkaar “over de vloer” te komen. Met veel verontwaardiging werd gereageerd op de kerkgangers die wel naar de kerk bleven gaan gedurende de pandemie. Was deze verontwaardiging niet terecht? Hoe kunnen mensen anders reageren als zij de noodzaak niet kunnen begrijpen en zien, doordat de deuren letterlijk en figuurlijk dicht zijn?

Laten we beginnen met het openen van deuren. De volgende belangrijke stap is om deze manier van denken mee te nemen in het ontwerpen van nieuw te bouwen kerken.

Geen catalogus gebouwen meer die moeten fungeren als kerken en geen affiniteit met hun omgeving tonen. Laten we door middel van de architectuur van onze kerkgebouwen de mogelijkheid bieden tot uitwisseling van inzichten. Om elkaar op die manier beter te leren kennen en begrijpen. Niet om elkaar te willen overtuigen, maar om op een ‘christelijke’ manier met elkaar om te gaan.

In mijn optiek moeten we bij onszelf beginnen, bij het eigen onderkomen.

Waarom krijgen mensen een warm gevoel bij een herberg en een klooster? Omdat iedereen welkom is om uit te rusten, en tot zichzelf te komen met zijn of haar eigen geschiedenis. Juist de plek waar deze rust en veiligheid te vinden is sluit zich af voor de maatschappij. En juist deze gestreste maatschappij zet zich af tegen de plek waar ze rust kunnen vinden.

132

Klooster Mangrove Mountain, Sydney

133

7.2 AFSTUDEERVOORSTEL

Motivatie/probleemstelling: Veel commotie is ontstaan over de Nashville verklaring. Een verklaring die een eeuwenoud standpunt van het Christendom beschrijft. Vanuit alle hoeken kwam reactie. Zelfs politici werd om uitleg gevraagd waarom zij deze verklaring steunen. De verklaring zorgde ervoor dat niet-gelovigen en gelovigen verder uit elkaar werden gedreven. Niet alleen het Christendom, maar ook de Islam, het Jodendom en andere religies botsen met niet gelovigen. Het gevolg? De maatschappij verhard zich nog meer tegenover religie, religie sluit zich af of wordt juist extremer in het overbrengen van haar overtuiging.

Deze verharding is ook in onze bebouwde omgeving goed te zien. Vroeger werd de kerk in het midden van het dorp gebouwd. Tegenwoordig verdwijnen kerken uit het centrum waar alles gebeurt en verschuiven naar de rand van de plaats. Dit geldt niet voor alle plaatsen in Nederland. Dorpen of steden waar het merendeel een geloof aanhangt geven wel prioriteit aan religieuze gebouwen. Ook de oude religieuze gebouwen blijven bestaan om hun monumentenstatus. Deze oude gebedshuizen zijn druk bezochte attracties door gelovigen en niet-gelovigen.

Een duidelijk zichtbaar gevolg van de scheiding tussen religie en maatschappij is dat de mensen die in een kerk, moskee, synagoge etc. komen, onderdeel zijn van de gemeenschap die hun geloof daar beoefenen.

Niet-gelovigen hebben in een gebedshuis niets te zoeken. Onze geschiedenis laat ons zien dat dit anders was. De katholieke kerk speelde in de middeleeuwen een belangrijk rol in het dagelijkse leven van de mensen. De kerk had, naast een sociale functie, ook een beschermende functie. Het onderzoek “Sociale samenhang en welzijn” van het CBS toont aan dat die belangrijke rol is verdwenen. In 2017 gaf 49 procent van onze bevolking aan tot een religieuze groep te behoren. 27 procent hiervan is Rooms-Katholiek en 15 procent protestants.

134

Toch is Nederland eeuwen lang een kerks volk geweest. Bijna iedereen ging wel op zondag naar een kerk waar rekening werd gehouden met hun komst. Op zondag in de kerk en maandag weer op het werk was de manier van leven. De laatste decennia is dit erg veranderd. De noodzaak van het bezoeken van een kerkdienst is sterk verminderd en veel mensen hebben het christelijke geloof vaarwel gezegd. Maar de gebouwen blijven hetzelfde. Mart Ros, mede-oprichter van RoosRos architecten, stelt dat de ontwerpers van de Protestantse kerken niet hebben nagedacht over hoe de gebouwen overkomen op de maatschappij.

Voor buitenstaanders komen de gebouwen over als gesloten bunkers waar je alleen mag binnenkomen als je bij de gemeente hoort. Kijk, een kerk! roepen mensen die wel weten waar een kerk staat maar geen idee hebben wat zich daarbinnen afspeelt. Het beeld van de maatschappij over het christelijk geloof staat in sterk contrast met wat deze christenen juist willen bereiken. De belangrijkst wet van hun geloof zegt: zorg voor je naasten. Vroeger, toen iedereen naar de kerk ging, was dit makkelijker omdat je je naasten in de kerk zag op zondag en op die manier in contact kwam. De christelijke gemeenschap heeft zichzelf de zeer urgente vraag en missie gesteld: “Hoe kunnen wij onze onkerkelijke naasten bereiken en welke signalen zenden wij als geloofsgenootschap uit?” In mijn optiek moet men eerst bij zichzelf beginnen, bij het eigen onderkomen. Waarom krijgen mensen een warm gevoel bij een herberg en een klooster? Omdat iedereen welkom is om uit te rusten en tot zichzelf te komen met zijn of haar eigen geschiedenis en achtergrond.

135

Oosterkerk - Zoetermeer

136

Afstudeeronderwerp en de relevantie voor de maatschappij: En rust is juist waar veel mensen in onze maatschappij naar op zoek zijn. Veel is al geschreven over dit onderwerp, stap een willekeurige boekhandel in en je struikelt over de zelfhulpboeken. Het fanatisme waarmee we het geluk zoeken kent geen grenzen. We reizen de wereld over om rust te vinden. Toch blijft de grootste oorzaak van ziekteverzuim werkstress. Stress, de vecht-of-vlucht reactie, die ervoor zorgde dat onze betovergrootouders zich snel uit de voeten konden maken op zoek naar een veilige plek omdat ze achtervolgt werden door een leeuw. Op zoek naar een plek om weer op adem te komen.

Juist de plek waar deze rust en veiligheid te vinden is sluit zich af voor de maatschappij. En juist deze gestreste maatschappij zet zich af tegen de plek waar ze rust kunnen vinden. Religie en maatschappij snakken, zonder het misschien zelf te beseffen, naar een andere manier om bij elkaar “over de vloer” te komen.

137

Architectonische opgave: Om dit te bereiken dient de standaard kerk/moskee/tempel/synagoge etc. losgelaten te worden. Voor de gelovige dient nog steeds het hoofddoel het gaan naar het gebedshuis, maar dit gebedshuis is niet langer de hoofdactiviteit. Het is onderdeel van een plek waar iedereen welkom is om tot rust te komen of juist mensen te ontmoeten. Niet alleen een gebouw met een parkeerplaats, maar een complex met tuinen, bibliotheek, slaapverblijven, ruimte om muziek te maken, een plek om te pionieren.

Omdat de geschiedenis van ons land doordrenkt is met het Christendom en ikzelf ook dit geloof beoefen zie ik mijn architectonische opgave in het herdefiniëren en ontwerpen van een plek die niet als bestemming alleen het beoefenen van het christelijke geloof heeft, maar ook de functies zoals hiervoor beschreven.

Als concrete opdrachtgever heeft de Christelijk Gereformeerde Gemeente uit Renswoude zich aangediend.

Ik ben zelf lid van deze gemeente en zie mijn afstuderen als kans om de andere leden van deze gemeente (+/- 500 leden) een andere manier van denken aan te bieden voor de nieuw te bouwen kerk. Er is in de bouwcommissie een programma van eisen samengesteld. Dit programma gebruik ik ook in mijn afstuderen.

138

De locatie voor deze opgave bevindt zich in het dorp Renswoude op de rand van de provincie Utrecht, bijna in Gelderland.

Renswoude telt 5200 inwoners. En ligt op een half uur of minder aan reistijd van steden als Arnhem, Ede, Veenendaal, Amersfoort en Utrecht. Het dorp heeft een groot buitengebied met agrarische gronden, bossen, beschermde gebieden etc. Er is eerder geprobeerd om een kerk te realiseren in dit dorp. Echter is dit niet gelukt.

De kerkelijke gemeenschap zoals hiervoor beschreven zag dit dorp als de plek om hun gebedshuis te bouwen.

De plannen waren gemaakt en ingediend bij de gemeente. Omdat de toenmalige gemeenteraad bestond uit sommige leden van deze kerkelijke gemeenschap werd het plan snel doorgeduwd. Totdat de bewoners van het dorp dit te horen kregen. Veel commotie ontstond over de locatie van het gebedshuis (dicht bij het centrum), de eventuele verkeersdrukte die het kan veroorzaken en dat niet alle leden van deze gemeenschap uit het dorp kwamen. Dorpsbewoners riepen elkaar op om te demonstreren. Het resultaat: geen gebedshuis. Veel dorpsbewoners voelen geen verbondenheid met het geloof en helemaal niet met de mensen van deze gemeente.

Waarom zouden ze dan een plek bieden aan iets waar ze zelf niets aan hebben.

Na de ophef die is ontstaan is niet veel veranderd aan de situatie. De aandacht van de gemeenteraad en de dorpsbewoners is verlegd naar het bouwen van een nieuw gemeentehuis. Ook hier is veel discussie over ontstaan. De vraag naar een locatie voor het gebedshuis is nog zeer urgent, maar hoe men dit proces moet aanpakken is niet duidelijk. Het kerkelijke bestuur en de dorpsbewoners hebben allebei geen idee hoe het nu verder moet. Beiden geven aan dat de gemeenteraad onderzoek doet naar een locatie, de gemeenteraad geeft echter aan dat het de afgelopen maanden druk was met het onderzoek doen naar de locatie van het nieuwe gemeentehuis. Hoe nu verder?

De situatie die is ontstaan in dit dorp is vooral te danken aan het niet (slecht) communiceren met elkaar. Het is niet zo dat deze situatie een afspiegeling is van de verhouding tussen maatschappij en religie. De reden dat ik dit dorp als locatie voor mijn architectonische opgave zie is gebaseerd op een drietal aspecten. Ten eerste ligt het dorp met haar mooie en rustige omgeving op relatief korte afstand van grote steden. Het mist hierdoor de hectiek van een stad en biedt de rust van de natuurlijke omgeving. Ten tweede ligt hier de urgente vraag om een oplossing voor het plaatsen van een nieuw gebedshuis. Een andere benadering van het vraagstuk is verreist om niet alleen een oplossing te bieden voor dit dorp, maar ook het bedenken van een architectonische aanpak om maatschappij en religie letterlijk en figuurlijk dichter bij elkaar te laten komen. En ten derde ben ik zelf lid van deze gemeente en zie ik de noodzaak om niet alleen deze gemeente een andere manier van denken aan te bieden, maar alle initiatiefnemers die een gebedshuis willen realiseren.

139

Moodboard gemaakt om mijn gedachten te illustreren van een plek om tot rust te komen

140

De omgeving heeft veel invloed op het tot rust komen. Rondom het kasteel van Renswoude ligt een lanenstelsel met restanten van een ganzenvoet en een bijzonder imposant Grand Canal.

Het is een stelsel dat zich in kwaliteit en waarde kan meten met (inter)nationale lanenstelsels zoals onder andere van het Franse paleis Fontainebleau of het Engelse paleis Hampton Court.

141

Plan van aanpak: Ik ga mij tijdens het afstuderen niet mengen in de discussie die gaande is in het dorp. Hierdoor zou ik in een situatie terecht kunnen komen waarin ik de regie over tijd kwijt raak. Na de koersbepaling en de beoordeling van het afstudeervoorstel ga ik de functie en vormgeving van gebedshuizen vergelijken met verschillende periodes. Ik ga mij hierbij niet alleen richten op het christelijke geloof maar ook op andere geloven die hun intrede hebben gedaan in Nederland. Hierdoor ga ik de constatering, gebedshuizen zijn gesloten bunkers, die ik in dit voorstel heb gedaan onderbouwen. De vergelijking tussen het gebedshuis van nu, het klooster uit de middeleeuwen, de tabernakel van het Jodendom etc. levert aanknopingspunten op voor het ontwerpen van een plek waar iedereen welkom is om tot zichzelf te komen. Een plek waar het geloof niet een heersende uitstraling heeft maar een dienende functie. Een nieuw archetype rustoord met tuinen, bibliotheek, slaapverblijven, ruimte om muziek te maken, een plek om te pionieren.

Tijdens mijn afstuderen wil ik experimenteren met de tactiele en narratieve kant van architectuur. Om op die manier een omgeving te creëren die op subtiele wijze prikkels geeft aan de bezoeker. Met een open en onderzoekende blik kan de bezoeker het verschil in textuur, bijzondere details en kleurnuances waarnemen. Met als doel om de bezoeker stil te laten staan in het hier en nu. Om los te komen van hun dagelijks leven en zich te beseffen wat echt belangrijk is voor hun.

Relevantie Vakgebied Menig architect wil graag een ontwerp maken voor een kerk waarvan hij weet dat het ook uitgevoerd wordt.

In dit voorstel staan een aantal foto’s van Protestantse kerken die nog niet zo lang geleden zijn gebouwd.

Veel van deze kerken doen mij denken aan bunkers waar niemand binnen mag komen behalve degene die lid zijn van deze kerk. De ontwerpers van deze “bunkers” zie ik worstelen met de hedendaagse botsing tussen religie en maatschappij. Als reactie op deze botsing worden gebedshuizen gebouwd waarin de gelovigen zich kunnen verschuilen. Door bij het programma van het gebedshuis al in te grijpen kan het gebouw juist worden opengesteld voor iedereen. Op het gebied van architectuur gaan dan letterlijk en figuurlijk veel meer deuren open voor het ontwerpen van het nieuwe archetype gebedshuis.

142

Paaskerk Amstelveen - J.B. Baron van Asbeck

143

7.3 ANALYSE

Geschiedenis protestantse kerkenbouw

Ingang

Kansel

Onderzoeksvraag: Waarom worden protestantse kerken volgens een vaste indeling gebouwd, namelijk de kansel voorin en de bezoekers lijnrecht daar tegenover opgesteld?

plattegrond zaalkerk

Om inzicht te krijgen in de architectuur, van voornamelijk de protestante kerken, is een analyse gemaakt van de zoektocht, binnen en buiten de kerk, naar een eigen bouwstijl voor de protestanten. De kerken die worden behandeld in de analyse zijn dan ook protestante kerken. De complete analyse is als bijlage toegevoegd aan dit document.

144

Rooms-Katholieke Kerk 1517 - Reformatie

Calvinisme

(1618) - Synode van Dordrecht

Protestanten

Nederlandse Hervormde Kerk

Gereformeerde kerk

Het protestantisme ontstond toen Maarten Luther in 1517 de confrontatie aanging met de katholieke kerk. Hij was zelf priester geweest maar zijn intrepretatie van de bijbel botste met de praktijken van de rooms-katholieke kerk. In 1816 besloot koning Willem I dat het protestantisme de naam Nederlandse Hervormde Kerk kreeg. Deze kerk werd benoemd tot staatskerk. Hierdoor kregen de protestanten de mogelijkheid om kerken te bouwen of oude katholieke kerken te verbouwen.

145

ren, pakhuizen

Rooms-Katholiek/Calvinisten_Schuilkerk 17e eeuw-18e eeuw

17e eeuw-19e eeuw

Rooms-Katholiek/Calvinisten_Schuilkerk_woningen, schuren

Markermeer

Apeldoorn

Rooms-Katholiek/Calvinisten_Schuilkerk_woningen, schuren, pakhuizen Utrecht

Schuilkerk “Ons Lieve HeerHeer op Solder” Schuilkerk “Ons’ Lieve op Solder” Amsterdam Amsterdam, 1661

Schuilkerk De in Diemen, 1786 gebouwd in 1786-1787 Schuilkerk DeHoop Hoop in Diemen,

17e eeuw-18e eeuw

Schuilkerk De Hoop in Diemen, gebouwd in 1786-1787

Kerkschuur op het erf Halmer Twekkelo, 1815 Kerkschuur op het erf Halmer Twekkelo

Een schuilkerk (eigenlijk huiskerk) is een van buiten niet als zodanig herkenbaar kerkge rkgebouw zoals die ten tijde van de Republiek der Verenigde Nederlanden werden door rooms-katholieken, oudkatholieken, remonstranten, HetDergelijke eerste type kerk waarin de protestanten én katholieken noodgedwongen hun diensten hielden is gebruikt de schuilkerk.

Een ten, lutheranen en doopsgezinden. schuilkerken kwamen in grote delen kwamen van Nederland voor. Indelen steden waren schuilkerken vooral in huiz huizen en pakhuizen gevestigd,schuilkerk op het platteland hadgebouw een kerk dat de echte functie wil verhullen of camoufleren. Dergelijke is een schuilkerken in grote doorgaans het uiterlijk van een schuur en werd daarom ook wel schuurkerk genoemd. md.

van Nederland voor. Als de kahtolieken de protestanten niet vervolgden, gebeurde het een kleine tijd andersom. Op het platteland had een kerk doorgaans het uiterlijk van een schuur, en werd daarom ook wel schuurkerk genoemd.

146

Gereformeerde kerk_Zaalkerk_Eclecticisme

Lekkerkerk, Grote- of Johanneskerk

19e eeuw

Krimpen aan de lek, Hervormde Kerk

Willege - langerak, De hervormde kerk

Krimpen aan de ijsel, IJsseldijkkerk

Berkenwoude, Dorpskerk

Ammerstol, Dorpskerk

Schoonhoven, Grote of Bartholomeüskerk

Zaalkerk Hoogeveen, 1894

Gouderak, Hervormde Kerk

Schaal 1:600

Haastrecht, Hervormde Kerk

Dienende ruimtes (entree, bespreekruimte)

Het type zaalkerk word door de protestanten veel gebruikt. Toen in 1816 de Nederlandse Hervormde Kerk ontstond waren nieuwe kerkgebouwen nodig. In het begin werden de diensten gehouden in boerenschuren, of gewoon in openlucht. Na de staatsherkenning kon men eigen kerken bouwen of bestaande kerken verbouwen. Maar men wist niet hoe. Welke bouwstijl past bij de liturgie? Het typologie zaalkerk bracht voorlopig uitkomst om de Bijbel centraal te stellen.

147

Nederlandse Hervormde Kerk_Kruiskerk_Anglicaans-gotische stijl

20e eeuw

Nieuwe Kerk, IJmuiden, 1911

Duinoordkerk, Den Haag, 1920- gesloopt 1942 door aanleg Atlantikwall

Nieuwe Kerk, IJmuiden, 1911

Onder leiding van H.W. Creutzberg werden er twee kerken gebouwd, deze resulteerden in een nieuwe discussie over de liturgie van de kerk. De nieuwe kerkinrichting, met een oostelijk georiënteerd koor, wekte de interesse van Van der Leeuw. Hij ging concreet nadenken over een bouwstijl voor de Nederlandse Hervormde Kerk. Echter zonder resultaat want men kon het niet eens worden. Er werd teveel over symboliek in de kerk gedacht en dat beviel veel mensen niet.

148

First Church of Christ, Berlage

1927

First church of christ, Den Haag, 1927

Perspectief First church of christ, Den Haag, 1927

Interieur First church of christ, Den Haag, 1927

In 1927 maakte Berlage een waaiervormig ontwerp voor de First Church of Christ, Scientist. De organisatoren zagen dit als de nieuwe strevingen in de kerkelijke bouwkunde. Maar Berlage zelf reageerde kritisch op de organisatie en noemde ‘het religieuze individualisme van het protestantisme is een belemmering voor de totstandkoming van een eigen bouwstijl’.

Hij wees op het belang van tastbare symbolen voor de kerkarchitectuur. Pas dan kon volgens hem het onzichtbare en het zichtbare samen worden gebracht en een kerk ontstaan met een gewijde stemming. Door de liturgische onzekerheid zij hij dat alleen met een rationalistische architectuur aansluiting kon worden gevonden bij de wensen van de kerk.

149

Nederlandse Hervormde Kerk_Kruiskerk_Romaanse/Gotische bouwstijl

19e eeuw

De Grote Kerk, Gorinchem 1851

basilicaal schip: boven de zijbeuken uitrijzende middenbeuk

De nieuwe status die de Nederlandse Hervormde Kerk in 1816 met de instelling van het Algemeen Reglement kreeg aangemeten, had consequenties voor de bouw van nieuwe kerken. Eenmaal op zichzelf aangewezen kwam het gevolg van het ontbreken van uniforme voorschriften. Men had geen overeenstemming hoe de kerk moest functioneren en had dus geen eigen bouwstijl of een duidelijke visie op een protestantse bouwstijl. Het werd een 3-beukig kerkgebouw in Romaanse en classicistische stijl.

150

Gereformeerde Kerk, Nagele Bureau Van den Broek en Bakema

1958

Protestantse Gemeente Nagele - De Ruimte, 1958

Schaal 1:400

Dienende ruimtes (entree, bespreekruimte)

Sparingen die illusteren dat de kerk zich niet moet afzonderen

De naoorlogse wederopbouw in Nederland leidde tot vele nieuwe wijken en goede ideeën en intenties voor nieuw te bouwen kerken. Als stedenbouwkundig landmark werden namelijk kerken in deze nieuwe wijken opgericht, zowel protestants als katholiek. Het dorp Nagele in de provincie Flevoland werd in 1956 compleet nieuw gebouwd. In dit dorp konden verschillende bekende architecten hun ideeën verwezenlijken. Zo werd de protestantse kerk ontworpen door de architecten van den Broek en Bakema. Op de plattegrond is te zien (oranje) dat bij de kerk ook rekening wordt gehouden met het ontmoeten van elkaar als gemeente. Zo wilde Bakema willen weergeven dat de kerk midden in de wereld staat. De ramen zijn daarom ook bewust laag geplaatst, er zitten zelfs uitsparingen in de muur rond de voorhof die benadrukken dat je als kerk je niet mag afzonderen.

Hierdoor laaide de discussie over de protestantse kerkarchitectuur weer op.

151

Gereformeerde Messiaskerk, Rijswijk Z.H. L. de Jonge en M.L. Dorst

1959

Gereformeerde Messiaskerk, Rijswijk Z.H., 1959

Vanaf de straat zag men eerst een lage partij, waarin kamers voor kerkenraad, catechisatie en verenigingswerk zaten.

De ruime ontmoetingshal kon ook dienen als grote zaal voor gemeenteavonden. De kerk was gekenmerkt door een grote openheid: doorzicht van buiten naar ontmoetingsruimtes, van ontmoetingsruimtes naar kerkruimte en door de zijwand van daar naar buiten. Ook hier zien we de gedachten gevisualiseerd dat de gemeente open moet staan voor anderen. De ontkerkelijking kwam op een zeer slecht moment voor de architectuur van de protestantse kerken. De ontwikkeling hiervan viel namelijk stil en veel kerken zijn sindsdien weer afgebroken, ook de Messiaskerk in Rijswijk.

152

Doopsgezindte kerk, Emmen S. Dijkstra

1961

Een zeer kleine kerk met een kerkzaal van 7,5 meter bij 12 meter. In plaats van een standaard kapvorm te kiezen is er door middel van deze vorm een gebouw ontstaan dat mensen nieuwschierig maakt naar de binnenkant. Het kerkje is ontwerpt als een “hut om in te schuilen”. Doordat de gemeente erg is geslonken in ledenaantal is de kerk permanent gesloten en verkocht.

153

Hervormde kerk ‘De Hoeksteen’, Santpoort J. Kruger

1961

Er is goed gebruik gemaakt van ee niveauverschil in het terrein. De entree ligt verhoogd t.o.v. de straat, een royale opgang leidt er naartoe.De nevenruimte liggen op het niveau van een duinpan en hebben een eigen ingang. Men bereikt de kerk via een ruime hal, die overgaat in een passage. De kerkgangers zitten enkele treden lager, wat bijdraagt aan de beslotenheid van het samenzijn.

154

Hervormde kerk ‘De Ark’, Amsterdam P. Zanstra

1961

“De eerste paal ging op 12 april 1960 de grond in. Het ontwerp is van Piet Zanstra, bekend van onder andere het Maupoleum en van de parkeergarage aan de Elandsgracht. Met de komst van De Ark kwam een eind aan een kerkloze tijd in dit deel van Slotervaart. Norman Vervat van de Erfgoedvereniging Heemschut kijkt er bewonderend naar. “Dat sculpturale, dat golvende dak, die vierkante vorm!” En kijk eens naar die stalen H-balken van de sobere klokkentoren, knikt Vervat. En die deuren.

Vervat: “Het verhaal van Noach in beeld.”

Beelddeuren - dus met een gebeeldhouwd verhaal - zijn typisch jaren vijftig, dat toen over kwam waaien vanuit Duitsland.” En zo klinkt de lofzang op het gemeentelijk monument maar door: de symmetrische plattegrond, de ingetogen kerkzaal en niet onbelangrijk: een gebouw van landelijk belang. Rijksmonumentwaardig.

155

Opstandingskerk Amstelveen Bureau Rotshuizen-Dekker

1962

Het gesloten karakter wordt nog geaccentueerd door de ovale vorm van de plattegrond. Naast een kerkzaal is ook veel ruimte gemaakt voor nevenfuncties.

156

Paaskerk, Amstelveen J.B. Baron van Asbeck

1963

De Paaskerk is een kerk in het Augustinuspark in Amstelveen, ontworpen door J.B. baron van Asbeck, die hierbij geïnspireerd werd door de kapel in Ronchamp van Le Corbusier. Het is een verdiepingskerk met de kerkzaal boven. Daarboven is het schaaldak met de vorm van een hyperbolische paraboloïde. Er is geen klokkentoren, maar de kerk heeft wel een carillon naast de ingang in de noordgevel. Het grondvlak is een vierkant, twee van de vier muren staan in het water. In de gevels zijn een groot aantal kleine vierkante ramen met gekleurd glas aangebracht. In de zuidgevel is er een groot glas-in-beton-raam van Jan Meine Jansen. Het orgel werd in 1967 gebouwd door Ernst Leeflang en is in 2014 gerenoveerd en uitgebreid. De kerkzaal bevatte oorspronkelijk 400 zitplaatsen, na de renovatie in 2013 zijn er 350 over.

157

Hervormd kerkelijk centrum De Hoeksteen, Uithoorn G. Rietveld

1965

Het gebouw is neergezet in opdracht van de Hervormde Gemeente te Uithoorn, die een kerkelijk centrum voor ogen had in de (toen) nieuwe woonwijk Zijdelwaard. Het aantal toekomstige inwoners werd toen ingeschat op 10.000. Het gebouw kreeg een budget mee van 1 miljoen gulden (bouwkosten werden uiteindelijk 1,1 miljoen) en de naam De Hoeksteen, terug te voeren op de ligging en het Nieuwe Testament. Voor de genoemde prijs werden tevens opgeleverd een (apart gelegen) pastorie en kosterswoning. De geloofsgemeente schakelde, na overleg met de Hervormde bouw- en restauratiecommissie in Den Haag, architect Gerrit Rietveld in, maar deze had geen enkele ervaring met het ontwerpen van kerken dan wel geloofscentra. De geloofsgemeente zag in Rietvelds werk een gelijkenis tussen de eenvoud in architectuur en de eenvoud van evangelie.

158

De Nieuwe Stad, Bijlmermeer-Amsterdam C. van der Bom, W. Ingwersen

1973

De ontzuiling en ontkerkelijking die zich voordeed vanaf het einde van de jaren ‘60, bracht grote veranderingen in het religieuze leven in Nederland. Met de overname van het maatschappelijke en sociaal-culturele werk door de overheid verschrompelde de sociale identiteit van de kerken in belangrijke mate. Uiteindelijk deed de toename van vrije tijd en de voortschrijdende individualisering menigeen beslissen de zondag op een niet-kerkelijke wijze in te vullen. Een uniek voorbeeld van een kerkelijk centrum dat zich volledig ondergeschikt heeft gemaakt aan zijn stedelijke omgeving vormt De Nieuwe Stad (1973 - gesloopt rond 1990) van C. van der Bom en Ingwersen. Daarna gehuisvest onder de betonnen parkeergarage Gliphoeve in de Bijlmermeer lijkt hier bijna sprake van een schuilkerk. Nog steeds is de ruimte in gebruik voor religieuze bijeenkomsten van verschillende migrantenkerken.

159

21e eeuw

Gereformeerde Gemeente Barneveld-Zuid, 2008

Kerkgebouw De Hoeksteen, 2008

Ontkerkelijking in Nederland, CBS

Sionkerk Scherpenzeel, 2013

Geloven in Nederland, CBS

Gesprekken over bouwstijlen van protestantse kerken worden bijna niet meer gevoerd in de 21e eeuw (Boer, 2021).

Bovenstaande kerken zijn in de 21e eeuw gebouwd. Zijn figuur 20, 21 en 22 voorbeelden van de uiteindelijke bouwstijl waarmee de protestantse kerk zich wil plaatsen in een maatschappij waarin 14,4% van de Nederlandse gemeenschap aangeeft nog wel eens een protestantse kerk te bezoeken? Naar mijn insziens zijn deze bunkers juist afstotend in plaats van uitnodigend. Terwijl dit niet de intentie is van deze gemeentes. Met dit afstudeerproject wil ik daarom laten zien hoe de levensovertuiging van protestanten ruimtelijk vertaald kan worden. Met daarbij de huidge tijd en positie in de samenleving als context.

160