motivatieInleiding en toelichting
6 1
Door mijn leven heen heb ik altijd een fascinatie gehad voor kunst, en literatuur hierbij in grote mate. De schrijvers die ik met name veel lees (Kafka3, Bernhard, Soseki4, e.a.) hebben soms zelf te maken gehad met depressies, en dit is zeker terug te vinden in de fictie die ze schrijven. Wat de verhalen, hoofdpersonen en ook auteurs in beginsel gemeen hebben is dat nagedacht wordt over het leven. Het is een vorm van zelfreflectie, bezinning. Voor deze personages valt de bezinning echter uit in een negatieve vorm, piekeren. Zo is dit ook voor mensen die kampen met een depressie. Bezinning en nadenken over het leven zijn thema’s die mij in het bijzonder boeien. Hoe architectuur, specifiek de ruimtelijke ervaring, hier aan bij kan dragen is dan ook wat ik poog uit te zoeken.
Mijn oorspronkelijke vertrekpunt in het afstudeervoorstel was hierbij een tweeledige opgave. Een psychiatrische kliniek enerzijds, die door atmosferische architectuur naast pragmatisch programma een ondersteunend gebouw vormt in het helingsproces van de patiënt. Daarnaast een bezoekerscentrum waarin eveneens atmosferische architectuur zou worden toegepast die de depressie ruimtelijk in beeld moesten brengen.
Het verslag dat hier volgt is minder een in kaart brengen van vertrekpunten, beslismomenten en processen, danwel een retrospectieve tentoonspreiding van de verschillende invloeden en fundamenten waar het uiteindelijke ontwerp op rust.
7
Ik zal beginnen met het stellen van de opgave, zoals deze, na de veranderingen tijdens het ontwerpproces, uiteindelijk is geworden. Hierdoor zijn de kaders vanaf het begin duidelijk, hoewel dit tijdens het proces uiteraard nooit zo is geweest. Dit is het mijns inziens bevorderlijk voor de leesbaarheid van het verslag.
Hierna beschrijf ik de verschillende vertrekpunten, psychologisch en kunstzinnig, die mij geïnspireerd hebben, alsook hoe deze tot de eerste ruimtelijke schetsen hebben geleid.
Het beschrijven van mijn locatiekeuze is hier enerzijds niet geheel in procesvolgorde, maar is anderzijds een vraagstuk dat mij vanaf het begin bezig heeft gehouden.
Daaropvolgend is de behandeling van de uiteindelijke ontwerpen van de gebouwen te lezen, waarbij ik inzichtelijk probeer te maken hoe de verschillende ontdekkingen en conclusies zijn geland, en samengaan tot een atmosferische en ruimtelijke taal die het helingsproces van de patiënt ondersteunen.
De boekenkast op mijn slaapkamer in mijn ouderlijk huis
8
werkelijke opgave
9 2 deOpgave
De uiteindelijke opgave die ik mezelf gesteld heb was het maken van een viertal gebouwen dat ruimtelijk, architectonisch en organisatorisch ondersteuning geeft aan het therapeutisch proces.
Het eerste en derde gebouw van het viertal zijn gericht op het geven van structuur, het bieden van een rustige plek, maar ook het bieden van een plek om samen te komen met anderen die een vergelijkbaar proces doormaken. Sociale interactie is tijdens depressie van groot belang. Tegelijkertijd is het moeilijk om met gelijkgestemden of mensen die überhaupt kunnen begrijpen wat je doormaakt in contact te staan. Daarnaast bieden deze twee gebouwen uiteraard de ruimtes die voor de therapieën benodigd zijn.
Het tweede en vierde gebouw vormen een test, een ervaring, een trigger, ze dagen de patiënt uit om ook in niet direct veilige of comfortabele omstandigheden door te zetten. Dit zijn ruimtes met een kort verblijf, een doorreis, zonder directe gebouwfunctie.
Tussen de gebouwen in zit telkens een wandeltocht door de natuur. Ook dit is deel van het helingsproces.
Mijn doelstelling is om een serie gebouwen voor te leggen. Een architectonisch object en niet louter een kunstobject. Door deze mate van realisme toe te voegen worden een aantal onderdelen aan het ontwerp toegevoegd die ver af staan van mijn oorspronkelijke vertrekpunt. Deze leggen een extra laag over het ontwerp die op een aantal vlakken het ontwerp verrijken. Om hier echter niet in realiteitsdrift te verzanden zal een mate van abstractie blijven. De ruimte wordt zoveel mogelijk gepland waar deze een meerwaarde heeft maar niet volledig programmatisch ingevuld.
10
in kaart brengen van een psychologisch beeld
11 3 Depressie
Het woord “depressie” komt uit het Franse dépression. Bestaand uit de delen dé- en -pression, neer of (om)laag en druk. Dit hangt direct samen met het meteorologische ‘lage-drukgebied’ (ook vaker depressie genoemd) en daarmee neerslag en neerslachtigheid. Daarnaast is het de dip, een indrukking, een kuil, in de put zitten. Het neerslaan van de stemming, als fysiek neergeslagen, als gestraft met het hoofd naar beneden. De blik neergeslagen.
Onze kennis over depressies gaat uiteraard dieper dan een dergelijke etymologische blik over het woord, waarin zowel de kunst, filosofie en psychologie zich met deze stemmingsstoornis - zoals dit in de huidige DSM6 benoemd wordt - hebben beziggehouden.
Zowel over oorzaak als genezingsproces, of hersteltraject, hebben vele verschillende stemmen van wijsheid zich laten klinken.
Regen op de set van Rashomon5 welke blijft aanhouden tot de karakters hun pessimisme in hoop omzetten
Mifune in omlaag gedrukte lichaamshouding in I Live in Fear7
12
De GGZ8 meldt dat 18,7 procent van de Nederlandse bevolking tot 65 jaar ooit in het leven last heeft gehad van een depressie. Per jaar lijdt 4 tot 10 procent van de totale westerse bevolking aan een depressie. Maar liefst 15 tot 17 procent van de totale westerse bevolking heeft ooit in het leven een depressie gehad. Bekend is dat 10 procent van de mensen die in het ziekenhuis worden opgenomen met een depressie uiteindelijk door suicide overlijdt. Exacte cijfers zijn moeilijk te bepalen, aangezien niet in alle gevallen duidelijk is of sprake is van suicide of een ongeluk. Bovendien is in geval van suicide niet altijd een depressie gediagnosticeerd.
Momenteel worden mensen met verschillende diagnoses in dezelfde instellingen opgenomen, soms met aparte afdelingen voor specifieke klachten, zoals depressie. Het gebouw en daarmee de architectuur zelf is hierbij niet bepalend. Soms wordt bij specifieke diagnoses wel speciale aandacht besteed aan kleur- en materiaalgebruik, maar reikt het niet verder dan dit. Het is mijn overtuiging dat ook de omgeving, de vormgeving van het gebouw, de zintuiglijke ervaring in het gebouw, bijdragen aan bewustwording en de behandeling van mensen met een depressie zal ondersteunen.
13
A. Vijf (of meer) van de volgende symptomen zijn binnen dezelfde periode van twee weken aanwezig geweest en wijken af het eerdere functioneren; minstens één van de symptomen is ofwel (1) een sombere stemming, ofwel (2) verlies van interesse of plezier.
NB Hierbij geen symptomen meetellen die duidelijk zijn toe te schrijven aan een somatische aandoening.
- Sombere stemming, gedurende het grootste deel van de dag en bijna elke dag, zoals blijkt uit ofwel subjectieve mededelingen (bijvoorbeeld zich verdrietig, leeg of hopeloos voelen), ofwel observatie door anderen (bijvoorbeeld heefttranen in de ogen). (NB bij kinderen en adolescenten kan de stemming prikkelbaar zijn.)
- Duidelijk verminderd(e) interesse of plezier in alle of bijna alle activiteiten, gedurende het grootste deel van de dag, bijna elke dag (zoals blijkt uit een subjectieve beschrijving of observatie door anderen).
- Significant gewichtsverlies zonder dat dieet wordt gehouden, of gewichtstoename (bijvoorbeeld meer dan 5% van het lichaamsgewicht binnen één maand), of bijna elke dag een afgenomen of toegenomen eetlust.
(NB Bij kinderen moet gedacht worden aan het niet bereiken van de te verwachten gewichtstoename.)
- Insomnia of hypersomnia bijna elke dag
- Psychomotorische agitatie of vertraging, bijna elke dag (waarneembaar door anderen, en niet alleen subjectieve gevoelens van rusteloosheid of geremd worden).
- Vermoeidheid of verlies van energie, bijna elke dag.
- Gevoelens van waardeloosheid of buitensporige of onterechte schuldgevoelens (die het karakter van een waan kunnen hebben) bijna elke dag (niet allee zelfverwijt of schuldgevoel over het ziek zijn).
- Verminderd vermogen tot nadenken of concentreren, of besluiteloosheid, bijna elke dag (ofwel subjectief beschreven ofwel geobserveerd door anderen).
- Recidiverende gedachten aan de dood (niet alleen de vrees om dood te gaan), recidiverende suïcidegedachten zonder een specifiek of een suïcidepoging, of een specifiek plan om suïcide te plegen
B. De symptomen veroorzaken klinisch significante lijdensdruk of beperkingen in het sociale of beroepsmatige functioneren of in het functioneren op andere belangrijke terreinen.
C. De episode kan niet worden toegeschreven aan de fysiologische effecten van een middel of een somatische aandoening.
D. Het optreden van de depressieve episode kan niet worden verklaard door een schizoaffectieve stoornis, schizofrenie, een schizofreniforme stoornis, een waanstoornis of door een andere gespecificeerde of ongespecificeerde schizofreniespectrum- of andere psychotische stoornis.
E. Er heeft zich nooit een manische of hypomanische episode voorgedaan.
De diagnostische criteria voor een depressie, of depressieve stoornis, zoals deze worden gehanteerd in de DSM56 (Diagnostical Statistical Manual, 5e editie). Interessant is dat sinds de 5e editie, rouw, bij langdurig aanhouden, ook als depressie wordt geclassificeerd. Het verschil hiertussen wordt nader verklaard met “een gevoel van leegheid en verlies” tegenover een “aanhoudende sombere stemming en zich niet kunnen voorstellen ooit weer blijdschap of plezier te ervaren”. Dit verlies en leegte kan dus wel overgaan naar een depressie, wanneer ook de andere criteria aanwezig zijn.
14
ochtend - ontwaken
frisse start van de dag energiek na een goede nachtrust
gedemotiveerd opstaan slechte nachtrust en geen zin om de dag te beginnen
ochtend - ochtendritueel
goed ontbijt douchen op tijd de deur uit voor een nieuwe werkdag
gefocust werken
gehaast of te laat uit de deur want te lang blijven liggen of geen ochtendritueel pas in de middag uit bed
middag - werken
geen concentratie kunnen vinden op werk of de dag vullen met vermaak zonder hier plezier aan te ondervinden
avond - eten
een goede maaltijd als moment van afsluiting van de werkdag
avond - ontspanning
een verandering in tempo ontspanning om de monotonie van het werk te doorbreken geen verschil met de rest van de dag
nacht - inslapen
vanwege hard werken een eenvoudig inslapen
urenlange gedachtenstromen zorgen voor slapeloosheid onregelmatig slaapritme
Als de diagnostische criteria in een vrij zwart-wit, weergegeven dagschema van iemand in een ‘normale’ situatie, en dat van iemand met depressie zouden worden gegoten is dit hoe het eruit zou kunnen zien. De grootste verschillen liggen in het slaapritme, en veel andere verschillen volgen daaruit. Het vrij rigide schema dat veel mensen in hun dag hebben zitten biedt houvast en geeft de dagelijkse zaken hun plek. Dit schema omschrijft enkel gedrag en is globaal. Het dient vooral ter illustratie van gedragingen die buiten de DSM kenmerken vallen en wij als “normaal” beschouwen, en dat wat valt binnen de criteria. Hieruit kan programmatische en ruimtelijke invulling gedestilleerd worden.
15 geen zin om eten te maken dus een ongezonde maaltijd of geen eten
De Bijlmerbajes9, die nu gesloten wordt, werd ooit ontworpen vanuit het gedachtengoed dat het een humane gevangenis zou moeten worden. Een gevangenis die niet gemaakt was om de mensen in op te sluiten, maar om ze een plek te bieden waar ze tot bezinning konden komen en waar de gemeenschap buiten werd gehouden, in plaats van de gevangene binnen. Uiteindelijk zijn er veel concessies gedaan in het ontwerp, maar de gedachte blijft bestaan. Een simpele zoekopdracht levert een heel ander beeld wanneer men zoekt naar ‘Hospital’ of ‘Psychiatric hospital’. Bij het laatste komen met name afbeeldingen tevoorschijn die meer lijken op oude gevangenissen dan op een enigszins humane plek waar genezing wordt beoogd. Voor gevangenen wordt al langer naar humanere oplossingen gezocht.
Belangrijk voor mij is om de kliniek uit het klinische te halen. Kliniek is daarom in zekere zin ook niet het juiste woord voor het gebouw dat ik beoog.
16
Veel van de behandelmethoden voor depressies trachten een omkering van de depressieve neiging te stimuleren. Beweging, buiten zijn, sociaal contact zoeken, bewustwording, en structuur zijn daarin activiteiten en invullingen die bij als normaal beoordeeld gedrag vaak wel deel uitmaken van het dagritme, maar bij iemand die leidt aan depressie weer opgepakt moeten worden. Daarnaast heeft de patiënt vaak een directe behoefte aan het tegenovergestelde: Afzondering, bescherming, afleiding, en rust. Inherent aan een depressie is lethargie, de neiging zich te isoleren, sociaal contact te vermijden, uitstel en vermijdingsgedrag. Druk uitoefenen om dit gedrag te doorbreken werkt meestal averechts. Deze gedragingen faciliteren uiteraard ook. Cruciaal is het vinden van een balans zodat er na stabilisering herstel mogelijk wordt
Mijn vraag en drijfveer is dan om de architectuur hierin een rol te laten spelen, zowel mogelijkheden te bieden voor terugtrekken als voor sociaal contact, voor rust en voor activiteit, voor comfort en voor confrontatie. Het verweven hiervan in een dagelijks patroon, maar ook het bieden van een afwisselende dynamiek van comfort en confrontatie.
Jon Kabat-Zinn (1944)11
Al Pesso (1929-2016) en Diane Boyden (1929-2016)10
17
Mindfulness12 is gebaseerd op een eeuwenoude meditatie traditie, Vipassana. De kern van de beoefening is het trainen van open, compassievolle aandacht voor het hier en nu. Daarbij speelt aandacht voor het lichaam een cruciale rol. Emoties gaan gepaard met een directe lichamelijke respons. Een verhoogde hartslag, klamme handen, koude rilling. Doorgaans zijn we zo verzeild in dagelijkse beslommeringen, in wat de automatische piloot genoemd wordt, dat we deze reacties niet bewust opmerken en daardoor ook onvoldoende gewaar zijn hoe deze lichamelijke sensaties onze stemming beïnvloeden.
Door Mindfulness te beoefenen neemt het bewustzijn van het lichaam toe en worden de gedragsalternatieven in (moeilijke) situaties vergroot. Dit versterkt de coping, het probleemoplossend vermogen van mensen. Een oefening om dat in het dagelijkse in te passen is dingen voor jezelf net anders neer te leggen of te zetten, waardoor het opvalt en het bruggetje gemaakt wordt in je gedachten. Een verandering van omgeving doet dit natuurlijk nog meer. Een gebouw waar wij nog nooit eerder zijn geweest prikkelt onze interesse en haalt ons helemaal snel uit een automatische piloot.
18
Het echtpaar Diana en Albert Pesso – Boyden ontwikkelde een behandelmethode waarin het lichaam centraal staat13. Net als mindfulness stelt het lichamelijk voelen als belangrijke graadmeter voor geestelijk welzijn. Op een niet direct medicinale manier, maar het goed luisteren naar het lichaam en hoe het op dat moment voelt. Daarnaast is de relatie van het lichaam tot de ruimte waarin het verkeert, de relatie tot anderen waartoe wij ons verhouden is een waardevolle bron voor zowel diagnostiek als behandeling. Het lichamelijk herinneren van het geborgen gevoel van op de schoot zitten bij de moeder, is bijvoorbeeld een van de prominentere beelden die geschetst wordt in deze therapievorm.
Beide therapievormen stellen het belang van het corporale voorop. Een bewuste omgang met omgeving, eigen lichaam, ervaringen, contact met anderen. Dit zijn belangrijke elementen in de ervaring van depressie en uitgangspunten om in het ontwerp van een behandelcentrum mee te nemen.
19
het vinden van een uitdrukkingsvorm
20 4 Kunst
Was tue ich hier in diesem endlosen Winter! -Franz Kafka, Ein Landarzt14
21
In Kafka’s korte verhaal ‘Ein Landarzt’14 stelt de titulaire plattelandsdokter zich een vraag over zijn bestaan. Hij is gedesillusioneerd na een aantal absurde tegenslagen en vraagt zich in letterlijke zin af wat hij doet in deze eindeloze winter. In een bredere zin is het te lezen als een vraag wat hij op deze aarde doet. Wat de waarde is van zijn bestaan? Dit is een voorbeeld van een existentiële crisis.
De thematische winter zoals deze in dit verhaal gebruikt wordt, is er een die in meerdere literaire werken in soortgelijke lading terugkomt, maar is ook in ons dagelijks gebruik een beschrijving van een depressief seizoen geworden in de vorm van een ‘winterdip’.
De wetenschappelijke verklaring hiervoor is dat we in de winter minder zonlicht binnen krijgen door de kortere dagen. Hierdoor blijft minder energie over. Een gebrek aan energie is kenmerkend voor depressieve gevoelens. Ook het bleke licht, gedempte geluiden en vormen in de door de sneeuwlaag bedekte wereld zonder definitie zijn directe visuele metaforen die ons aan depressie doen denken.
Kafuka: Inaka Isha -Kōji Yamamura15
Kafuka: Inaka Isha -Kōji Yamamura15
22
Ook in niet-westerse culturen heeft de winter een vergelijkbare betekenis. In de Oosterse cultuur is de rol van seizoenen misschien nog wel sterker dan in de onze. In ‘Mon’ van de Japanse auteur Natsume Soseki17 speelt de winter een belangrijke rol als een continu groeiende depressie van de hoofdpersoon. Melancholie, neerslachtigheid en depressie spelen in grotere mate een rol in de Japanse literatuur - en cultuur - dan die hier. Op het einde van het boek breekt de lente aan, wat zijn vrouw vrolijk opmerkt. Het neerslachtige antwoord van de hoofdpersoon laat meteen zien dat negatieve periodes altijd langer lijken te duren dan de positieve. De winter duurt maar een kwart van het jaar, maar weegt in de perceptie van de hoofdpersoon zó zwaar mee - en nog meer in ‘endlosen Winter’ - dat het de andere drie seizoenen overheerst. Ook in Snow Country van Yasunari Kawabata18 speelt deze winter een grote rol, en isoleert in letterlijke zin het hele Noordelijke eiland, maar thematisch ook de karakters in het verhaal van elkaar.
Evening Snow at Kanbara - Ando Hiroshige19
A Bamboo in the Shrine - Takeji Asano16
23
“True, but then it will be winter again before you know it,” he said, head lowered -Natsume Soseki, Mon/The Gate17
24
Ik droom dat er geen mensen meer zijn. Ze zijn allemaal dood. De aarde is wit en blank. Er staat alleen nog een maan aan de hemel die een witte en blanke aarde verlicht. Ik ben alleen
-Simone de Beauvoir, Tous les hommes sont mortels20
25
Simone de Beauvoir20 rekte het concept van een existentiële crisis op tot fabelachtige proporties, door een personage te creëren dat ervaringsdeskundig is op het gebied van een nutteloos bestaan: een onsterfelijke man, die al sinds de middeleeuwen ronddoolt op deze wereld. Hij maakt een aantal belangrijke momenten in onze geschiedenis mee, maar komt tot de conclusie dat het uiteindelijk allemaal niks uithaalt. Ons bestaan is nutteloos en herhaalt zich slechts, met verschillende personen in de hoofdrol. Gedesillusioneerd vertelt hij aan het eind van het boek hoe hij de toekomst voor zich ziet. Belangrijk is hier de nadruk op eenzaamheid, een eenzaamheid die hij uiteraard al lang op spiritueel niveau voelt, maar in zijn droom een representatie krijgt. Dit citaat geeft een mogelijke ruimtelijke interpretatie aan het begrip van de eindeloze winter, want ondanks dat de winter niet genoemd wordt, is de witte aarde er wel een die een winter doet vermoeden. Een oneindig uitstrekkende ruimte, met een onzichtbare horizon, gedempt licht en een omgeving zonder definieerbare kenmerken. Een leegte. Dit roept het beeld op van de Ganzfeld ruimtes die James Turrell maakte, zoals virtually squared uit 2014.21
James Turrell - Virtually Squared21
James Turrell - Virtually Squared21
26
Isolatie is iets dat veel mensen gedurende een depressie ervaren. Ze staan in hun eentje tegenover de rest van de wereld of voelen isolement door onbegrip vanuit de omgeving over hun emotionele situatie en zonderen zich af. Ze bevinden zich in eenzaamheid. Heel sterk is dit in No Longer Human van Osamu Dazai23. Na een traumatische ervaring in zijn jeugd ontwikkelt de hoofdpersoon langzaam een apathische houding tegenover de rest van de wereld. Hij kan de anderen niet meer begrijpen en voelt zich eigenlijk ook geen deel meer van de anderen, hij voelt zich ‘niet langer mens’. Na een aantal mislukte pogingen pleegt hij uiteindelijk suicide. De auteur zou hem hierin niet veel later opvolgen.
Ook in de films van Michelangelo Antonioni22, waar “ennui” (enigszins te vertalen als verveling) het hoofdthema is, staan karakters visueel vaak gescheiden, of alleen in beeld bij harde en grote objecten die hun eenzaamheid en psychisch isolement benadrukken.
Ook in veel werk van Edward Hopper24, eveneens met harde, grote bouwkundige elementen. In zijn geval vaak grote glasoppervlaktes.
Michelangelo Antonioni - L’Eclisse22
Eenzelfde beeld in Bela Tarr’s Karhózat25
27
Michelangelo Antonioni - La Notte26
28
Edward Hopper - Automat24
29
Vilhelm Hammershøi - Interior with Ida in a White Chair27
30
De isolatie doet zich ook voor in de menigte. Net als de expliciete isolatie van mensen alleen in een ruimte, of fysiek afgescheiden, is het verlies van het zelf in een menigte eveneens een staat van zijn. Het gebrek aan een daadwerkelijke relatie met anderen gaat dan ook gepaard met een gebrek aan relatie met het zelf. Niet verbonden voelen in sociale contexten versterkt het gevoel van niet verbonden zijn met leven, tot suicidaliteit.
Het vaak geciteerde “L’enfer, c’est les Autres” uit het toneelstuk Huis Clos van JeanPaul Sartre29 is in oppervlakkige zin waar in de context van het verhaal, maar duidelijk wordt, dat men met name anderen nodig heeft om überhaupt te leven, en het met name het gebrek aan contact, of beter gezegd, gebrek aan gezond contact met de anderen is wat een van de hoofdpersonen tot deze neerslachtige conclusie drijft.
Maar ook in Kobo Abe’s The Face of Another30 gaat het over contact met anderen. Identiteit wordt in deze film ontleend aan het gezicht, wat uiteraard verwijst naar hoe anderen naar ons kijken, wat op haar beurt ons gevoel van identiteit bepaalt. Het isolement en dus het afsnijden van deze relaties, schaadt onze eigen identiteit en draagt bij aan de vorming van een negatief zelfbeeld.
Hiroshi Teshigahara - The Face of Another28
Michelangelo Antonioni - L’Eclisse22
31
“Unable to suspect others, unable to believe in others, one would to live in a suspended state, a state of bankrupt human relations, as if one were looking into a mirror that reflects nothing.”
-Kobo Abe, Tanin no Kao/The Face of Another30
32
Isolement gaat ook gepaard met een gevoel van uitzichtloosheid. In het geval van ‘The Woman in the Dunes’32 is dit letterlijk uitgewerkt tot de uitzichtloosheid van het leven. Een dorp bestaat uit huizen in zandkuilen. De hoofdpersoon wordt in de val gelokt en in een van deze kuilen geplaatst om de vrouw aldaar te helpen met het afgraven van het steeds verzakkende zand, dat een gevaar vormt voor het huis. Het laat zich makkelijk vergelijken met de mythe van Sisyphus33 - door Franse filosoof Albert Camus34 gebruikt als beeldspraak om de nutteloosheid van het menselijk bestaan weer te geven, maar met positieve voetnoot: men moet zich Sisyphus vrolijk voorstellen - die ook nutteloos werk uitvoerde. Het feit dat de kuil ontsnapping én uitzicht belemmert, maakt het een nog wat sterkere allegorie dan het bergopwaarts rollen van een steen. De hoofdpersoon weet zich uiteindelijk bij zijn situatie neer te leggen, nadat hij zich met zijn lotgenoot verzoent.
Hiroshi Teshigahara - Suna no Onna31
Hiroshi Teshigahara - Suna no Onna31
33
Do you shovel to survive, or survive to shovel?
-Kobo Abe, Suna no Onna/The Woman in the Dunes32
34
Into this bottom of the doleful conch Doth any e’er descend from the first grade, Which for its pain has only hope cut off?
-Dante Alighieri
La Divina Commedia, Inferno: Canto IX35
35
Een kuil, een dal of een put is misschien de meest gebruikte beeldspraak voor een depressieve toestand.
In het Holocaustmonument van Eisenman36 is een vergelijkbare ervaring uitgedrukt, symbolisch voor de situatie van de Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Soseki laat zijn hoofdpersoon in Kofu/The Miner37 afdalen in een goudmijn. De hoofdpersoon heeft na een traumatische ervaring de wens zich zo ver mogelijk van de beschaving af te sluiten en daar te sterven. De mijn waar hij komt te werken biedt voor hem de perfecte oplossing. Hoe verder hij afdaalt, hoe verschrikkelijker de ervaring echter wordt. Pas als hij op het verste en diepste punt van de mijn is beland, vindt hij de wil om niet daar te sterven en uiteindelijk ook om helemaal niet te willen sterven.
In de steek gelaten door zijn leidinggevende vindt hij uiteindelijk door hulp van een onverwachte vriend - die zich in kan leven in de situatie van de hoofdpersoon - de weg terug naar boven.
Dit verhaal laat zich vergelijken met Dante’s Goddelijke Komedie35. Ook hier een afdaling in de meest donker denkbare plek, vol lijden. Dante en zijn gids Vergilius moeten volledig afdalen tot het diepste om op te kunnen stijgen naar een nieuw inzicht. In beide voorbeelden is duidelijk dat ze een ander, of in ieder geval contact, nodig hadden om uit hun situatie te komen.
Peter Eisenman - Holocaustmonument36
Gustave Doré - Inferno geïllustreerd38
36
Hoewel niet voor iedereen direct als een kunstvorm te benoemen, zoekt het computerspel Silent Hill 2 uit 200139 ook naar manieren om de psychologische staat van de hoofdpersoon te onderzoeken. Nadat hij een brief heeft gekregen van zijn vrouw gaat James Sunderland naar haar op zoek, zij is echter al een tijd overleden. Op meerdere momenten zijn er afdalende paden in het spel, die onaangenaam (en voor spellen onnatuurlijk lang) doorgaan. Het gevoel ontneemt je de weg terug. Je bent immers al zo ver afgedaald. Dit alles is constant gehuld in een dichte mist, waardoor je ook nooit ver vooruit (of terug) kunt kijken, teruggrijpend op de eerder genoemde uitzichtloosheid. Later komen hier zelfs surrealistische opeenvolgingen van ruimtes bij, zoals ook bij Kafka’s het Proces14, waarbij de hoofdpersoon naar beneden moet springen in een haast Alice in Wonderland40-achtige sprong van blind vertrouwen. Veel inspiratie van de visuele stijl wordt ook uit de kunst gehaald41. De schilders Francis Bacon (figuratieve, externe weergave van psychologische kwalen) en Andrew Wyeth waren hierbij voornaam. Wyeth’s schilderij Winter 194642 laat zijn verlorenheid zien na het verlies van zijn vader, waarbij de heuvel haast een vervormend effect krijgt.
Silent Hill 2 - Forest trail39
Silent Hill 2 - Historical Society Building39
37
Andrew Wyeth - Winter 194642
38
Labyrinthische situaties roepen ook weer het werk van Kafka op, die bijvoorbeeld in Het Proces14 zijn karakter laat dolen door straatjes, stegen en huizen. Desoriëntatie en chaos zijn kenmerkend voor mensen die aan een depressie lijden. K. uit het verhaal van Kafka houdt zich sterk bezig met ramen, door het verhaal heen laat hij bijna geen raam ongemerkt passeren. Later in het verhaal worden deze ramen echter steeds onbevredigender. Veel ramen bieden geen uitzicht of kunnen niet open. De stad toont zich hier als niet te doorgronden bron van verwarring, ruimtelijke oriëntatie verliest zijn realiteit en achterkamertjes, tussendoorgangetjes en stegen lopen in elkaar over, ruimtes openen zich op plaatsen waar ze niet horen (een gerechtsgebouw in een woonflat) of mensen verschijnen op plekken waar ze niet horen te zijn (twee agenten krijgen lijfstraffen in het schoonmaakhok van het kantoor van K.) De verfilming van Orson Welles43 geeft deze claustrofobische verbeelding goed weer. Een ander aspect wat hier in naar voren komt, evenals in het boek, is het gevoel van eenzaamheid te midden van een grote groep mensen. Het gevoel van onbegrepen zijn en tegenover de hele wereld staan.
Orson Welles - The Trial43
Orson Welles - The Trial43
39
Behind K. was the window through which the fog made it impossible to see further than the snow covered roof of the neighbouring building. [...]
“Could we not open the window?” asked K. “No,” said the painter. “It’s only a fixed pane of glass, it can’t be opened.” [...]
The only light in the room comes through a little window that is so high up that, if you want to look out of it, you first have to get one of your colleagues to support you on his back, and even then the smoke from the chimney just in front of it will go up your nose and make your face black. -Franz Kafka, Der Prozess14
40
In the midway of this our mortal life, I found me in a gloomy wood, astray Gone from the path direct: and e’en to tell, It were no easy task, how savage wild That forest, how robust and rough its growth, Which to remember only, my dismay Renews, in bitterness not far from Death -Dante Alighieri, La Divina Commedia, Inferno: Canto I35
41
Maar niet alleen de stad vol smog en krotten is beklemmend. Labyrinten kunnen ook meer natuurlijke vormen aannemen. De natuur is niet altijd een gezonde omgeving voor de psyche. Ook in de Goddelijke Komedie35 komt dwalen terug
Dante beschrijft hier de start van zijn reis. Het bos, dat hij benoemt als ‘gloomy’ laat hem verdwalen van het juiste pad. Een gedachte die hij niet graag opnieuw bij zichzelf oproept.
Het bos heeft veel karakteristieken in zich van het gevoel van depressie. Het bladerdak laat maar weinig licht door, en de groei ervan verloopt zo organisch, dat het voor ons willekeurig en chaotisch aandoet. Door de bomen het bos niet meer zien, wederom een verlies van overzicht en uitzicht.
Later in het verhaal, als ze in de ring van geweldplegers komen, loopt Dante ook door een ander bos. Hierin zijn mensen die hun eigen leven hebben genomen als straf omgezet in bomen.
Aokigahara, een bos in Japan, ligt aan de voet van de Fuji-berg. Het is een enorm dicht bos waarin bijna al het geluid gedempt wordt, en je jezelf volledig in een isolement waant. De bekendheid van het bos is in grote mate te ‘danken’ aan het feit dat het een groot aantal zelfmoorden kent, en de populairste plek in Japan is om zelfmoord te plegen44.
Gustave Doré - Inferno geïllustreerd38
Gustave Doré - Inferno geïllustreerd38
42
Depressie kenmerkt zich niet alleen in isolatie van anderen, maar ook in inactiviteit. In Un Homme Qui Dort beschrijft Georges Perec46 een man die langzaam vervalt in een soortgelijke staat.
Het gebrek aan iets doen, in beweging komen. Het is een stolling van emotie, maar ook van actie, wat resulteert in een lethargie die zichzelf voedt. Een vermoeidheid die voortkomt uit het gebrek aan beweging.
Bernard Queysanne - Un Homme Qui Dort45
Edvard Munch - Melankoli47
43
Later komt de dag van je examen en je staat niet op. Dat is geen weloverwogen handeling, het is trouwens geen handeling maar het ontbreken van een handeling, een handeling die je niet verricht, handelingen die je nalaat. Je bent vroeg naar bed gegaan, je hebt vredig geslapen, je had je wekker gezet, je hebt hem horen aflopen, je hebt minstens een paar minuten liggen wachten tot hij afliep, je was al wakker geworden van de hitte of van het licht, of van het lawaai van de melkmannen, de vuilnismannen, of van het wachten.
Je wekker loopt af, je verroert geen vin, je blijft in bed, je doet je ogen weer dicht.
-Georges Perec, Un Homme Qui Dort46
44
Een meer directe aanleiding voor ruimtelijke vormgeving geeft de Amerikaanse kunstenaar James Turrell48, die met licht in ruimte zorgt voor een direct merkbare lichamelijke respons. Ruimtes kunnen zowel desoriënterend als rustgevend werken door zijn gebruik van licht.
James Turrell - Virtually Squared (Ganzfeld)21
James Turrell - Crater’s Eye (Roden Crater)49
45
een eerste vertaling richting architectuur
46 5 Schetsen
In een poging vanuit deze patronen en concepten die ik vond in de kunst richting een ontwerp te gaan, ben ik gaan schetsen, om het gevoel om te zetten naar ruimte. Ik heb hier de schetsen geprobeerd te duiden met een aantal steekwoorden. Een aantal schetsen moesten ruimtes die een onprettige ervaring geven, of ruimtelijke concepten weergeven. Andere schetsen waren bedoeld om prettige ervaringen in ruimtes weer te geven. Sommige schetsen hadden twee gezichten, en wat enerzijds als een prettige ruimte, of atmosfeer kon worden gezien, bleek door anderen, of door mijzelf op een ander moment, als onprettig ervaren te worden.
Toch heb ik geprobeerd hieruit te destilleren wat prettige ruimtelijke atmosfeer gaf, en waar het vooral ging knagen. Beide zijn namelijk van waarde bij het eveneens tweezijdige uitdagen en geruststellen van mensen die aan depressie lijden; dat is onder andere wat ik beoog met mijn ontwerp.
47
De gang, hoogte, duizeling, overweldiging, afstand, krapte.
48
Het dal, de kuil, onoverkoombaar, afglijden.
49
De tunnel, chaos, verlies van contouren, onuitsnapbaar.
50
De tunnel, chaos, verlies van contouren, onuitsnapbaar, benauwdheid, dwangmatig.
51
Beschutting, uitzicht, keuze, besloten.
52
Rust, comfort, droom, vrijheid.
53
Spotlight, afkadering, licht, vrij.
54
Krapte, eigen plek, behaaglijkheid, omhelzing, beschutting.
55
Beschutting, schaduw, luwte, afscherming, omarming, veiligheid.
56
De kuil, ontsnapt, of de weg naar beneden, de start van de neerwaartse spiraal.
57
De vlakte, eenzaamheid, leegte, gebrek aan bescherming.
58
Toenadering, bescherming, omarming, schaal.
59
De tunnel, chaos, verlies van contouren, onuitsnapbaar.
60
De architectonische opgave ligt nu voor een deel in het vormgeven van ruimtes die het gevoel van depressie duidelijk maken voor de patiënt.
In ruimtelijke zin geeft de literatuur een aantal uitgangspunten die met de emoties van depressieve mensen overeenkomen, zoals eenzaamheid, desoriëntatie, verlies van overzicht, ervaring van leegte.
Voor mensen die lijden aan een depressie geldt dat een omgeving die deze emoties tot uiting brengt een destructieve werking kan hebben, doordat deze emoties versterkt worden.
Ook het tegenovergestelde is niet wat het gewenste resultaat bereikt. Voor mensen met een depressie kan een overmaat aan prikkels die emoties als verbinding, zingeving, overzicht en definitie oproepen, leiden tot vervreemding en de ervaring van onvermogen zich tot deze prikkels te verhouden. Het versterkt zo het ervaren van isolement.
Helpend kan zijn een ruimte die in balans is, niet uitgesproken in uitersten. Tevens kunnen de gebouwen dienen als afspiegeling van de binnenwereld van de patiënt, zowel in diens gevoelens van depressie als de wens tot helen, om een herkenbare omgeving te bewerkstelligen die potent is in het helingsproces.
Een afwisseling in ruimtes die de voorgaande twee componenten in mate hebben zal ook het therapeutisch proces ondersteunen en volgen.
61
- Overzichtelijkheid, beperkt zodat de patient niet alles in een keer hoeft te kunnen overzien, maar in ieder geval niet een verloren gevoel krijgt.
- Uitzicht, beperkt zodat de patiënt niet continu en in grote mate met het dagelijks leven geconfronteerd wordt, maar genoeg om zich niet opgesloten te voelen.
- Licht, genoeg om niet volledig in een schaduwwereld te komen, maar niet zo overmatig dat de patiënt zich in de schijnwerpers gezet voelt.
Voor een groot deel is hierbij ook belangrijk dat de patiënt zelf invloed kan uitoefenen op deze omgeving, terugtrekken wanneer dat nodig is, maar ook met anderen kan optrekken als de patiënt zich hiertoe gemotiveerd voelt. Een patiënt moet niet gedwongen worden met een groep, een verkleinde maatschappij, mee te doen, maar dient ook niet in een gebouw te komen dat volledig terugtrekken mogelijk maakt.
Hier is sprake van een gefaseerd proces, waarbij de patiënt in steeds grotere mate autonomie wil en nodig heeft en meer structuur kan verdragen, dat ook een positief effect zal hebben. In zekere zin een helingsproces.
Architectuur die zich volledig leent om een specifiek psychisch en emotioneel spectrum vorm te geven en te helpen, helen.
62
de veluwe als locatie
63 6 Locus
Over het algemeen werden in het verleden psychiatrische inrichtingen buiten de drukke stad geplaatst, om de geesteszieken tot rust te laten komen, maar ook om de ‘gewone’ mensen er niet mee te confronteren. Hoewel mijn eerste neiging dan ook was deze traditie te doorbreken en het centrum in de stad te plaatsen, voor zowel erkenning van de problematiek van de depressie en de integratie van het probleem in de samenleving, was het versterkende effect van de natuur op de ruimtelijke concepten voor mij van groter belang.
Het opbreken van het proces is hierbij ook een belangrijke factor in het kiezen van een omgeving. Dit opbreken en verspreiden van de verschillende functies is van belang om verschillende redenen. Allereerst betekent het dat er bij het aanbreken van een nieuw deel van het proces ook een verandering van omgeving plaats vindt, dit zet het eerste kracht bij. Alsook het bewandelen van een pad en afstand afleggen, dat het gevoel van progressie sterker maakt. Het afwisselen van de mentale focus van de therapieën, met fysieke inspanning van substantiële wandelingen is ook bevorderlijk voor het gehele proces. Ook de natuuromgeving is een die als helend wordt beschreven.
Voor mij is de Veluwe emblematisch voor het type gebied waar het centrum zou kunnen staan, maar zeker niet de enige plek. Op relatief klein gebied echter, heeft de Veluwe een grote verscheidenheid aan natuur, met bossen, heide, zandverstuivingen, beken, en vennen50. Voor Nederlandse begrippen zijn sommige delen zelfs heuvelachtig te noemen.
Bosrand met duin, Veluwe
Heide aan de bosrand, Veluwe
64
Grove den, Veluwe
65
Bospad nabij radio Kootwijk, Veluwe
Bossage, dennen en berken, Veluwe
66
Andere locaties zouden zeker mogelijk zijn. De Sallandse heuvelrug heeft veel dezelfde componenten in zich die de Veluwe zo’n sterke locatie maken. Verscheidenheid aan natuur, hoogteverschillen, afwisseling tussen open en beschutte delen. Een punt van twijfel is de weidsheid ervan, op de Veluwe kan ononderbroken grote afstanden gewandeld worden. Een te kleine afstand tussen de verschillende componenten, alsook ze in een enkel centrum onder te brengen, zou afbreuk doen aan de eerder gestelde randvoorwaarden.
Plekken waar aan deze contextuele voorwaarden kan worden voldaan, kan een goede locatie zijn voor een dergelijke gemeenschap. Vanuit een persoonlijke beweegreden is de Veluwe ook een plek waar ik zelf veel tijd heb doorgebracht en die me altijd een bepaalde rust brengt. Daarnaast is het een verzamelplek van kunst, dankzij het Kröller-Müller museum, wat inhaakt op een ander belangrijk thema.
De vele verschillende karaktereigenschappen van het landschap, het feit dat het een prettig gebied is om te wandelen en groot genoeg om hier ook substantiële wandelingen van kan maken, mengt goed met het idee van verschillende gebouwen met verschillende functies per fase van het proces van herstel. Zo worden de wandelingen ook deel van het proces, dan wel als “palate cleanser” tussen de architectuur, dan wel als een even belangrijk deel. Er is veel evidentie dat buiten-zijn en fysiek actief zijn helpend is bij het doorbreken van de stagnatie en de ‘gestoldheid’ die met de depressie gepaard gaan.
luchtfoto bosrijk gebied, Veluwe51
luchtfoto zandverstuiving, Veluwe51
67
Doorkijk op zandverstuiving, Veluwe52
Paarse heide, Veluwe
Begroeide heuvel, Veluwe
68
Watertoren nabij radio kootwijk, gefilterd door de bladeren, Veluwe
69
Routing voor fietsers en wandelaars, Veluwe
Luchtfoto zandverstuiving, Veluwe51
Luchtfoto gemengde natuur, Veluwe51
70
De volledige route van het proces, geprojecteerd op een luchtfoto51
71
1, de omarming
72 7 Pan gebouw
Het eerste gebouw is Pan33. Pan, in de Griekse mythologie is de god van het bos, natuur, rustiek en herders. Naast de referentie aan de locatie symboliseert het in deze fase van het proces de terugkeer naar de natuur, de start van een behandelproces van de grond op. Ook de Noorse schrijver Knut Hamsun54 schreef ooit een roman met deze titel. Het vertelt het verhaal van een man die de beschaving de rug had toegekeerd. Het gebouw faciliteert in eerste instantie een dergelijk terugtrekken uit de maatschappij, en probeert hierin met name een geborgen en veilig gevoel voorop te stellen, door de manier waarop het de bewoners omarmt met een rug die weinig van buiten toelaat. Het ondersteunt tevens dat de focus naar binnen wordt gericht, en draagt zo bij aan hechting, een op elkaar gerichte gemeenschap, die - zo gewenst - met elkaar ervaringen en gevoelens kunnen delen.
Pan, Nymphenburg Park53
De grot van Pan, de Acropolis55
73
74
Het eerste gebouw gaat voornamelijk om het herstellen van een dagelijks ritme. Het geeft iedereen een eigen plek, maar biedt ook plekken om samen te komen voor verschillende functies.
De ligging van Pan is een open plek in een bosrijk gebied. De bomen hier geven een beschut en beschermd gevoel. Daarentegen is het gebouw niet hermetisch afgesloten van het buiten zijn, de open binnenplaats is een belangrijk onderdeel van het gebouw en dient als een ‘veilig’ buiten. Een ruimte van gecultiveerde natuur.
75
De persoonlijke kamers zijn klein, met alleen het direct benodigde en zijn er vooral op gericht om een plek te geven aan de bewoner, om zich terug te kunnen trekken. De buitenruimte wordt direct betreden vanuit de eigen kamer, geen gangen of tussenruimtes, maar een directe verbinding met buiten. De houten vlonder en luifel verzachten deze overgang. Hiermee is eigenlijk ook de reden voor een gelijkvloers gebouw op het maaiveld, de neiging naar buiten te treden moet vrij letterlijk zo laagdrempelig mogelijk gehouden worden.
76
De doorsnede laat zien dat er licht is van boven, zodat er licht is zonder dat er naar binnen wordt gekeken. Een verhoogd of verlaagd raam zou toch een zekere inbreuk op de privacy maken, en een combinatie met verhoogde of verlaagde aanleg ten opzichte van het maaiveld zou de directe, drempelloze naar buiten treding in de weg staan. De deur naar buiten is echter nooit meer dan een paar passen verwijderd en omdat het geen gesloten kliniek is, zal deze nooit van buiten gesloten worden. De ruimtes oriënteren zich door de ronde vorm van het gebouw richting de buitendeur en bolt de ‘rug’ naar de buitenwereld.
77
78
De gedeelde ruimtes liggen buiten de cirkel. Om deze te bereiken moet de patiënt naar buiten treden, de eigen veilige plek verlaten. Zo wordt dit een extra stap in het opnieuw verbinden met anderen. Waar op de binnenplaats een informeel contact plaatsvindt, is in een aantal van de gedeelde ruimtes een formeler of functioneler contact, als deel van een groepstherapie bijvoorbeeld, of bij het samen koken van eten.
79
80
openbaar openbaar-omringd openbaar-besloten personeel gezamenlijk-formeel gezamenlijk-informeel privé
81
Het aanraken van de deurklink als mindful ervaring. Een deurklink die bijzonder in de hand ligt kan, zeker voor de korte tijd dat de patiënten aanwezig zijn in de kliniek, dienen als mindful trigger, voor het oefenen van het brengen van de aandacht naar het lichaam en de bewuste ervaring van dit moment.
82
De binnenplaats, plek voor informeel contact met anderen, en een plek voor rust en beslotenheid.
83
De slaapkamer, met bed onder het daklicht, wat tegelijk als meditatieruimte dient. Een plek om terug te trekken en op jezelf te zijn.
84
De gezamenlijke ruimtes, met licht boven en onder het blikveld. Plek voor groepstherapie, ontspanning, werk en studie is in deze ruimtes. Gebruik van materialen die tastzin stimuleren, maar ook licht en akoestiek om meerdere zintuigen te prikkelen. Ruimtes voor vaktherapeutische interventies: muziektherapie, creatieve therapie, etc.
85
Het vernauwend pad naar de gezamenlijke ruimtes, en het verlaten van de binnenring.
86
De route van het eerste gebouw naar het tweede.51
87
2, een afdwaling
88 8 gebouwTyphon
Het tweede gebouw is Typhon33. Typhon werd de naamgever van de tyfoon in ons dagelijks taalgebruik. Een cycloon en daarmee een sterke spiraalvormige kracht en turbulentie met stilte en rust als middelpunt. In oorsprong was hij serpentijn en staat als een van de vele mythes over helden die slangen moeten verslaan. De zogenoemde “Chaoskampf” zoals Thor tegen Jörmungandr, Susano-o tegen Yamata no Orochi, Ra tegen Apep, Sint-Joris tegen de draak etc.33 Het gebouw is eveneens een uitdaging om te overkomen. Er treedt een zekere rust in de vormen van het gebouw, maar hoe verder de patiënt komt, hoe meer het gebouw ook elke vorm van herkenbaarheid verliest, tot de patiënt door het gebouw is en bij de kern uitkomt.
Zeus bevecht Typhon - Staatliche Antikensammlungen56
Wenceslas Hollar - Typhon57
89
90
Typhon ligt in de zandverstuiving. De zandvlaktes of zandverstuivingen op de Veluwe vormen een contrast met de beschutte bosplek van het eerste gebouw. De openheid en kaalheid van het gebied roepen de dwaling in leegheid op uit de schetsen en kunstreferenties.
Het gebouw werkt als een ruimte om de patiënt na het vorige rustmoment door middel van een routing door het gebouw op de proef te stellen.
91
92
93
Door de fysieke impact van een ruimte is dit een atmosferisch ervaringsproces. De ruimte is niet ontworpen om een bewust ‘verhaal’ vertellen. De lange spiralende ruimte vormt een langzame afdaling, in een steeds donker wordende atmosfeer. Het aantal lichtbronnen naar beneden toe wordt minder, waardoor het uiteindelijke licht dat naar binnen valt in de spiltrap terug omhoog op het laatst een uitnodigend effect zal krijgen. De ruimte begint met de strakke hoeken van een reguliere ruimte en een regelmatige kolomstructuur, maar verliest steeds meer deze vorm en structuur, en later ook alle aanwezige kolommen, zodat er geen ijkpunten meer overblijven.
94
95
Begin van de routing met de trap naar beneden, en een herkenbare ruimte. De leuning van het gebouw ligt in de wand. Hier liggen de lichtbronnen achter uit het zicht. De leuning vernauwt naar het centrum van het gebouw, totdat deze verdwijnt. Hiermee is ook al het licht in het gebouw achter gelaten.
96
Het vreemder wordende pad binnen, met chaotische kolommen en een slechter herkenbare ruimte-vorm.
97
De wenteltrap aan het einde van de gang, met licht van boven, terug naar de buitenwereld.
98
De ‘iglo’ en het binnentreden in een ruimte met gefilterd licht. Schaduwen dansen rondom. Bovenin een daklicht, met een metalen cirkelvormige plaat erboven, waardoor een cirkel ‘scherp’ licht boven het gebouw ontstaat.
99
De route van het tweede gebouw naar het derde.51
100
gebouw 3, op een kruispunt
101 9 Hekate
Het derde gebouw is Hekate33. Hoewel de godin vaak wordt herinnerd als de godin van de hekserij, is met name haar representatie als drievoudig interessant, met ofwel drie hoofden, of als ware een drieling. Een voorloper van veel Ierse goden33, en de latere Christelijke drie-eenheid, staat dit voor verschillende karaktereigenschappen, verschillende persona in één. De drie verschillende delen zoals ook in de plattegrond van Hekate, het privé, het gezamenlijke, en het buiten. Daarnaast is Hekate de godin van de kruisingen/kruispunten (symbolisch voor levensveranderende beslissingen) en doorgangen, een sleuteldrager.
Stéphane Mallarmé - Hekate58
William Blake - The triple Hekate59
102
103
Hekate is een terugkeer naar rust, het heeft een sterkere tweedeling of driedeling dan het eerste gebouw en legt daardoor de focus op de gelijksoortigheid van de twee delen, in plaats van er een contrast tussen te leggen. De uitwisseling tussen het privé en het gezamenlijke is al even belangrijk als die twee. Op een opener plek dan Pan, bevindt het derde gebouw zich boven een beek. Deze beek benadrukt de twee verschillende helften van het gebouw, en de bewuste verplaatsing van de ene helft naar de andere helft
104
De gevels, waarvan de kopse kanten hard beton zijn, en de lange zijdes vrij dichte hout beklede vlakken, staan naar buiten hoog op, en zoals bij Pan, hebben naar binnen een meer benaderbare kwaliteit, door de luifels en de lagere gevels aan de binnenkant.
105
Een meditatieruimte met eenzelfde soort daklicht als de kamers van het eerste gebouw ligt in het midden van het complex. over het beekje geplaatst met een zicht zowel naar beneden als naar boven, het stromende water en de lucht.
106
De buitenruimte is niet zoals bij het eerste gebouw direct vanuit de kamer te benaderen, maar omvat wel een volledig omsloten middengebied. Het gebouw ligt nog altijd midden in de natuur en is aan elke kant open om direct naar buiten te gaan, maar de relatie binnen-buiten is traditioneler. Het gebouw ligt echter licht verhoogd boven het maaiveld, en daarmee is naar buiten stappen een meer bewuste keuze.
107
De kamer is kleiner en beperkter dan de kamer in het eerste gebouw. Het sanitair is nu aan de andere kant van het gebouw. De kamers hebben een sterkere vormentaal met meubels die deel van de architectuur zijn, waardoor het duidelijker een plek is om van tijd tot tijd terug te trekken, en niet zozeer om te verblijven.
108
De trap is ontworpen als een aandachtsoefening. Doordat geen trede gelijk is en langzaam oploopt in steilheid, zal het moeilijk zijn om een ‘ritme’ of routine te krijgen op deze trap. Het zal dus altijd een ervaring blijven waarop de aandacht naar het nu gaat en volledig op de trap gefocust moet worden.
109
110
De gevel aan de kopse kant van de gezamenlijke ruimtes, dicht, en hoger dan de ‘binnen-gevels’ aan de binnentuin.
111
De dichte gang, een van de routes binnen het gebouw.
112
Het terras aan de oostzijde, gelegen aan de privékamers van de gasten.
113
De binnentuin, met meditatieruimte in het midden over het beekje, en gangen rondom.
114
De route van het derde gebouw naar het vierde.51
115
gebouw 4, de laatste confrontatie
116 10 Calypso
Het vierde en laatste gebouw is Calypso33. Calypso was een nymph die Odysseus van zijn terugkeer naar huis tegenhield op haar eiland. Ze was daarmee het laatste obstakel dat Odysseus moest overwinnen om zijn terugkeer na de vele omzwervingen na de Trojaanse oorlog te volmaken.
De naam Calypso betekent verbergen, misleiden. Zoals ook dit laatste gebouw de weg omhoog in eerste instantie verbergt.
Na Calypso te hebben overwonnen, of te zijn ontsnapt begint de reis terug naar huis, naar het gewone leven, met de nieuwe lessen en ervaringen.
Arnold Böcklin - Odysseus und Kalypso60
Herbert James Draper - Calypso’s Isle61
117
118
Het vierde gebouw is wederom een ervaringsruimte, de laatste confrontatie. Een sterke heuvel in het landschap in de Veluwe, om de opwaartse beweging, het beklimmen en bereiken van een doel te benadrukken.
119
De aanlooproute is een klim omhoog, en de locatie van het gebouw is dan ook een aanzienlijke afstand van het vorige gebouw vandaan. De route ernaartoe is in zekere zin de prelude van het gebouw zelf.
120
Als een soort ultieme uitdaging stelt het laatste gebouw de patiënt nog eenmaal op de proef. De komvormige ruimte bevat een onmogelijke beklimming. Duidelijk de ruimtelijke vertaling van een depressie, of een ‘in-de-put-zitten’, maar het is met name de onmacht tegenover een schijnbaar onoverkomelijke situatie die deze ruimte de patiënt moet laten voelen. Achter de ingang om is echter een trap waarmee de top van het gebouw makkelijk te bereiken is. Door de heling is het probleemoplossend vermogen van de patiënt toegenomen.
121
122
123
De aankomst bij het gebouw, de sterk geometrische vorm in het glooiende landschap.
124
De kuil, het opzien tegen de onbeklimbare wand.
125
De route ‘achter de coulissen’, de trap in de verdrukking, maar een neembaar obstakel.
126
De terugblik op het gebouw van bovenaf. De route is voltooid, en terugkijken naar het pad dat afgelegd is, is het enige dat resteert. Uiteraard is hiermee niet het volledige proces afgerond.
127
terugblik en nawoord
128 11 Conclusie
Een conclusie als zodanig is te definitief, te eindig. Het therapeutisch proces houdt niet op bij het bereiken van het eindstation, net zomin als mijn proces ophoudt bij het einde van dit ontwerpproces.
De terugblik op het ontwerpproces is minder helder en overzichtelijk dan het terugkijken op Calypso. Vergelijkbaar is het met de reflectie op het traject als geheel, waar sommige periodes helder voor de geest staan, zijn andere moeilijker terug te halen. Ook bij het schrijven van dit verslag zijn er momenten dat ik met enige verbazing terug kan kijken naar betreedde paden en de afstand die is afgelegd.
Het proces is niet altijd even makkelijk geweest, wat ook merkbaar is aan de tijd die er in het project is gaan zitten. Met een fulltime baan, sociale en familiale verplichtingen, en zelfs globale hordes als corona zijn er een grote verscheidenheid aan interne en externe factoren die het proces beïnvloeden. Ook deze zullen allemaal een bepaalde impact op de inhoud van het project hebben gehad, buiten de duidelijke impact op de vorm van het proces. Toch was het vaak vooral een voorrecht om aan een project als dit te kunnen werken, waar al mijn interesses en voorliefdes naar voren konden komen. Het is nooit een straf geweest om stukken terug te lezen in mijn favoriete boeken. Verschillende keren naar de Veluwe gaan, of de Turrell Skyspace in Voorlinden bezoeken zijn evengoed momenten waarbij het project een mooie reden was, maar niet exclusief het doel.
129
Hoewel ik eerder uitgebreid uiteen heb gezet welke werken uit de kunst mij in de aanloop van het ontwerpproces en de jaren daarvoor geïnspireerd hebben om een architectonische taal te kunnen vormen, is deze reflectie een moment om stil te staan bij sommige bronnen die moeilijker zijn te herleiden. Op mijn manier van denken en kijken naar kwesties als depressie, de menselijke conditie, en onze geestelijke gemoedstoestand zijn werken als Heidegger’s Zijn en Tijd62 en Kierkegaard’s De ziekte tot de dood63 in ieder geval een invloed geweest. Mijn doelstelling atmosfeer in te zetten in de architectuur zal ook zeker zijn beïnvloed door het lezen van Building Atmosphere64. Dit zijn lastig te kwantificeren invloeden in een tekst als het voorgaande verslag, omdat ze geen directe plek hebben, maar op de achtergrond zeker aanwezig zijn geweest. Ook het door mijn mentor Pieter D’Haeseleer aangeraden Geboorte van de Kliniek65 heeft een dergelijk ongrijpbare invloed gehad, zeker op het anti-klinische karakter van het complex, maar door het behandelen en benoemen van het lichaam als ruimte ook een aanvulling op- en aansluiting bij de lichaamsgerichtheid van de therapiën. De onderstreping van het belang van het verhouden van de lichamelijkheid tot de ruimte van het gebouw.
In de tijdspanne dat ik gewerkt heb aan mijn project is er in zichtbaarheid van het probleem depressie een stap gemaakt. Al in 2018 werd een landelijke campagne gestart66 die in 2021 een vervolg kreeg. Of er grote vooruitgangen in de zorg zijn geboekt is grond voor een volledig eigen onderzoek, maar ook niet mijn plaats of expertise om hier veel over te zeggen.
In het huidige zorgklimaat is het misschien lastig een project als deze voor te stellen, toch is het desondanks mijn hoop dat er meer oog gaat zijn voor kwalitatief intensieve zorg, ondersteund door specifieke atmosferische architectuur, dan efficiëntie in de kliniek.
Als dank wil ik graag een vernoeming doen aan Karen de Ruiter, voor haar inzichten en expertise in de psychologie, en haar frisse blik op het project als geheel. Ik wil mijn ouders bedanken voor de constante steun. En uiteraard de begeleiding van de mentoren en docenten voor impulsen aan nieuwe materie op de juiste momenten.
130
een visuele weergave van het proces
131 12 Schouwen
13 Bronnen
1. Williams, M., Teasdale, J., Segal, Z., & Kabat-Zinn, J. (2007). Mindfulnessen bevrijdingvandepressie . Nieuwezijds.
2. Van Attekum, M. (2009). Aandenlijve . Pearson.
3. Brod, M. (1995). FranzKafka. Adfo Books.
4. Natsume, S. (2010). TheoryofLiteratureandOtherCriticalWritings(1ste ed.). Amsterdam University Press.
5. Kurosawa, A. (Regisseur). (1950). Rashomon[Film]. Daiei Film.
6. American Psychiatric Association, & Association, A. P. (2013). Diagnosticand StatisticalManualofMentalDisorders(DSM-5®). Van Haren Publishing.
7. Kurosawa, A. (Regisseur). (1955). ILiveinFear[Film]. Toho Co.
8. GGZ Groep. (2010). Epidemiologie . depressie.nl. Geraadpleegd op 14 november 2021, van https://www.depressie.nl/depressie/epidemiologie
9. AVROTROS. (2017). 40jaarBijlmerbajes[Documentaire]. NPO3
10. Pesso PBSP International LLC. (z.d.). PBSPFounders[Foto]. pbsp.com/. https:// albertpesso.files.wordpress.com/2012/02/aldiane-minn.jpg
11. Smith, M. (2011, 25 februari). JonKabat-Zinn[Foto]. https://upload.wikimedia. org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Jon_Kabat-Zinn.jpg/800px-Jon_Kabat-Zinn.jpg
12. CVM. (2021, 11 oktober). Wat is mindfulness. centrumvoormindfulness. nl. Geraadpleegd op 14 november 2021, van https://centrumvoormindfulness.nl/ mindfulness-trainingen/wat-is-mindfulness
13. Vereniging voor Pessotherapie. (2021, 27 september). Wat is pesso-psychotherapie? Vereniging Pesso-Psychotherapie. Geraadpleegd op 14 november 2021, van https:// pessotherapie.nl/pesso-psychotherapie/kenmerken/
14. Kafka, F. (2004). VerzameldWerkRood(1ste ed.). Singel Uitgevers.
15. Yamamura, K. (Regisseur). (2007). FranzKafka’saCountryDoctor[Film]. Yamamura Animation.
16. Asano, T. (1953). ABamboointheShrine[Houtsnede].
17. Soseki, N. (2012). TheGate(1ste ed.). NYRB Classics.
18. Kawabata, Y. (2013). SnowCountry . Van Haren Publishing.
19. Hiroshige, A. (1834). EveningSnowatKanbara[Houtsnede].
20. Beauvoir, S. L. E. M. B. (1967). Niemandisonsterfelijk . Uitgeverij C. de Boer Jr.
21. Turrell, J. (2014). VirtuallySquared[Installatie].
22. Antonioni, M. (Regisseur). (1962). L’Eclisse[Film]. Paris Film, Cineriz, Interopa
135
Film.
23. Dazai, O. (1973). NoLongerHuman . New Directions.
24. Hopper, E. (1927). Automat[Schilderij].
25. Tarr, B. (Regisseur). (188). Damnation[Film]. Mokép, Hungarian Film Institute, Hungarian Television.
26. Antonioni, M. (Regisseur). (1961). LaNotte[Film]. Nepi Film, Silver Films, Sofitedip.
27. Hammershøi, V. (1900). InteriorwithIdainaWhiteChair[Schilderij].
28. Teshigahara, H. (Regisseur). (1966). TheFaceofAnother[Film]. Teshigahara Productions, Tokyo Eiga Co Ltd, Toho Co.
29. Sartre, J. P. (1976). NoExit,andThreeOtherPlays . Vintage International.
30. Abe, K. (2003). TheFaceofAnother(1ste ed.). Penguin Random House.
31. Teshigahara, H. (Regisseur). (1964). TheWomanintheDunes[Film]. Teshigahara Productions, Toho Co.
32. Abe, K. (2011). TheWomanintheDunes . Van Haren Publishing.
33. Grimal, P. (1973). LarousseWorldMythology . Hamlyn.
34. Camus, A. (2019). DemythevanSisyphus(1ste ed.). IJzer.
35. Alighieri, D. (2012). TheDivineComedy/LaDivinaCommedia-ParallelItalian/ EnglishTranslation . Benediction Classics.
36. Eisenman, P. (2005). Holocaustmonument[Bouwwerk].
37. Soseki, N. (2016). TheMiner(1ste ed.). Adfo Books.
38. Alighieri, D., & Doré, G. (1976). Inferno;illustratedbyGustaveDore . Paddington.
39. Team Silent. (2001). SilentHill2[Video game]. Konami.
40. Carroll, L. (2015). Alice’sAdventuresinWonderlandandThroughtheLooking Glass . The Gresham Library.
41. IGN, & Perry, D. C. (2001, 17 augustus). InterviewwithSilentHill2’sArtist TakayoshiSato . ign.com. Geraadpleegd op 14 november 2021, van https://web.archive. org/web/20090821162603/http://ps2.ign.com/articles/097/097403p1.html
42. Wyeth, A. (1946). Winter1946[Schilderij].
43. Welles, O. (Regisseur). (1962). TheTrial[Film]. Hisa-Film, Paris-Europa Productions, FICIT.
44. Lah, K. & CNN. (2009, 20 maart). DesperateJapaneseheadto“suicideforest” . Cnn. Com. Geraadpleegd op 14 november 2021, van http://edition.cnn.com/2009/WORLD/ asiapcf/03/19/suicide.forrest.japan/
45. Queysanne, B. (Regisseur). (1974). TheManWhoSleeps[Film]. Dovidis, SATPEC.
46. Perec, G. (2018). Eenmandieslaapt . Singel Uitgeverijen.
47. Munch, E. (1892). Melankoli[Schilderij].
48. Govan, M., Kim, C. Y., De Lima Greene, A., Holzherr, F., Krupp, E. C., Turrell, J., & Los Angeles County Museum of Art. (2013). JamesTurrell . Los Angeles County Museum of Art.
49. Skystone Foundation, Turrell, J. (2016). Crater’sEye[Installatie]
50. Natuur&Landschap . (z.d.). hogeveluwe.nl. Geraadpleegd op 14 november 2021, van https://www.hogeveluwe.nl/nl/ontdek-het-park/natuur-en-landschap
51. Google, TerraMetrics (2021). Kaartgegevens . google.nl/maps. Geraadpleegd op 14
136
november 2021, van https://www.google.nl/maps
52. Onderwijsgek. (2006, 12 maart). HetstuifzandgebiedKootwijkerzandinde bossenbijKootwijk[Foto]. https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c0/ Kootwijkerzand_1.jpg
53. Lamine, P. S. (1815). ThePanGroup[Sculptuur].
54. Hamsun, K. (1929). Pan . A.A. Knopf.
55. Lopatka, M. (2017, 5 maart). ThecaveofPan[Foto]. commons.wikimedia. org. https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/The_cave_of_ Pan_%2833641627775%29.jpg/800px-The_cave_of_Pan_%2833641627775%29.jpg
56. ZeusbevechtTyphon . (z.d.). [Zwartfigurige beschildering]. Staatliche Antikensammlungen, Munich.
57. Hollar, W. (z.d.). TheGreekgods.Typhon . [Ets].
58. Mallarmé, S. (1880) Hécate . [Illustratie]
59. Blake, W. (1795) TheNightofEnitharmon’sJoy . [Schilderij]
60. Böcklin, A. (1883) OdysseusundKalypso . [Schilderij].
61. Draper, H. J. (1897) Calypso’sIsle . [Schilderij]
62. Heidegger, M. (1998). Zijnentijd . SUN.
63. Kierkegaard, S. (2010). KierkegaardWerken-Deziektetotdedood(1ste ed.). Uitgeverij Damon Vof.
64. Pallasmaa, J., & Zumthor, P. (2013). Buildingatmosphere . Nai010 Pub.
65. Foucault, M. (1986). Geboorte van de kliniek. SUN.
66. Ministerie van Algemene Zaken. (2019, 1 augustus). ‘Hey! Het is oké’ campagne maakt depressie bespreekbaar. Nieuwsbericht | Rijksoverheid.nl. Geraadpleegd op 15 november 2021, van https://www.rijksoverheid.nl/actueel/ nieuws/2018/01/09/%E2%80%98hey-het-is-oke%E2%80%99-campagne-maaktdepressie-bespreekbaar
* Alle overige afbeeldingen eigen werk
137
138
139
140
141
142
143
144
145
