ä¾ÞÆβÞÆ êàôð´ ²êîàô²Ì²ÌÆÜ ºÎºÔºòÆÜ *** BEŞİKTAŞ SURP ASTVADZADZİN ERMENİ KİLİSESİ *** BEŞİKTAŞ SURP ASTVADZADZİN ARMENIAN APOSTOLIC CHURCH
1. ²ñï³ùÇÝ Øáõïù ºÏ»Õ»óõáÛ Ð³Ù³ÉÇñÇ / Dış Kapı / Entrance of Church Complex 2. Þñç³÷³Ï / Avlu / Hall 3. îÝûñ¿Ýáõû³Ý ê»Ý»³Ï« ijٳÏáãÇ µÝ³Ï³ñ³Ý / İdari Müdür Ofisi, Bekçi lojmanı / Director Office, Guard Lodging 4. ì»ñݳï³Ý Øáõïù / Galeri katına çıkış / Entrance of Gallery 5. ÊáñÑñ¹³ñ³Ý« ¸åñ³ó ¸³ëáõ ê»Ý»³Ï« ø³Ñ³Ý³ÛÇó ê»Ý»³Ï« êñ³Ñ / Yönetim Kurulu Odası, Koro Odası, Rahip odası, Kilise Salonu / Parish Council Office, Choir Room, Pastor’s Office, Saloon 6. ²õ³· ¸áõé / Kilise ana girişi / Main entrance 7. ÞÇñÇÙª Ú³ñáõÃÇõÝ ö³ß³ î³ï»³ÝÇ / Harutyun Artin Paşa’nın kabri / Harutyun Pasha Dadyan’s Gravestone 8. ¶³õÇà / Narteks (Ana giriş holü) / Narthex 9. ²ï»³Ý / Nef (Kilise cemaat yeri) / Nave 10. ê© ê»Õ³Ý / Sunak / Altar 11. Îá½³Ï / Absid / Apse 12. ê© ØÇݳë سïáõé / Surp Minas Şapeli / St. Menas Chapel 13. ØÏñïáõû³Ý سïáõé / Vaftiz Odası / Baptistery
ä¾ÞÆβÞÆ êàôð´ ²êîàô²Ì²ÌÆÜ ºÎºÔºòÆÜ
Êúêø ÞÜàðвβÈàôº²Ü ä¿ßÇÏóßÇ ê© ²ëïáõ³Í³ÍÇÝ ºÏ»Õ»óÇÝ 2012ÇÝ »ÝóñÏáõ»ó³õ Ç ÑÇٳݿ í»ñ³Ýáñá·áõû³Ý« µ³ñ»½³ñ¹Ù³Ý áõ ÁݹѳÝáõñ Ù³ùñáõû³Ý ³ß˳ï³ÝùÝ»ñáõ£ ÚáõÝÇë ³ÙÇë¿Ý ëÏë»³É Çñ³·áñÍáõ³Í ëáÛÝ ³ß˳ï³ÝùÝ»ñÁ Û³çáÕáõû³Ùµ åë³Ïáõ»ó³Ý ßÝáñÑÇõ Ù»ñ ѳٳÛÝùÇ µ³ñ»ñ³ñÝ»ñáõ ÝÇõÃ³Ï³Ý áõ µ³ñáÛ³Ï³Ý ³ç³Ïóáõû³Ý£ ²Ûë ³éÃÇõ« ä¿ßÇÏóßÇ ê© ²ëïáõ³Í³ÍÇÝ ºÏ»Õ»óõáÛ Ñ³Ù³éûï å³ïÙáõÃÇõÝÁ »õ í»ñçÇÝ ÑÇÙÝ³Ï³Ý í»ñ³Ýáñá·áõû³Ý áõ µ³ñ»½³ñ¹Ù³Ý ³ß˳ï³ÝùÝ»ñÁ Ýß»Éáõ ³é³ç³¹ñáõû³Ùµ ÷³÷³ù»ó³Ýù ÉáÛë ÁÝÍ³Û»É ëáÛÝ ·ñùáÛÏÁ£ ²Ûëáõ Ïáõ ·³Ýù Ù»ñ ËáñÇÝ ßÝáñѳϳÉáõÃÇõÝÝ»ñÁ Û³ÛïÝ»É ä³ïñdzñù³Ï³Ý ²ÃáéÇ Ðá·»õáñ³Ï³Ý³ó ¸³ëáõÝ« ÝÇõÃ³Ï³Ý áõ µ³ñáÛ³Ï³Ý ³ç³Ïóáõû³Ùµ ë³ï³ñ ѳݹÇë³ó³Í µ³ñ»ñ³ñÝ»ñáõÝ« ³ß˳ï³ÝùÝ»ñáõ ϳÝáݳõáñ ÁÝóóùÁ ³å³Ñáí³Í вÚÖ²ð ÐÇÙݳñÏÇ ³Ý¹³Ù ׳ñï³ñ³å»ï »õ ׳ñï³ñ³·¿ïÝ»ñáõÝ« Çñ»Ýó ùñïÇÝùáí áõ Ó»éÝѳëáõû³Ùµ ³ß˳ï³ÝùÝ»ñÁ Û³é³ç ï³ñ³Í í³ñå»ïÝ»ñáõÝ« í»ñ³Ï³óáõÝ»ñáõÝ áõ ³ß˳ï³õáñÝ»ñáõÝ »õ µáÉáñÇÝ ÏÁ Ù³ÕûÝù ³éáÕçáõÃÇõÝ« ϳñáÕáõÃÇõÝ »õ Û³çáÕáõÃÇõÝ£ î¿ñÁ í³ñӳѳïáÛó ÁÉÉ³Û µáÉáñÇÝ£ Â²Ô²Î²Ü ÊàðÐàôð¸ ê© ²êîàô²Ì²ÌÆÜ ºÎºÔºòôàÚ ä¾ÞÆβÞÆ
7
²è²æÆÜ ²ðҲܲ¶ðàôÂÆôÜܺð Ðá·»ÉáÛë ¶ñÇ·áñ ²å³×»³Ý äáÉëáÛ ÑÇÝ Ã³Õ»ñáõ ϳñ·ÇÝ ÏÁ ÛÇß¿« ÿ ä¿ßÇÏóßÇ Ù¿ç »õë ·áÛáõÃÇõÝ áõÝ¿ñ §ûï³É³ñ¦ Ïáãáõ³Í µÝ³Ï³í³Ûñ ÙÁ£ ¶ñÇ·áñ ìñ¹© ¸³ñ³Ý³ÕóÇ« ²ñÙ³ßáõ â³ñ˳÷³Ý ê© ²ëïáõ³Í³ÍÇÝ ì³ÝùÇÝ »õ ä³É³ïáõ ê© Ðñ»ßï³Ï³å»ï ºÏ»Õ»óõáÛ Ñ³Ù³ñ ѳݷ³Ý³ÏáõÃÇõÝ ÁÝ»Éáõ Ýå³ï³Ï³õ« »ñÏáõ ³Ý·³Ù ä¿ßÇÏÃ³ß Ïþ³Ûó»É¿£ Æñ ³Ûó»Éáõû³Ý ³ñӳݳ·ñáõÃ»Ý¿Ý ÏÁ ï»Õ»Ï³Ý³Ýù« ÿ »ñÏáõ ù³Ñ³Ý³Ý»ñ ϳÛÇÝ Ã³ÕÇÝ Ù¿ç£ ºñ»Ùdz â¿É¿åÇ ø¿ûÙÇõñ×»³Ý« §êï³ÙåûÉáÛ ä³ïÙáõû³Ý¦ Ù¿ç ÏÁ ·ñ¿ ä¿ßÇÏóßÇ Ù³ëÇÝ©
§ Æ ä¿ßÇÏÃ³ß ½»Éë ϳÙÇëª öáùñ ÙÇ Ð³Ûù ųٳï³Ùµ ³ëï ϳݦ£ (ºÃ¿ Ï°áõ½»ë ·Çïݳɫ ÿ DZÝã Ï³Û ä¿ßÇÏóßÇ í»ñ»ñÁ« Ï³Ý ë³Ï³õ³ÃÇõ гۻñ« áñáÝù áõÝÇÝ Çñ»Ýó ųٳïáõÝÁ)£ ºñ»Ùdz â¿É¿åÇ ø¿ûÙÇõñ×»³ÝÇ ûñ³·ñáõû³Ý Ù¿ç »õë ÏÁ ϳñ¹³Ýù ä¿ßÇÏóßÇ Ñ»ï ϳåáõ³Í ³ñӳݳ·ñáõÃÇõÝÝ»ñ£ ºñ»Ùdz â¿É¿åÇÝ Çñ Ñ»ï»õáñ¹Ý»ñáí ÏÁ Íñ³·ñ¿ ê© ºñáõë³Õ¿Ù áõËïÇ »ñóɣ ²ÝáÝù Ïáõ ·³Ý ä¿ßÇÏó߫ 3 ú·áëïáë 1649ÇÝ£ ê³Ï³ÛÝ Ý³õÁ å³ïñ³ëï ãÁÉɳÉáí »ñÏáõ ûñ ä¿ßÇÏÃ³ß ÏÁ ÙÝ³Ý »õ 5 ú·áëïáë ÎÇñ³ÏÇ« ׳ٵ³Û Ïþ»ÉÉ»Ý ¹¿åÇ ê© ºñáõë³Õ¿Ù£ ºñ»Ùdz â¿É¿åÇ »ñÏáõ ³ÛÉ ³éÇÃÝ»ñáí »õë ÏÁ ÙÝ³Û ä¿ßÇÏóߩ ³é³çÇÝÁª 23 ²åñÇÉ 1652ÇÝ« Úáõݳó ê© ¶¿áñ·Ç ïûÝÇÝ« úñó·ÇõÕ¿ í»ñ³¹³ñÓÇÝ« áõñ ·³ó³Í ¿ÇÝ ÊÁïñ¿ÉÉ¿½Ç ³éÃÇõ© ÇëÏ »ñÏñáñ¹Áª 13 سÛÇë 1655ÇÝ« ºñ»õÙ³Ý ê© Ê³ãÇ ïûÝÇÝ£ ²Ûë »ñÏñáñ¹ ³Ûó»Éáõû³Ý ³ñӳݳ·ñáõÃ»Ý¿Ý ÏÁ ëáñíÇÝù« ÿ î© ÚáíÑ³Ý ø³Ñ³Ý³Ý »ñ¿óÝ ¿ñ ä¿ßÇÏóßÇ© ÏÁ µÝ³Ï¿ñ ä¿ßÇÏÃ³ß »õ Çñ ï³Ý Ù¿ç ÏÁ ÑÇõñ³ëÇñ¿ñ ²¹ñdzÝáõåáÉëáÛ ²é³çÝáñ¹ª ÚáíÑ³Ý ºåÇëÏáåáë ä³ñáÝï¿ñÁ« ԳɳÃÇáÛ Çß˳ÝÝ»ñÁ£ 8
ºñ»Ùdz â¿É¿åÇÝ 7 سÛÇë 1656ÇÝ âáñ»ùß³µÃÇ ûñ« ²Ãáé³ÝÇëï سÛñ ºÏ»Õ»óõáÛ Ù¿ç Ý»ñÏ³Û ÏþÁÉÉ³Û ÅáÕáíÇ ÙÁ« áñáõÝ Ý»ñÏ³Û ÏÁ ·ïÝáõÇ Ý³»õ ä¿ßÇÏóßÇ »ñ¿óÁ£ ²Ûë ³ñӳݳ·ñáõÃÇõÝÝ»ñáõ ÉáÛëÇÝ ï³Ï ÏÁ Û³ÛïÝáõÇ« ÿ 17© ¹³ñáõ ³é³çÇÝ Ï¿ëÇÝ Ð³Û»ñ áõÝ¿ÇÝ Çñ»Ýó ³Õûóï»ÕÇÝ£
º²Ôàôä ²ØÆð² ºô ºÎºÔºòôàÚ ²è²æÆÜ ìºð²ÞÆÜàôÂÆôÜÀ Þ¿Ùï³ÝÇ-½³ï¿ êÇõÉ¿ÛÙ³Ý ¾ý¿ÝïÇÇ å³ïÙáõÃ»Ý¿Ý ÏÁ ï»Õ»Ï³Ý³Ýù« ÿ ä¿ßÇÏóßÇ »Ï»Õ»óÇÝ í»ñ³Ï³éáõóáõ³Í ¿ñ º³Õáõå ²ÙÇñ³ÛÇ µ³ñ»ñ³ñáõû³Ùµ£ º³Õáõå ²ÙÇñ³« ϳ٠³ÛÉ ÏáãáõÙáíª Ú³Ïáµ ÚáíѳÝÝ¿ë»³Ý ÍÝ³Í ¿ 1672ÇÝ« ¼Çٳ鳫 Ù»ñÓª ²Ïݳۣ Àëï Þ¿Ùï³Ýǽ³ï¿Ç å³ïÙáõû³Ý« ë»Õ³Ý³õáñ º³Õáõå ²ÙÇñ³Ý« ³½·³Ï³ÝÝ ¿ñ ëå³Ý»³É Ü»ñùÇݳå»ïÇ ëå³Ý»³É ·³ÝÓ³å³Ñª êÇõÉ¿ÛÙ³ÝÇ£ ÆëÏ ¶³µñÇ¿É ìñ¹© ²Ûí³½áíëùÇ ÏÁ µ³ó³Û³Ûï¿ ³Ûë ³½·³Ï³Ý³Ï³Ý ϳåÁ© º³Õáõå ²ÙÇñ³ÛÇ ÏÇÝÁ« ùáÛñÝ ¿ñ Ý»ñùÇݳå»ï ä¿ßÇñ ²Õ³ÛÇ ëå³ë³õáñ êÇõÉ¿ÛÙ³Ý ²Õ³ÛÇ£ º³Õáõå ²ÙÇñ³« ³Ûë ϳå»ñáõÝ ßÝáñÑÇõ ÏÁ ïÇñ³Ý³Û ³½¹»óÇÏ ¹ÇñùÇ£ ²Ý µ³ñ»ñ³ñ ¿ ݳ»õ ØßáÛ ê© Î³ñ³å»ï ì³ÝùÇÝ Ý³»õ ê© ºñáõë³Õ¿ÙÇ êñµáó Ú³Ïáµ»³Ýó ²é³ù»É³Ï³Ý ²ÃáéÇÝ£
9
öÈàô¼àôØ ºÎºÔºòôàÚ º³Õáõå ²ÙÇñ³Û« áñ ë»Õ³Ý³õáñÝ ¿ñ Ý»ñùÇݳå»ïÇÝ »õ »å³ñùáëÇÝ« êáõÉÃ³Ý Ø³ÑÙáõï ²©Ç ó·³õáñáõû³Ý ßñç³ÝÇÝ Ú³Ïáµ ä³ïñdzñù ܳɻ³ÝÁ« ºñáõë³Õ¿Ù¿Ý µ»ñ»Éáí »ñÏñáñ¹ ³Ý·³Ù å³ïñdzñù³Ï³Ý ³Ãáé ÏÁ µ³ñÓñ³óÝ¿« 16 سÛÇë 1752ÇÝ£ ØÇÝã ³Û¹ Ü»ñùÇݳå»ïÁ« Çñ å³ßïûÝ»³Ý êÇõÉ¿ÛÙ³ÝÁ Çñ»Ýó ½»ÕÍáõÙÝ»ñáõÝ å³ï׳é³õ ÏÁ Ó»ñµ³Ï³ÉáõÇÝ áõ 11 ÚáõÉÇë 1752ÇÝ ÏÁ ·É˳ïáõÇÝ£ àñáíÑ»ï»õ º³Õáõå ²ÙÇñ³Ý Çñ»Ýó ë»Õ³Ý³õáñÝ ¿ñ« ³Ý »õë ÏÁ Ó»ñµ³Ï³ÉáõÇ »õ 9 ÚáõÉÇë 1752ÇÝ ÏÁ ·É˳ïáõÇ£ º³Õáõå ²ÙÇñ³ÛÇ µ³ñ»ñ³ñáõû³Ùµ ϳéáõóáõ³Í »Ï»Õ»óÇÝ ÏÁ ß³ñáõݳϿ ·áñͻɣ êáõÉÃ³Ý Øáõëóý³ ¶© 14 سñï 1759ÇÝ« ÏþáõÝ»Ý³Û Çñ ³Ý¹ñ³ÝÇÏ ³ÕçÇÏ ½³õ³ÏÁª ÐÇå¿ÃáõÉÉ³Ñ êáõÉóÝÁ£ ²Ûë µ³ñ»µ³ëïÇÏ ÍÝݹ»³Ý ³éÃÇõ äáÉëáÛ Ù¿ç Ù»Í Ëñ³Ë׳ÝùÝ»ñ áõ Éáõë³í³éáõÃÇõÝÝ»ñ ÏþÁÉɳݣ ²Û¹ Ëñ³Ë׳ݳÛÇÝ Çñ³ñ³ÝóáõÙÇÝ Ù¿ç ä¿ßÇÏóßÇ Ð³Û»ñÁ »Ï»Õ»óÇÝ áã ÙdzÛÝ ÏÁ Éáõë³½³ñ¹»Ý« ³ÛÉ Ý³»õ ùÇã ÙÁÝ ³É ÏþÁݹ³ñӳϻݣ ²Û¹ Áݹ³ñÓ³ÏáõÙÁ« áñ ³é³Ýó ³ñïûÝáõû³Ý »Õ³Í ¿ñ« ³ñùáõÝÇ ãáõ˳ï³ñÝ»ñ¿Ý ÙÇÝ ÏÁ ï»ëÝ¿ »õ ÏÁ å³Ñ³Ýç¿« áñ Ù¿Ï ùë³Ï áëÏÇ ÝáõÇñ»Ý Çñ»Ý£ ê³Ï³ÛÝ Ð³Û»ñ ã»Ý ѳõ³ÝÇñ »õ ³ñùáõÝÇ å³ßïûÝ»³Ý êáõÉÃ³Ý Øáõëóý³ ¶©Ç Ëݹñ³·Çñ Ý»ñϳ۳óÝ»Éáí ÏÁ µáÕáù¿£ ºõ ³Ûë å³ï׳é³õ ³É »Ï»Õ»óÇÝ Ï³Ûë»ñ³Ï³Ý Ññáí³ñï³Ïáí« ÑÇÙݳ۳ï³Ï ÏÁ ÷ÉóáõÇ£
ºðÎðàð¸ ìºð²ÞÆÜàôÂÆôÜ ºÎºÔºòôàÚ ºÏ»Õ»óõáÛ ÷Éáõ½Ù³Ý Û³çáñ¹áÕ ï³ñÇÝ»ñáõÝ »ñÏáõ ·ñÇãÝ»ñ ÏÁ ËûëÇÝ ä¿ßÇÏóßÇ Ù³ëÇÝ£ Щ Ôáõϳë ÆÝ×Ç×»³Ý 1794ÇÝ ÉáÛë ï»ë³Í §²Ù³ñ³Ýáó ´Çõ½³Ý¹»³Ý¦ ѳïáñÇÝ Ù¿ç ÏÁ ·ñ¿©
§Æ µ³ñ»ßáõÝã óժ Ç ä¿ßÇÏóßÇÝ« ¿ñ »Ï»Õ»óǪ »õ гÛáó ²½·ÇÝ© ÷áùñÇÏ Ñá·»ïáõݪ êáõñµ ²ëïáõ³Í³ÍÇÝ« ø³Ï»³É Ç í³Õáõóª Ïéáõáí ÇÝã ãÝãÇݦ£ 10
ê³ñ·Çë ¸åÇñ ê³ñ³ý ÚáíѳÝÝ¿ë»³Ý 1800ÇÝ ß³ñ³¹ñ³Í §ìÇå³·ñáõÃÇõÝ Îáëï³Ý¹ÝáõåáÉÇë سÛñ³ù³Õ³ùÇݦ »ñϳëÇñáõû³Ý Ù¿ç ÝáÛÝ ·Íáí ÏÁ ·ñ¿©
§¶áÛñ »õ ³ëï³Ýûñ »õ ųٳïáõÝ ÙÇ Ð³Ûáó ÷áùñÇÏ« Û³ÝáõÝ êáõñµ ²ëïáõ³Í³ÍÝÇÝ£ ´³Ûó ù³Ï»ó³õ Û³Ûɳ½·»³ó å³ï׳é³õ ãÝãÇÝ ÇÝã ÏéáõáÛ Ç Ãáõ³Ï³ÝÇ ÑÇ×ñ¿ÃÇÝ 1172« Û³ÙÇ î»³éÝ 1759¦£ ²Ûë »ñÏáõ ³ñӳݳ·ñáõÃÇõÝÝ»ñÁ ÿ»õ óáÛó Ïáõ ï³Ý« ÿ »Ï»Õ»óÇÝ ÏÁ Ùݳñ ÷É³Í íÇ׳ÏÇ Ù¿ç« ë³Ï³ÛÝ ÙÇõë ÏáÕÙ¿ ÏÁ ѳݹÇåÇÝù 껵³ëï³óÇ ÎÇõñ»Õ ø³Ñ³Ý³Û سÝáõ¿É»³ÝÇ ³Ýáõ³Ý« áñ 1731ÇÝ ³ñ¹¿Ý ÇëÏ ÏÁ ù³Ñ³Ý³Û³·áñÍ¿ñ »õ ·áõó¿ ³É ÷Éóáõ³Í »Ï»Õ»óõáÛ »ñ¿óÝ ¿ñ£ ²Ûë ù³Ñ³Ý³Ý 9 ÚáõÝÇë 1776ÇÝ ÏÁ Û³çáÕÇ ·Ý»É ·ÇõÕÇ ·»ñ»½Ù³Ý³ï³Ý ÑáÕÁ£ îùé ì³Ññ³Ù Âáñ·áÙ»³Ý ¹Çï»É Ïáõ ï³Û« ÿ ѳõ³Ý³µ³ñ Û»ï ÷Éáõ½Ù³Ý гۻñ áõÝ»ó³Í ¿ÇÝ ·³Õïݳå¿ë ßÇÝáõ³Í ³éųٻ³Û ³Õûóï»ÕÇ ÙÁ£ ²Ûë Ù³ëÇÝ ³õ³Ý¹³µ³ñ ÏÁ å³ïÙáõÇ Ý³»õ« ÿ Ù»Í ïáõÝ ÙÁ ÏÁ ·áñͳÍáõ¿ñ áñå¿ë »Ï»Õ»óÇ »õ ³Û¹ »Ï»Õ»óÇÇÝ Ù¿ç ÏÁ å³Ñáõ¿ñ ²ëïáõ³Í³Ùûñ ëñµ³Ýϳñ ÙÁ£ úñ ÙÁ å»ï³Ï³Ý å³ßïûÝ»³Ý»ñ ÏÁ Éë»Ý« ÿ »Ï»Õ»óõáÛ Ù¿ç ·³ÕïÝÇ å³ßï³ÙáõÝù ÏÁ ϳï³ñáõ¿ñ ³é³Ýó ϳÛë»ñ³Ï³Ý Ññáí³ñï³ÏÇ£ ÎþáñáßáõÇ ëïáõ·áõ٠ϳï³ñ»É£ ê³Ï³ÛÝ µ³ñ»ÙÇï Ù³ñ¹ÇÏ Éáõñ ÏÁ ѳëóݻݫ ÿ ëïáõ·áõÙ åÇïÇ Ï³ï³ñáõ¿ñ« ÅáÕáíáõñ¹Á »Ï»Õ»óõáÛ áñå¿ë ³ï»³Ý ·áñͳÍáõ³Í µ³ÅÇÝÁ ÏÁ í»ñ³Í»Ý ë»Ý»³ÏÇ »õ ²ëïáõ³Í³Ùûñ ëñµ³ÝϳñÁ ÏÁ Ý»ï»Ý ãáñ ÑáñÇ ÙÁ Ù¿ç íñ³Ý ù³ñ ÙÁ ÏÁ ¹Ý»Ý áõ ÑáÕáí ÏÁ ͳÍϻݣ ²Ûë ëñµ³ÝϳñÁ ³ÛÅÙáõ »Ï»Õ»óõáÛ Ï³éáõóáõÙ¿Ý Û»ïáÛ Ññ³ß³ÉÇ å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõ Ý»ñù»õ ÏÁ Û³ÛïÝáõÇ »õ γñ³å»ï ²ÙÇñ³ ä³É»³Ý« áñ »ñ»ù ·Çß»ñ ÝáÛÝ »ñ³½Á ï»ë³Í ¿ñ« ÏÁ å»Õ¿ Û³ÛïÝ»³É ï»ÕÁ »õ ¹áõñë ÏÁ ѳݿ ëñµ³ÝϳñÁ£
11
βèàôòàôØ ²ÚÄØàô ºÎºÔºòÆÆÜ ²ÛÅÙáõ »Ï»Õ»óõáÛ ï»Õ ÏÁ ·ïÝáõ¿ñ ÷³Ûï³ß¿Ý ˳ñËáõÉ »Ï»Õ»óÇ ÙÁ£ ºÃ¿ ³Ûë ß¿ÝùÁ« áñáõÝ Ù³ëÇÝ Ûëï³Ï ³ñӳݳ·ñáõÃÇõÝÝ»ñ ÏÁ å³ÏëÇÝ« ÝáÛÝÁ ã¿ í»ñáÛÇß»³É ·³ÕïÝÇ Ýϳïáõ³Í ß¿ÝùÇÝ Ñ»ï« ¹¿Ù ۳ݹÇÙ³Ý ÏÁ ·ïÝáõÇÝù Ýáñ ßÇÝáõû³Ý ÙÁ Ñ»ï »õë« Ý³Ë ù³Ý ³ÛÅÙáõ ß¿ÝùÇÝ Ï³éáõóáõÙÁ£ 1818ÇÝ ÏÁ ÛÇßáõÇÝ ¹åÇñÝ»ñáõÝ »Ï»Õ»óõáÛ ÛÇß³ï³Ï ÃáÕ³Í åÝ³Ï ÙÁ« áñ Ó»éù Ó·áõ³Í ¿ §³ñ¹»³Ùµù ÅáÕáíñ¹áó »õ Ó»é³Ùµù îÇñ³óáõ ʳã³ïáõñ »õ îÇñ³óáõ ²µÇëáÕáÙÇ© èØξ (1818)£ ²Ûë ÛÇß³ï³ÏÁ Ù»½Ç ¹Çï»É Ïáõ ï³Û« ÿ ³Ûë »Ï»Õ»óÇÝ áã ÿ ·³ÕïÝÇ ³ÛÉ å³ßïûݳå¿ë ϳéáõóáõ³Í ¿ñ« ÿ»õ ѳٻëï ϳéáÛóáí£ ²Ñ³ ³Ûë »Ï»Õ»óõáÛ ï»Õ ¿« áñ ²ñùáõÝÇ Ö³ñï³ñ³å»ïª γñ³å»ï ²ÙÇñ³ ä³É»³Ý« Çñ ÇëÏ Í³Ëùáí ÏÁ ϳéáõó¿ 1838ÇÝ ³ÛÅÙáõ ·»Õ³Ï»ñï ï³×³ñÁ« áñ ׳ñï³ñ³å»ï³Ï³Ý ³éáõÙáí ëù³Ýã»ÉÇ Ï³éáÛó ÙÁÝ ¿« áñ ÇÝùÝÇÝ óáõóÇãÝ ¿ ٻͳÝáõÝ ²ÙÇñ³ÛÇ Ý³Ë³ÝÓ³Ëݹñáõû³Ý, ѳݹ¿å` ²ëïáõÍáÛ î³Ý£ ²Ûë ï³×³ñÁ« ¶áõ½ÏáõÝ×áõùÇ ê© ¶ñÇ·áñ Èáõë³õáñÇã »õ ¶³ïÁ·ÇõÕÇ ê© Â³·³õáñ ºÏ»Õ»óÇÝ»ñáõÝ ÝÙ³Ý ·Ùµ¿Ã³½³ñ¹ ¿£ ²Ûë »ñ»ù ·Ùµ»Ã³õáñ »Ï»Õ»óÇÝ»ñáõÝ Ùdzó³Í ¿ ݳ»õ ԳɳÃÇáÛ ê© ¶ñÇ·áñ Èáõë³õáñÇ㠺ϻջóÇÝ »õ ä³ÉÁùÉÁÇ ¶»ñ»½Ù³Ý³ï³Ý ê© ê³ñ·Çë Ù³ïáõñÁ£
12
ÚÆÞ²î²Î²ð²Ü ºÎºÔºòôàÚ êáõñµ ºÏ»Õ»óÇë ²ëïáõ³Í³Ùûñ ÎáõëÇÝ ßÇÝ»ó³õ Ç 1838« Ó»é³Ùµ »õ ³ñ¹»³Ùµù å»ñ׳ѳٵ³õ γñ³å»ï ²ÙÇñ³ÛÇ ä³É»³Ý ³ñùáõÝÇ ×³ñï³ñ³å»ïÇ« ½áñáÛ ï³ñ³Å³Ù Ù³Ñ Ç 1866« áÕµ³ëó¿ ÙÇßï ³½·ë гÛáó« áñ í³Û»É»³ó ½³Ýã³÷ Ýáñ³ »ñ³ËïÇë »õ »Ï»Õ»óÇÝ Ù³Õûëó¿ ½³Ýëå³é»ÉÇ Ï»³Ýë »ñÏÝÇó£
ºÎºÔºòôàÚ ØºÌ êð´²ÜβðܺðÀ ä¿ßÇÏóßÇ »Ï»Õ»óÇÝ ³ÛÉ ëñµ³Ýϳñ³Ý»ñáõ ϳñ·ÇÝ áõÝÇ 12 Ù»Í ëñµ³ÝϳñÝ»ñ« áñáÝù ÏÁ ½³ñ¹³ñ»Ý »Ï»Õ»óõáÛ ÑÇõëÇë³ÛÇÝ »õ ѳñ³õ³ÛÇÝ áñÙ»ñÁ« ÇÝãå¿ë ݳ»õ ²õ³· ê»Õ³ÝÇ »ñÏáõ ÏáÕÙÁ £ ²Ûë ëñµ³ÝϳñÝ»ñÁ Ýϳñáõ³Í »Ý ï³Õ³Ý¹³õáñ ÝϳñÇã àõÙ¿ï ä¿Û½³ïÇ ÏáÕÙ¿, ׳ñï³ñ³å»ï γñ³å»ï ²ÙÇñ³ÛÇ Ëݹñ³Ýùáí£ ÚáíѳÝÝ¿ë àõÙ¿ï ä¿Û½³ï ϳ٠ä¿Ñ½³ï« áñ¹Ç ä³Õï³ë³ñÇ »õ Ãáéª ²ÏÝ³Û ²åáõç»Ë ·ÇõÕ¿Ý ØÇÝ³ë ²ÙÇñ³ ²ÝïáÝ»³ÝÇ« ÍÝ³Í ¿ 1809ÇÝ Ê³ë·ÇõÕ£ Îáãáõ³Í ¿ ³ñùáõÝÇ Ýϳñãáõû³Ý« ݳ»õ Ìáí³ÛÇÝ ¼ÇÝáõáñ³Ï³Ý ì³ñųñ³ÝÇ ·Í³·ñáõû³Ý áõëáõóãáõû³Ý£ Æñ Ù³ÑϳݳóáõÝ ÏÁ ÏÝù¿ 24 ²åñÇÉ 1874ÇÝ« êÏÇõï³ñ£ سñÙÇÝÁ Ïþ³Ù÷á÷áõÇ ä³Õɳñå³ßÁÇ ¶»ñ»½Ù³Ý³ï³Ý Ù¿ç£ ¸Åµ³Ëï³µ³ñ ï³Õ³Ý¹³õáñ ³ñáõ»ëï³·¿ïÇÝ ÑáÕ³ÏáÛïÁ ³ÝÛ³Ûï ¿ Ý»ñϳÛÇë£ 13
βð²äºî ²ØÆð² ä²Èº²ÜÆ ºô ê²ð¶Æê ä¾Ú ä²Èº²ÜÆ ÎÆê²Ü¸ðÆܺðÀ ºÏ»Õ»óõáÛ í»ñçÇÝ Ï³éáõóÙ³Ý ×³ñï³ñ³å»ï »õ µ³ñ»ñ³ñ γñ³å»ï ²ÙÇñ³ ä³É»³ÝÇ »õ áñ¹õáÛÝ ê³ñ·Çë ä¿Û ä³É»³ÝÇ ÏÇë³Ý¹ñÇÝ»ñÁ äáÉëáÛ ºñ³Ý³ßÝáñÑ î© ¶³ñ»·ÇÝ ´© (¶³½³Ý×»³Ý) ä³ïñdzñùÇ ïÝûñÇÝáõû³Ùµ »õ ûñÑÝáõû³Ùµ ½»ï»Õáõ»ó³Ý »Ï»Õ»õáÛ ³õ³· ¹ñ³Ý ³ç³ÏáÕÙ»³Ý »õ ӳ˳ÏáÕÙ»³Ý áñÙ»ñáõÝ ³éç»õ£ ´³óÙ³Ý Ñ³Ý¹ÇëáõÃÇõÝÁ ·É˳õáñ»ó ºñ³Ý³ßÝáñÑ ä³ïñdzñùÁ« Çñ ÏáÕùÇÝ áõݻݳÉáí Ñá·»õáñ ¹³ëáõ ³Ý¹³ÙÝ»ñÁ« ·»Õ³ñáõ»ëï³ë¿ñ Ñ³Û »õ ûï³ñ ³ÝÓݳõáñáõÃÇõÝÝ»ñ£ гݹ¿ëÇÝ µ³Ý³Ëûë»ó ä³É»³Ý ÁÝï³ÝÇùÇ ³Ý¹³ÙÝ»ñáõ ׳ñï³ñ³å»ï³Ï³Ý ³ñáõ»ëïÇÝ áõ í³ëï³ÏÇÝ ù³ç³Í³Ýûà ¹³ë³Ëûëª öñûý© îùé ²ýÇý¿ ä³Ãáõñ£ ¼áÛ· ÏÇë³Ý¹ñÇÝ»ñÁ ëï»Õͳ·áñÍáõÃÇõÝÝ»ñÝ »Ý äáÉë³Ñ³Û ѳÝñ³Í³Ýûà ÝϳñÇã »õ ³ñӳݳ·áñͪ ¾ñûÉ ê³ñ³ý»³ÝÇ£
14
Ú²ðàôÂÆôÜ ö²Þ² î²îº²ÜÆ ¸²Ø´²ð²ÜÀ ºÏ»Õ»óõáÛ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ áñÙÇ ÏáÕùÇÝ ÏÁ ·ïÝáõÇ Ú³ñáõÃÇõÝ ö³ß³ î³ï»³ÝÇ ¹³Ùµ³ñ³ÝÁ£ î³ï»³Ý ·»ñ¹³ëï³ÝÇ ³Ûë ß³é³õÇÕÁ« áñ¹ÇÝ ¿ñ ³ñùáõÝÇ í³éû¹³å»ï ÚáíѳÝÝ¿ë ä¿Û î³ï»³ÝÇ »õ í³ñ³Í ¿ñ úëٳݻ³Ý γÛëñáõû³Ý ²ñï³ùÇÝ ¶áñÍáó ܳ˳ñ³ñáõû³Ý å³ßïûÝ£ ÌÝ³Í ¿ñ 1830ÇÝ »õ Çñ Ù³ÑϳݳóáõÝ ÏÝù³Íª 7 ÐáÏï»Ùµ»ñ 1901ÇÝ£
ºÎºÔºòôàÚ æð²Ø´²ðÀ ºÏ»Õ»óõáÛ Ñ³ñ³õ³ÛÇÝ áñÙÇÝ íñ³Û ÏÁ ϳñ¹³Ýù ÛÇß³ï³Ï³ñ³Ý ÙÁ« áñ Ïþ³ÏݳñÏ¿ çñ³Ùµ³ñÇ ÙÁ ·áÛáõû³Ý£ ÚÇß³ï³Ï³ñ³ÝÇ µÝ³·ÇñÝ ¿©
ÞÇÝ»ó³õ çñß»Õç ê© ºÏ»Õ»óõáÛÝ Í³ËÇõù ѳݷáõó»³É ²½ÝáõáõÑÇ äÇëïáë ïÇÏÝáç« ¹ëï»ñ ¶³Éáõëï ²Õ³ÛÇ ø¿Ù˳׻³Ý »õ ÏáÕ³ÏóÇÝ Ç ÛÇß³ï³Ï ³ÝÙ³Ñ Ñá·õáÛÝ£ 1865 سÛÇë 10£
ºÎºÔºòôàÚ ¼²Ü¶²Î²îàôÜÀ ºÏ»Õ»óÇÝ Ç ëϵ³Ý¿ ½³Ý·³Ï »õ ½³Ý·³Ï³ïáõÝ ã¿ áõÝ»ó³Í£ γñ³å»ï ²ÙÇñ³ ä³É»³Ý »ñµ »Ï»Õ»óÇÝ ÏÁ ϳéáõó¿« áã-ùñÇëïáÝ»³Û óջóÇÝ»ñÁ ã³Ýѳݷëï³óÝ»Éáõ Ýå³ï³Ï³õ ã÷³÷³ùÇñ ½³Ý·³Ï ÑÝã»óݻɫ ³ÛÉ ÏÁ ϳñ·³¹ñ¿« áñ ųٳÏáãÁ ѳ۳µÝ³Ï ÷áÕáóÝ»ñÁ åïÁï»Éáí« ÏáãݳÏáí ÅáÕáíáõñ¹Á »Ï»Õ»óÇ Ññ³õÇñ¿£ 15
γñ³å»ï ²ÙÇñ³ÛÇ í³Ë׳ÝáõÙ¿Ý Û»ïáÛ Â³Õ³ÛÇÝ ÊáñÑáõñ¹Ç ³Ý¹³ÙÝ»ñ¿Ý ÚáíѳÝÝ¿ë ø¿ñ¿ëï¿×»³Ý ½³Ý·³Ï ÙÁ ÏÁ ÝáõÇñ¿ »Ï»Õ»óÇÇÝ »õ ãáñë ÷³Ûï»³Û ëÇõÝ»ñáí ϳéáõóáõ³Í ½³Ý·³Ï³ïáõÝ¿Ý ÏÁ ϳËáõÇ« Ñ»ï»õ»³É ÛÇß³ï³Ï³ñ³Ýáí©
§ÜáõÇñ»ó³õ ½³Ý·³Ï ê© î³×³ñÇë Ç Ù»Í© ÚáíѳÝÝ¿ë ¾ý¿ÝïÇ ø¿ñ¿ëï¿×»³Ý¿ Ç ÛÇß³ï³Ï ³ÝÙ³Ñ Ñá·õáó Ñûñ ÇõñáÛ äûÕáë ²Õ³ÛÇ ø¿ñ¿ëï¿×»³Ý »õ »ÕµûñÝ Úáí³ÏÇÙ ²Õ³ÛÇ Ç î¿ñ ѳݷáõó»Éáó ä¿ßÇÏÃ³ß 1 ²åñÇÉ 1879« Û³õáõñ Ú³ñáõû³Ý øñÇëïáëǦ£ 1893ÇÝ ä¿ßÇÏóßÇ Ññ¹»ÑÇÝ« ½³Ý·³Ï³ïáõÝÁ ÑñáÛ ×³ñ³Ï ÏÁ ¹³éݳۣ êáõÉÃ³Ý ²åïÇõѳÙÇï ´ γÛë»ñ ä³ï»ñ³½Ù³Ï³Ý ܳ˳ñ³ñ ðǽ³ ö³ß³ÛÇ ×³ñï³ñ³å»ïª Ú³Ïáµ ¾ý¿ÝïÇ êáõÉáõ˳ݻ³Ý ÏÁ Ññ³õÇñáõÇ áñå¿ë½Ç ½³Ý·³Ï³ï³Ý ßÇÝáõû³Ý Ù³ëÇÝ å¿ïù »Õ³Í ùÝݳñÏáõÙÝ»ñÁ ϳï³ñ¿£ Ö³ñï³ñ³å»ïÁ Û³ñÙ³ñ ÏÁ ¹³ï¿« áñ ½³Ý·³Ï³ïáõÝÁ ϳéáõóáõÇ »Ï»Õ»óõáÛ íñ³Û »õ ½³Ý·³ÏÁ ÏÁ ½»ï»ÕáõÇ »ñϳÿ óáÕ»ñáí£ ²Ûë ½³Ý·³Ï³ïáõÝÝ ¿« áñ ó³ñ¹ ÏÁ ÙÝ³Û ³Ýíóñ£
ºÎºÔºòôàÚ ´²ðº¼²ð¸Ø²Ü ²Þʲî²Üøܺð ê© ²ëïáõ³Í³ÍÇÝ ºÏ»Õ»óÇÝ ÑÇÙÝ³Ï³Ý µ³ñ»½³ñ¹Ù³Ý ³ß˳ï³ÝùÝ»ñáõ »ÝóñÏáõ³Í ¿ ½³Ý³½³Ý ³éÇÃÝ»ñáí£ ºñ³Ý³ßÝáñÑ ¶³ñ»·ÇÝ ²© (ʳã³ïáõñ»³Ý) ä³ïñdzñùÇ ßñç³ÝÇÝ µ³óÇ »Ï»Õ»óõáÛ å³ñ�ÇÝ Ù¿ç ѳٻëï ¹³ñٳݳï³Ý ß¿ÝùÇ Ï³éáõóáõÙ¿Ý« »Ï»Õ»óÇÝ »õë µ³ñ»½³ñ¹áõ³Í ¿« å³Ñå³Ý»Éáõ ѳٳñ ß¿ÝùÇÝ ·»Õ³ñáõ»ëï³Ï³Ý ϳéáÛóÁ£ ºñÏñáñ¹ ϳñ»õáñ ÑÇÙÝ³Ï³Ý µ³ñ»½³ñ¹Ù³Ý ³ß˳ï³ÝùÁ ϳï³ñáõ³Í ¿ 1987ÇÝ« ºñ³Ý³ßÝáñÑ ÞÝáñÑù ä³ïñdzñùÇ (¶³ÉáõëﻳÝ) ßñç³ÝÇÝ« áñ Ïþ³ñӳݳ·ñáõÇ ¹ñáõ³Í ÛÇß³ï³Ï³ñ³ÝÇ ïáÕ»ñáõÝ Ù¿ç© 16
ÆëÏ »ññáñ¹ ϳñ»õáéñ ³ß˳ï³ÝùÁ ϳï³ñáõ³Í ¿ 2012ÇÝ« Ü©²©î©Ø»ëñáå ä³ïñdzñùÇ (Øáõóý»³Ý) ßñç³ÝÇÝ£
§ êáõñµ ²ëïáõ³Í³ÍÇÝ ºÏ»Õ»óÇë Üáñá·»ó³õ ²ñ¹»³Ùµù »õ ̳ËÇõù ´³ñ»ë¿ñ гõ³ï³ó»Éáó Æ ¶³Ñ³Ï³Éáõû³Ý éÝ ÞÝáñÑù³Û ä³ïñdzñùÇ Ú³ÙÇ î»³éÝ 1987Ç Æ ÐÇٳݿ ì»ñ³Ýáñá·»ó³õ æ³ÝÇõù ³ճÛÇÝ ÊáñÑñ¹áÛ »õ ̳ËÇõù ´³ñ»ë¿ñ гõ³ï³ó»Éáó Æ ¶³Ñ³Ï³Éáõû³Ý éÝ Ø»ëñáå³Û ´© ä³ïñdzñùÇ Ú³ÙÇ î»³éÝ 2013Ç Æ ö³éë ²ëïáõÍáÛ »õ Æ ØËÇóñáõÃÇõÝ ²½·Çë гÛáó¦£
²ØºÜ²ÚÜ Ð²Úàò βÂàÔÆÎàêܺð ä¾ÞÆβÞÆ ê© ²êîàô²Ì²ÌÆÜ ºÎºÔºòôàÚ Ø¾æ äáÉëáÛ Ø³ïÿáë ä³ïñdzñùÁ (âáõ˳׻³Ý) ²Ù»Ý³ÛÝ Ð³Ûáó γÃáÕÇÏáë ÏþÁÝïñáõÇ 1858Ç 17 سÛÇëÇÝ£ ÜáñÁÝïÇñ ѳÛñ³å»ïÁ Ý³Ë ù³Ý سÛñ ²Ãáé Ù»ÏÝÇÉÁ« 26 ²åñÇÉ 1859ÇÝ ê© ä³ï³ñ³· ÏÁ Ù³ïáõó³Ý¿ »õ ÏÁ ù³ñ὿£ سïÿáë ²© γÃáÕÇÏáëÇÝ ÏþÁÝÏ»ñ³Ý³ñ ¼ûñ³í³ñ ÈáñÇë Ø»ÉÇùáí« áñ Ññ³õÇñ³Ï »Ï³Í ¿ñ гÛñ³å»ïÁ ê© ¾çÙdzÍÇÝ ³é³çÝáñ¹»Éáõ ѳٳñ£ سïÿáë γÃáÕÇÏáë »õ Çñ Ñ»ï»õáñ¹Ý»ñÁ ÏÁ ÑÇõñ³ëÇñáõÇÝ Î³ñ³å»ï ²ÙÇñ³Û ä³É»³ÝÇ ï³Ý Ù¿ç£ Ú»ï³·³ÛÇÝ ì³½·¿Ý ²©ª 1961« ¶³ñ»·ÇÝ ²©ª 1996 »õ ¶³ñ»·ÇÝ ´©ª 2006ÇÝ Çñ»Ýó ѳÛñ³å»ï³Ï³Ý ³Ûó»Éáõû³Ùµ ³ÕûÃ³Í »Ý ä¿ßÇÏóßÇ ºÏ»Õ»óõáÛ Ù¿ç£ 17
BEŞİKTAŞ SURP ASTVADZADZİN (MERYEM ANA) ERMENİ KİLİSESİ
ŞÜKRAN BORCU Beşiktaş Surp Asdvadzadzin Kilisesi (Meryem Ana) 2012 yılında esaslı bir onarım, bakım, yenileme süreci yaşadı. Yaklaşık 8 ay süren bu çalışma cemaatimiz hayırseverlerinin maddi ve manevi desteğiyle gerçekleşti. Gerek Beşiktaş Surp Asdvadzadzin Kilisesinin bir özet tarihçesini vermek, gerekse son onarım çalışmasını belgelemek amacıyla bu kitapçığın hazırlanmasını öngörüldü. Beşiktaş Surp Asdvadzadzin Kilisesi Vakfı Yönetim Kurulu olarak din adamlarımıza, maddi ve manevi destek veren hayırseverlerimize, emeği geçen, bu işi gerçekleştiren HAYCAR üyesi mimar ve mühendislerimize, usta, kalfa, işçilerimize şükranlarımızı sunuyoruz.
Beşiktaş Surp Asdvadzadzin Kilisesi Vakfı Yönetim Kurulu
19
İLK KAYITLAR Ermeni Patrikliği görevlilerinden merhum Krikor Abacıyan İstanbul’un eski mahalleleri hakkında yazdığı bir makalesinde Beşiktaş’ta “odalar” olarak adlandırılmış bir yerleşim merkezinin bulunduğunu kaydeder. Başrahip Kemahlı Krikor, Akmeşe (Armaş) Çarkhapan Surp Astvadzadzin Manastırı ve Balat Surp Hreşdagabet Kilisesi için yardım toplamak amacıyla iki kez Beşitaş’a gelir. Bu ziyaretlerinde Beşiktaş’ta iki pederin görev yaptığından bahseder. Eremya Çelebi Kömürcyan ise “İstanbul Tarihi” adlı eserinde Beşiktaş hakkında şu satırlara yer verir: “Beşiktaş’ın yukarı kısmında bir miktar Ermeni ile bir küçük Ermeni Kilisesi vardır”. Eremya Çelebi Kömürcyan “Ruzname”sinde Beşiktaş hakkında ek bilgiler verir. Buna göre Eremya Çelebi yandaşlarıyla birlikte Kudüs’e ziyaret etmeye karar verir. Hep birlikte 3 Ağustos 1649 tarihinde Beşiktaş’a gelirler. Fakat yolculuk edecekleri geminini hazır olmaması nedeniyle iki gün Beşiktaş’ta kalırlar ve 5 Ağustos Pazar günü Kudüs’e doğru yola çıkarlar. Eremya Çelebi, 23 Nisan 1652 tarihinde Rumların Aya Yorgi yortusunu kutladıkları gün, Hıdrellez münasebetiyle Ortaköy’e gider ve dönüşünde Beşiktaş’ta kalır. Ayrıca 13 Mayıs 1655 tarihinde Kutsal Haç’ın Beliriş Yortusunda Beşiktaş’a gelir. Bu ziyaret kaydından Beşiktaş din görevlisinin Peder Hovhan olduğunu ve Beşiktaş’ta ikamet ettiğini, ayrıca evinde Edirne Ermenileri Marhasası Episkopos Hovhan Baronder’i ve Galata kilisesi yöneticilerini konuk ettiğini öğreniyoruz. Bunlardan ayrı olarak 7 Mayıs 1656 tarihinde Kumkapı Patriklik Ana Kilisesinde yapılan bir toplantıya Beşiktaş din görevlisi ile kilise yöneticilerinin de katıldıklarını kaydediyor. Bu kayıtlar sayesinde, Ermeni’lerin XVII. yüzyılın ilk yarısında Beşiktaş’ta bir dua mekanına sahip olduklarını öğreniyoruz.
20
YAĞUP AMİRA VE KİLİSENİN İLK YENİDEN İNŞASI Şemdani-zade Süleyman Efendi Tarihi, Beşiktaş Kilisesi’nin Yağup Amira’nın maddi yardımıyla yeniden inşa edildiğini kaydeder. Yağup Amira veya bilinen diğer ismiyle Hagop Hovhannesyan 1672 yılında Eğin yakınında Zimara köyünde doğmuştur. Şemdani-zade, Tarihi’nde sarraf Yağup Amira’nın maktul Kızlar Ağası’nın maktul hazinedarı Süleyman’ın akrabası olduğunu kaydeder. Başrahip Kapriyel Ayvazovski ise kaleme aldığı “Osmanlı Tarihi” adlı eserinde bu akrabalık derecesine açıklık getirir. Buna göre, Yağup Amira’nın eşi Kızlar Ağası Beşir Ağa’nın hizmetkarı Süleyman Ağa’nın kız kardeşidir. Yağup Amira bu bağları sayesinde etkin bir konuma ulaşmıştı. Muş Surp Karabet Manastırı ve Kudüs Ermeni Patrikliği’ne bağışlarda bulunmuştur.
KİLİSENİN YIKILIŞI Kızlar Ağası ve Sadrazam’ın sarrafı olan Yağup Amira, Sultan I. Mahmut döneminde Patrik Hagop Nalyan’ı Kudüs’ten İstanbul’a getirerek 16 Mayıs 1752 tarihinde ikinci kez patriklik makamına yükseltir. Bu arada Kızlar Ağası ve hizmetkarı Süleyman yaptıkları suistimallerden dolayı tevkif edilerek 11 Temmuz 1752’de idam edilirler. Yağup Amira da onların sarrafı olması nedeniyle aynı akibete uğrar ve 9 Temmuz 1752’de boynu vurulur. Yağup Amira’nın maddi yardımıyla inşa edilen kilise, hizmetini sürdürür. Sultan III. Mustafa’nın kızı Hibetullah Sultan’ın 14 Mart 1759 tarihinde doğumu Osmanlı Sarayı için büyük bir mutluluk vesilesi olur. İstanbul’un her yerinde donanmalar ve eğlenceler tertip edilir. Bu eğlence ortamında Beşiktaş Ermenileri de kiliselerini süslerken, fırsattan istifade bir parça da büyütürler. Bila müsaade yapılan bu inşaatı gören bir çuhadar, Padişah katına haber vermemek için, bir kese para talep eder. 21
Fakat Ermeniler buna rıza göstermedikleri için Beşiktaş mahkemesinden aldıkları ilamı Padişah katına sunarlar. Sultan III. Mustafa da kilisenin temelden yıkılmasını emreder. Görevlendirilen bir mimar ve bir-kaç yüz neccar emri yerine getirerek bir saatte yıkarlar.
KİLİSENİN İKİNCİ KEZ YENİDEN İNŞASI Kilisenin yıklılmasını takip eden yıllarda Baş rahip Ğugas İncicyan ve Sarkis Sarraf Hovhannesyan eserlerinde Beşiktaş’tan bahsederler. Baş rahip İncicyan’ın eseri “Amaranots Püzantyan (Boğaziçi Sayfiyeleri)”, 1794 yılında yayınlanmıştır. Bu eserde “ Bu ferah semtte Beşiktaş’ta Ermenilerin de kilisesi vardı, Küçük dua mekanı, Surp Astvadzadzin önemsiz bir kavga sonucu yıktırılmıştı” denilmekte. Sarkis Sarraf Hovhannesyan ise 1800 yılında kaleme aldığı “Vibakrutyun Gosdantnubolis Mayrakağaki (Payitaht Kostantinopolis’in Romanı)” adlı eserinde Beşiktaş’ı tasvir ederken “Burada, Ermenilerin de Surp Astvadzadzin adlı küçük bir kiliseleri vardı. Fakat Hicretin 1172, Milad’ın 1759. yılında Sultan III. Mustafa döneminde önemsiz bir kavgadan ötürü yıktırıldığını” yazmakta. Bu iki eserdeki kayıtlar kilisenin yıkık durumuna atıfta bulunurlar. Fakat bunların yanı sıra 1731 yılından beri Beşiktaş’ta görev yapan Sivas’lı Peder Güreğ Manuelyan’ın adına rastlanmakta. muhtemelen yıktırılan kilisenin din görevlisi olan bu pederin, 9 Haziran 1776 tarihinde Beşiktaş Mezarlığı’nın toprağını satın almayı başardığı kayıtlıdır. Dr. Vahram Torkomyan yıkım sonrası yıllarda Ermenilerin muhtemelen gizli de olsa geçici bir dua mekanına sahip olabilecekleri olasılığından bahseder. Ağızdan ağza anlatıla gelen yaygın bir rivayet, bu konuya değinmekte. Bu rivayete göre büyük bir ev kilise olarak kullanılıyor ve bu mekanda Meryem Ana’nın bir tasviri bulunuyordu. Bir gün resmi görevliler bu mekanda padişah fermanı olmaksızın gizlice ibadet edildiğinin haberini alırlar. İyi niyetli kişiler bu konuda tespit yapılacağının haberini verirler ve kilise cemaati ibadet için kullanı22
lan alanı bir oda haline getirirler. Meryem Ana tasvirini kör bir kuyuya atarlar, üzerini taşla kapatır ve toprakla örterler. Karabet Amira Balyan kilisenin inşasını takip eden günlerde art arda üç kez aynı rüyayı görür ve Meryem Ana tasvirinin varlığı ve saklanmış olduğu yer belli olur. Karabet Amira rüyasında gördüğü yeri kazdığında saklanan tasvir ortaya çıkar.
GÜNÜMÜZE ULAŞAN KİLİSE BİNASININ İNŞASI Günümüze ulaşan kilise binasının yerinde ahşap ve eğreti yapıda eski bir kilise bulunuyordu. Hakkında kesin kayıtlar bulunmayan bu kilisenin yukarıdaki rivayette söz konusu edilen kilise ile ilgisinin olmadığı düşünülebilir. Bu durumda, günümüze ulaşan kilise binasın-dan önce bir kilisenin inşası söz konusu olacağı açıktır. 1818 yılında cemaatin maddi yardımları ve Diratsu Khaçatur ve Diratsu Api-soğom eliyle kilise mugannileri kiliseye bir tabak hediye eder-ler. Bu kayıt, basit yapılı bir kilise binasının resmen inşa edildiğini düşündürmekte. İşte günümüze ulaşan görkemli kargir kilise Karabet Amira Balyan tarafından inşa edilmiştir. Garabed Amira kilisenin mimarı olması yanında, hayırsever kişi-liğiyle inşaat masraflarını bizzat karşılamıştır. 1838 yılında inşası biten ve ibadete açılan kilisenin muhteşem iç ve dış mimari yapıları, Garabed Amira’nın, Allah’ın Evi’nin görkemli olmasına ne kadar özen gösterdiğinin bir nişanesidir.
23
Bu kilise Kuzguncuk Surp Krikor Lusavoriç, Kadıköy Surp Takavor kiliseleri gibi kubbeli bir yapıdır. Günümüzde, Cumhuriyet döneminde inşa edilmiş Galata Surp Krikor Lusavoriç ve Balıklı Mezarlığı Surp Sarkis Şapeli şehrimizdeki kubbeli kilise binalarındandır.
KİLİSENİN BÜYÜK BOY AZİZ TASVİRLERİ Beşiktaş Surp Astvadzadzin Kilisesi’ne girdiğimiz anda, binanın inşa ve bezeme tarzı yanında duvarları süsleyen büyük boy tasvirler dikkatimizi çeker. Bu büyük boy tasvirler Garabed Amira Balyan’ın ricasıyla Umed Beyzad tarafından çizilmiştir. Bağdasar oğlu Hovhannes Umed Beyzad veya Behzad, aynı zamanda Eğin’in Abuçeh kasabasının ünlü isimlerinden Minas Amira Andonyan’ın torunudur. 1809 yılında Hasköy’de dünyaya gelen Hovhannes Umed saray ressamlığı ve Bahriye Mektebi (Deniz Harp Okulu) resim hocalığı görevlerinde bulunmuştur. 24 Nisan 1874 tarihinde Üsküdar’da vefat eden Hovhannes Umed’in kabir taşı olmaması nedeniyle defnedildiği yer kaybolmuştur.
24
GARABED AMİRA BALYAN VE SARKİS BEY BALYAN’IN BÜSTLERİ Kilisenin son inşaatını gayreti ve bağışlarıyla üstlenen Hassa Mimarı Garabed Amira Balyan ile oğlu Sarkis Bey Balyan’ın büstleri, merhum Patrik Karekin II Hazretleri’nin (Kazancıyan) uygun görmesi ve verdiği talimatla kilisenin ana giriş kapısının sağ ve sol tarafına yerleştirildi. Patrik Karekin II Hazretleri’nin riyasetinde yapılan açılış törenine ruhaniler, yerli ve yabancı sanatsever davetliler katıldılar. Törende, Balyan Ailesinin mimari eserleri konusunda uzman Prof. Dr. Afife Batur bir konuşma yaptı. Her iki büst, tanınmış ressam ve heykeltıraşlarımızdan Erol Sarafyan’ın eseridir.
25
HARUTYUN ARTİN PAŞA DADYAN’IN KABRİ Hassa Barutçubaşısı Hovhannes Bey Dadyan’ın oğlu, 1830 Yeşilköy doğumlu, Osmanlı Devleti Hariciye Nezareti müsteşarı Harut-yun Artin Paşa 7 Ekim1901 tarihinde vefat ederek, vasiyeti gereği kilisenin bahçesine gömülür. Sade bir yapısı olan kabri, kilisenin güney cephesindedir.
KİLİSENİN SARNICI Kilisenin güney cephesindeki duvarda bulunan 10 Mayıs 1865 tarihli kitabede, kilisede Bistos Hamamcıyan anısına bir sarnıcın inşa edildiği belirtilmektedir.
KİLİSENİN ÇAN KULESİ Kilisenin ilk inşasında çan ve çan kulesi yoktu. Garabed Amira Balyan, kiliseyi inşa ettiği zaman, Hıristiyan olmayan mahalle sakinleri-ni çan sesi ile rahatsız etmek istemez. Kilisenin zangocuna, küçük bir zil ile Ermenilerin yaşadığı mahallelerde dolaşarak, imanlıları kiliseye davet etmesi hususunda talimat verir. 26
Garabed Amira’nın vefatından sonra, kilise yönetim kurulu üyelerinden Hovhannes Keresteciyan kiliseye bir çan armağan eder. Bu çan yeni inşa edilen dört sütunlu çan kulesine asılır. Çan kulesi, 1893 yılında çıkan yangında kül olur. Sultan II. Abdülhamit’in Seraskeri Rıza Paşa’nın mimarı Hagop Efendi Sulu-khanyan yeni bir çan kulesi inşa etmek üzere görevlendirilir. Mimarın çalışmalarıyla inşa edilen yeni çan kulesi günümüze kadar hasar gör-meden gelmiştir. 27
KİLİSE’DE YENİLEME ÇALIŞMALARI Beşiktaş Surp Astvadzadzin Kilisesi üç önemli çalışmalarla aslına uygun olarak yenilenmiş ve temizlenmiştir. Patrik Karekin I (Haçaturyan) döneminde yapılan çalışmalarla kilisenin genel yenilenme ve temizlenmesi yanında bahçe içinde küçük bir dispanser bina edilmiştir. İkinci önemli yenileme çalışması Patrik Şınorhk döneminde 1987 tarihinde gerçekleştirilmiş ve binanın sanat değeri koruma altına alınmıştır. Patrik Mesrob II döneminde yapılan bu son esaslı onarım ve temizlik çalışmalarıyla kilise dış cephesi ve iç mekanı aslına uygun olarak yenilenmiştir.
DÜNYA ERMENİLERİ BAŞPATRİKLERİ BEŞİKTAŞ’TA Dünya Ermenileri Başpatriklerinden Madteos I. Katholikos 26 Nisan 1859, Vazken I. Katholikos 17 Haziran 1961, Karekin I Katholikos Mayıs 1996, Karekin II. Katholikos 26 Haziran 2006 tarihlerinde Beşiktaş Surp Astvadzadzin Kilisesi cemaatini ziyaretle dua etmişlerdir.
28
KİLİSENİN MİMARİ ÖZELLİKLERİ Dış cephesi yalın bir kilisedir. Taşıyıcı konstrüksiyonu kesme ve yığma taş karışımıdır. Batı ve güney cephesi ikinci kat hizasında yer alan iki haçkar (Mezar taşı), taşıyıcı malzemenin toplama olduğunu göstermektedir.
Kilise en son 1987 tarihinde bakım görmüştür. 2012 yılında ise köklü bir bakım ve onarımdan geçirilerek, ısıtma, elektrik, zemin kaplamaları, boya, varak ve yaldız işleri tamamıyla yenilendi. Kapı ve pencere doğramlarının bakımı yapılıp, camlar tarihi Ermeni motif ve haçlarıyla bezendi. Vernadun’un ikinci katına ait ahşap döşeme tamamıyla yenilendi. Kilisenin ana giriş kapısı İlhan Sokağında yer almaktadır.
Giriş avlusunun sol tarafında kilise bekçisinin evi ve idare, sol tarafta ise alt katta din görevlisi odası, depolar, üst katta ise kilise salonu yer almaktadır. Avlunun kuzey kısmından, ikinci küçük bir avludan, Ermeni kiliselerinde örnekleri az olan iki katlı vernadun’a (Koro bölümü) çıkan merdiveni bulunmaktadır. Bu avluda duvara gömülü olarak duran ve nereden getirildiği, kime ait olduğu bilinmeyen bir mezar taşı yer almaktadır.
Kilise dıştan dışa 35X19 m ebadında, 16 m yüksekliğinde, geleneksel Ermeni mimarisinin merkezi planlı şemasına uygun bir yapıdır. 19X19 bir kare alana yerleştirilen eşit kollu bir haç kilisenin ana yapısını, 30 adet sütün kilisenin ana taşıyıcı sistemini oluşturur.
31
Kiliseye batı cephesindeki ana kapıdan ve cemaat bölümüne açılan iki, vaftiz ve dini kıyafetlerin bulunduğu odalardan da ulaşılmaktadır.
Kilise ana giriş holü (narteks) üç bölümden oluşur ve dövme demir parmaklıklarla naos’tan (cemaat bölümü) ayrılır. Giriş holü orta narkteks alanında sağlı sollu mum yakma yerleri bulunmaktadır.
Naos bölümü eşit kollu haç şeklinde planlanmıştır. Haç kollarının kesişme noktasına, küresel bingilere ana kubbe oturtulmuştur. Balyanlar o dönem kiliselere kubbe yapmak yasak olduğu için 10 m çapındaki kubbeyi çift kademeli bir kırma çatı arasına, dışarı yansımayacak şekilde gerçekleştirirler. Küresel bingiler dışında kalan köşeler çiçek demetleriyle süslenmiştir. Büyük ebatlı yumurta ve inci dizileri ana kubbe ile bingilerin ara kesitini oluşturmaktadır.
Kubbe dört büyük, dört de küçük bezeme alanına ayrılmıştır. Büyük alanlar kabartma çiçeklerden oluşan çelenkler ve bunları donatan asma yaprağı, üzümler, buğday başakları, sapları göğe doğru uzanan ışınlarlarla sonlanır. Küçük bezeme alanları ise akantus bitkisinin yapraklarıyla donatılmıştır. Eski çağlarda akantus bitkisinin evleri, binaları kötülüklerden ve uğursuzluklardan koruyacağına inanılırdı. Ana kubbenin merkezinde çevresini yıldızların süslediği İsa tablosu yer almaktadır. Kubbenin oturduğu küresel bingilerde ise çiçek demetleriyle süslenen dört İncil yazarının tabloları yer almaktadır.
34
Kilisenin eşit kollu haçının merkezinde yer alan kubbeyi dört bir yana açılan 4 metre genişlindeki kalın karınlı kemerler tamamlamaktadır.
Yumurta motifli şeritler bu kemerlerin sınırlarını çizer. Dört ana kemerin iç yüzeyleri haç ve kare bordürlerle çerçevelenmiş derin zemin üzerinde kabartma gül, üzüm, asma yaprağı ve sarmaşık motifleri yer almaktadır.
Diyagonal karelerin köşelerine yerleştirilen üçgen rozetlerde yer alan kabartma bitki motifleri ise karenin yönünü değiştirir. Bu zemin üzerinde de akantus bitkisi yaprakları simetrik olarak serpiştirilmiştir.
36
Her yönde dörder sütuna oturan 10 metre çaplı yarım yuvarlak bir tonoz, absid ve sunağın tavanını oluşturmaktadır. Absid ile naosu (cemaat yeri) birbirinden ayıran kemerin iç yüzeyi dikdörtgen alanlara ayrılarak İsa’nın ölümüyle ilgili çekiç, kırbaç, çivi, üzerinde horozun öttüğü yivli kolon, şarap testisi gibi simgeler yerleştirilmiştir. Bu alanlarda ayrıca Ahit Sandığı’nda bulunan, altından yapılmış man testisi, ahit levhaları ve Harun’un filizlenmiş asası simgelenmştir. Kemerin dış yüzeyinde ise Meryem Ana’ya ithaf edilen bir ilahinin kelimeleri okunmaktadır. Kilisenin kuzey ve güney cephesi ikinci katında yer alan üç bölmeli geniş kemer pencereler kiliseyi bol ışıkla aydınlatmaktadır. Batı cephesinde bu yükseklik ikiye bölünerek iki katlı vernedun inşa edilmiştir.
37
Kilisenin birinci ve ikinci katı bir saçaklık ile birbirinden ayrılır. Saçaklık akantus yapraklı konsollar ve rozetlerle bezenmiş bir saçaklık kornişiyle biçimlenir. Yumurta ve inci dizleri, dişli ve akantus şeritleri kornişe zenginlik katarken, frizde çiçek demetleri, çelenk içinde haç motifleri tekrarlanır.
38
İlk katta giriş holü hariç herhangi bir pencere yer almamakta, tamamen dışarı kapalı bir mekân oluşturmaktadır. Cemaat alanı 10 adet kör kemer dizisi ile çevrelenmiştir. Dört kör kemerde ise kapı yer almaktadır. Kemerler inci ve yaprak zinciriyle çerçevelenmiş, korniş hatları, kolon başlıkları ile kemer yüzü arasında kalan üçgen alanlar yaprak motifi ile doldurulmuştur. Kör kemer nişlerinde Umed Bayzad tarafından hazırlanan büyük ebatlı tablolar yer almaktadır. Tablolar üst kısmında ise bulutlardan yayılan ışınlar bitki motiflerinden süzülerek yayılan ışınlar yer almaktadır.
39
Kilisede yer alan tüm kemerlerde büyüklü, küçüklü akantus yaprakları ile kaplanmış kilit taşları kullanılmıştır.
Beşiktaş Surp Asdvadzadzin Kilisesi’nde yer alan bezemeler Balyanların Ermenilere ve Osmanlılara ait saray, cami, kilise, türbe gibi birçok eserinde yer alan detaylarla, örneğin Dolmabahçe Sarayı Mabeyn Salonu bezemeleri, nişleri, sütun başlıkları, frizleri ile önemli benzerlik göstermektedir.
40
BEŞİKTAŞ SURP ASTVADZADZİN (ST. MARY) ARMENIAN APOSTOLIC CHURCH
ACKNOWLEDGEMENT There were essential renovation processes in Beşiktaş Surp Astvadzadzin (St. Mary) Armenian Church in 2012. They were run about eight months and successfully concluded by the financial and moral supports of faithful benefactors. This booklet was prepared, in order to present the brief history of the Surp Astvadzadzin Church and to document the last renovation of the church. The Parish Council members gives special thanks to clergies, benefactors that supported renovation process. They also want to express their gratitude to members of HAYCAR, architects, engineers, masters and workers for their useful and constructive recommendations on this project. Beşiktaş Surp Astvadzadzin Armenian Church Parish Council
43
FIRST INSCRIPTIONS In the historical region of Istanbul, Krikor Abaciyan, recalled that there was a place, named “odalar” in Beşiktaş. Rev. Fr. Krikor Taranaghtsi, visited Beşiktaş to receive donations for Sourp Astvadzadzin Monastery of Armaş and Sourp Hreşdagabed Church of Balat. According to his visitor notes, there were two priests in Beşiktaş. Yeremia Tschelebi Komurdjian wrote about Beşiktaş in “Istanbulo Badmutyun”. If you want to learn what exists behind Beşitaş, there are a small number of Armenians, who have their church. Beşiktaş is also presented by the Yeremia Tschelebi Komurdjian daily. Yeremia Tschelebi planned a pilgrimage to Jerusalem with his followers. They came to Beşiktaş on August 3, 1649. Since his ship was not ready for the journey, they had to stay in Beşiktaş for two days. They began their journey to Jerusalem on Sunday 5thof August. Afterwards Yeremia Tschelebi came back Beşiktaş two times: First, returned from Ortaköy on the feast of St. George on April 23, 1652, and secondly, on the feast of Apparition of the Holy Cross on May 13, 1655. According to his second visiting notes, it is noted that Father Hovhan was priest of Armenians in Beşiktaş. In his house, Bishop Hovnan Baronder primate of Edirne was hosted. Yeremya Çelebi attended for meeting in the Patriarchal Church afterwards. The priest of Beşiktaş also attended this meeting. As seen in both inscriptions, Armenians had their own church during the first half of XVII century.
44
YAGHOUB AMIRA AND THE FIRST RECONSTRUCTION OF THE CHURCH According to the historical notes of Şemdani Zade Süleyman Efendi, we learned that Armenian Church of Beşiktaş was reconstructed by the benevolence of Yaghub Amira. Yaghoub Amira, also known as, Hagop Hovhannesyan was born in 1672 in Zimara, closed to Agn. Yaghoub Amira’s wife was the sister of chief eunuch Beshir Agha’s servant Suleyman Agha. With this relation, Yaghoub Agha was able to achieve his important position. He was also the benefactor of Sourp Garabed Monastery in Muş and the Armenian Patriarchate of St. James in Jerusalem.
DESTROYED CHURCH Yaghoub Amira was the banker of grand vizier and chief eunuch. During the reign of Sultan Mahmut I, he brought Hagopos Nalyan from Jerusalem to become the Patriarch of Istanbul for the second time on March 16, 1752. Meanwhile, the chief eunuch and his staff Suleyman were arrested due to their abuse and were executed on June 13, 1752. Yaghoub Amira was their banker, and he was also arrested and executed on June 9, 1752. The church that constructed by Yaghoub Amira’s benevolence continued its service. Sultan Mustafa III’s first daughter Hibetullah Sultan was born on March 14, 1759. Due to her birth, there was entertainment in Istanbul. Taking advantage of the uproar in Istanbul, Armenians of Beşiktaş expanded the church building without any permission. One of the royal servants realizes this situation and requires a golden pouch. However Armenians didn’t accept the offer. The royal servant submits a complaint petition to Sultan Mustafa III, and subsequently the church was destroyed by the order of Sultan. 45
SECOND RECONSTRUCTION OF THE CHURCH After the destruction of the church, two writers wrote about Beşiktaş. H. Ghugas Inciciyan notes in Amaranots Puzantian, which was published in 1794. Sarkis Tbir Saraf Hovhannesian likewise, notes in “Vibakrutyun Gostnantnubolis Mayrakağakin”, written in 1800. Both documents show that the church was destroyed. On the other hand, we observe the name of Fr. Guregh Manuelian of Sivas, who served in 1731 and was the priest of the destroyed church. The father succeeds to buy the cemetery land of the village on June 9, 1776. Dr. Vahram Torkomyan states that after the destruction of the church, the Armenians had most likely secretly constructed a temporary church. In this context, traditionally, a big house was used as a church. In addition, a St. Mary’s icon was kept hidden in the building. One-day officials learned that church service was being performed secretly without the Sultan’s permission. It was decided that there needed to be research conducted with well-intentioned people. The nave was turned into a sitting room by believers. They threw St. Mary’s icon into a dry well and put stone all over it and covered it with soil. After the construction of the present church, the icon was miraculously revealed. Garabed Amira Balyan, saw a dream three nights where he sees the exact location of the icon. He finally digs the revealed the location and extracts the icon.
46
CONSTRUCTION OF THE PRESENT CHURCH Instead of the present church there was a ramshackle wooden church. If this building is not the same as the previous unauthorized construction there was another building before the present church construction. There is not enough information to decide about those constructions. A plate, which was presented in 1818 by an acolyte as a souvenir, is memorable for the church. There is an also an epitaph on the plate. It indicates that this church was not performed secretly. The church had modest construction, however it was formally built. Instead of this building, the royal architect Garabed Amira Balian constructed the present church in 1838 with his benevolence. This church is architecturally excellent. This is proof of the famous Amira’s attention and kindness towards the House of God. This church’s dome is like Sourp Krikor Lusavoriç of Kuzguncuk and Sourp Takavor of Kadıköy. Except of these three domed churches, there also are Sourp Krikor Lusavoriç of Galata and Sourp Sarkis Chapel of Balıklı Cemetary.
LARGE ICONS OF THE CHURCH In the church there are 12 large icons, painted by Umed Beyzad, on the request of Garabed Amira Balian. Hovhannes Umed Beyzad was the grandchild of Minas Amira Andonians, who was the one of the most famous people of Egin. Hovhannes Beyzad was born in 1809 in Hasköy. He was the royal artist and lecturer of Naval Academy. He died on April 24th, 1874 in Üsküdar. His tomb had disappeared, because there was no tombstone made for him.
BUSTS OF GARABED AMIRA BALIAN AND SARKIS BEY BALIAN Garabed Amira Balian and his son Sarkis Bey Balian were the architects and benefactors of the last construction of the church. By the arrangement and blessing of the late Patriarch His Beatitude Archbishop Karekin Kazanjian, Garabed Amira Balian’s and Sarkis Bey Balian’s busts were placed in front of the left and right walls of the church. With the participation of the members of clergies, Armenian and foreign art lovers, His Beatitude Karekin II presided over the opening ceremony. During the ceremony, Prof. Dr. Afife Batur, was familiar to the works of art and architecture of the Balian Family, lectured about Balians. Both of busts were the artwork of the famous artist Erol Sarafian.
HARUTYUN PASHA DADIAN’S GRAVESTONE Harutyun Pasha was adviser of Ministry of Foreign Afairs. He was born in 1830 and died in 7th of October 1901. The gravestone of Harutyun Pasha Dadian, is located close to the southern wall of the church. 49
BELL TOWER OF THE CHURCH From the earliest times, there was neither bell nor a bell tower of the church. When Garabed Amira Balian constructed the church, he didn’t want to disturb the non-Christian neighbors with the sound of the bell. The ringer used to travel to the Armenian populated streets with a small bell, in order to invite the faithful to church. After the death of Garabed Amira, the parish council member Hovhannes Kerestejian donated a bell. It was used for the four columned bell tower that was made up of wood. The bell tower was burnt to ash in a fire of Beşiktaş in 1893. Sultan Abdülhamit II’s military minister Rıza Paşa’s architect Hagop Efendi Sulukhanian was invited to work on the re-construction of the bell tower. The architect considers the construct of the bell tower on the roof of the church and places the bell with metal battens. Up until, the bell tower remains intact.
RENOVATION WORKS OF THE CHURCH Sourp Astvadzadzin Church was renovated three times. During the reign of late Patriarch His Beatitude Archbishop Karekin Khachadourian, basic treatment was done to the church garden. In addition, the church was renovated in order to save the artistic structure. Second most important renovation was done in 1987, during the reign of late Patriarch His Beatitude Archbishop Shnork Kalousdian. Third most important renovation was done in 2012, during the reign of His Beatitude Archbishop Mesrob Moutafian, Patriarch of the Armenian Patriarchate of Constantinople. 50
CATHOLICOS OF ALL ARMENIANS IN THE SOURP ASTVADZADZİN CHURCH OF BEŞiKTAŞ His Beatitude Archbishop Madteos Chukhadjian, Patriarch of the Armenian Patriarchate of Constantinople was elected as the Catholicos of All Armenians. Before he went to Etchmiadzin, the newly elected Catholicos celebrated Divine Liturgy at Sourp Astvadzadzin Armenian Church on April 26, 1859. The Catholicos Madteos I was escorted by Commander Loris Melikov, who came to lead the Catholicos to Etchmiadzin. Madteos I was a guest in the house of Garabed Amira Balian. Three Catholicos of All Armenians, Vazgen I, Karekin I and Karekin II also visited Soup Astvadzadzin Armenian Church, prayed and blessed the church community.
ú¶î²¶àðÌàô²Ì ºðκð KAYNAKÇA / BIBLIOGRAPHY Щ ¶³µñÇ¿É ì³ñ¹³å»ï ²Ûí³½áíëùÇ« §ä³ïÙáõÃÇõÝ úëٳݻ³Ý ä»ïáõû³Ý¦« Ñï© ´« 1841« ê© Ô³½³ñ« ì»Ý»ïÇÏ£ ¶ñÇ·áñ ²å³×»³Ý« §Ð³Û»ñáõ ³Ýáõ³Ùµ ϳ½Ùáõ³Í ³é³çÇÝ Ã³Õ»ñ »õ ÆëóÝåáõÉ³Ñ³Û µÝ³ÏãáõÃÇõÝÁ ·ñ³õÙ³Ý Û³çáñ¹áÕ ï³ñÇÝ»ñáõÝ Ù¿ç¦« §Þáճϳà Îñûݳ-µ³ñáÛ³Ï³Ý »õ ·ñ³Ï³Ý å³ßïûݳûñÃ ê© Ê³ã ¸åñ»í³Ýáõó ä³ïñdzñùáõû³Ý гÛáó ÂáõñùÇáÛ¦« ¶© ï³ñÇ« ÃÇõª 3« سñï 1954« ÆëóÝåáõÉ£ ¶ñÇ·áñ ì³ñ¹³å»ï ¸³ñ³Ý³ÕóÇ« §Ä³Ù³Ý³Ï³·ñáõÃÇõÝ ¶ñÇ·áñ ì³ñ¹³å»ïÇ Î³Ù³Ë»óõáÛ Ï³Ù ¸³ñ³Ý³ÕóõáÛ¦« Ðñ³ï³ñ³Ï»óª Ø»ëñáå ì³ñ¹³å»ï Ü߳ݻ³Ý« îå© ²é³ù»É³Ï³Ý ²ÃáéáÛ ê© Ú³Ïáµ»³Ýó« 1915« ºñáõë³Õ¿Ù£ ä»ñ× ¾ñ½Ç»³Ý« §Ð³ñÇõñ³Ù»³Û ÚÇß³ï³Ï³ñ³Ý سùñáõÑ»³Ý ºñÏë»é ì³ñųñ³ÝÇ« ä¿ßÇÏó߫ 1868-1968¦« 1968« ÆëóÝåáõÉ£ Щ Ôáõϳë ì³ñ¹³å»ï ÆÝ×Ç×»³Ý« §¸³ñ³å³ïáõÙ« áñ ¿ ²ß˳ñѳٳñ ϳ٠ÀݹѳÝáõñ ä³ïÙáõÃÇõÝ« ¹³ñ áõÃáõï³ë³Ý»ñáñ¹ 1750-1757¦« 1824« ê© Ô³½³ñ« ì¿Ý¿ïÇÏ£ Щ Ôáõϳë ì³ñ¹³å»ï ÆÝ×Ç×»³Ý« §²Ù³ñ³Ýáó ´Çõ½³Ý¹»³Ý¦« 1794« ê© Ô³½³ñ« ì¿Ý¿ïÇÏ£ ¼³ñÙ³Ûñ Êû׳ë³ñ»³Ý« ²ÝïÇå Ýûûñ« ӻ鳷Çñ« ³ÝÃáõ³ÏÇñ£ Ú©¶©Ø© (Ú³ñáõÃÇõÝ ØñÙñ»³Ý)« §ÐÇÝ úñ»ñ »õ ²Û¹ ñ»ñáõÝ Ð³Û Ø»Í³ïáõÝÝ»ñÁ 1550-1870¦« 1901« ì»Ý»ïÇÏ£ Ú©¶©Ø© (Ú³ñáõÃÇõÝ ØñÙñ»³Ý)« §Ø³ëÝ³Ï³Ý ä³ïÙáõÃÇõÝ Ð³Û Ø»Í³ïáõÝÝ»ñáõ¦« 1910« äáÉÇë£ ê³ñ·Çë ¸åÇñ ÚáíѳÝݿ뻳ݫ §ìÇå³·ñáõÃÇõÝ Îáëï³Ý¹ÝáõåáÉÇë سÛñ³ù³Õ³ùÇÝ« 1800¦« Ðñ³ï³ñ³Ï»óª ²ñ³Û ¶³É³Û×»³Ý« îå© ê© Ú³Ïáµ»³Ýó« 1967« ºñáõë³Õ¿Ù£ 56
ºñ»Ùdz â¿É¿åÇÇ ø¿ûÙÇõñ×»³Ý« §êï³ÙåûÉáÛ ä³ïÙáõ-
¿Çõݦ« Ññ³ï³ñ³Ï»ó »õ ͳÝûó·ñ»óª îùé ì³Ññ³Ù Ú© Âáñ·áÙ»³Ý« Ñï© ´« 1932« ìÇ»Ýݳ« ØËÇóñ»³Ý îå³ñ³Ý£ ºñ»Ùdz â¿É¿åÇ ø¿ûÙÇõñ×»³Ý« §úñ³·ñáõÃÇõݦ« Ðñ³ï³ñ³Ï»óª Ø»ëñáå ²ñù»åë© Ü߳ݻ³Ý« îå© ê© Ú³Ïáµ»³Ýó« 1939« ºñáõë³Õ¿Ù£ Sarkis Sarraf Hovhannesyan; “Payitaht İstanbul’un Tarihçesi”; Çeviren: Elmon Hançer; Tarih Vakfı Yurt Yayınları: 34; 1996, İstanbul. P. Ğ. İncicyan; “Boğaziçi Sayfiyeleri”; Ermenice aslından çeviren: Kandilli Ermeni Kilisesi Papazı; Düzelti, Önsöz ve Notlar: Orhan Duru; Yayına Hazırlayan: Muhittin Salih Eren; 2000; İstanbul, P. Ğ. İncicyan; “18. Asırda İstanbul”; Tercüme ve notlar: Hrand D. Andreasyan; İstanbul Fetih Cemiyeti İstanbul Enstitüsü Yayınları; No. 43; II. Baskı; 1976; İstanbul, Eremya Çelebi Kömürcüyan; “İstanbul Tarihi, XVII. Asırda İstanbul” Tercüme ve tahşiye eden: Hrand D. Andreasyan; İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları; No. 506; I. Baskı; 1952; İstanbul, Eremya Çelebi Kömürciyan; “İstanbul Tarihi, XVII. Asırda İstanbul” Tercüme ve tahşiye eden: Hrand D. Andreasyan; Yeni notlarla yayıma hazırlayan: Kevork Pamukciyan; II. Baskı; 1988; İstanbul, Şem’dani-zade Fındıklılı Süleyman Efendi Tarihi, Mür’i’t-Tevarih, II.A; Prof. Dr. Münir Aktepe; İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları; No. 2366; 1973; İstanbul,
57
ä¾ÞÆβÞÆ êàôð´ ²êîàô²Ì²ÌÆÜ ºÎºÔºòÆÜ BEŞİKTAŞ SURP ASTVADZADZİN ERMENİ KİLİSESİ BEŞİKTAŞ SURP ASTVADZADZİN ARMENIAN CHURCH
¶ñáõÃÇõÝÝ»ñ / Metinler / Texts Kd. Peder Krikor Damadyan, Mimar Zakarya Mildanoğlu Èáõë³ÝϳñÝ»ñ / Fotoğraflar / Photographs Mimar Zakarya Mildanoğlu Ò»õ³õáñáõÙ »õ ¾ç³¹ñáõÃÇõÝÝ / Tasarım ve uygulama / Design and application Diakos Artun Damadyan гٳϳñ·áÕ / Koordinasyon / Coordination Peder Sarkis Kuyumcuyan, Diakos Arman Maraşlıyan, Hayazad Gazaryan úųݹ³ÏáÕÝ»ñ / Katkıda Bulunanlar / Contributors Diakos Ari Boyacıyan, Şara Maraşlıyan îå³·ñáõÃÇõÝ / Baskı / Printing Yeni Beyoğlu Matbaası İstiklal Cad. No:76 B/26 İstanbul Ocak 2013
58