Aranés 1èr ESO by Anna Sala

UNITAT 1 1- ETH CONDE ETH LAIRON QUE SAGÈC DE PANAR SUS UN ARRAI DE LUA Volec un còp un lairon panar a un arric proprietari d’auviatges que viuie ena madeisha vila ena quau demoraue e, entà portar tà deuant eth sòn projècte, se quilhèc paret ensús pera net enquiath tet dera sua victima. Mès er arric senhor, a despiet d’èster dejà cochat, auie susprenut ath maufactor ara clarenta lum dera lua e, atau que, determinèc hèr-se servir d’ua curiosa abilesa entà cuelher-lo e liurar-lo dempús ara justícia. - Escota - ce ditz doçament ara sua hemna. -demana-me de quini mieis me n’è servit entà amassar toti es bens qu’è. Jo, de prumèr, me remirè a dider-t’ac, mès tu –persutae- non t’artures pas ena tua persuta enquia qu’aja responut amplament ara tua pregunta e, subertot, questiona-me en veu nauta, entà qu’a nauta veu, posca jo responer-te. E era hemna, sense auer bric de coneishença, n’encuedar-se’n dera postura deth sòn òme e, sense pensar era fin qu’aqueth se prepausaue, li demanèc ar òme talament com eth li auie manat. E alavetz eth, tamb aspra veu e misteriós apraiament, li argüic ara hemna qu’en aquerò i ère justament eth secret e, que pòga causa podie importar-li eth descurbir es mieis damb es quaus hec eth sòn cabau. Persutèc era, talament com eth l’ac auie manat e, alavetz aguest, coma vençut pera temarduria dera hemna, li coheissèc qu’ena sua joenessa auie estat un nomentat lairon e, qu’ei ad açò que deuie eth possedir un gran cantièr de sòs. -Atau, aimat mèn – ce ditz era hemna-, qu’en tot auer estat un lairon, jamès arrés a sospechat de tu? -Ah!- contestèc eth- per’mor qu’auí un adret mèstre, com non i a auut ne i aurà un aute que l’egale en plan de temps. Aqueth òme, que hec deth panatòri un vertadèr art de màgia, non trabalhèc pas jamès, sonque pera net; mès ac hège solet ara invocacion e esconjuri de certana cabalistica paraula. Volie calarse sense èster vist, en bèth lòc? Donques per sèt viatges tornaue díder, deuant dera lua, era escura paraula; e alavetz, com per embelinament, un arrai der astre dera net se degatjaue der argentat disc, en tot prener-lo e estropar-lo ena sua claror, l’amiaue entath tet dera casa a on sajaue de calar-se. E, un còp prèst eth sòn mestièr, volie gésser d’a on ère, un aute viatge tornaue a díder era magica paraula, e un aute carrèr, er arrai de lua lo cuelhie en sòn hèish de lum, en tot depausar-lo en tèrra nauament. Donques atau, jo li eretè en aguest secret, e, entà díder era vertat, non me calec pas servir-me guaire temps d’eth. -Atau ac creigui, respectuós òme- ce ditz era hemna. E alavetz preguèc que li didesse ja era misteriosa paraula. Se remic a dider-l’ac e, dejà pera fin e entà cedir a tanta preguèra e tant d’interès, declarèc er òme que tot eth secret consistie en tornar a díder sèt còps, deuant era lua, era paraule SEIL, e dempús d’acomplir eth desir dera hemna e d’auer-li desirat ad aguesta ua urosa net, s’enconhèc er òme ath laguens des linçòs, hènt a veir eth mès doç des sòns qu’ornèc, a prepaus, tamb es mès inarmonics romflets. Alavetz, eth lairon, que non s’auie pas perdut arren de çò dit enter er òme e era hemna, non podec tier era temptacion de liurar-se as supausats eveniments dera magica paraula, era que sèt viatges seguits segondèc; dauric es braci, e, en tot lançar-se ar espaci, sagèc d’arténher a èster cuelhut e estropat pes arrais dera ludenta lua, que tot ac negaue tamb era sua argentada luminària. Mès, ei de bon supausar qu’eth lairon, luenh d’èster cuelhut e estropat per bèth arrai, queiguec en tèrra, en tot trincar-se ua cama ena absurda temptativa. Ath tapatge qu’eth malurós hec ath quèir, eth òme hec veir que se desvelhaue tamb subersaut, en preguntar dempús com espaurit e tamb tremoladissa veu: - Qui i a per aquiu? E ad açò contestèc eth maufactor: - Un òme, senhor, a quin non a pas servit eth mot SEIL pas autant com a vos. Lheuèren ath lairon deth solèr, òme e hemna, e lo liurèren dempús ara justícia, e aguesta, a londeman maitin, lo condamnèc a èster penjat. Faula deth sègle xv

DEMPÚS DE LIÉGER ERA LECTURA, CERCA ETH VOCABULARI DESCONEISHUT.

COMPRENENÇA LECTORA 1- A qui volec panar eth lairon ? 2- A on ère er arric proprietari quan susprenec ath lairon ? 3- Aguest òme determinèc hèr-se servir dera sua abilesa. Tamb quina finalitat ac hè ? 4- Era sua hemna seguís era farça qu’a premanit eth sòn òme ? 5- Credetz vosati qu’eth malurós lairon ère guaire esdegat ? Per qué ? 6- Credetz vosati qu’eth proprietari d’auviatges ère plan segur deth desnudament finau ?

2- FONOLOGIA / ORTOGRAFIA.

Te’n brembes de com s’escriuen es vocaus en aranés ? Les vam a repassar . ES VOCAUS.

“ a “: se pronóncie com en castelhan. Quan calgue accentuar-la, tostemp portarà er accent grèu. amic, garia, anarà. “ e “: se pronóncie com en castelhan quan non pòrte accent o quan pòrte accent barrat. cede, francés, peu. se pronóncie dubèrta quan pòrte accent dubèrt. vedèra, pè, mès, lèu.

“ i “ : se pronóncie com en castelhan. catalan o francés. quan calgue accentuar-la, tostemp portarà accent barrat. petit, iranja, vedí. “ o “ : se pronóncie com era “ u “ castelhana quan non pòrte accent o quan pòrte accent barrat. poma, ostiu, octobre, Benós. se pronóncie com era “ o “ castelhana quan pòrte accent grèu. òme, arròs, lòc, Tredòs, òc.

“ u “ : aguest son non existís ne en castelhan, ne en catalan. Se pronóncie com en francés. un, dus, tu, pujar, dempús, Salardú. quan calgue accentuar-la, tostemp portarà accent barrat. Quan era “ u “ ei atòna e en contacte damb ua auta vocau formant ua madeisha sillaba, se pronóncie com en castelhan o catalan, en tot èster mieja consonanta o mieja vocau. quate, guarir, mau, lèu, pòur. “ iu “ se pòt liéger segontes era prononciacion ( iu ) o ( ieu) :diu, adiu, abriu, ostiu.

Exercicis. 1- Escriu ò o o segon convengue enes uets des paraules que seguissen. mij...

h...rat

linç...

s...pera

b...

p...rta

p...rtau

c...r

c...rrau

tic...s

lir...taire

aç...

ist...ria

milh...c

milh...car

2- Aumplís es uets damb era grafia que calgue: ò- o- u. ...me

h...mar

j...

n...sati

Gar...na

...c

t...ti

dess...s

bl...

B...ss...st

b...n

t...

h...rmatge

h...sta

p...ble

3- Aumplís es uets damb era grafia que calgue: e- è. h...sta

p...ira

t...sta

m...si

tr...s

v...d...th

n...t

n...r...

h...r...u...r

p...u

gl...isa

hust...r

m...tg...

an...c

m...t...c

ETH DIFTONG Quan dues vocaus formen part dera madeisha sillaba, constituïssen un diftong, ei a díder que se pronóncien en un madeish còp de veu. -

Es diftongs pòden èster creishents, quan eth prumèr element vocalic ei “i” o “u” atòn.

IA IE IÈ IÒ

espiar vielh amiè tiò

IO UA UE UÈ

diocèsi guardar huec hereuèr

o decreishents, quan eth dusau element vocalic ei “i” o “u” atòn.

AI EI ÈI ÒI OI UI

arai hèira lèit polòi poirir cuic

AU EU ÈU IU ÒU

audèth peu hèu hiu palharòu

ETH IAT. Quan dues vocaus se pronóncien en dues sillabes desparières, constituïssen un iat. Quan “i” e “u” son plaçades ath darrèr de ua auta vocau e non apertien ara madeisha sillaba, s’indique damb un trèma: ï, ü. Eth trèma ei eth signe grafic que servís entà trincar un diftong quan es normes d’accentuacion non permeten plaçar-i un accent grafic. Tostemp plaçaram eth trèma sus “i” e “u” darrèr de vocau: flaüta, païsi, jesuïta.

1- Met eth trèma enes paraules que calgue. Rebremba que sonque se pòt méter trèma ena “i” e ena “u”. Consequencia

question

poetic

Seguent

luèr

coerent

Pais

paisi

lua

Lues

oelha

huelha

4- DICTAT.

3- MORFOSINTAXI.

ES DETERMINANTS. Es articles definits. singular

plurau

fem.

ERA

masc.

ETH / ER

Exemples : Era mainada- Es mainatges. Eth gojat- Es gojats. Er òme- Es òmes. Er article ETH passe a èster ER deuant de paraules masculines començades per vocau EXCEPTAT es començades per diftong, triftong o “ h”. Qué ei un diftong ? - Un diftong son dues vocaus amassa que se pronóncien en un madeish còp de veu. Qué ei un triftong ? - Un triftong son tres vocaus amassa que se pronóncien en un madeish còp de veu.

Es articles indefinits. singular

plurau

fem.

UES

masc.

UNS

Exemples: Un carrèr, un nòm- uns carrèrs, uns nòms. Ua fotografia, ua mèstra- ues fotografies, ues mèstres.

Exercici. 1- Aumplís es uets damb er article que calgue ( definit o indefinit ) ................montanhes son nheuades. Passèren...................dies ena mar. .................òme portaue...............bon abric. .................mainatges arribèren tard. Pera hièstra se vedie ................hum. Joan a ......................audèths fòrça polits.

2- Quina ei era diferéncia de sentit que trapes entre er article definit e er article indefinit ?

ES POSSESSIUS.

Çò qu’ei mèn:

eth mèn

era mia

es mèns

es mies

Çò qu’ei tòn:

eth tòn

era tua

es tòns

es tues

Çò qu’ei sòn:

eth sòn

era sua

es sòns

es sues

Çò qu’ei nòste:

eth nòste

era nòsta

es nòsti

es nòstes

Çò qu’ei vòste:

eth vòste

era vòsta

es vòsti

es vòstes

Çò qu’ei d’eri Çò qu’ei d’eres:

eth sòn

era sua

es sòns

es sues

Tanben auem de saber que s’empleguen formes simplificades com: MA: aguesta ei ma companha ( era mia companha ) TA: ta pair ei malaut ( eth tòn pare ei malaut ) SA: sa mair ei en casa. ( era sua/era mia mair ei en casa/sa pair nòste )

ES DEMOSTRATIUS.

ACIU

AQUIU

AQUIU DELÀ

masc. sing

aguest

aqueth

aqueth d’aquiu delà

fem. sing

aguesta

aquera

aqueth d’aquiu delà

masc. plur

aguesti

aqueri

aqueri d’aquiu delà

fem. plur

aguestes

aqueres

aqueres d’aquiu delà

nèutre Exercici.

açò, çò

aquerò

aquerò d’aquiu delà

1- Complèta damb eth demostratiu que convengue. .....................òme d’aquiu delà ei eth mèn oncle. ......................hemnes son fòrça vielhes. .....................que dides non ei cap atau. .......................gojates d’aquiu delà son un shinhau pègues. -.....................clau que te dongui ei de casa mia. ......................qu’è enes mans ei un document antic. ......................shivau ère malaut. ......................taula e .......................cagires son trincades. Hèr vier.........................creions.

2- Soslinha es determinants en cada frasa e especifica de quina classe son:

Aguest libre non ei pas eth mèn libre. Encara non coneishi ath tòn òme. Tostemp parle deth sòn can. Eth nòste cosin ei eth director. Aué è vist ara tua suera. Es sòns nebots li portèren un present. Era hilha des vesins se ditz Alícia. Es bromes son baishes.

4- VOCABULARI.

En conde, ges un arric proprietari d’auviatges qu’ac guanhèc tot damb eth sòn trabalh de joen. Trabalh hèt damb aunestetat, a despiet de tot aquerò que li ditz ara sua hemna. Ena vida, toti ja auem o auram un mestièr per miei deth quau mos provedim de tot aquerò qu’auem de besonh.

1- Campa aguesti mestièrs e da ua definicion de çò que hèn aguestes persones: retetaire, veirèr, pompièr, hustèr, paredèr, codinèr, cistalhèr, cartèr, sarte, panadèr, lauraire, pintor, farrèr / haure, relotgèr, picaire / boscatèr.

2- Alista un d’aguesti mestièrs e explica quini son es esturments que se hèn a servir e quini materiaus se trabalhen.

Presenta eth tòn trabalh en ua huelha damb es diboishi des esturments.

5- LITERATURA.

Un conde ei ua narracion cuerta de hèts reaus o legendaris damb era idèa d’entretier, d’esvagar o moralizar. En un conde, trapam tres parts: era presentacion des personatges e der ahèr. era accion eth desnudament

Te’n brembes deth conde deth nòste lairon? Endónvia-te un conde o escriu-ne un que ja coneishes e explica-lo as companhs de classe.

UNITAT 2.

1- ETH DIALÒG ES NAU VERTATS Jo sai un conde. I auec un còp un campanhard qu’esbrossaue tristament eth sòn vitatge. Dempús de plan de temps, es annades qu’èren dolentes, er arradim non shurmaue lèu bric, eth milhòc qu’ère sense carrolha e eth horment que lheuaue capinaut eth sòn cabelh. Tamb tot aquerò que li calec hèr interès e ath cap der an, non i auie de sobrèr sonques deutes. S’encara auesse estat solet entà patir, non aurie estat que miei malur. Mès que calie neurir ua hemna valenta autant com brava, boçar era boca de cinc mainatjòts, sense compdar eth siesau qu’ère encara semiar milh, mès qu’ère dejà a miei camin. Gent i a que non a pas fortuna. Entà nèisher arric, eth nòste paisan qu’ac aurie hèt tot: un pacte tamb eth madeish diable non l’aurie pas espaurit. Justament, en aqueres que passaue per aquiu un mossur, beròiament entifonat / engiponat, damb polida baga enes dits e ua cadia d’aur peth dessús deth justet. Que li parlèc alègrament: - Qué ei çò qu’as, paisan? Non sembles pas guaire content! E eth paisan que li condèc era sua pena sense deishar d’estacar vims as pès des vits. - Aquiu non i as pas aigua enquiath cauilhar, S’aquerò que te manque ei riquesa, jo que posqui darte’n. - Ah! Senhor, atau plan que poiria maridar es gojates e crompar sengles bordius entàs gojats. - Mès a cambi, qué me balharàs tu? - Çò que volgatz, mossur.Era mia vida, se cau, o eth mès bèth vedèth dera bòrda. - Non, non ne voi pas autant. Era tua hemna que demore un mainatge, vertat? - E òc, qu’ei atau, mossur. - Que me balharàs eth frut e seram en patz. - Eth frut, mossur, en çò de nòste non ac consentiràn pas. - Eth frut, o nau vertats que me dideràs. E eth Diable- plan qu’ère eth- que se pensaue: “ Jamès aguest pelahiguèra ne diderà cap”. - Va plan alavetz, mossur. - D’aué enlà qu’ès arric.Torna-te’n entà casa, pren-te quate vailets, beròies mosses, quauque shivau dera bòrda, hè bona vida e enquias prumères. Mès, tanplan, qu’era riquesa hèsque o dèishe de hèr, non balhe pas eth bonur.Eth paisan que cogitaue sus eth pacte e tostemp se didie, autant de net com de dia:” Coma ac harè, jo, entà trapar es nau vertats?” Era sua molhèr qu’ère encara mens tranquilla. Que volie mès lèu morir que liurar ath diable era carn dera sua carn, e es uassi des sòns uassi. Lèu qu’arribèc eth moment terrible. Que neishec un mainatge beròi e bèth com eth solei e era lua amassa.

De tira que se hè enténer eth prumèr planh deth praube sacrificat, era mair que hè ajulhar eth sòn òme e es mainatges. Ua pregària plea de trendesa e doçor partic dreta entath cèu: “ Sénher, Jesús, mainatjonh deth bon Diu, vietz ara nòsta ajuda.Estenetz sus nosati es vòstes manetes pietadoses e estauviatz era anima der innocent, que deu pagar es pegaries de sa pair! Eth bon Diu que se deishèc tustar per tant de fè e tant de lèrmes e que manèc Sant Pèir ena portar consolacion e ajuda ad aqueri praubi desconsolats. De bon còr que i anèc eth brave Pèir, urós de poder hèr escarni ar autor de toti es maus qu’empodoen era tèrra. Còp sec que hè cochar en lhet dera mès bèra cramba ar òme e ara hemna amassa tamb es sies mainatges. Eth, se queiguec ath cant dera esponèra. Eth Mascarèt non se hec pas demorar guaire. Qu’arribèc enjargat de ròi, damb un parelh de còrnes ena tèsta, un trihorc ena man. Eth huec que gessie des sòns uelhs, era sua alend que pudie ath sofre e soja deth hum des tenhats e parets deth lunfèrn. Que parlèc, e era casa qu’estèc secodida deth solèr as cabirons / ara capièra deth tet. - Eth que t’a hèt arric, paisan, Satan en persona, que se ven a cuélher eth frut que delànet neishec. Toti que tremolauen com es huelhes des arbes quan bohe er aire huelhèr, mès Sant Pèir que responec tamb coratge. - Non son pas aqueres es condicions. Eth frut d’enguan qu’ei entà Nòste-Sénher. Aciu non i aurà jamès cap de tidon entath lunfèrn. - Eth frut o nau vertats a díder! Mès es nau vertats non les traparàs pas. - Dilhèu, saja! - Ditz-me’n alavetz ua! - Eth solei que lutz mès qu’era lua. - Vertat, ditz-me’n dues! - Un òme qu’a dus uelhs en sa tèsta que pòt veir qui passe dejós sa hièstra. - Vertat! Ditz-me’n tres. - Un shivau de tres ans, se non passege pas ath sòn mèstre pes camps, non valerà pas jamès gran causa. - Vertat! Ditz-me’n quate. - Un car de quate arròdes, jamès es deth darrèr non artenheràn es deth deuant, per tant que corren! - Vertat! Ditz-me’n cinc! - Eth qu’a cinc porcèths capenjós en solèr, non ei pas bric espantat entà passar era annada. - Vertat! Ditz-me’n sies. - Eth qu’a hilhes tà maridar, qu’a de qué corsilhar. - Vertat! Ditz-me’n sèt. - Sèt joatades de bòs, estacats damb ua còrda, se non pete pas, que cau que sigue plan fòrta. - Vertat! Ditz-me’n ueit. - S’un mainatge de ueit ans non va pas pes bancs des estudis, non valerà pas jamès arren! - Vertat! Ditz-me’n nau. - Qu’èm nau laguens aguest lhet, se non ac vòs pas creir, ven’ac a veir! - Vertat qu’ei! E eth diable que partic en tot hèr un bramèc que s’entenec dera montanha enquiath hons dera planhèra. Dempús alavetz, que toti saben autant sus era tèrra e jos eth lunfèrn, qu’eth diable non a pas jamès trapat tà mòler ena grincha deth Pirenèu. Joan L. Lalana

DEMPÚS DE LIÉGER ERA LECTURA, CÈRCA ETH VOCABULARI DESCONEISHUT.

COMPRENENÇA LECTORA. 1- Quin trabalh hège eth campanhard en sòn vitatge? 2- Quin ère eth problèma deth campanhard? 3- Quan eth campanhard ei cossent damb es condicions metudes peth diable, tu cres que s’ac auie pensat ben? 4- En qué consistic eth convengut deth diable damb eth campanhard? 5- Eth diable ère segur de qu’eth campanhard non poirie complir?

2- FONOLOGIA / ORTOGRAFIA.

ERA SILLABA TONICA. Ena prumèra unitat, s’introdusiren es accents. Ara, mos tòque explicar era accentuacion en aranés. 1- Saja de contestar es preguntes: Qué ei era sillaba tonica? Qué ei ua paraula aguda? (oxitona) Qué ei ua paraula planèra? (paroxitona) Quan s’an d’accentuar es agudes? Quan s’an d’accentuar es planères? Campa aguestes tres paraules: paret

Salardú

vieràs

Quina ei era sillaba tonica de cada ua? Quina ei era que pòrte eth còp de veu mès fort? Per qué “paret “ non pòrte accent grafic? Per qué “Salardú”pòrte accent? Per qué “vieràs” pòrte accent?

Enóncia era règla d’accentuacion des paraules agudes.

Ara, campa aguestes quate paraules.

casa

cantàuetz

notícia

díder

Quina ei era sillaba tonica de cada ua? Per qué “casa”non pòrte accent? Per qué”díder” pòrte accent grafic? Per qué “notícia” pòrte accent?

Enóncia era règla d’accentuacion des paraules planes.

2- Explica per qué pòrten accent: VIERÀ: BÈTH: PÒRTI: FÒRÇA: MÈS: DÍDER: TORNÈC: BORGÉS: ÈRE: 12

3- Explica per qué non pòrten accent: TIDON: AULOR: PEISHIC: SALA: AQUERA: DAUANT: FLAIRA: TANBEN: DIFTONG:

4- Soslinha era sillaba tonica de cada paraula que seguís, met er accent s’ei de besonh e explica per qué i as metut un accent o non. ARTENHER DEMPUS LIBRE MASSA DIFERENCIA VIERAN MINJAUEM DESCRIPCION PEIRA

5- DICTAT.

3- MORFOSINTAXI.

ETH NÒM. Eth nòm servís tà nomentar diferentes realitats: persones, animaus, objèctes, idèes, activitats...

Morfologia deth nòm: Eth nòm varie en genre e en nombre. MASCULIN- SINGULAR: GOJAT FEMENIN- SINGULAR: GOJATA MASCULIN- PLURAU: GOJATS FEMENIN- PLURAU: GOJATES Classificacion:

Es nòms se pòden classificar en: COMUNS: toti es elements d’ua madeisha classe. PRÒPIS: sonque un element e s’identifique personaument. CONCRÈTS:senhalen realitats que se pòden sénter ABSTRACTES: senhalen sentiments. INDIVIDUAU: sonque un element. COLLECTIU: un conjunt d’elements.

1- Cerca toti es nòms qu’entren des deth començament dera lectura enquia “camin”, escriu-les ena tua libreta e senhala eth sòn genre e eth sòn nombre.

2- Cerca quin ei eth collectiu des substantius que seguissen: MAINADA: HUELHA: CRABA: VACA: ARBE: PAPÈR:

4- VOCABULARI.

ERA COMPARANÇA. Laguens deth tèxte, trapam es comparèrs ” un mainatge beròi e bèth com eth solei”. Era comparança ei ua forma d’expression plan utilizada en aranés. Se tracte de comparar dus elements entre eri e d’establir bèra semblança.

1-Endónvia comparèrs tàs sintagmes nominaus que seguissen: Ua hemna lèja com... Ua mainada gormanda com... Un linçò blanc com... Un didau ludent com... Uns peus neri com... Un bastiment naut com... Ua giqueta blua com...

2- Explica aguesti comparèrs: Minjar com un poric Estimar com ua mair Esquintar-se com un saumet Córrer com un relampit Parlar com un libre dubèrt Lord com un porcèth Ludent com un solei Lèg com ua cuca Gatilop com un cocut Barar com ua gaudrofa

3- Tà saber un shinhau mès d’aranés lieg aguestes expressions e relaciona tamb flèches ua expression dera quèrra damb ua dera dreta.

roginar plòir a còps de farrats pishar era broma escapar goterèrs quèir un borrat

minjar com un poric malhar com ua lima minjotejar minjar a dus carilhons èster un gorjut/ua hartèra

campar toti es cornèrs hèr ua huelhada guardar de cap a cap hèr un còp de uelh espiar

plòir fòrt plòir hloish

minjar fòrça minjar pas guaire

guardar fixe guardar peth dessús

5- LITERATURA.

ETH DIALÒG: ESTIL DIRÈCTE E ESTIL INDIRÈCTE. Eth dialòg ei sustot ua forma d’expression orau, mès tanben se pòt representar per escrit. Auem de saber qu’existissen dues formes tà formular es paraules d’ua persona: er estil dirècte e er estil indirècte.

Er estil dirècte: Se reprodusissen es paraules exactes deth personatge. -“ Qué ei çò qu’as, paisan? Non sembles pas guaire content!”- demanèc eth diable. Es aclaracions deth narrador servissen tà saber quin personatge a intervengut ( demanèc eth diable). Eth junhent servís tà indicar era intervencion de cada personatge.

Er estil indirècte: En estil indirècte, non gessen es paraules textuaus des personatges. Un narrador conde çò que passe en tresau persona. Es junhents desapareishen. Es paraules des personatges s’introdusissen damb aguestes formes: vèrb de parla - nèxe Maria demanèc se podie vier. Joan li contestèc qu’òc. 1- Endónvia-te un dialòg en estil dirècte sus eth tèma següent: Ei ora dera tornada tar estudi. Hè dus mesi que non as vist ath tòn mielhor companh. Lo trapes en pati e comence ua convèrsa entre vosati dus. JO:... ETH MÈN COMPANH:...

UNITAT 3

1- ETH TEATRE.

ES CONVIDATS

Personatges: Amèlia.......................................Era hemna Pierròt........................................Er òme.

( Que s’apràien entà partir tà ua nòça.) AMÈLIA. Non ès pas encara prèst, Pierròt? Que vam èster en retard! PIERRÒT. ( En tot rasar-se) Me vas hèr bracar! Non vau pas anar mès de prèssa se me targalhes tota era estona. Pierròt d’aciu, Pierròt de delà, quina batalhadera! AMÈLIA. Donc, hè lèu alavetz! PIERRÒT. Cara-te, que me i torni a atelar! AMÈLIA. Que me i torni a atelar! ( En tot apraiar-se eth chapèu) Quan i a ua nòça, ua invitacion, non ei pas jamès prèst! Ua nòça com era d’aué! Eth capdet des d’Andrèu damb era eretèra des de Ponin! Non se’n ven pas cada dia nòces com era d’aué! Pòs compdar que ne vam a veir de bères toaletes! ( Se guarde en miralh) Hè lèu, botja-te, pacient! Qu’arribaram dempús dera benediccion, entà misses dites! PIERRÒT. ( Enquiriós) Cara-te d’un còp, gauèca mès que gauèca! ( Se braque) Ara plan que i èm! Que me sò bracat ena maishèra! AMÈLIA. Oh, Mon Diu!Prauba de jo! Be se’n cau veir damb un ambròsi d’òme com tu! Vas a èster gorièr damb aguest trinc ena maishèra! Un maladret, aquerò qu’ès! ( Cerque era tovalhòla entà shugar era sang que pishe). PIERRÒT. ( En tot shugar-se era sang) Açò arai, non ei pas arren. AMÈLIA. Ja veiràs que seram en retard pr’amor de tu! Jamès podem anar entà un lòc e arribar-i ara ora. E aué, ath delà, non vau pas a poder veir era nòvia deth braç de sa pair quan entre ena glèisa! Quan veigui aquerò, es lèrmes me campen enes uelhs en pensar ena nòsta nòça. E te’n brembes Pierròt?..........Mès, hè lèu, botja-te, sang de truha! Quina arrominguèra d’òme!

PIERRÒT. Valerie mès que me hesses passar er aute michon!

( S’a metut un michon e cerque er aute)

AMÈLIA. Me i jògui quauquarren que i ès seigut ath dessús! Ac ves! Sai pas ce qué haries se non i siguessa jo, praube de tu! Un mainatge, aquerò qu’ès! PIERRÒT. Amèlia, te n’as brembat de calar-me ena pòcha eth mocador? AMÈLIA. Tiò que me’n brembi deth tòn mocador! Mès, hè lèu! Campa era ora qu’ei! ( Se’n va cercar eth mocador)...............Te la sò perhumat: que la haràs sénter s’ès ath miei dera gent! Entenes? Que haràs coma qui se sholhe entà escampilhar era fragància dera colònia.............. Te l’auràs de trèir deth laguens dera pòcha en tot espavolar-lo! PIERRÒT. Que me harie mès de gòi de flairar eth fricòt, prauba pèga, e que me tarde dejà d’anar dinar!..............Per un còp que me vau a trèir es talents: bolhon, saussa e rostit tamb eth bon pica-poth que hèn es de Ponin! AMÈLIA. ( Tòquen es dètz ena pendula) Es dètz dejà! Non i seram pas jamès ara ora! Hè lèu! Botja-te! Nas de piòisha! Sarra-te es corretgi deth caucèr que les as hloishi, cap de coja! Be n’ès plan de sang de truha, praube òme! ( En aqueres que li pete un correg deth caucèr a Pierròt quan sage de cordar-se). Sonque mos mancaue açò ara! Tira mès fòrt, coma se siguesse era còrda dera campana! PIERRÒT. Au mens, a tu, non te sautarà pas era correja entà batalhar, ben! AMÈLIA. ( Cerque un correg d’ua sabata vielha). Encara un quart d’ora!...........Dempús de dita era missa qu’arribaram!..........Hè donc quauquarren, sautaigüères! Qué demores aquiu com un shivau que se li a petat un brancard! Met-te era corbata, eth justet, era giqueta, eth capèth! PIERRÒT. Anar béuer un esclafit, tè, que me’n vau! AMÈLIA. ( Que li trè era botelha des dits). Tè! Ara qu’ei eth moment entà béuer! Ja ac haràs quan sigues prèst! Met-te era corbata! PIERRÒT. A on ei? ( Toti dus que la cerquen pes calaishi). AMÈLIA. Non traparàs pas aigua en Garona, tu, ben! Tè, pren-te aguesta! Aurie de besonh un còp de plancha...........ei un shinhau arropida..........Bèn, te metes eth tapaboques, e atau non se veiràn pas bric es arrupes! Hè lèu, pacient, hè lèu! PIERRÒT. Quin bataclam aguestes nòces! Se non siguesse pera taula, que me demoraria tranquil en casa, tè! ..........E era giqueta, a on l’è? AMÈLIA. A on l’as calada de dimenge? Quan cau anar tà bèth lòc, jamès trape arren! E quan torne, s’ac dèishe tot com es auques eth hiems! Es dètz e quart! Mo’n cau anar! Sarra-te era corbata! PIERRÒT. Eth correg!..........Era giqueta!.......... AMÈLIA. Emmarina-te! Guarda que n’arribes d’èster d’arrominguèra! Botja-te, cojardet poirit!..........E com d’abituda, arribaram plan segur en retard ena glèisa! Hè lèu!..........Met-te era giqueta e anem-mo’n! PIERRÒT. Parlatz-me bèn d’anar trabalhar en prat o ena tèrra! Quini ahèrs aguesti! AMÈLIA. Apràia-te aquera ròba, sembles un lirotaire, tot esmandengat! ( Qu’apràie era giqueta sus era esquia de Pierròt, cerque enes pòches e trape ua carta). Qué ei açò? Ua carta? Que recebes cartes sense diderm’ac?

PIERRÒT. Tè, que me la dèc eth corrèu en anar tath mercat dimèrcles passat. Non la sò daurida, me’n desbrembi de tot! AMÈLIA. (En tot daurir era carta). Aquerò, bèn, ja ac pòs díder!..........( la lieg de prèssa). “ Era nòça non serà pas entath dissabte 25, senon entath dijaus 23..........” ( Se dèishe quèir dessús dera cagira) Mès qu’ère delàger era nòça!!! PIERRÒT. Reòsca! Non ei pas lèja era causa, ben! M’auria pogut estauviar era sudada de cambiar-me! E tu, Amèlia, premanís era sopa, tè!E ara plan que me lo vau a béuer, aqueth esclafit! RIDÈU

DEMPÚS DE LIÉGER ERA LECTURA, CERCA ETH VOCABULARI DESCONEISHUT.

COMPRENENÇA LECTORA. 1- Quini son es personatges que gessen en aguesta pèça? 2- En quina abitacion dera casa se trapen? 3- Per qué an prèssa? 4- Pierròt a ganes d’anar tara nòça? 5- Qué passe ara fin? 6- Es dus personatges hèn a servir expressions tà criticar ar aute. Quines son aguestes expressions?

2- FONOLOGIA/ORTOGRAFIA.

Te’n brembes de com s’escriuen es consonantes? Sabes qué ei un digraf? Son dues consonantes que s’escriuen amassa e qu’an un son ben particular. Ara, vam a repassar es consonantes e es digrafs.

ES CONSONANTES E ES DIGRAFS. “B/V”: se pronóncien com en castelhan sense hèr diferéncia fonetica. bon, béuer, vin,veir.

“C”: CA, CO, CÒ, CU, -C, QUE, QUI: se pronóncien [k]. causa, còr, conde, pèc, quèir, esquirò.

: CE, CI: se pronóncie (s): cede, circ. “Ç”: se pronóncie [s] deuant des vocaus: a, ò, o, u: caça, çò. tanben la podem trapar a finau de paraula: tròç. “CH”: se pronóncie com era “ch” en castelhan [t∫]: pòcha, chicolate, chapèu.

“D”: dia, deluns. “F”: fantastic, fonologia. “G”: GA, GO, GÒ, GU, GUE, GUI: se pronóncien [g]. gust, pagar, guèrra, guinhauet. GUA, GÜE, GÜI, GUO: se pronóncien com en castelhan e com en catalan [gw]. guardar, aigües. “H”: era “h” aranesa ven d’ua “f” latina. En bèri pòbles dera Val d’Aran, coma Canajan, encara s’aspire. Ena rèsta dera Val d’Aran, ei muda. hemna, huelha. “J”: JA, JO, JÒ, GE, GI: se pronóncie [...] com en catalan. jamès, coges, joen, justa, pengi. “L”: literatura, lua. “LL”: equivau ara l.l ( l geminada) deth catalan. collegi, illustrar. “LH”: se pronóncie com “ll” en castelhan o en catalan. palha, lhet, Vielha. “M”: mair, mès, mia. “N”: nau, bona. En posicion finau, lèu tostemp a un son nasau [...]: pan, vin, maitin. Ei muda ena formacion de pluraus: vesins, cosins, mans. Ei muda en posicion finau quan ei precedida d’”r”: horn, carn. Ei muda en bères paraules com:non, plan, tan, tanben, tanpòc. “NH”: correspon ara prononciacion dera “ny” en catalan e dera “ñ” en castelhan. nhèu, cunhèra, punh. “P”: pan, pichon, portar. “Q”: tostemp va acompanhada dera “u”: quilò, que, quan. deuant dera “i” e dera “e”, era “u” non se pronóncie. “R”: se pronóncie com en catalan, vibranta simpla quan ei soleta en miei d’ua paraula: pora, ora, cadira. era “r” en posicion finau generaument ei muda: cantar, bastir, véder, pòur.

“RR”: se pronóncie vibranta multipla quan ei a començament de paraula: rason, redon. se pronóncie vibranta multipla quan ei dobla: arren, arriu, corrau. “S”: se pronóncie “s” sorda a començament e a finau de paraula e darrèr de consonanta. sau, pès, pensament, gascons. se pronóncie “s”sonora [z] quan ei soleta entre dues vocaus. casa., ròsa, glèisa. “SS”: tostemp ei sorda e la trapam entre dues vocaus: passar. “SH”: se pronóncie com era “ ix” en catalan o er “ch” en francés: shivau, shada, caisha. “T”: se pronóncie [t] : tot, tèsta. “X”: se pronóncie segon era sua posicion ena paraula: coma [s]: expèrt. coma [ks]: tèxte. coma [dz]:examen. coma [ ts]: reflexion. “Z”: se pronóncie tostemp com ua “s” sonora [z]. a començament de paraula: zòna. entremiei de paraula: plaser, casa. darrèr de consonanta: onze, tretze.

1- Laguens deth tèxte, auem trapat mots damb es sons que seguissen: lhet deishar punchada lheute nhacada madeisha coishin

shinhau pòcha nham vrespalh lheuar michon milhòc

chucós dilhèu caishau nhòc conéisher despach oelha

2- Classifica-les en 4 hilères: lh: sh: ch: nh: 3- DICTAT.

bolhon arténher baishar lhòco puncha adishatz cuélher

luenh shada escampilhar cunhèra camishèth cartuchèra montanha

3- MORFOSINTAXI.

ES DERIVATS. Qué ei un mot primitiu? Qué ei un mot derivat? Ua paraula primitiva non trape eth sòn origen en ua auta paraula. Ath contrari, es paraules derivades se formen a partir de ua auta paraula, en tot híger morfèmes derivatius. Es morfèmes derivatius servissen tà formar paraules coma per exemple es diminutius. Es substantius. Er aranés dispause d’ua sèria de sufixes tà formar substantius naui a compdar de d’auti substantius, vèrbs,adjectius o determinants. Campa aguesti exemples: atge: vila- vilatge alh: bric- bricalh or: trist- tristor ia: trenta- trentia era: gratar- gratadera Es vèrbs. A viatges, es vèrbs se formen a compdar d’ua paraula primitiva coma pòt èster un substantiu en tot híger ua “r” e a viatges, mos i cau híger un prefixe. Campa aguesti exemples: codina- codinar plor- plorar ej: hèsta- hestejar Es mestièrs. ador: hilar- hilador aire: caçar- caçaire pescar- pescaire èr: pompa- pompièr paret- paredèr carta- cartèr bòsc- boscatèr

Aumentatius. Es aumentatius se trapen en fòrça paraules tà indicar era granor deth referent deth quau parlam e tanben tà balhar-li un sentit pejoratiu. às/ assa: pèira- pèirassa gran- granàs gojat- gojatàs Diminutius. Es diminutius se formen tà indicar en ua paraula eth sentit afectiu, pejoratiu o era sua petitesa. Se formen damb es sufixes següents:òt/ òta- onh/ onha. petit- petitonh mainada- mainadòta can- canhòt

Collectius. Era formacion deth collectiu se hè damb es sufixes “ada”, “èra”, “am”, . Cada còp que les hèm a servir, designam “un conjunt de”. ada: pèira- peirada èra: mainada- mainadèra am: papèr- paperam 1- Forma eth diminutiu e er aumentatiu des paraules que seguissen: pèira: polit: hemna: hièstra: cagira: lèg: tèrra: porcèth: gojat:

2- Forma eth collectiu des substantius que seguissen: mainada: huelha: craba: vaca: arbe: papèr: hanga: besson: setmana:

3- Hè toti es derivats que pogues damb aguestes paraules. mainada: créisher: musica: an: lord: mair: gust:

4- Quina ei era paraula primitiva des que seguissen? personatge: bricalh: hestejar: bastonet: tristor: cantaire: hiladores: auderòt: cogotada: fidança:

paredèr: huelham: vrenhaire: milhocar: colader: cahautge: crabada: minjadissa: campanau: mairastra:

4- VOCABULARI.

Ena nòsta pèça de teatre, Amèlia e Pierròt hèn a servir ues expressions plan araneses coma “ Sang de truha”, “ nas de piòisha”, “ cap de coja”. Era nòsta lengua ei plia d’expressions com aguesta que pòrten imatges plan reveladores dera forma de vida e dera personalitat aranesa. Ara, vam a sajar d’endonviar çò que volen díder bères ues des expressions que seguissen entà incorporar-les en nòste vocabulari e atau, ampliar-lo.

Totes aguestes expressions an un madeish punt de referéncia: eth vocabulari deth còs uman.

1- Relaciona: auer bon nas

Anar-se’n de vacances.

capbrulat

Èster pelejat tamb quauquarrés.

cap de setmana

Eth començament dera annada.

cuélher era pòrta

Pujar entà naut.

auer ahèrs tamb quauquarrés

Dimenjada.

anar capensús

Èster golut, gorjut, gormand.

anar-se’n de vrenhes

Portar es causes de quinsevolh manèra.

auer es pòts fini

Quèir entà dauant.

anar capenjós

Flairar es causes o es ahèrs per auança.

hè’c anar a cap e cu

Filar d’un lòc o endret.

de bocadents

Baishar entà baish.

Cap d’An

Qu’ei hòl, lhòco, capvirat.

anar-se’n tamb era coa entrecames

Húger pr’amor dera pòur a quauquarren.

auer audèths en cap

èster intelligent /ignorant

lheuar eth cap

auer ahèrs

auer eth cap tohut

èster un alhocardit

non a ne cap ne pès

determinar-se a hèr quauquarren

èster un cap de craba

non veir era fin d’ua causa

pujar entath cap

non enténer arren

èster un cap verniat

non a cap de sentit

auer maus de cap

hèr es causes sense pensar-les

non pas vedé-ne eth cap

béuer mès deth compde

auer bon / mau cap

reviscolar

hèr un còp de cap

èster un mandrèng

2- Junh:

5- LITERATURA.

Eth teatre qu’ei era expression d’un hèt reau o imaginari qu’un autor met enes mans de d’auti que la representen; son es actors. Aguesti representen en un espaci definit ua pèça dauant d’un public.

Tà poder trabalhar era representacion teatrau, mos calerà estudiar aspèctes coma: -

era respiracion e relaxacion, eth còs e era expression corporau, era veu, era scenografia, eth vestiari e maquilhatge, eth tèxte teatrau.

Dempús d’ auer liejut era nòsta pèça, vam a estudiar cadun des punts nomentadi e sajar de representar un tròç dera nòsta òbra.

UNITAT 4.

1- ERA DESCRIPCION. ES BÒSQUI

Era Val d’Aran ei eth parçan mès representatiu e subergessent deth tipe de vegetacion centroeuropèa, en tot gradonar-se conformament as nautades e en tot balhar ua grana diversitat paisagistica. Enes listres baishes, ath cant deth Garona, se trapen es tèrres trabalhades e es prats adaiguaders tamb arbes de ribèra: herèishos, pibos, vimasses, eca...Ara seguida, vien es endrets de bòsc tamb ues prumères listres d’auerassèrs, hais enes ombrèrs, pin ròi e casses enes lòcs solanèrs, entà dempús campar es grani auedaus mesclats tamb hai que curbissen era màger part des bòsqui e es peisheus naturaus. Enes partides mès nautes, amassa tamb es peisheus naturaus, se trape eth pin nere o sapin, e fin finau, enes zònes per dessús de 2.600 m., sonque exisissen que malhedes e rocam desprovedits de vegetacion e aucupats ua bèra partida per cercles lacustres. Eth solèr, era lum, era orientacion e eth clima son es determinants dera vegetacion, mès ath laguens deth parçan, eth factor primordiau qu’ei determinat per dus darrèri. Es solèrs son de tipe silici-umic alpin e umic carbonat, açò coma resulta des substrats deth rocam silicic e caucaris. Atau, es desparières espècies vegetaus tien er espaci aranés en foncion des particularitats dessemblables pera nautada. Se precisam un shinhau mès en tot considerar aguesta nautada des montanhes e en tot campar ath delà era vegetacion que neurissen, podem dedusir qu’era part baisha correspon ath estatge montan, remercat peth hai e eth pin ròi, tamb josbòsc de heuguèra, escoba e arrominguèra; era part mieja què de plen enes estatges subaupin e aupin inferior, tamb domeni der auet e matarràs d’anajoèra, era part nauta correspon ar estatge aupin superior tamb exemplars isolats de pin nere e abondor de matarràs de gimbro e gauèc o gavèc e en darrèr punt es tucs. Podem considerar-les coma estatge subnivau, mercat pes nauti peisheus ( gispet e blanheu), caperats de nhèu lèu ueit mesi der an. Açò ven degalhat pera orientacion. Atau auem qu’era part solanèra a mens bòsqui e mès prats qu’en ombrèr. Es quate espècies arberenques mès subergessentes dera Val, plan sigue peth sòn nombre, estenuda que tien o peth sòn valor economic, amuishen era preponderància de auet que forme es molons forestaus mès importants, per mor que ten lèu eth 90 % des bòsqui, plan en molons blossi o mesclats tamb eth hai. Er auet ei ua des espècies forestaus mès localizades, en sòn confinh inferior en nautada se trape a 920 m. En bòsc de Varicauva e eth sòn confinh superior qu’ei plaçat enes montanhes d’Arties as 2.000 m. de nautada. Es molons mès importants son comprenuts entremiei des 1.100 m. e 1.700 m., en tot preferir es pales d’orientacion NE a on bohen es vents umidi, en tot mesclar-se tamb eth hai sustot enes partides baishes a on se cale en competéncia. Non a pas cap de causida per cap de classe de solèr, plan siguen d’un tipe o de un aute, mès çò qu’a besonh ei terren lajuèr e prigond e nauta umitat. Segontes estudis hèti aguesti darrèri ans pes tecnics forestaus, eth pervier der auetar ena Val d’Aran ei plan per dessús deth dera hageda. Er hai a un mercat caractèr reculatiu ath dauant dera possa der auet, era regeneracion naturau deth madeish se presente suberbèra e es sòns creishements son plan sedusents, pr’amor qu’aguesta espècie, essenciaument d’ombra enes sòns prumèri ans, a de besonh èster arrecessada o endostada des arrais deth solei mès, dempús, tanlèu eth sòn desvolopament non se trape pas arturat per eri, estofe tota era auta vegetacion qu’a ath sòn torn. Era sua facilitat o aisèr d’adaptacion ei plan tan nauta, qu’es bòsqui deth parçan se transformaràn en auedaus blossi en aqueri endrets qu’artenhiguen era sua sason preferenta. 29

Enes lòcs solanèrs, camps mès o mens isolat, en tot tier es parts mès nautes o vesies as artigues, e enes ombrèrs, se vire en un molon sancer d’auet. Era estenuda forestau ten ues 56.603 ectars. Es parçans mès subergessents son era Artiga de Lin ( auet e hai), Betren, Escunhau, Casarilh e Garòs ( auet), Portilhon ( auet), Varicauva ( lèu tot auet), e era Sèuva e Casteret de Les ( auet). Eth hai ei era dusau espècie importanta deth parçan e laguens dera província de Lhèida qu’ei a on se trape mès abondós. Requèr un clima tamb pro umitat atmosferica e non pas fòrça heired. Ei ua espècie ombrèra, que cerque era ombra e plan per açò, qu’ei mès exigenta qu’er auet, açò determine qu’ath mesclar-se tamb aguest, acabe a plaser per desaparéisher. Es zònes de nautada son comprenudes entremiei des 1.100 m. e 1.800 m. en pales d’orientacion E envèrs ath sòn solèr tanpòc se pòt díder que non rebohe pas cap, tostemp en tot depéner des condicions deth miei. Eth pin ròi ei era espècie que mestrege per compèt en aiguavessant de mieidia, parts de solana o en tot captrèir eth hai quan aguest, per manca d’umitat, non pòt pas víuer peth dejós der auet, coma ei enes montanhes d’Arres, Vilamòs, Mont, Montcorbau e Vila sustot. Pr’amor d’èster ua espècie de bon plaçament en tèrres de lauratge abandonades, va auançant d’un biais progressiu era sua estenuda enes endrets adès nomentats. Era sua plaça de nautada ei pariona ara der hai, entremiei des 1.000 e 1.900 m.. Er estatge deth pin nere o sapin ei descontinú e ei representat tamb bères plapes enes partides mès nautes des montanhes, amassa tamb es peisheus aupins e era malheda. Es molons forestaus mès estenuts d’aguest pin apareishen ena part nauta d’Aran entremiei des artigues transversaus deth Valerties e Aiguamòg, atau com en Montgarri, Bargadèra e Espitau de Vielha. Es bòsqui de pin nere, pr’amor dera irregularitat tamb qué se presenten e es dificultats dera sua espleita, an demorat lèu toti eri nedius. Era pòga prigondor deth solèr da lòc a qu’eth sòn creishement sigue plan lent, çò que carrege ua malaisida regeneracion. Se desvolope en solèrs que provien dera descomposicion des malhs de ròca de barrina, tostemp en molons blossi, pr’amor que cap aute arbe li pòt hèr era competéncia. Era sua importància ena Val d’Aran ei plan redusida, e era màger part des viatges, es sues hustes non son pas hustables. Era proprietat des bòsqui e montanhes comunaus araneses cau cercar-la ena epòca deth partiment entremiei des sòns pòbles que se hec er an 1.313 en vertut deth pruvelètge dera Querimònia. Frederic Vergés Bartau

DEMPÚS DE LIÉGER ERA LECTURA, CERCA ETH VOCABULARI DESCONEISHUT.

COMPRENENÇA LECTORA. 1- Dempús de liéger eth tèxte, diboisha coma queden es montanhes araneses en tòn quadèrn. 2- Enumèra era vegetacion que se trape enes listres baishes ath cant deth Garona. 3- Quina se trape enes partides mès nautes? 4- Quines son es espècies mès subergessentes dera Val d’Aran? 5- Quines caracteristiques climatiques a de besonh eth hai?

2- FONOLOGIA/ ORTOGRAFIA.

T/ TH Entà saber s’ua paraula acabada en T s’escriu damb T o TH, auram de hèr un derivat d’aguesta madeisha paraula. S’aguesta T vire a R, alavetz auram d’escríuer TH. eth/era bèth/bèra vedèth/ vedèra 1- Lieg es mots que seguissen e corregís-les se cau: audèt aqueth contenth saumeth castèt

lhet deuanth blat canèt ath

tanth tat prath trincath pèth

dit entat bèt parlat liurat

2- DICTAT

3- MORFOSINTAXI.

ER ADJECTIU. Es adjectius son mots qu’acompanhen eth substantiu e senhalen es sues qualitats, eth sòn aspècte o es sues proprietats. Dera madeisha forma qu’es determinants, es adjectius concòrden damb eth substantiu que complementen en genre ( masculin o femenin) e en nombre ( singular o plurau). Formacion deth femenin Tà formar eth femenin d’un adjectiu acabat en consonanta, cau híger ua “a”. Auram de tier en compde es cambis ortografics entà hèr eth femenin de bèri casi: t/ d c /g g/j th / r

polit / polida pèc / pèga lèg / lèja bèth / bèra

s / ss l / ll

espés / espessa tranquil / tranquilla

Tà formar eth femenin d’un adjectiu acabat en E, se captrè era “e” per ua “a”. e/a

nere / nera

Formacion deth plurau. Tà formar eth plurau d’un adjectiu masculin acabat en consonanta, se hig ua “s” o ua “i”. Long / longui Content /contents-contenti Vielh /vielhs- vielhi Lèg / lègi Tà formar eth plurau d’un adjectiu femenin acabat en “a”, se remplace per “es”: Longa / longues Lorda / lordes Vielha / vielhes Contenta / contentes Tà formar eth plurau d’un adjectiu masculin acabat en “e”, se remplace per “i”: nere / neri brave / bravi

1- Complèta tu madeish/a eth quadre que seguís: Masculin singular

Femenin Singular

Masculin Plurau

bon gran lorda fòrts cuert fina blu

Femenin Plurau

4- VOCABULARI. Ena lectura, mos presenten eth paisatge dera Val d’Aran. Cada dia, lo vedem ath cant nòste, mès non sabem com se diden aguesti arbes que mos entornegen. Campa es listrats d’arbes, arbilhons, plantes e èrbes dera nòsta Val. ARBES E ARBILHONS. Herèisho Pin nere Pin ròi Auet Hai Telh Bibo Bedoth Casse Ceridèr Mata / Aurassèr Escarèr / Noguèr Pomèr Vimassa Castanhèr Areu Granhoèr PLANTES E ÈRBES Sanfuèn Chicòies Haraguèra Jordoèra Arrominguèra Ortigues Heuguèra Gardauèr Gauèt o Gauèc Pinçoèra Gispet

1- Escuelh un arbe, ua planta e un arbilhon deth listrat anterior e diboisha-les en ua huelha blanca.

5- LITERATURA.

En aguesta unitat, auem estudiat es nòms des arbes, arbilhons e tanben auem parlat deth ròtle der adjectiu que se ten tà completar eth nòm. Ara, te tòque a tu hèr ua descripcion! Descríuer ei com hèr ua fòto. Mès, non damb un aparelh de fòtos; damb nòms e adjectius.

Existissen diferentes tecniques descriptives com per exemple: Es adjectius: aigües blosses e violentes... Es complements: plies de mossa... Comparances: arrius coma camins pes montanhes... Metafòres: es aigües arribauen entornejant es pèires formant colhars... Enumeracions: es ues, neres, escures, heiredes; es autes, transparentes, blosses... Tà poder redigir ua descripcion, prumèr as d’observar çò que vas a descríuer, dempús, as d’ordenar es elements que vas a mencionar. Ara, ja pòs redigir en tot hèr a servir tecniques descriptives.

Tà ajudar-te, traparàs aciu uns adjectius: Sec

reiau

brancut

vielh

heired

mòg

aisit

huelhut

caud

prigond

naut

penós

regular

pesant

des.huelhat

enroïnat

umit

doç

malaisit

leugèr

límpio

estonant

polar

ludent

trist

lord

cuert

sasoèr

raspós

desarraitzat

escur

long

baish

malaisit

fòrt

transparent

clar

gròs

magre

fin

UNITAT 5

1- ERA CARTA

UA CARTA DETH DOCTOR SCHWEITZER

Sr. Livingston L. Blair Crotz Roja Nacionau Americana Washington

Planvolut Senhor Blair Un viatge mès, manen vostés entath mèn espitau ua grana donacion dera Crotz Roja Nacionau Americana. Me trapi plan esmagut e arregraït. Ajatz era bontat d’exprimir era mia arreconeishença as mainatges e joeni qu’an hèt possible aguest beròi present. Encara auem eth gran prètzhèt de neurir as malauts der espitau e as praubi que viuen en sòn vilatge. Era vòsta donacion se tierà un aute còp entà pagar aguestes despenes. En Espitau cada dia que passe auem mès trabalh. Sonque èm cinc mètges e eth temps lèu non mos artenh pas entà atier es nòsti ahèrs. Les escriui dera mia taula ena grana sala de consultes. Ei dimenge e sò de guàrdia. Comence era tempsada dera sequèra que durarà enquia noveme. Èm en iuèrn, pr’amor que viuem en emisfèri sud. Que gaudim d’aguesta sason enquia qu’arribe era tempsada dera nauta calor. Tamb toti es mèns melhors volers, Albert Schweitzer Albert Schweitzer: mètge e missionari francés ( 1875- 1965). Fondèc un espitau en Lambarené ( Gabon), a on i trabalhèc des de 1913. Prèmi Nobel dera Patz en 1952. Siguec tanben un notable organista que s’especializèc ena musica de Bach.

DEMPÚS DE LIÉGER ERA LECTURA, CERCA ETH VOCABULARI DESCONEISHUT. COMPRENENÇA LECTORA.

1- Quin ei eth messatge dera carta d’Albert Schweitzer? 2- Cerca en tèxte es diferentes parts d’ua carta. 3- Explica era expression:” Èm en iuèrn pr’amor que viuem en emisfèri sud” 4- Qué penses sus es campanhes hètes en estudi damb tòques benefiques?

2- FONOLOGIA / ORTOGRAFIA. Laguens deth tèxte, auem trapat paraules que comencen damb “h”. Tu, ja coneishes paraules escrites damb “h” en aranés, com huec, haria, híger, hemna, horn, husta, huelha, hièstra, heired... 1- Com s’escriuen aguestes madeishes paraules en catalan?

2- Escriu “h” a on calgue. Era .....aria deth molièr ei .....lorida. Aguestes .....istòries son de .....antaumes. Aguest .....òme .....auie dètz .....eireishos en sòn prat. Es a.....lames deth .....uec artenhien eth .....umarau. Eth .....ueu ei blanc deth casquelh. De.....òra, non .....i .....a arrès. .....è .....èt un .....eish de .....ai e ua tròssa d’.....èrba. En .....espitau, cercam .....umanitat. Eth solèr ei .....umit.

ETH VÈRB HÈR 1- Per qué eth vèrb HÈR s’a d’escríuer damb “h”?

2- Saberies júnher eth significat des expressions que seguissen? Hèr conéisher Hèr-se-i Hèr a, as, ara Hèr enlà Hèr-se’n De bon hèr Hèr veir Hèr ençà De mau hèr Hèr lum

Representar bèra causa Simular çò que non ei Aluenhar Apropar, apressar Enlumenar Aisit, comòde Anonciar Patir per bèra causa Jogar Malaisit, dificultós

DICTAT.

3- MORFOSINTAXI.

ES PRONÒMS ES PRONÒMS SUBJÈCTES. Tu ja coneishes molti pronòms e les hès a servir sense dar-te’n compde. Per exemple, quan vòs conjugar un vèrb, hès a servir es pronòms subjèctes: JO TU ETH/ ERA NOSATI/ NOSATES VOSATI/ VOSATES ERI/ ERES 1- Qui ei eth? 2- Qui ei era? 3-Qui èm nosati? 4- Qui ètz vosates? 5- Qui son eri? 6- Qui son eres? Es pronòms subjèctes substituïssen un nòm e era sua foncion ei era de hèr era accion, qu’ei tostemp eth ròtle deth subjècte. Com se trape un subjècte? ------Maria va tath cinema. ERA va tath cinema. Joan e Maria crompen mochets. ERI crompen mochets. 1- Substituís es nòms damb foncion de subjècte pes pronòms de besonh. Marina cante ua cançon. Es mainades parlen en passadís. Jo e es mèns amics estudiam en IES. Uns òmes cacen ena montanha. Es tòns vesins e tu crompatz pan.

ES PRONÒMS COMPLEMENT DIRÈCTE. Es pronòms complement dirècte substituïssen nòms damb era foncion de complement dirècte. Com se trape eth complement dirècte? ------Quini son es pronòms que substituïssen un complement dirècte? ME TE LO/ LA /L’ AC/ EN MOS VOS LES Guardi eth cèu . LO guardi . Veigui era lua. LA veigui. Crompe es mochets. LES crompe. Minges pan. EN/NE minges. 2- Substituís en nòms damb foncion de complement dirècte pes pronòms de besonh. Portatz fruta. Lieges eth libre nau. Cerqui era sua adreça. Eth mainatge minge era poma. È perdut es claus. ES PRONÒMS COMPLEMENT INDIRÈCTE. Es pronòms complement indirècte substituïssen nòms damb era foncion de complement indirècte. Com se hè tà trapar un complement indirècte? -------

Quini son es pronòms de complement indirècte? ME TE LI MOS VOS LES Pòrtes era notícia as vesins. LES pòrtes era notícia.

Das era clau a Joan. LI das era clau.

3- Substituís es nòms damb foncion de complement indirècte. As crompat ua giqueta ara tua fraia. È tornat eth libre as mèns cosins. A dat eth calendari ath mainatge. Explique eth tèma 1. a nosati. Premanís eth dinar a tu.

4- VOCABULARI. Ena lectura, auem liejut descripcions de paisatges dera Val d’Aran. Mès ena Val, tanben i demoren molti animaus. Les vam a repassar toti amassa.

1-Pòs completar es familhes d’animaus que seguissen?

era vaca era craba era oelha era pòrca era garia era saumeta era canha era loba era cavala era gata

2- Quin crit o idòl hè cadun d’aguesti animaus? paloma gargolha porcèth poric gat bò garia oelha saumet can corbàs craba lop shivau

gresilhe laire ganhòle càrnie brastègue miule rene gadinhe clacassege piule belègue brame rocone brulhe

5- LITERATURA.

Escríuer cartes ère ua forma de comunicar plan estienuda abantes, mès ara, auem d’auti mieis de comunicacion coma eth telefon, eth fax, es missatges de mobil... Alista un d’aguesti mieis tà condar-li a un amic o a ua amiga que demore en ua grana ciutat coma viu un des animaus dera Val d’Aran enes diferentes sasons der an ( qué minge, a on s’està, eca).

UNITAT 6

1- ERA NARRACION. LITERATURA DE CASA NÒSTA VERDURA, ER OSSARDET DERA PLANETA CAULET.

Marc ère un mainatge coma toti es auti mainatges: auie dues cames, dus braci, dues aurelhes, ua boca...Auie eth peu de color carròta, era cara pigalhada e era pèth esblancossida, enlumenada per uns uelhs marroni e gròssi coma dus plats. Marc auie 14 ans. Auie repetit cors dus viatges e en compdes de hèr prumèr de B.U..P hège 7au. d’E..G..B. Eth mielhor amic de Marc ère Joan qu’auie repetit dusau d’E.G.B. pr’amor que non sabie prononciar era letra èrra e per açò ère preferible que repetisse cors. A miei cors, anauen d’excursion damb er estudi entà Almeria e sonque mancauen dus mesi, e per açò, ja ac premanien tot. Londeman, Marc trapèc un Joan trist e intranquille. Demanèc encuriosit: - Qué te passe? - A jo? Arren! - Sabi que te passe bèra causa mès non me la vòs díder. - Aué, es mèns pairs m’àn dit que mos cau marchar deth pis e me cau anar a víuer en Barcelona. Aquiu ja auem trobat un aute pis e era mia mair trabalharà ena botiga dera mia tia. - E quan te’n vas? – preguntèc Marc tot preocupat. -De moment, semble qu’eth dijaus que ven. - Non i vages. Se te’n vas, non anarè tath viatge. - Ac senti. Dempús, entrèren en classe. Marc non s’enteraue d’arren. Un viatge li preguntèc era professora mès Marc ère massa preocupat per Joan. Qué harie sense eth? Era professora tornèc a preguntar-li per dus viatges mès enquia que se’n dèc compde e lo deishèc en patz. - A jo me hè mès mau qu’a tu! – li didec en gésser. - Tu auràs amics naui de seguida, mès jo... Damb qui anarè?- didie Marc tot trist. - Non t’agrade Marta? Ebé demana-li tà gésser! –arrie Joan. - Vòs carar? Jo non voi que te’n vages! - Ne jo tanpòc voi marchar! Mès non pogui hèr arren. Jo non mani! Se n’anèren toti dus tà casa de Joan. Marc auec era oportunitat de veir ua casa plia de bosses e maletes. Joan potèc a Marc tara sua cramba. Li dèc era sua adreça naua e Marc li dèc era sua. Dempús Joan li regalèc era sua pilota de fotbòl e Marc li demanèc a Joan que l’acompanhèsse tà casa sua e li regalèc es sòns patins de linha. Se hège tard e se despediren. Passèren es dies e arribèc dijaus. Marc poguec veir coma eth sòn amic se calaue en coche e damb un trist moviment deth cap se dideren adiu entà tostemp. Ath ser, Marc se dochèc coma cada dia e tot d’un còp comencèc a parlar solet. Parlaue damb un Sam desconeishut. Li condèc toti es sòns problèmes: qu’eth sòn milhor amic se n’auie anat a víuer en un aute lòc, qu’era mainada que li agradaue gessie damb eth mès cholet dera classe e qu’es sues nòtes èren massa baishes. Tanben li condèc qu’es sòns pairs hègen mès cas ara sua fraia grana que non pas ada eth, pr’amor que Laura, - qu’atau se didie- treiguie plan bones nòtes. Laura auie complit 17 ans hège 6 dies e Marc li auie regalat ues sabates entà èster per casa. Era vertat ei que les crompèc de rebaishes. Era sua fraia jamès se les metie perqué didie qu’èren lèges. Era non pensaue pas açò mès non li volie dar era satisfaccion a Marc de veder-les-ac metudes. Tanben li condèc a Sam qu’ada eth, en estudi, lo cridauen Carròta dromida perqué auie eth peu de color dera carròta e ath delà, tostemp s’endromie en estudi. Era sua mair lo cridèc tà sopar. I auie caulet damb carn que non li agradaue bric. Laura non sopèc; se li auie calat en cap qu’ère gròssa e s’auie metut a regim. A Marc, açò li hège fòrça gràcia e a viatges minjaue chicolate dauant d’era entà hèr-li dentetes. 41

Sense minjar-se eth caulet, eth mainatge se n’anèc tara sua cramba entà parlar damb Sam, un desconeishut que ja auie començat a apreciar coma abantes apreciaue a Joan. - Sam, a on ès?- cridèc Marc- ja è acabat de sopar. As plan sòrt de non auer de minjar sustot quan i a caulet. Marc se metec eth pijama, se lauèc es dents e se n’anèc tath lhet. – Bona net Sam. A mieja net, s’auec de lheuar entà anar tar WC e coma que li calie trauessar eth còlidor ben escur tà non auer pòur, comencèc a parlar damb Sam:- Sam, que dromisses? Vau tar WC; vies? Non pogui dromir. Hèm ua partida ath trivial? Un viatge en lhet, cuelhec eth jòc fòrça engrescat, coma se Sam jogèsse damb eth. Mès com qu’arrés responie as preguntes, se tornèc a endromir de còp. Londeman, en enténer eth revelh, Marc s’estonèc de veder-se caperat damb ua manta. Eth sabie que sa mair non auie estat pr’amor que jamès entraue ena sua cramba. Ua estranha idèa li passèc peth cap mès lèu la hec enlà en tot pensar qu’ère ua pegaria. Sam non existie senon qu’ère frut dera sua imaginacion... Se metec era ròba e anèc tà baish; esdejoèc e anèc tà estudi. En marchar, sa mair lo cridèc: - Marc, ja as hèt es déuers? Marc se hec eth sord e comencèc a córrer enquiara parada der autobús que lo portarie enquiar estudi. Quan entrèc en classe, vedec que toti auien hèt es déuers e per açò les hec en tant qu’arribaue eth professor. Quan aguest entrèc en classe, cuelhec es déuers de toti e s’estonèc en veir que Marc les auie hèti mès non demostrèc arren. Quan toquèc era campana, Marc gessec entath pati. Non auie arrés damb qui parlar o jogar. Tot solet se mingèc er entrepan. Lèu toquèc eth timbre e entrèc en classe. Coma qu’ère diuendres, li passèc lèu era ora e se n’anèc tà casa. Quan i arribèc, li semblèc sénter flaira de caulet mès i auie espaguettis que li agradauen fòrça. - Que ben!- pensèc Marc- Mama, a on ès? - Vene senhor! – diguec era sua mair. - Qué vòs? - Qué ei açò de marchar quan jo te cridi?- preguntaue enfadada era sua mair. - Qué vòs díder?- didec en tot voler hèr-se eth despistat. - Òc, aguest maitin t’è cridat e as marchat en tot córrer sense respóner... - Non t’è entenut- diguec mentre se seiguie ena taula tà premanir-se entà dinar. - Bah!- didec era sua mair. - Marc mingèc fòrça ben e dempús se n’anèc tà estudi. Era tarde passèc rapida e dempús de hèr Sociaus, tornèc tà casa com ua flècha. En arribar en casa, lancèc era cartèra e s’embarrèc ena sua cramba. Aquiu, comencèc a parlar damb Sam. Li didec:- Ja sò aciu! Que i ès? Aué, è anat tà estudi...Bah! Se ja ac sabes, per qué non respones?preguntaue Marc que ja auie començat a barrejar era realitat damb era fantasia.- Que non me sentes?- didie cada viatge mès desanimat. Coma volgues-. E alavetz carèc. Baishèc deth minjador e comencèc a jogar tamb era vidèoconsòla enquiara ora de sopar e dempús se n’anèc a dromir. Aquera net, non se lheuèc tad arren. Colèren es dies e Marc seguie parlant damb Sam, mès es causes cambièren quan un dimèrcles, quan se lheuèc, se trapèc un paperet mau retalhat e escrit damb mala letra e fòrça fautes d’ortografia dessús eth sòn escritòri. Didie: “ Non dromisques tant e ajuda ath tòn amic. S’ès un bon amic, seguís aguesti passi: 1. Cuelh colors de husta un shinhau grani e de toti es colors. 2. Ua cravata blanca o nera. 3. Uns pantalons de color blu. 4. Aquarèlles. Ac metes tot laguens dera lauadora e dempús ac tires dessús deth tòn ossardet. Ac as de hèr a mieja net, aué, senon, non servirà d’arren. A londeman, ja veiràs!” Coma qu’ère hèsta, ère eth dia dera Constitucion e non auie estudi, poguec gésser tà crompà’c tot e premanir totes es causes.Trapèc era libreria dubèrta ja que non podie barrar perqué auie de véner es diaris e Marc poguec crompar es colors e es aquarèlles. En gésser dera libreria, se guardèc es mans. Auie trincat era dineròla e s’auie quedat sense sòs, mès en aqueth moment, açò non li importaue. En arribar en casa, sauvèc es ingredients ena sua cramba. Guardèc era sua ròba e vedec qu’auie era cravata e es pantalons. Dempús, baishèc a dinar. Es sòns pairs lo vederen un shinhau estranh. En acabar, era sua mair lauèc es plats, eth sòn pair se humèc ua cigarreta e eth comencèc a hèr es déuers. Quan acabèc mare de lauar es plats, es sòns pares marchèren tath cine e eth profitèc tà méter es ingredients ena lauadora. Un còp lauadi, les treiguec. Es colors e aquarèlles gesseren trincadi e des.hèti, e es pantalons e era cravata s’auien tintat de fòrça colors. Marc ère impacient e tà tranquillizar-se, acabèc es déuers que ja auie començat a hèr.

Tàs dètz dera net, arribèren es sòns pares e era fraia de Marc. Laura, en veir que Marc hège es déuers, li diguec damb ironia e en tot arrir: - Hènt es déuers? Qué estonant! - Sabes qué te digui? – respones Marc- que te’n vages a fregir ce que volgues! Laura carèc e pugèc tara sua cramba, metec era ràdio e s’ectirèc en lhet. Marc acabèc es déuers quan era sua mair lo cridèc tà sopar. Baishèc lèu tara codina, mingèc quauquarren e se n’anèc a dochar. Dempús, se metec en lhet. Tà non endromir-se, comencèc a liéger e lèu toquèren es dotze en relòtge de còrda que i auie en minjador. Ère massa impacient tà liéger e per aquerò comencèc a parlar damb Sam: - Ara, saberè coma ès. Colèren es menutes e ara fin dèren es dotze. A Marc, li queiguie eth còr dera emocion. Sautèc deth lhet, dauric er armari e treiguec es “ingredients”. Èren un shinhau asquerosi mès ère massa impacient tà preocupar-se per ua causa tant insignificanta.Les lancèc dessús der ossardet coma didie en papèr. En tot lançaue era barreja, ua lum s’apoderèc dera cramba e ua ploja imaginària de colors desconcertèc a Marc que queiguec en tèrra desmalhat. Londeman tot ère igual, mès a on abantes i ère er ossardet, ara i auie un nan d’estatura mieja damb era cravata e es pantalons que Marc auie calat ena lauadora. - Òla Carròta dromida, sò Sam! - E jo Marc e non Carròta dromida. De vertat ès Sam?- demanèc tot estonat e sajant de tranquillizarse. - E qui se non? - E d’a on vies? - Vengui dera dimension 6- responec Sam- ei a díder dera planeta Caulet. - Non me digues açò, sabes qu’eth caulet non m’agrade bric- arric Marc. - Donques ei fòrça bona sabes? Ei eth tipic minjar dera mia planèta - expliquèc Sam- la hèm damb tomata, damb chicolate, damb frutes... - Ex ! – didec damb hastic eth mainatge-. Escota, e te dides Sam? - Non- didec eth nan- me cridi Verdura, V e r d u r a, entenes? - Quin nòm!- se n’arric Marc peth dejós deth nas. - Òc, arrís-te’n mès, en mèn idiòma, Marc vò díder Carròta dromida. Açò explique eth tòn subernòm. - Dèisha estar eth mèn nòm e explica-me qué hès aciu. - Era vertat ei que non ac sabi. Me digueren que quan un mainatge se traslade de dimension ei pr’amor qu’a de besonh ajuda... - Com, com?- s’estonèc Marc. - Guarda- didec eth nan- quan un mainatge non va ben enes estudis, a problèmes damb es amics, damb era familha, cau ajudar-lo a mielhorar. Eth tòn crit d’amistat e era tua fòrça m’an hèt a vier. È vengut tà dider-te que tot se pòt solucionar. Es estudis e es amics son plan importants e tanben i a d’autes causes importantes en mon. - E coma vòs gésser d’aciu?- demanèc eth mainatge. - Sonque i a ua manèra- reponec Sam. - Quina?- demanèc Marc. - Me cau anar tath bòsc e cridar fòrt... - Sonque aquerò? - Non m’as deishat acabar: Cridar ath nòste Diu. - Quin ei? - Tomata. - Ja! – arrie Marc. Verdura hèc mala cara e didec:- Jo non me n’arrisqui, sabes? - Perdona- didec Marc. - M’ajudaràs a cridar ath mèn diu? - E tant! Ac haram aguesta net. Mes Marc ère un shinhau trist perqué un aute amic se n’anaue. Pera tarde, eth mainatge anèc tà estudi e en gésser trapèc a Verdura. Anèren tath bòsc e eth nan comencèc a cridar. Es pares de Marc, en veir que non arribaue, cridèren ara policia e comencèren a cercar-lo. Londeman, trapèren a Marc dromint dejós d’un arbe damb un entrepan enes mans miei començat. Verdura non i ère. Es agents lo portèren tà casa e per mès que demanèren ath mainatge eth non didec arren. Un còp en casa, gessec entara terrassa e guardèc tath cèu. Vedec ua cara relexada en ua broma... Ère Verdura que lo saludaue.

- Adiu- li didec Marc. An passat dus ans des d’alavetz. Marc ges damb Marta e trè plan bones nòtes e çò mès important: encara parle damb Verdura e aguest li respon tostemp. Aguesta experiéncia, non la desbrembarà jamès, segur. Núria Marin Font Literatura de casa nòsta

DEMPÚS DE LIÉGER ERA LECTURA, CERCA ETH VOCABULARI DESCONEISHUT.

COMPRENENÇA LECTORA.

1- Quini son es personatges dera narracion? 2- Guairi dies dure era istòria? 3- A on se place? 4- Qui mos conde aguesta narracion? 5-

Resumís era istòria en ues sieshanta paraules.

2- FONOLOGIA / ORTOGRAFIA.

Es desparièrs sons dera “ s”. Auem de rebrembar qu’en aranés ( z ) ei eth fonema fricatiu alveolar sonor, e ( s ) ei eth fricatiu alveolar sord.

1- Lieg es paraules que seguissen e saja d’acorropar-les en dus nhòcs segontes era sua pronóncia. desavient

auanci

generalizar

glèisa

camisa

escauhar

caçaire

besonh

causir

causa persona

representar sabent

subergésser

(S)

impausar

(Z)

2-Torna tara tua lectura e cerca paraules a on gesquen es madeishi sons qu’en exercici d’adès. (S)

(Z)

3- Contèsta es preguntes que seguissen e saja d’enonciar es règles d’escritura dera “ S “.

Com se represente era “ S “ sonora entre vocaus?

Com se represente era “ S “ sonora a començament de paraula?

Com se represente era “ S “ sonora darrèr de consonant?

Com se represente era “ S “ sorda a començament de paraula?

Com se represente era “ S “ sorda entre vocaus?

Qué passe damb era “ Ç “?

3- MORFOSINTAXI.

ETH VÈRB ( I ). Campa aguestes tres frases: SUBJÈCTE

PREDICAT vam de vacances.

Nosati

jogam en pati. estudiam en IES.

Es paraules vam, jogam e estudiam son vèrbs que mos diden çò que hèm nosati e son eth nuclèu deth predicat. ETH VÈRB EI ETH NUCLÈU DETH PREDICAT E MOS DITZ BÈRA CAUSA QUE HÈ REFERÉNCIA ATH SUBJÈCTE. TOSTEMP S’ACÒRDE EN NOMBRE E EN PERSONA DAMB ETH SUBJÈCTE. Un madeish vèrb aurà formes diferentes: parles

parlaram

parlèc

Aguestes tres formes an eth madeish lexèma: PARL. Eth lexèma pòrte eth sentit d’aguesta paraula. PARL vò díder comunicar-se per miei dera paraula. Mès aguestes tres formes an morfèmes desparièrs: ES, ARAM, ÈC. Mos balhen informacion sus era persona, eth nombre, eth temps e eth mòde.

PERSONA E NOMBRE. NOMBRE

PERSONA

SINGULAR

PLURAU

MÈS D’UN

Eth subjècte ei eth que parle

cant(i) jo

cant(am) nosati

Eth subjècte ei eth qu’escote

cant(es) tu

cant(atz) vosati

Eth subjècte ei absent

cant(e) era/eth

cant(en) eres/eri

TEMPS E MÒDE.

Es morfèmes tanben mos diden quan passe era accion. PRESENT: Es mainatges jòguen en pati. ( ara ) PASSAT: Es mainatges jogauen en pati. ( ja ei passat) FUTUR: Es mainatges jogaràn en pati. ( encara non a passat) Eth mòde ei çò que definís era actitud deth que parle:

FRASA

ERA ACCION EI...

MÒDE

Parli aranés.

Reau

Indicatiu

Dilhèu gescam tà sopar.

Possible

Subjontiu

Cara-te

Orde

Imperatiu

Soslinha eth vèrb d’aguestes frases e ditz quin ei eth sòn mòde ( indicatiu, subjontiu o imperatiu).

Dauritz es hièstres! Aué, m’agrade eth dinar. Se poguessa auer ua bona nòta! Jan pren eth bus cada dia. Parlatz sense cridar! Me digui Pòl.

4- VOCABULARI.

T’as parat a pensar que soent hèm a servir es madeishes paraules? Mès non tostemp escuelhem era mès apropriada. A viatges, ei de mau hèr pr’amor qu’auem un coneishement praube dera nòsta lengua. Entà espandir eth camp des nòstes possibilitats, vam a hèr es exercicis que seguissen.

1- Alista entre aguesti vèrbs e complèta es frases que seguissen: Hèr, arremassar, arringar, cuélher, amassar, pilhar. Vau a

escares.

Vau a

pèires.

Vau a

lenha.

Vau a

caulets.

Vau a

persecs.

Vau a

tot eth ventiplog.

2- Alista entre aguesti participis passats eth que mès convengue. Immobilizat, arturat, restancat, estacionat, arretengut, contengut. An

era sagnèra.

er auanç der enemic.

es detenguts ena comissaria.

eth trèn.

es escaravisses.

eth coche.

5 - LITERATURA. ERA NARRACION. Segur que cada dia vos amassatz entre amics e vos condatz istòries! Donques cada viatge qu’ac hètz, hètz ua narracion! Torna a liéger era narracion dera unitat presenta e traparàs es caracteristiques que seguissen: -

Narrador. Pòt condar era istòria en prumèra o en tresau persona, segontes forme part dera narracion coma protagonista o la veigue des de dehòra. Estructura. Era narracion s’organize en ua introduccion, un nud e un desnudament. Cada part correspon a un moment important dera narracion. Personatges. Toti es personatges d’ua narracion non an era madeisha importància. Temps e espaci. Es narracions se placen en un temps definit e en un lòc determinat.

ERA NARRATIVA EI ETH GENRE LITERARI EN QUÉ UN NARRADOR CONDE UA ISTÒRIA, SEGUÍS UA ESTRUCTURA PROTAGONIZADA PER UNS PERSONATGES E AMBIENTADA EN UN TEMPS E UN ESPACI. ERA PRÒSA EI ERA SUA FORMA D’EXPRESSION ABITUAU.

1- Prepara er esquèma d’ua narracion. Organiza-lo ath torn des elements nomentadi abantes. Non te desbrembes de cap des punts anteriors, ei a díder:

eth narrador en prumèra o tresau persona. eth planejament dera estructura damb era introduccion, eth nud e eth desnudament. nomenta toti es personatges qu’an d’intervier. plaça-la en un temps e un espaci determinats.

Pensa que sonque as de premanir er esquèma de çò que serà ua narracion, ei a díder ua istòria endonviada. La redactaràs mès tard. De moment, as de bastir es fonaments dera tua òbra literària.

UNITAT 7

1- ERA NARRACION.

DEMPÚS DE TORNAR A LIÉGER ERA LECTURA DERA UNITAT 6, SAJA DE TRAPAR:

Era introduccion dera narracion. Eth nud a on se plantegen es problèmes dera istòria. Eth desnudament a on s’apràien es problèmes anteriors.

2- FONOLOGIA / ORTOGRAFIA. ERA GRAFIA B / V. Escriuem b: - Dauant des letres l e r: pòble, bracar, bricalh. - Es excepcions provien d’ua v latina: vrenhar, vrespalh, vrèspe. - Enes paraules a on i a desplaçament d’r ( metatèsi ):cramba, craba, crubar. - Se trobam p ena arraïtz d’un mot: Sap / sabie. Lop / loba. Recep / recebut. - Darrèr d’m: cambiar, ambicion. Escriuem v: - Darrèr d’n: convèrsa, convier, enviar. - Enes acabaments der imperfècte d’indicatiu des vèrbs dera prumèra conjugason pujolenca: cantava. - Quan aguesta proven d’ua v latina: vaca, vaishèra, veire, vergonha, nèrvi, cervèth...

1- Aumplís damb b o v segontes convengue. Campa prumèr era règla e s’as bèth dobte, cerca en diccionari.

AR...E

ESTAU---IAR

---ASTIR

---AISHÈT

---EDÈRA

---ODER

A---RIU

RE---ISCOLAR

---IM

EN---EJA

---ROMA

TAN---EN

CAM---IAR

SHI---AU

---ARRAR

3- MORFOSINTAXI.

ETH VÈRB ( II ). Parlam, parlaues, parlaratz son formes deth vèrb parlar . Cada còp que cambiam era forma d’un vèrb, lo conjugam. ERA CONJUGASON EI ETH CONJUNT DE FORMES D’UN VÈRB E CADA FORMA PÒRTE VARIACIONS DE NOMBRE, PERSONA, TEMPS E MÒDE.

PARLAR

BASTIR MÉTER

PRUMÈRA CONJUGASON IR

DUSAU CONJUGASON TRESAU CONJUGASON

Es tempsi verbaus.

MÒDE INDICATIU.

TEMPSI SIMPLES

TEMPSI COMPAUSATS

PRESENT Parli...

PASSAT COMPAUSAT è parlat...

IMPERFÈCTE Parlaua...

PLUS-QUE-PERFÈCTE auia parlat...

PRETERIT Parlè...

PRETERIT ANTERIOR auí parlat...

FUTUR Parlarè...

FUTUR ANTERIOR aurè parlat...

MÒDE CONDICIONAU.

CONDICIONAU SIMPLE Parlaria...

CONDICIONAU ANTERIOR auria parlat...

MÒDE SUBJONTIU.

PRESENT Que parla...

PASSAT qu’aja parlat...

PRETERIT Que parlèssa...

PLUS-QUE-PERFÈCTE qu’auessa parlat...

MÒDE IMPERATIU. Es sues formes son es següentes: Parla ( tu ) Parle ( vosté ) Parlem ( nosati / nosates ) Parlatz ( vosati / vosates )

1- Soslinha es vèrbs d’aguest tèxte e senhala era sua conjugason. Me digui Pèir e vau a condar-vos ua petita istòria qu’è viscut damb d’auti companhs que se didien Miquèu, Joan, Tonet, Jusèp, Anna, Cisco, Sara e Loís. Portàuem uns dies que mos trobàuem ena plaça deth pòble mès non sabíem qué hèr entà divertir-mos. Atau que decidírem que calie hèr quauquarren e Loís mos prepausèc un jòc tà participar-i toti. Loís, amassa damb Sara, amaguèren un tresaur e nosati auérem de seguir ues pistes entà trobar-lo. Mos amassèrem toti e Sara e Loís mos comencèren a explicar entà poder trobar çò qu’auien amagat. Mos dideren:” Vam a dar-vos tres pistes; a compdar d’eres, vos auetz d’espantavilar e non poderatz demanar arren mès.”

2- Complèta era informacion deth taulèu damb aguesti vèrbs.

FORMA VERBAU

CONJUGASON

MÒDE

Cantaram A escrit Sai Vieries Auien gessut Auràs entenut Cara-te Minjaue

3- Campa es tres conjugasons que seguissen.

PRUMÈRA CONJUGASON.

DUSAU CONJUGASON.

TRESAU CONJUGASON.

TEMPS

4- VOCABULARI.

ER ÈSTER UMAN.

Sabes com se diden totes es parts deth còs uman? 1- Aciu qu’auetz eth vocabulari deth còs uman . Diboishatz eth còs d’ua persona e senhalatz totes es parts deth sòn còs damb es paraules que seguissen: peu

pè

clòsca

talon

cogòt

cauilhar

tèsta

jolh

aurelhes

cueisha

uelhs

man

nas

canèth

caròles

code

estomac

boca

maishèra

cap

còth

piets

espatla

braç

trincha

melic

vrentre

cama

esquia

2- Diboisha eth còs per laguens e plaça-i es organs que seguissen: cervèth

paumons

còr

estomac

hitge

hèu

budèth prim

budèth gròs

arnelh

3- Diboisha un uelh e senhala es sues parts. celha

pestanha

nineta

paupeta

dent

caishau

4- Diboisha ua boca e senhala es sues parts. lengua

pòt

5- LITERATURA.

ERA NARRACION ( II ).

ESTRUCTURA DERA NARRACION.

Quan escriuem ua istòria, mos cau seguir un orde senon ei possible que non se mos entengue. Per aquerò ei important conéisher era estructura des tèxtes narratius.

INTRODUCCION. Ei er inici dera narracion. En era se trapen eth lòc a on passe era istòria, se definís quan passe e gessen es personatges protagonistes d’aguesta istòria.

NUÇ.NUD En nuçnud, se desvolope eth problèma peth quau s’enfrentaràn es protagonistes. Pòt èster mès cuert o mès long, depen dera inspiracion deth narrador ara ora d’escríuer . DESNUDAMENT. Ei eth fin finau dera narracion, quan se solucione eth problèma plantejat en nud. Existissen dues classes de desnudaments: -

Eth desnudament barrat, quan era istòria acabe d’ua forma que ja non se pòt contunhar. Eth desnudament dubèrt, quan era istòria pòt trapar possibilitats de contunhar.

1- Vès a cercar eth tòn esquema de narracion dera unitat 6. Ara, comença a redactar era tua istòria en tot estructurar-la damb ua introduccion, un nud e un desnudament.

UNITAT 8.

1- ERA NARRACION ( III ). Te’n brembes de Verdura? Ara, ja coneishes ben era sua istòria. Ei eth moment de reflexionar sus aspèctes elementaus dera narracion. 1234-

A on se desvolope era narracion? Quines son es dues indicacions temporaus que definissen eth moment dera istòria? Quini son es personatges dera narracion? Toti an era madeisha importància? Era istòria se conde en prumèra o en tresau persona?

2- ORTOGRAFIA.

ERA PUNTUACION.

Te’n brembes tostemp de méter punts e virgules? Sabes qu’a viatges non se pòt enténer un escrit pr’amor qu’era puntuacion non ei corrècta?

Eth punt e es majuscules. Es signes de puntuacion son de besonh tà poder escríuer corrèctament. Representen es pòses que hèm ara ora de parlar. Eth punt, lo hèm a servir en tres ocasions diferentes:

Campa eth tèxte que seguís: Hège dus dies que non auie caçat arren. Auie romat es bòsqui d’un cap ar aute: arren!Sonque dus o tres ludèrns a manca de ua auta causa.Arren de mès magre entà un gat mòrt de hame! En aqueri auderonhs, i pensaue dempús setmanes e setmanes... Calie cuelher-les tan lèu siguessen pro bèths, abantes que cuelhessen eth vòl.

Conde popular Eth casse e eth gat-garièr 1- Dempús d’”arren”, ven eth prumèr punt seguit. 2- Dempús de “hame”, ven un punt a part. 3- Dempús de vòl, punt finau. Ath delà, podem trèir ua auta conclusion dempús dera nòsta lectura respècte as majuscules: -

Era virgula. Hèm a servir era virgula tà mercar ua pòsa brèu o tà separar enonciats. 1-Saja de trapar un exemple de frasa tà cada definicion: Separar paraules en ua enumeracion: Separar eth nòm dera persona damb era quau parlam tà cridar-li era atencion: Intercalar frases qu’expliquen bèth element dera oracion: Separar expressions coma: per exemple, ara fin, ei a díder...

2- Escritz un tèxte qu’age 3 paragrafs e que comence atau: “ Aguest maitin, m’è lheuat damb ganes de hèr mil causes...” Cueda mès precisament era puntuacion.

2- MORFOSINTAXI.

ER ADVÈRBI.

En totes es categories gramaticaus qu’auem estudiat enquia ara, mos auem trapat damb paraules qu’auien un lexèma e morfèmes flexius de genre e nombre ( substantius, adjectius) o de persona e temps ( vèrbs). A compdar d’ara, estudiaram categories invariables. Ena unitat que mos interèsse, seràn es advèrbis. Fixa-te en aguest diboish damb es paraules en negeta: AUÉ, GESSERAM TATH PATI PR’AMOR QU’AUETZ TRABALHAT PRO E JA ÈTZ MOLT CANSADI.

Aué, pro e molt son paraules damb un significat pròpri. “Aué” indique eth temps dera accion verbau; “pro” e “molt” indiquen era qualitat. Aguestes paraules son invariables.

ES LOCUCIONS ADVERBIAUS

Es locucions adverbiaus son grops de dues o mès paraules qu’an eth valor d’un advèrbi. Tant es advèrbis coma es locucions se classifiquen segontes eth sòn significat.

ADVÈRBIS LÒC

LOCUCIONS ADVERBIAUS

aciu, aquiu, naut, baish, dehòra, luenh...

ara fin, peth dessús, ath cap de...

TEMPS aué, deman, ager, dempús, tostemp...

ath moment,

MÒDE ben, mau, atau, nauament...

de land en land, a mòs plen...

QUANTITAT

mès o menos...

fòrça, plan, pòc, guaire...

AFIRMACION òc, segurament, clar...

sense dubte...

NEGACION

non, jamès, tanpòc...

en absolut, de cap des manères...

DOBTE

dilhèu, probablament...

...

1- Junh es locucions dera colomna A damb eth sòn significat ena colomna B.

a bèth celh

damb es cames dubèrtes

a còp sec

hèt d’un biais sense predar-se-i

de land en land

metut de quinsevolha manèra

calamic-calamac

ara seguida

a batsacades

mesclat

en pagalha

hèt de patac

lipos-lapos

dubèrt de plen.

2- Analisa es advèrbis en aguestes oracions e ditz a quina classa de paraules complementen o modifiquen. Era hilha darrèra des nòsti vesins lieg un libre de condes a chiques e miques. Eri hèn es causes de còrna en clin. Es flors deth truhar semblen tostemp un linçò de coton. Aguesta mainada ei plan astuta. Arribèc massa lèu. Dilhèu trabalhe damb vosati.

4- VOCABULARI.

ERA VESTIMENTA

Tà vestir eth còs, hèm a servir era ròba. Aciu, as un listrat de vocabulari: Eth chapèu, era casqueta, eth tapaboques, era samarreta, es calçotets, era camisa, era crabata, eth justet, eth tricòt, era giqueta, eth pantalon, er abric, es michons, es sabates, es espardenhes, es calces, eth sosten, era blosa, era pelha, eth mocador, es miches, eth vestit, es bòtes...

1- Descriu coma t’agrade anar vestit e quina ei era mòda que mès t’agrade.

2-Cerca en ua revista de mòda a tres persones e hèr-ne ua descripcion.

5- LITERATURA.

Ja auem comentat es elements que seguissen en prumèr apartat dera nòsta unitat. Er espaci, eth temps e es personatges son quauqui des elements imprescindibles dera narracion. ER ESPACI.. Ei eth lòc a on passe era accion. Pòt èster reau o irreau. Rebremba era istòria de Verdura!

ETH TEMPS. Ei eth moment en qué passen es eveniments. A viatges, non se pòt definir d’ua forma molt precisa mès tostemp i a bèra indicacion.

ES PERSONATGES. Non toti an era madeisha importància mès amassa, executen es accions que mane eth narrador. Es personatges meriten ua atencion particulara. Se pòden classificar segontes era sua caracterizacion e eth sòn grad de participacion ena istòria. Es principaus son es que pòrten es decisions que hèn auançar era istòria. Tanben pòden èster reaus o irreaus, pòden èster eth producte dera imaginacion, coma Sam que se convertís en Verdura. Era sua descripcrion mos ajude a imaginar-les. Marc se caracterize peth sòn color de peu, era sua cara pigalhada e era sua pèth emblancosida. De Laura non sabem arren, sonque qu´a 17 ans. Atau qu’es descripcions pòden èster mès ò menos arriques.

1- Repassa era tua narracion. Trabalha mès precisament er aspècte deth temps, er espaci e sustot es personatges ara lum des indicacions qu’acabam de dar. Saja de hèr de cada personatge ua descripcion morau e fisica.

UNITAT 9

1- ERA LIRICA.

VÈRS, ESTRÒFA, POÈMA. ERA CANÇON DERA GARONA

En Plan de Beret neishuda Tot a hèt jo sò aranesa, Mès dempús me hèsqui francesa Plan qu’en França voi morir. Tamb ma fraia era Noguèra Neishérem en bessoada, En tot hèr-mos ua abraçada, Ara aurelha au diguí: “Garona per Aran bramant, Noguèra per Alós tot doç...” En tot era va tà Espanha, Jo tara aranesa tèrra. E per ua dreta sèrra M’è metut a campular. Pèrdi es mies trendes fòrces

Per aquera gran baishada; E, croishida e eslaiada, En planèr posqui arribar. Ath pè de Tredòs i tròbi Es arrius d’Aiguamòg e Ruda E aquiu ma fòrça perduda A reviscolar sò tornat: Plan qu’eri se compadissen De ma doriua praubesa, Eth sòn nòm e sa riquesa Per mòina m’an regalat. E tot en un còp me torni Fresca, hòrta e arroganta; E en veir-me riquesa tanta Brulhi fòrt com un leon. Ena Val d’Aran me cali Pera polida arribèra, Qu’ei era mès bèra cunhèra Qu’an es arrius de tot eth mon. E en bramar enjós seguisqui E tot Pujòlo trauèssi; En tot pan e flors vèssi, Es sòns pòbles posqui veir: Cinc pòbles, que rica lana Son dera aranesa istòria, Escrita tamb lum de glòria Que lum autant com un solei. De Salardú ara vila Saludi tamb alegria, E li hèsqui ua cortesia Ath Sant Crist plan gloriós. En brembar-me de sa istòria, De laudança imnes li canti; E en tot qu’atau la vanti, En tot bramar me’n vau enjós. Passi peth dejós de Gessa E me’n baishi entà Arties; Aquiu tròbi ath Valarties Que me balhe sòn cabau. Tamb era riquesa mia Erosa hèsqui aquera tèrra E as pòbles de dreta e quèrra; E tà Vielha lèu me’n vau. En tot qu’es pès lequi a Vielha E li hèsqui ua cortesia, Alugat de gelosia Veigui ath arriu Nere baishar: En veir que ven a incitar-me, Lo demori jo, plan hastigat, E me lo empassi en un glopat... D’eth, bric mès se’n parlarà. Alavetz enjós seguisqui, Mès hè lèu e mès contenta; 64

E en veir-me grana e valenta, Un shinhau mès vau cridant Pes prats dera dreta e quèrra Tot semiar-i era alegria, Saludi a Santa Maria E ath Convent de Mijaran. E quan entri en Marcatosa, Un shinhau eth pas retardi; En tot qu’es sòns pòbles guardi Tròbi ar arriu Salient. En veir-lo tan fresc, tan ludent, Que lo recebi enes mèns braci; Eth sòn dòt polit amassi, Qu’eth me liure plan content. En vede’m tan rica e grana Vau bramant, mès orgulhosa, E en gésser de Marcatosa Tròbi ar arriu Varradòs. Eth, que me vò per companha, En veir era mia beresa, E me liure sa riquesa... E jo que me hèsqui gran un tròç. Tròbi ath Joeu ath pè d’Es Bòrdes Que ven dera Maladeta: Tamb ua nauta cuelheta Dera que me’n hè un present. Alavetz, endeuant tiri, Des Quate Lòcs entàs pòbles; Les saludi coma nòbles, E lèu, en Pònt de Rei que sò. Quan eth Pònt deth Rei trauèssi Qu’en sò plan desesperada, En veder-me desterrada Dera mia nacion!... Mès de còp me reviscòli, Arrecupèri era alegria E me tròbi en casa mia En sénter parlar en gascon. Quan parlar ara gent enteni, Tot eth mèn amor les dongui, E contenta enter eri estongui, E les comenci a parlar: -“ Gascons de França e d’Espanha, Visque era lengua gascona! En tot jo serè Garona, Eth gascon non morirà! “En adaiguar-lo cada dia, Tamb era mia riquesa, Era flaira montanhesa Tostemp li encomanarè, Se bèth pòble se desbrembe Dera lengua des pairs-sénhers, Jo, tamb bones entressenhes En camin lo tornarè.”

Quan veigui qu’aquera tèrra A plaser se hè mès plasenta, La seguisqui mès contenta E me’n vau enjós, enjós. Tamb era sang des montanhes Que peth camin arremassi, Era tèrra per a on passi L’amplisqui de pan e flors. Seguisqui tota era França Tà trèir-li totes es penes Tamb era sang des mèns venes, Tà hèr-ne un uart ric e polit. Se bèth còp, en mèn viatge, Un shinhau eth pas retardi E es mies peades guardi, Veigui un paradís florit.

Quan ath pè dera mar arribi Un briu demori arturada; E passegi ua uelhada Pes pòbles que jo criè. En veir que riquesa, vida Les sò dat, e era alegria Tamb era riquesa mia Les dongui eth conselh darrèr: -“ Eth parlar que jo vos dèishi, Com ua pèrla, sauvatz-lo, Com un bèth jardin, sauclatz-lo... Non cambietz ¡... TOSTEMPS GASCONS!” E tranquilla de consciéncia, Satisfèta e gloriosa De ma vida profitosa, En camin lo tornarè. “ Garona per Aran Bramant; Noguèra per Alòs Tot doç.” Mossen Condó Sambeat, Jusèp. 1865- 1919

DEMPÚS DE LIÉGER ERA POËSIA, CERCA ETH VOCABULARI DESCONEISHUT.

COM ESTUDIAR MORFOSINTACTICAMENT UA POESIA. 1- Guaires estròfes a aguest poèma? 2- De guairi vèrsi son aguestes estròfes? 3- Quina ei era metrica d’aguestes estròfes? 4- Quina ei era rima d’aguestes estròfes?

5- Era poesia correspon ara descripcion geografica deth Garona? 6- Coneishes a Mossen Josèp Condò Sambeat? 7- Escriu ua biografia sus aguest poèta.

2- ORTOGRAFIA.

Eth tèxte que seguís a 20 fautes d’ortografia. Te tòque a tu corregir-les e explicar eth perqué dera tua correccion. Torna a campar er apartat d’ortografia des leçons anteriores se cau. Eth procès de fabricacion dera lan. Era maquinaria dera fàbrica auia per obgectiu era transformacion dera lan naturau en iu enta tricotar a man.Es particulars dera Val portauen era lan lauada e seca entara fàbrica. Es flocs se pesauen en ua balansa romana e se acordaue eth nombre de madèishes e era espesor des ius que volien. Era lan non se tintaue e sonque se ègen barreges deth son color naturau. Era prumèra etapa deth proces de transformacion se hège ena planta baicha dera bastisa e intervenguien tres maichines.

3- MORFOSINTAXI.

ES PREPOSICIONS.

Sabes qué son es preposicions? Campa es exemples que seguissen.

Eth can de Janeta.

Víuer sense pòur.

Es paraules de e sense son preposicions. Son invariables, non an ne genre ne nombre. Relacionen paraules laguens d’ua madeisha oracion. Lieg eth listat que seguís e memoriza-lo. a

ada

entà

damb

de/d’

jos

per

entremiei

dejós

sus

sense

entà/tà

contra

dauant

delà

sonque

exceptat

abans

enquia

dessús

1- Còpia es frases que seguissen en tot aumplir es uets damb era preposicion que cau:

Saludarè----------Maria e-----------------eri. Se trinquèc ---------------mil bricalhs. Aguesta limanda ei-------------------era auta classe. Me’n vau ----------------------Marselha. Daurís era hièstra----------------que se cale eth solei. Compden-------------------era tua preséncia. Aquera estatgèra ei hèta--------------------un bon hustèr. Açò ei tòn, --------------------aquerò qu’ei mèn. Se’n mingèc quauqu’un---------------------pro madur.

ES LOCUCIONS PREPOSITIVES. Son grops de paraules a on un substantiu, un adjectiu o un advèrbi mès ua preposicion an eth madeish valor qu’ua preposicion soleta. Met era sièta sus era taula. Met era sièta dessús dera taula. Campa eth listrat de locucions prepositives que seguís e memoriza-lo. a truca de

pr’amor de

en lòc de

d’aciu a

en torn de

ath dejós de 68

ath dessús de

entath torn de

1- Escriu ua frasa damb es locucions que seguissen:

en torn de: ath dessús de: en lòc de:

4- VOCABULARI. Ja se mos acabe er an escolar. Pendent totes es classes d’aranés, auem sajat de suenhar aguesta lengua com s’ac merite. Molti viatges, auem corregit as companhs quan an dit un barbarisme. Campa era listra que seguís e trapa era paraula corrècta en aranés. Mès, qué ei un barbarisme? Per qué hèm a servir ua paraula de ua auta lengua quan ja n’i a ua en aranés? Quina ei era paraula corrècta tà? aguantar algo ager pera net aguesta net antes d’ager avalancha a lo milhor adivinar avorrir-se avorriment apretar bandeja barbilha brilhar caramelo collocar

5- LITERATURA. Segur que ja t’as trapat trist o enamorat! As sajat bèth còp d’escríuer sus eth tòn estat d’ànim? Ei era intencion dera lirica que se vò centrar en çò que sent ua persona en un moment definit: es sòns sentiments.

Es caracteristiques principaus d’un tèxte liric son es següentes: -

Foncion expressiva deth lenguatge pr’amor que çò de mès important son es sentiments der emissor qu’ei eth poèta. Predomine era subjectivitat pr’amor qu’eth poèta descriu es sòns sentiments dauant d’un paisatge, non eth paisatge madeish. Eth poèta base eth sòn trabalh en figures literàries coma era comparança, en aspècte fonetic des paraules e enes sòns possibles sentits. Eth poèma a ua forma especifica: se dèishe un marge d’un costat e der aute dera plana. Se bastís generaument damb vèrsi, estròfes, encara que non sigue atau tostemp.

1- Lieg damb atencion es explicacions següentes: -

Era rima ei era repeticion de sons semblanti a finau de vèrs. Era rima ei consonanta quan es sons vocalics e consonantics son semblanti a partir dera darrèra sillaba tonica. Era rima ei assonanta quan sonque se repetissen es sons vocalics a compdar dera darrèra sillaba tonica. Era estròfa ei un grop de vèrsi que van amassa e s’ajusten a ua rima.

2- Contèsta es preguntes que seguissen. 1- Que tròbes en tornar a liéger eth poèma dera comprenença? 2- Captes era sua musicalitat? 3- Eth sòn ritme? 4- Com artenh eth poèta aguesta musicalitat? 5- D’a on ges eth ritme d’aguesta poesia?

3- Ara, te tòque a tu escríuer ua poesia. Escuelh eth tèma dera amistat. Un còp l’ages acabada, explicaràs era sua rima.

UNITAT 10.

ERA LIRICA II.

VARICAUVA.

Es anges qu’a Diu guardauen quan hège es bòsqui d’Aran, Quan vederen Varicauva, se meteren a cantar. En tot qu’es sòns nòtes deishauen, ath Senhor au demenauen, Per qué se i predaue tant, Per’mor que voi qu’aciu ena tèrra, i age un troçòt de cèu, on tot òme que la cerque, era patz posque trobar. Varicauva, Varicauva, jo te vengui rebrembar, Qu’un bèth dia, eth dia que te coneishí Sense saber-ne era rason que demorè sense parlar. Ère tanta ta granor, que jo non la comprení, E quan me demanèren qu’auia, non hi sonque plorar. Tanplan sigueren es lèrmes, e sabetz çò que prometí? Que jamès i tornaria anar cauishigar. Lèu arren comprení alavetz, aquèth mistèri tan gran! Eth mèn còr trende e petit, sonque vedie que gigants, Per mès que dauria es uelhs, non vedia qu’escuror. Aqueri arbes tan nauti, toti se dauen es mans, Auien tanti e tan longui braci, que non i passaue claror. Me semblèc que caminauen, E que toti ath còp s’amassauen entà barrar-me eth pas. Passadi ja quauqui ans, me i tornèren a amiar, D’aqueth vergèr misteriós se dauric eth gran portau, Ja non auia pas pòur, entà melhor enguardar-te, auria volut volar, Com ua parpalhòla de flor en flor anaua, e me sentí era princessa d’aqueth jardin sens clau. A compdar d’aqueth moment, ja tostemp i tornaria. 71

Semblaue qu’auia ales quan cuelhia eth camin Cada viatge que i anaua, tòns flaires d’auet e pin! E jamès tamb es mans uedes tu me n’as deishat tornar... Tostemp flors, bèri còps ahragues, d’auti mores o jordons. Entà Nadau es guarniments, en Varicauva anaua a cercar, Aqueri bèri brancatges m’aufries plan generós, Pr’amor qu’èren entà aunorar ath Mainatge Totpoderós.

En Auents, quan tot ei sec, non i a vida, sonque heired Mès en Varicauva non i a pas mòrt, donques i canten es audèths... Era mossa s’embarrique, tot qu’ei vida, tot qu’ei verd. Semble un mon de fantasia! Com se i ven de Diu es hèts! E un aute còp Varicauba en veder-te sò tornat a plorar... A on son aqueri arbes tan bèri? A on aquera estonanta verdor? Es urpes dera ambicion se i an hèt remercar. Aquera lum repossanta, per miei des brancs trescolada, Ara se i cale esfrontada, com per un tet horadat, Aquera cubèrta tan verda tamb sabença endrabada Ara qu’ei tota descarnada, ara qu’ei un cèu esbrinsilhat. Com un croishiment de uassi, s’enten per toti es costats, Aqueri arbes que i demoren son tustats de malautia, Pr’amor qu’eth aire les banduís, gimèguen desesperats... Es anges se n’an anat e en díder adiu an deishat, ua trista melodia. Varicauva, Varicauva! Be t’auem pòc cuedat! Tu de toti eth mès huelhós, ara, com exèrcit vençut... Aqueri gigants que n’èren, an perdut sa majestat, Com un camp d’estropiats agonizes abandonat.

Pepita Caubet

DEMPÚS DE LIÉGER ETH POÈMA, CERCA ETH VOCABULARI DESCONEISHUT.

COMPRENENÇA LECTORA. 1- Explica qué ei Varicauva. 2- Quin siguec eth sentiment deth poèta eth prumèr viatge que vedec Varicauva? 3- Eth vèrs”eth mèn còr trendre e petit, sonque vedie que gigants”a ua metafòra. Saberies explicar a quin tèrme reau se referís? 4- Ei aué per aué Varicauva un bòsc tan tapit? 5- Quina penses tu qu’a d’èster era actitud der òme dauant dera Natura?

2- FONOLOGIA / ORTOGRAFIA. Ena darrera unitat te toquèc a tu corregir es fautes d’ortografia d’un tèxte. Dempús d’auer explicat era importància der us dera puntuacion enes nòsti escrits, ara te tòque liéger com se codinen es crespèths e ja veiràs coma , a prumèra vista, non a sentit. Tu seràs qui li balharà sentit un aute còp: Qué mos cau miei quilò de haria 6 ueus leit aigua sau pela d’iranja e un shinhau d’anís com se hèn en un bòl pro gran se uede era haria se i higen es ueus mijò e lèrm en tot voludar se hig mitat aigua mitat lèite ua peishigada de sau enquia que demoreu a pasta leugèra ne massa clara ne massa espessa se i raspe pela d’iranja e se hig un rajòu de licor entà perfumardeisharam reposar era pasta un parelh d’orese dempús en ua padena untada damb un shinhau d’òli i uedaram damb ua lòssa era quantitat de pasta entà hèr un crespèth en tot hèr-la a córrer ena padena un viatge sigue cuet per un costat lo viraram der aute

3- MORFOSINTAXI.

ERA ORACION SIMPLA. Ara ora d’analisar ua oracion, mos cau rebrembar tot çò qu’auem explicat enguan. Se pòden analisar es oracions morfologicament e sintacticament.

MORFOLOGICAMENT: Se tracte de determinar eth tipe de paraula de qué se tracte o era categoria gramaticau damb es sues caracteristiques. Campa aguest exemple: Era ploja gelada banhe es camps en abriu.

PARAULA

CATEGORIA GENRE

NOMBRE

TEMPS

PERSONA

Era

article definit

femenin

singular

------------

---------------

ploja

substantiu

femenin

singular

-----------

---------------

gelada

adjectiu

femenin

singular

-----------

---------------

banhe

vèrb

------------

singular

present

tresau

article definit

masculin

plurau

------------

---------------

camps

substantiu

masculin

plurau

------------

---------------

preposicion

-------------

--------------

---------------

abriu

substantiu

masculin

singular

---------------

SINTACTICAMENT: Ara, mos calerà identificar era foncion de totes es paraules que formen era oracion.

RECONÉISHER ETH SUBJÈCTE E ETH PREDICAT: Eth subjècte ei era paraula o conjunt de paraules des quaus se mos ditz bèra causa. Lo podem trapar en tot hèr era pregunta: Qui hè era accion de + vèrb? “Era ploja gelada”. Eth predicat ei çò que se ditz deth subjècte:” banhe es camps en abriu”

SENHALAR ETH NUCLÈU: Ara, mos cau senhalar era paraula centrau deth grop subjècte (aigua). Tanben ac haram damb eth predicat ( banhe).

IDENTIFICAR ES COMPLEMENTS: Tant eth nuclèu deth subjècte coma eth deth predicat son modificadi per d’autes paraules. Ena nòsta oracion, GELADA complète eth nuclèu deth subjècte. ES CAMPS e EN ABRIU complèten eth nuclèu deth predicat.

MORFOSINTACTICAMENT: Tà poder analisar morfosintacticament, mos cau combinar es dues analisis anteriores. Soslinha totes es paraules e soslinha era sua categoria damb es abreviatures que seguissen: Substantiu: N Vèrb: V Adjectiu: A Advèrbi: Adv Article: Art Preposicion: Prep Conjonccion: Conj Contracte: Cont Era ploja gelada banhe es camps en abriu. Art.

Adj

Art

Prep

- As de senhalar eth subjècte e eth predicat. Rebremba es preguntes que t’às de hèr tà trapar eth subjècte. Rebremba tanben qu’eth subjècte tostemp concòrde damb eth vèrb:

Era ploja gelada banhe es camps en abriu. Es ploges gelades banhen es camps en abriu.

- As d’indicar eth nuclèu deth subjècte e eth nuclèu deth predicat. Era analisi morfosintactica d’aguesta oracion demorarà solucionada atau:

Era ploja gelada banhe es camps en abriu. Art

Adj

Art

Subjècte Predicat

1- Analisa morfologicament aguestes oracions: - Es mainatges seràn dehòra enquia deman. - Aguesta casa ei der an 1810. - Ager, mo’n’anèrem d’excursion. - Sigueren contenti des sòns resultats.

2- Analisa morfosintacticament aguestes oracions:

Prep

- Es mèns libres vielhi demoraràn en armari. - Non lo deishauen passar es cans deth vesin. - Anaram toti de viatge de fin de cors.

3- Trapa eth subjècte en aguestes oracions en tot cambiar eth nombre deth vèrb: - A tu, toti t’estimen. - Te pique eth tòn mielhor amic. - Tostemp me campen era maleta. - Non m’agrade bric eth peish.

4- VOCABULARI. T’agrade codinar? Daurís era gelèra e er armari dera codina de casa e campa tot çò que se i sauve. Premanís un listrat de verdures, frutes, productes derivats dera lèit, carn, peish e begudes. Damb era ajuda d’un adult, premanís ua recèpta de codina. 1- Es ingredients. 2- Era recèpta. 3- Era presentacion. Aciu traparàs quauqui vèrbs que t’ajudaràn : codinar híger colar

pelar voludar méter en horn

hèr a còder fregir en.hornar

borir rostir

5- LITERATURA.

Ara, coneisheram bères figures literàries dirèctament relacionades damb eth genre liric.

FIGURES FONETIQUES: Es figures fonetiques son es que se basen en son des paraules.

Era aliteracion ei era repeticion de sons damb era intencion d’arténher sensacions musicaus. Eth mèn còr trenDe e petit sonque veDie que gigants. Per mès que Dauria es uelhs, non veDia qu’escuror. Era onomatopèia ei un tipe d’aliteracion que vò reprodusir o suggerir, damb eth lenguatge, un son reau. Nin nan! Campanetes de Betlan Qui les tòque? Père Joan Qui s’a mòrt? Era gargolha. Qui la plore? Eth limac Que hè qüic, quac!

FIGURES SEMANTIQUES: Es figures semantiques se basen ena relacion qu’existís entre eth significat des paraules. Ena comparacion, se relacionen dues paraules que presenten bèra semblança. E tot en un còp me torni Fresca, hòrta e arroganta; E en veir-me riquesa tanta Brulhi fòrt COM un leon. Era metafòra ei molt semblanta ara comparacion, mès presente ua diferéncia: eth nèxe comparatiu desapareish, e es dues paraules s’identifiquen. Vè-te’n, prauba mair, e vòla, vòla, Vè-te’n suspéner enes barronets Dera impietadosa CAJÒLA, Om pieulen es tòns auronglets.

Era personificacion consistís en balhar qualitats o accions umanes a èsters inanimats o irracionaus coma objèctes, plantes o animaus. En Plan de Beret neishuda Tot a hèt jo sò aranesa, Mès dempús me hèsqui francesa Plan que en França voi morir.

1- Ara, saja d’identificar es figures literàries que se trapen enes paraules e expressions que seguissen. Es sòns pòbles posqui veir: Cinc pòbles, que rica lana Son dera aranesa istòria, Escrita tamb lum de glòria Que lutz autant com un solei.

2- Quines son es paraules emplegades en sentit metaforic? Explica en qué consistís aguesta metafòra. JO MADEISH Vielh auderon, sens camarada, - Que vos m’an metuts toti en preson!Sigue eth maitin, era serada, A qui piularè ma cançon? Ada eri, adès, l’auí piulada... Plan que me brembe eth arrepervèr!... A! Maudit sigue eth auderèr Que deth tòn nin te les ne trè! X. Navarròt