SMAKSPRØVE
Om Frægd «Dette må være en av de mest elleville romaner som har vært skrevet på norsk de siste årene.» Kjell Olaf Jensen, Dagsavisen «Noen bøker formelig oser av overskudd. Forfatterens gnistsprutende tenningsnivå besørger en grunnleggende dynamikk og medrivende rytmefølelse som langt på vei underminerer kritiske motforestillinger.» Pål Gerhard Olsen, Bergens Tidende «En oppvekstberetning der styrken er forfatterens åpenbare glede over språklig rikdom og språklig lek, basert på vår rike kulturarv med overraskende sjangeroverskridelser.» Finn Stenstad, Tønsbergs Blad «Snorre møter South Park i Lars Ove Seljestads roman om epleadel i Hardanger.» Bjørn Gabrielsen, Dagens Næringsliv «Seljestad nekter seg lite – vi får servert både vold og dyresex – men alt pakket inn i en herlig absurd humor, slik at boken aldri virker støtende, men fremstår som en hyllest til fortellerkunsten og gleden ved løgnen.» Liv Sæteren, Deichmanske bibliotek «Ja, eg hadde mange fornøyelege augneblinkar medan eg las denne boka. Eg lo iblant så tårene trilla. Den litterære handverkaren imponerte meg også, til dømes med sine saftige allusjonar.» Bjarne Tveiten, Fedrelandsvennen
«Resultatet er en intenst pulserende tekstmasse, der ord og assosiasjoner strømmer nedover sidene like påtrengende som blodet etter griseslaktingen.» Sindre Hovdenakk, VG «Grensesprengende berserkergang i hardangerske eplehager og grisefjøs … Frægd er så dionysisk og veltenkt fordi de ville, uforutsigbare hendelsene er fortalt i stilbevisst blandingsprosa, der grep fra Håvamål møter internettporno og slagermusikk … Jeg klarer ikke annet enn å elske Seljestads ukuelige vilje til fortelling.» Bernhard Ellefsen, Morgenbladet «Frægd er en sjeldent frodig bok, både i språk og innhold. Det gror godt, og det gror i alle retninger … En roman som denne er sjelden i norsk litteratur. Det er heftig lesning. Boka er spekket med henvisninger, noen åpenbare, andre mer skjulte. Jo mer du har lest, jo mer vil du kjenne igjen … Det oppstår mange spennende møter, og det skorter ikke på litterært mot hos Seljestad … Hva slags litteratur er dette? Det er noe nytt, noe du ikke har lest før.» Karen Frøsland Nystøyl, Vårt Land «Tre generasjoner menn på en eplegård i Hardanger; virtuost eventyrepos og virkningsfullt som calvados.» Stein Roll, Adresseavisen «Seljestad utvider repertoaret med humor, språk og sjangerleik … Han åpner forfatterskapet sitt opp, og skaper en produktiv usikkerhet i hvor det kan gå herfra. Som leser er det en glede å være vitne til.» Mattis Øybø, Klassekampen «I sine fabuleringer og sin ordlek er Seljestad kåt og gal som en ungstut som nettopp er sluppet ut på beite med kvigene … Jeg slutter meg gladelig til Seljestads egne ord: Han er det nye brennevinet i norsk litteratur!» Geir Løvli, Fredrikstad Blad
Om Blind «Sterk debutroman om en manns flukt fra seg selv … Her sjongleres det elegant mellom det realistiske og det fantastiske … Han skriver et moderne, manende og smidig nynorsk, som på sitt beste flyter like glødende og tungt som massen fra smelteverksovnene i hjembygden Odda … Seljestad innleder debutantåret 2005 med et brak.» Sindre Hovdenakk, VG «Enkelte parti i boka var skrivekunst på høgt nivå, der utspekulerte retoriske og litterære verkemiddel blei tatt i bruk.» Hans H. Skei, Aftenposten »En kort og pregnant tittel på en språklig rikt flommende fortelling … Lars Ove Seljestads sterke debut smaker det Vesaas-pris av.» Terje Stemland, Aftenposten «Jeg nøler ikke med å påstå at den mannen er i stand til å beskrive alt han har lyst til å beskrive på en måte som ikke bare er opplysende, men også forbløffende i resonnement og dessuten særdeles godt litterært formulert.» Nøste Kendzior, NRK.no «Sjeldent vellykket debut fra smelteverket i Odda … Den anbefales på det varmeste.» Cathrine Krøger, Dagbladet «Det er ingen tvil om at Seljestad er et fortellertalent.» Trond Haugen, Dagsavisen «Lars Ove Seljestad har med sin faglege bakgrunn i livsløpsstudier klart å skapa eit aktuelt, rystande og kraftfullt romanunivers om fornedring, fall og skam.» Margunn Vikingstad, Bergens Tidende
«Etter å ha lest romanen, er det med en slags selvfølge man konstaterer at den er kommet ut: Det er som om den har vært der hele tiden.» Ane Farsethås, Dagens Næringsliv «Blind er en velskrevet og dyster bok om vold …» Susanne Christensen, Morgenbladet «Måten Lars Ove Seljestad skriver på er imponerende.» Karoline Riise Kristiansen, ABC Startsiden «For første gang i mitt liv kan jeg si å ha lest en bok som har gitt meg et emosjonelt kick så knallhardt at det virkelig har rystet meg så kraftig at det har gått mange dager bare å greie det å tenke på noe særlig annet.» Arne Midtbø, Hardanger Folkeblad «Lars Ove Seljestad har skrevet en djerv debutroman om en mann i fritt fall.» Per Haukaas, Bergensavisen «Lars Ove Seljestad er en forfatter med både språklig teft, psykologisk innsikt og evne til spennende sosialhistorisk analyse.» Torunn Borge, Klassekampen «Seljestad skriv godt, og kjenner sine verkemiddel.» Merete Røsvik Granlund, Dag og Tid «Seljestad skriver oss så nært inntil miljøet inne i Smelteverket at vi kjenner svetten og skitten på kroppen når vi leser.» Anita Hartviksen Ravn, Nordlys «Romanen til Lars Ove Seljestad er en interessant og stykkevis god, ja, glimrende roman med betydelig trykk og høy temperatur.» Finn Stenstad, Tønsbergs Blad «Vidunderlig.» Stein Roll, Adresseavisen
Fjorden
Lars Ove Seljestad
Fjorden Roman
Lars Ove Seljestad Blind 2005 Bastard 2006 Frægd 2009
© 2011 H. Aschehoug & Co. (W. Nygaard), Oslo www.aschehoug.no Satt med 12/15 pkt. Sabon hos Type-it AS, Trondheim 2011 Papir: 80 Super Snowbright 2,0 Printed in Germany GGP Media GmbH, Pössneck 2011 ISBN 978-82-03-35035-1
Lost but not forgotten, from the dark heart of a dream bruce springsteen
I
Først etter at han er død, gir eg han eit kjærteikn. Eg lener meg over han der han ligg i den kvite senga, og stryk han, varsamt, med utsida av den høgre handa stryk eg han over den framleis varme kjaken. Eg kjenner dei stive grå skjeggstubbane hans raspa lett mot den kjenslevare mjuke huda mellom dei inste og midtarste knokane på utsida av fingrane. Varsamt, og heilt roleg, i langsame små drag, stryk eg utsida av fingrane mine mot den framleis varme venstre kjaken til far min. Stryk og stryk. Så det er slik han kjennest ut, far min, tenker eg og fortset den langsame varlege strykinga mot kjaken hans, skiftar over og stryk han like eins over den høgre kjaken. Vil ikkje gjøra forskjell. Kjenner den gamle huda hans mot fingrane mine. Han er blitt så rein, så gjennomskinleg der han ligg. Då vi kom inn i rommet, etter at han var blitt stelt av den mørkhåra sjukesøstera, som har vaska han, tatt på han rein blå kreppa skjorte og sett inn 13
att gebisset som han har vore utan dei siste dagane, er det som om eg ser onkelen hans i han. Det første eg tenker då eg ser den nystelte far min, er at det er onkelen hans som ligg der. Det er lett å sjå kven han slektar på, tenker eg. Eg ser ingenting av far hans, besten, i han, berre mor hans og onkelen hans. Då søster mi og bror min har reist heim, blir eg verande att på sjukehusrommet med den døde far min. Eg får ikkje til å riva meg laus. Det er så mye eg skulle sagt han. Så mye eg skulle vist han. Vi budde under det same taket i meir enn tjue år. Men det er som om vi aldri blei kjende med kvarandre. Ofte tenker eg på kvifor det blei slik. Korleis det blei slik. Var det noe eg kunne gjort annleis? Var det noe han kunne gjort annleis? Var det noe mor kunne gjort annleis, som kunne ført far og meg saman? Det kjem eg aldri til å få noe svar på. No er han ikkje meir. Far min er ikkje meir. Og det er først no, når han ikkje meir er til, at eg vågar å strekka meg fram og gi han eit kjærteikn. Det er først no eg vågar å stryka handa lett mot kjaken hans. Først no vågar eg å ta på far min. No når han er død, vågar eg. Kvifor våga eg ikkje å gjøra dette mens han levde, spør eg meg sjølv, og eg veit i det eg stiller meg dette 14
spørsmålet, at det er for omfattande, for uoversiktleg og umulig å gi eit fullgodt svar. Kvifor var denne kjærleikshandlinga umulig for meg mens far framleis var i live? Kva var det som hindra meg, som stengte oss? Og eg finn ingen gode svar, berre nye spørsmål finn eg, haugar av nye spørsmål kjem rasande mot meg der eg sitt med den døde far min og spør meg kvifor eg ikkje kunne gi han eit kjærteikn mens han levde. Kvifor var det for vanskeleg? Kvifor var det farleg? Kvifor var det så utenkeleg umulig? Kvifor var vi ikkje nær kvarandre mens vi begge stod oppreist? Var eg aldri viktig for deg, far? spør eg den døde lekamen. Eg veit at eg ikkje får svar, men eg spør likevel. Ut i det tomme rommet spør eg: Var eg aldri viktig for deg, far? Kvifor tok du meg ikkje inn? Kvifor var det berre bror min og søster mi som fekk plass i hjarta ditt mens det enno var liv i det, mens det framleis dunka og slo, pumpa blod ut i lekamen din og gjorde hendene og kjakane dine raude og varme, ikkje bleike og langsamt kjøligare, som no? Kvifor gjorde du ikkje plass til meg òg? Den første dagen på sjukehuset var vi mange; barn, svigerbarn og barnebarn. Alle var vi der. Den siste dagen er det berre søster mi, bror min. Og eg. Det er vi tre som er der med han den siste stunda. Då han går, er han omgitt av dei aller nærmaste, 15
som det heiter. Søster mi, bror min. Og eg. Eg, som ikkje er sikker på om eg hører til mellom dei nærmaste. Eg er mellom dei nærmaste i kraft av blodsbandet, i kraft av arv og genetikk. Eg ber vidare fars gen. Litt av veremåten, kjenslene hans og ein ørliten sleik av historia hans, er eg vel òg berar av. Men er det nok til å karakterisera meg som ein av dei aller nærmaste? Eg kjenner det ikkje slik. Er ikkje trygg på det. Det er som om eg ikkje har rett til å vera der. Som om eg skulle ha overlate åstaden til søster mi og bror min. Late dei få vera åleine om det. Dei aller nærmaste. Men eg, då? Kva er min plass der? Eg er eldstegutten. Den førstefødte. Odelsgutten. Han som skulle bera farsarven vidare. Eg kjenner det ikkje slik. Slik skulle det aldri bli. Slik blei det aldri. Som ung mann hadde eg forbanna meg på at eg aldri skulle bli slik som far min. Eg skulle aldri bli fabrikkarbeidar. Eg skulle aldri lata fabrikken bestemma over livet mitt. Eg skulle aldri bli ein slik som han. Ein som blei borte. Det var akkurat slik eg blei. Eg blei også borte. Lik far min blei eg òg borte. Eg blei borte for far min. For bror min blei eg borte. For søster mi blei eg borte. For oppvekstvennene heime i gata vår blei eg borte. Verst av alt. Eg blei borte for mine eigne søner. Noe i meg vil ha meg til å skriva: Verst av alt. Eg 16
blei borte for meg sjølv. Men eg veit det er ein bløff, ei løgn, ei fråviking. Eg veit at det er rein feigheit som får meg til å villa tenka at det verste av alt er at eg blei borte for meg sjølv. Det er ei forbanna feig løgn. Det er moderne pseudopsykologi som får meg til å villa tenka desse setningane så fulle av løgn: Verst av alt. Eg blei borte for meg sjølv. Forbanna sprøyt. Det er ei grov fråviking av det som er det viktige i livet mitt. Det viktige er: Eg mista far min. Slik han mista meg. Eg mista sønene mine. Slik dei mista meg. Eg er snart 50 år. Langt over halvparten av det eg kan venta å bli gitt av levetid, er eg. Ofte seier eg til meg sjølv at eg er midt i livet, at eg er ein middelaldrande mann. Det er eg ikkje. Eg er langt over det. Eg får ikkje så mange fleire sjansar til å gjøra det. Eg må gjøra det no, seier eg til meg sjølv. Utan fleire dikkedarar må eg kasta meg ut i det. Finna ut av dette som eg har verka med så lenge. Far min blei 65 år. Før han blei far hans 59. Sjølv er eg 49 år når eg skriv desse orda. Snart 50. Langt over middelalderen. Viss eg blir 6 år eldre enn far, blir eg 71. Viss eg blir 6 år mindre enn besten, blir eg 53. Eg veit ikkje korleis dette reknestykket går. Framover? Bakover? Opp? Ned? Alt eg veit, er at det ikkje finst garantiar. Eg kan detta om no. Akkurat no kan nornene ha bestemt at livstråden min skal klippast over, eller 17
i natt, i morgon, i overmorgon, neste veke, om ein månad, om eit år. Lite veit mennesket, stod det på den vesle runerista pinnen dei fann under golvet ved restaureringa av Bryggen i Bergen. Slik er det. Vi veit lite. Vi kjenner ikkje timen, står det i skrifta. Men vi veit at den kjem. Uavvendeleg kjem den timen som er vår. Då er det ingen veg attende. Då bør ein ha gjort det ein kan for å ha ordna sitt bu. Er det det eg gjør no? Ordnar eg mitt bu? Er det det dette handlar om? At eg ordnar buet mitt? Gjør opp status etter 50 års levetid? Gjør eg det som overlevering, som oppsummering, eller gjør eg det som reinsking, som katarsis, som avslutning før eg går vidare til noe anna? Vil eg lukka denne boka og starta på noe nytt? Vil eg? Eg må sirkla inn staden der det brenn. Døden. Livet. Det altfor korte livet. Alle tings forgjengelegdom. Kjensla av at alt blir borte for meg. Kjensla av at alt blir tatt frå meg. Kjensla av at eg heile tida mistar. Som ung kjende eg det som om eg heile tida blei gitt noe, som om eg tok imot, som om livet kom med gåver til meg. Eg kjende det som om eg heile tida vann eit eller anna eg ikkje riktig visste kva var. Men eg vann. Det var ei sikker kjensle. Det var ei god kjensle. Dei siste ti åra, etter at eg fylte førti, eller, i grun18
nen, frå eit par år før eg fylte førti, var det som om denne prosessen brått snudde seg. Det eg før hadde tenkt på som vinst, som utvikling, som framsteg, som sigrar, ja, lat meg bruka det ordet, det eg før hadde tenkt på som sigrar, snudde seg brått mot meg og såg ut som tap. Frå å vera ein som hadde sett på seg sjølv som ein vinnar, ein av dei som fekk det til i livet, begynte eg plutseleg å sjå på meg sjølv som ein tapar, som eit offer, som ein av dei som ikkje fekk det til. Som ei feilvare, ein av dei som blir skilt ut av den store produsenten og kasta på skraphaugen. Eg var 36 år, nesten 37, då det skjedde. Midt i livet. Fram til dess hadde eg alltid tenkt at eg var på veg oppover. Framover. At livet mitt var framgang og oppstiging. Men her i denne byen begynte det å snu. 36 år gammal, nesten 37, begynte eg på ei omvurdering av alle verdiar. Det som eg før hadde halde for rett, begynte eg no å halda for falskt. Og det som eg til dess hadde halde for falskt, begynte eg å tenka på som rett. Eg begynte å falla. Som trettiseksåring begynte eg å falla. Var det då det begynte? Forfallet? Snudde livet mitt her, i denne byen, då eg var trettiseks? Hadde eg fram til dess heile vegen hatt ei framdrift? Vore på veg ut i verda? Ut i livet? Bort frå Odda? Bort frå fabrikkarbeidet? Bort frå far min? 19
Det var her eg første gong lengta heim. For første gong lengta eg heim. Eg var blitt trettiseks år. Nesten trettisju. Midt i livet. Og eg lengta heim. Det var det eg gjorde. Lengta etter Odda. Etter språket, humoren, måten å snakka på, vera på, gå på. Måten å vera odding på. Aller mest lengta eg etter far min. Etter at han skulle sjå kven eg var. At han skulle anerkjenna meg som son sin, den førstefødte, den eldste, hans kjøtt og blod. Eg lengta etter at vi skulle finna saman. Og eg visste at det var umulig. At det var gått for langt. At eg var blitt den bortkomne sonen. At vegen heim var stengt for meg. Likevel lengta eg heim. Heim til det som kunne ha vore. Kanskje òg til det som hadde vore, men mest av alt lengta eg til det som kunne ha vore. Kanskje var eg som elefantane i eventyret, i fabelen, som søker heim for å døy? Eller som opolaksen, laksen frå elva som renn gjennom Odda, som fossar seg ned frå Sandvinsvatnet mot havnebassenget, som skiller det gamle jordbruksodda frå industriodda, opolaksen som kjem heim for å gyta, som kjem inn fjorden, inn frå havet, som vil formeira seg, spreia gena sine, med livet som innsats vil opolaksen føra slekta vidare, den staute opolaksen som har kjent salt hav, mindre salt fjord, og, til sist, attende i ferskt brevatn i fødeelva, opoelva, elva som skiller mellom før og no, mellom før og etter. 20
Eg ville heim. Men kunne det ikkje. Er det difor eg støtt kjem attende hit til denne byen? Tilbake til vendepunktet. Tilbake dit livet mitt snudde og eg møtte meg sjølv i døra. Tilbake dit fallet mitt begynte.