1 Lær
å lære
1 No har du lært åtte ulike læringsstrategiar. Korleis bruker du dei? Gjer som Ingrid og fyll ut skjemaet. Ingrids skjema: LÆRINGS STRATEGI
Når bruker Kva liker du Kva liker du du denne ved denne ikkje ved denne læringsstrategien? læringsstrategien? strategien?
På sporet av forfattaren
Før eg les, medan eg les og etter at eg har lese.
LÆRINGS STRATEGI
Når bruker Kva liker du Kva liker du du denne ved denne ikkje ved denne læringsstrategien? læringsstrategien? strategien?
Tankekart Nøkkelord VØL-skjema BISONoverblikk Samandrag Læresamtale SAM-skjema På sporet av forfatteren
2
Strategien tek Strategien gjer mykje tid. det lettare å skjøne kva som er viktig i teksten.
2 Bruk SAM-skjemaet til å samanlikne dei to læringsstrategiane BISON-overblikk og tankekart.
Eg samanliknar
enkle teikningar BISON-overblikk B – Bilete og bilettekstar I – Innleiing S – Siste avsnitt O – Overskrifter N – NB-ord – Ord som skil seg ut
SKRIV TYDELEG
NØKKELORD I SIRKLAR TEMAET I MIDTEN
3
3 Ta eit BISON-overblikk over teksten «Kva er ein promp?» nedanfor.
Kva er ein promp? Alle menneske prompar – babyar og besteforeldre, prinsar og professorar, skiløparar og sjakkspelarar, dykkarar og dyrepassarar. Dei som seier at dei aldri prompar, snakkar ikkje sant. For alle prompar, iallfall når dei søv. I gjennomsnitt prompar vi 14 gonger i døgnet. Å prompe høyrer med til det å vere menneske. Tarmgass Ein promp er ei lita mengd med tarmgass som slepp ut gjennom endetarmen. Og tarmgass, det er den gassen som blir laga i tarmane når maten blir melta. Vi lagar mellom éin og halvannan liter tarmgass per dag. Noko av gassen blir sogen opp i blodet saman med næringsstoffa frå maten, men mellom to og sju desiliter blir sleppt ut gjennom endetarmen. Tarmgassen består for det meste av luft og ein gass som heiter metan. Korkje luft eller metan luktar noko særleg. Men det gjer jo ofte promp. Lukta kjem frå andre stoff i tarmgassen, særleg svovel. Svovelsambindingar luktar fælt, om lag som rotne egg, og det blir laga ekstra mykje svovel når vi har ete mat som inneheld mykje egg eller feitt. Prompelydar Ein promp kan lage mange ulike lydar. Dersom gassen siv sakte ut og musklane rundt endetarmen er slappe, blir prompen lydlaus. Men dersom du strammar musklane rundt endetarmen, samtidig som du trykkjer på med magemusklane, får du ein promp som høyrest. Det verkar på same måten som når du fyller kinna med luft. Dersom du strammar leppene når du pressar lufta ut, får du ein prompelyd. Men dersom du slappar av i leppene, blæs lufta nesten lydlaust ut.
4
4 Nærles teksten «Kva er ein promp?» og set strek under viktige ord. 5 Skriv nøkkelord til teksten «Kva er ein promp?». Nøkkelord til første avsnitt:
__________________________________________________________________________________________
Nøkkelord til andre avsnitt: __________________________________________________________________________________________ Nøkkelord til tredje avsnitt: __________________________________________________________________________________________ Nøkkelord til fjerde avsnitt:
__________________________________________________________________________________________
6 Lag eit samandrag av teksten «Kva er ein promp?». Skriv éi setning for kvart avsnitt. Bruk dine eigne ord. Overskrift: ________________________________________________________________________________________________________________________ Første setning: _________________________________________________________________________________________________________________ Andre setning:
_________________________________________________________________________________________________________________
Tredje setning: _________________________________________________________________________________________________________________ Fjerde setning:
_________________________________________________________________________________________________________________
PÅ SPORET AV FORFATTAREN Før du les: Leit etter 1 BISON-punkta 2 punktlister, rammer og boksar
Medan du les: Legg merke til 3 ord som bind saman teksten og hjelper lesaren vidare. Det kan vere – forsterkande ord, som viktig, først og fremst, veldig, svært, mange, mest – forklaringsord, som derfor, fordi, sidan, for eksempel, altså, dermed, nemleg – motsetningsord, som men, likevel, på den andre sida, sjølv om – rekkjefølgjeord, som først, så, deretter, dessutan, til slutt, før, no, då, for det første, for det andre, for det tredje, osv. – oppatt-takingar Etter at du har lese: Leit etter 4 tema for kvart avsnitt – kva handlar avsnittet om? Skriv gjerne nøkkelord. NB! Det er sjeldan du finn alle typar spor i ein og same tekst! Hopp over dei punkta du ikkje finn, og gå vidare til neste.
5
7 Finn spor etter forfattaren i teksten «Fisefint?». Følg oppskrifta på plakaten på førre side. Skriv nøkkelorda i margen.
Fisefint? «Kjært barn har mange namn», seier vi når vi har mange ord for den same tingen. Og vi har mange ulike namn på det som skjer når vi slepper ut gass der bak, for eksempel tarmgassutslepp, fis, flatus, promp, fjert, vind og prupp. Tarmgassutslepp er jo lett å forstå, men det er ikkje mange som bruker det ordet til dagleg. Då er prupp og promp mykje vanlegare. Dette er lydhermande ord, altså ord som hermar etter sjølve prompelyden. Flatus er latin, det språket dei brukte i det gamle Romarriket. I dag bruker legar over heile verda ord og uttrykk frå latin når dei skal snakke om kropp og sjukdommar. Dersom legen skriv «pasienten har flatus», tyder det berre at pasienten prompar. Men det høyrest jo litt finare ut med flatus enn promp, ikkje sant? Vind er også eit ord du kan bruke, om du vil vere ekstra høfleg og forsiktig når du snakkar om sånt. Men dei eldste norske orda er fjert og fis. Fjert er så gammalt at det stammar frå gresk, akkurat som det engelske ordet fart. Du ser kanskje at orda liknar på kvarandre? I somme ordbøker står det at ein fjert lagar lyd, medan ein fis er lydlaus. Det er iallfall ein del menneske som bruker dei to orda slik. Og det 6
gamle norske verbet å fise kan også tyde å «blåse» eller «puste». Oskeladden heitte eigentleg Oskefisen i dei gamle norske folkeeventyra. Då Asbjørnsen og Moe skulle skrive ned desse forteljingane, torde dei ikkje bruke eit så stygt ord. Men namnet Oskefisen tyder rett og slett «ein som blæs på glørne i oska»! No held vi det ikkje for å vere særleg pent å seie «fis» eller «fise». Men når vi skal snakke om nokon som prøver å gjere seg finare enn dei er, kan vi seie at dei er fisefine. Og det er jo litt rart, sidan det ikkje er særleg fint å fise. Språkforskarane er ikkje heilt sikre på kva dette uttrykket kjem av. Kva trur du? 8 Bruk SAM‑skjemaet til å samanlikne dei to orda fis og flatus.
Eg samanliknar <ill.: gjenbruk av uutfylt SAM-skjema = ill. 5>
7
3 Skriv
betre
1a Byt om på rekkjefølgja av orda, og skriv setningane nedanfor på ulike måtar. Eksempel: Eg kjøpte ein ny sykkel i fjor sommar. I fjor sommar kjøpte eg ein ny sykkel. Ein ny sykkel kjøpte eg i fjor sommar.
Eg miste mobiltelefonen min i går. __________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________
Eg sperra telefonen då eg oppdaga det. ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________
Eg skjøna at eg hadde vore for sein, då eg fekk rekninga. ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________
Eg brukte ei heil månadslønn på å betale for andre sine samtalar. ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________
b Set eit kryss ved dei setningane du synest er best. 8
c Skriv teksten om mobiltelefonen med dei setningane du har sett kryss ved. ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________
d Forklar kvifor teksten din blei betre enn teksten i boka. ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________
2 Les tekstane nedanfor og skriv dialogar. Du må velje anten replikkstrek eller hermeteikn gjennom heile teksten. Bruk ulike utsegnsverb! Arne vekkjer pappa klokka sju ein søndag morgon. Pappa spør kvifor han blir vekt så tidleg. Arne svarer at mamma har sagt at han ikkje får spele musikk når pappa søv. ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________
Ein bonde spurde ein gut om kor mange sauer guten trudde det var i fjøsen. Guten svarte fort at han meinte det var 94 sauer der. Bonden kunne ikkje forstå korleis guten hadde greidd å telje så raskt. Guten svarte at han berre hadde talt beina og så delt på fire. ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________
9
3a Lag ei personskildring av dama på teikninga. Følg punkta på plakaten «Personskildring» på side 61 i språkboka. ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________
b Lag ei personskildring av guten. ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________
10
c Skriv ein dialog mellom dei to personane på teikninga. Kva trur du dei snakkar om? Bruk ord og uttrykk som du trur dei vil bruke. ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________
4 Studer biletet på side 58 i språkboka. a Kva ser du på biletet? ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________
b Kva høyrer du når du ser på biletet? ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________
c Kva luktar du? _______________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________
d Kva får biletet deg til å tenkje på? ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________
11
e Zoom inn på ein detalj, og gi ei så god skildring av denne detaljen som du greier. ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________
5 Anna hadde vore hos tannlegen og skreiv dette om tannlegebesøket: Ein dag var eg hos tannlegen for å få trekt ei vond tann. Eg grudde meg, men det gjekk bra. I staden for å skrive …
kan du skrive meir om ...
Ein dag
Kva for ein dag? Formiddag, ettermiddag …?
Eg var hos tannlegen
Kva såg ho der? Kva høyrde ho? Kva lukta ho? Kva tenkte ho på?
Tannlegen
Kva sa tannlegen? Utsjånad? Alder?
få trekt ut tanna
Kva kjende ho? Kva høyrde ho? Kva såg ho?
12