haizetara 7 BIDAIA ALDIZKARIA
Banks penintsula Zeelanda Berriko azken tontorreko badia ezkutuak
BASAMORTUTIK BASORAINO OINEZ
JORDAN TRAIL
PeĂąa del castillo
Elurraren magia Kantauriar mendikatean
Jekaterinburg Europaren eta Asiaren arteko mugan, Ibilbide Gorriari jarraituz
Irlanda
Galway eta Clare konderrietan aniztasun bila
Azaleko argazkia: Pedram Yazdani
Argitaratzailea: Astero. Herritar Berri SLU. Editorea: Amaia EreĂąaga Argazkigintza: Conny Beyreuther Egoitza: Portuetxe, 23 -2.A 20.018 Donostia e-posta: zazpihaizetara@astero.net tfnoa: 943 31 69 99 www.zazpihaizetara.com LEGE GORDAILUA: SS-238-2008 INPRIMATZEN DU: Printek Inprimategia. Zamudio
28
20 38
6
16 44
aurkibidea131
16 El Alto Boliviako bigarren hiri handienean, arkitektura «neoandetarraren» definizio pean mugak zeharkatu dituen mugimenduaren bila joan gara.
28 Jekaterinburg Errusiako Uraletako hiriburua oinez ezagutzeko modu erraz eta dibertigarriena lurrean margoturik aurkituko dugun marra gorriari jarraitzea da.
20 Irlandako mendebaldea Irlandan altxor bat azaleratzen da ematen dugun pauso bakoitzeko. Horren adibide da Galway eta Clare konderrien edertasun ezkutua.
38 Peña del Castillo Mendi arabar honek panorama ederra eskaintzen du. 1.431 metroko behatoki dotoretik, Kantauriar mendikateko gailurrik bisitatuenetakoa da.
44 Banks penintsula Zeelanda Berriko hegoaldeko uharte hau lurreko indar suharren oparia da, ondoren ozeanoak eta aireak zizelkatutakoa.
06 Jordan Trail Jordania ezagutzeko hamaika modu daude; horietako bat da Jordan Trail ezaguna. 650 kilometroko bidea, herrialdea iparretik hegoraino ezagutzeko, 52 herri eta hiri baino gehiagotik igaroz. Zortzi etapa ditu, Um Qais-etik Aqaba-raino, eta 40 eguneko ibilaldia eskaintzen du, Jordaniaren historian, kulturan eta naturan barrena.
52 Proposamen tematikoa 2020an diru asko xahutu gabe bisita daitezkeen zortzi helmuga. 56 Hitzorduak 2019ari agur esateko hiri aproposak 58 Liburuen txokoa Durangoko Azokak ekarri duen «uzta» berriaren adibide batzuk. 60 Gogoan hartu Cesar Manriquek zizelkatu zuen Lanzarote. 61 Zinema bidaiaria Star Wars, 40 urteko sagaren amaiera. 62 Laburrak 3
Munduari begirada
4
FALKLANDAK Pinguino ama eta bere txita dotorea lanetaren iparraldeko erdian hotzaren menpe gauden bitartean, beste erdian uda australak dakarren eguraldi onaren iritsieraz gozatzen ari dira. Eguzkiaren izpiekin gustura daude oso, esaterako, argazkiko errege pinguinoak. Bai, zeren buru laranjako Aptenodytes patagonicus honen gibelean –horixe da pinguino mota honen izen zientifikoa– txintxo-txintxo gaztaina koloreko lumaz osatutako beroki integral dotoreaz ondo babestuta doana bere txita baita. Bigarren pinguino mota handiena da, enperadorearen atzetik, eta Antartikaren iparraldean soilik aurkitu daiteke pinguino mota ikusgarri hau, zehazki Suaren Lurraldean edo Falkland uharteetan (ingelesez Falkland Islands; gaztelaniaz Islas Malvinas). Hauek azken artxipelago honetan aurkitu ditu argazkilariak, Volunteer Point izeneko gunean.
P
Argazkia: Pablo Porciuncula Brune
5
Jordan Trail JORDANIAKO OINEZKO ZEHARKALDIA Testua eta argazkiak: Pedram Yazdani Hejazi
JORDAN TRAIL
Berrogei egun oinez basamortutik mendiraino, hegoaldetik abiatuta, Itsaso Gorritik. Hori eskaintzen du Jordain Trail delakoak; 650 kilometroko ibilbidea, Wadi Rum basamortuko hareharrizko mendietan barrena hasi, planetako puntu baxueneraino jaitsi –Itsaso Hila, 430 km itsas mailatik behera– eta Jordania iparralde jori eta menditsurantz jarraitzen duena.
8
amaika modu daude Jordaina ezagutzeko; horietako bat da Jordan Trail ezaguna. 650 kilometroko bidea, herrialdea iparretik hegoraino ezagutuz, 52 herri eta hiri baino gehiagotik igaroz. Zortzi etapa ditu, Um Qais-etik Aqaba-raino, eta 40 eguneko ibilaldia eskaintzen du, Jordaniaren historian, kulturan eta naturan barrena. Bertako negu gogorra eta uda itogarria aintzat hartuta (batez ere, basamortuan), udazkena eta udaberria dira Ekialde Ertaineko herrialde hau oinez ezagutzeko sasoirik onenak. Haxemi erreinua ibilbide basati eta askotariko gisa agertuko zaigu zeharkaldi honetan. Bertako biztanleek oso ondo hartzen dituzte kanpotarrak eta gastronomia oso aberatsa da... eta hori gauza ederra da, tarteka kanpin-gas-ean kozinatzeari uzteko. Saudi Arabia, Irak, Siria, Palestina, Israel eta Egiptok inguratuta, Jordaniaren mugak afrikar mosaikoa margotu zuen artista berak margotu zituela dirudi. Hain-
H
Lerroon ondoan, Petrako monasterio ikusgarria. Turista guztiak ez dira bertaraino iristen. Ezkerreko orrialdean, Wadi Rumeko Abu Yaghem gidari beduinoa. Eta erreportajea zabaltzen, Little Petra eta Danaren arteko zatian basamortuan lausotzen diren mendiak.
9
JORDAN TRAIL «Jordan Trail» bidea ederra baina gogorra da. Egunak eman ditzakegu inor ikusi gabe. Artzain beduinoren batekin topo egitea pozgarria izaten da.
bat etnia mutilatu zituzten muga zorroztu horiek; esaterako, beduinoen etnia, nahiz eta horiek lerro zatitzaile bihozgabe horiei jaramon handirik egin gabe jarraitzen duten, ezta urruneko hiriburuari ere. Herrialdea itotzen ari diren zerga altuak beraiei ere ezartzen saiatzen da gobernua, baina arrakasta gutxirekin. Amman: Hiriburu kaotikoa Bi egun aski dira haxemi hiriburuan, Amman-en, bertako kaosaz ohartzeko. Antzina Filadelfia zen eta hiru muinoren gainean (jabal arabieraz) eraiki zen, itsas mailatik 800 metrora. Antzinako gotorlekua da talaiarik onena esne-itxurako harrizko eraikin kubikoz osaturiko paisaia hau begiztatzeko. Goitik begiratuta, ba-
dirudi gure oinetan mendi malkartsuen artean azukre-koxkorrez osaturiko alfonbra bat dugula, itsaso bizi batean anarkikoki flotatzen duten azukre-koxkorrez osaturiko tapiz bat. K.o. II. mendeko erromatar teatro maiestatetsutik, jende korronte bat azoka nagusitik sartu eta irten dabil. Souq du izena azokak eta bertakoek Al-balad esaten diote. Talar kaletik hurbiltzen ari garela, murmurioa burrunba bihurtzen da. Erlauntz honetako dendatxo bakoitzetik “maukak” eskaintzen dizkigute. Espaloian bertan dauden bozgorailuetatik arabiar musika distortsionatua entzuten da. Baina halako batean, Al-Husseinen meskitak iskanbila hori geldiarazi du bere minaretetik, Koraneko kantuak zabaltzen baitira bertatik. Nahitaezko otoitzaren ondotik, salerosketen zalaparta berpiztu da, eztabaidan batzuk, bostekoa elkarri emanez bestetzuk. Aqaba: Zeharkaldiaren hasiera Thomas Edward Lawrence, “Lawrence Arabiakoa” ezaguna, Aqaban ibili zen eta bere arrastoa utzi zuen puntu geografiko honetan, ibilbidearen hegoaldeko muturrean. XX. mende hasieran, Lehen Mundu Gerra betean, britainiarrek eta frantsesek otomandar inperioaren gotorleku nagusia zena bonbardatu zuten, eta, hala, Aqabako gudua erraztu zuten; horrela berreskuratu zuten Aqaba Lawrence Arabiakoa dotorea buru zuten arabiar irregularrek. Itsaso Gorriko bazter honetan –afrikar partizioa egin zutenek Jordaniari eman zioten, hala itsasorako irteera bakar bat utziz–, ura pilatu dugu, zineman abenturazale ospetsu eta polemikoaren papera egin zuen Peter O’Toole aktorearen gameluak bezala, Wadi Rum basamortuan aurrera egiteko. Unescoren munduko ondare izendapena du eremuak. Denbora gutxira basamortuko lehen tontorrak agertu zaizkigu, Jabal Umm ad Dami mendia (1854 m) esaterako, Jordaniako puntu garaiena. Eskualde hau nomada beduinoena da; beraiek zaintzen dute eta hor zehar ibiltzen dira eta klandestinoki Saudi Arabiatik inportatzen dituzten matrikularik gabeko 4x4 ibilgailuetan. Estatuak eskatzen dituen mugazerga altuei muzin egiten diete hondarretako ibiltariok. Basamortu honetan galtzea oso erraza da eta beduinoek behin eta berriz erreskatatu behar izaten dituzte noraezean eta egarriak jota dabiltzan turistak. Beduino hauetako zenbaitek beren ohiko jarduerez gain eskalada eta gida lanak egiten dituzte hareharrizko eta granitozko horma hauetan. Horietako bat da Abu Yaghem, zeinak Wadi Ram herri txikian mundu osoko eskalatzaileei harrera egiten dien. Burutik oinetara zuri-zuri jantzita, paretak hutsik di-
10
tuen eta alfonbraz estalitako zorua duen bere egongela xumearen erdian eserita dagoela, Abu Yaghemek azukre mordoa duen tea zerbitzatzen du, patxada ederrean. Une batez denbora gelditu dela dirudi; basamortuan barneratzeko eta eskalatzeko dugun grinak bertako lasaitasunarekin talka egin du. Ahoa eta odola goxatu ostean, gidarekin goaz bere 4x4 ibilgailuan, triki-traka; bera lasai asko, beso bat leihatilan jarrita, gainerako bidaiariak eta bere trasteak sabaiaren eta leihoen kontra errebotatzen goazen bitartean. Bere kanpalekura iritsitakoan, ohiko duenez berrogeita hamar kolpe emanda maletategia zabaltzea lortu du, eta janaria eta te gehiago prestatzeko sua pizten hasi da.
Petra: Berraurkitutako hiria Petra da, zalantzarik gabe, herrialdearen amu turistiko nagusia eta sarreraren 60 euroko prezioak kasik legez kanpokoa dirudien arren, bizitzan behin gutxienez bisitatu beharrekoa da. Sarrera eskuan dugula, esparruan zuzenean sartu beharrean, Little Petra herritik abiatuta 15 kilometroko ibilaldia egitea komeni da; horrela, atzeko aldetik sartzeko. Askoz ere gozagarriagoa da Petran era horretan sartzea, lehenik Deir-era sartuz, I. mendean nabateoek eraikitako monasteriora, alegia. Horrela, sarrerako jende saldoa saihestuko dugu eta harrian zizelkaturiko egitura ikusgarri honetara helduko garen bermea izango dugu. Petra desagertuta egon zen mendeetan, 1812an isla-
Paisaiak aldatzen joaten direla eta, Petra eta Danaren arteko ibilbidea da gomendatuena. Horrek ez du esan nahi turista asko dagoenik, ez baita jende askorik bertaratzen.
11
JORDAN TRAIL Goian, ezkerretik eskuinera, artzain beduino bat, inguru hauetan gero eta ohikoagoa den arte urbanoa (grafiti honek berdintasuna aldarrikatzen du; ÂŤDenak berdinak garaÂť dio) eta Madabako San Jurgi elizako mosaiko bat. Behean, Amman-en antzoki erromatarraren ikuspegia.
12
mera bihurtutako esploratzaile suitzar batek bertakoen konfiantza eskuratu eta altxor handi ezkutu hori erakutsi zioten arte. Badirudi Mendebaldeak “deskubritzen� ez duen arte, Ekialdea ez dela existitzen. Dana: bideko harribitxia Little Petratik bideari berrekin, eta hiru egun ditugu aurrean Danako natur erreserbaraino. Ibilbideak sigisaga egiten du irteerarik gabekoak diruditen pareta ikusgarrien artean eta mendebalderantz egiten du kilometro batzuetan, beste wadi ikusgarri batean sartu aurretik; arabieraz wadi esaten diote normalean lehor egon arren uholdeekin bat-batean urez bete eta arriskutsu bihurtzen diren ibaien ibilguari. Nabateoen hondakin batzuk ikusi ondoren, 15 bat kilometrora, Jabal Safaha mendia inguratu behar da. Honek badirudi arroka bolkanikoko kuboak jaurti dituela ahotik bere hareharri eta granitozko mendi-hegaletara. Oso garai desberdinetan higatutako arroken nahaspila. Harrigarria da ere itsas fosilak, barraskilomaskorrak eta errekarriak aurkitzea, behinolako oroitzapenak, duela milioika urte Arabiar pentsintsula urpean eta Afrikari lotuta zegoenekoak. Hamar kilometro aldapan behera egin ondoren, Wadi Fayd zirraragarrira helduko gara. Arroila honetan ia ez da argirik sartzen eta horma makurrak ditu. Litekeena da gure mapetan agertzen den iturburuetakoren bat lehor egotea. Halakoetan duela mende asko lehortu direla dirudi, eta wadi honetan uholde-arriskuaz ohartarazten duen kartela ikustean gehiegikeria galanta iruditu zaigu. Jakina, hala ere, badaezpada tentuz ibiliko gara eta zelaian kanpatuko dugu. Hurrengo igoerari ekin aurretik ura biltzeko putzuak aurkitzen emango dugu denbora apur bat. Ras Naqb Shdeid gainera heldutakoan bista ikusgarriak aurkitu ditugu. Mendikatea oinetan ezabatzen da eta Israeleraino iristen den basamortu gune amaigabea agertzen da. Tenperatura handitzen doa jaitsi ahala; egun erdiko jardunaldia da eta egarriak jota distantzien nozioa galdu dugu. Harrigarriro, zuhaitz bakarti bat topatu dugu harritzaren artean, berde eta sendo. Urrunean ikusten dugun puntu beltza beduinoen kanpamentu bat izango da seguru asko. Haur bat agertu da muino baten atzetik. Geldirik dago eta bat-batean harriak trebeki jaurti eta bere ahuntz taldea mugiarazi du. Herri bat baino beduinoen kanpamentu bat da Feynan, eta hortik aurrera Dana ibaiaren harana naturaerreserba gune bihurtzen da, non beduinoek soilik kanpatu dezaketen. Aurrera goazela harana ireki eta itxi egiten da tarteka. Basamortua igaro ostean landaredia oparoak eta hegazti barietate ugariek liluratuta utzi gaituzte. Lasaitasuna da nagusi hemen, eta
GIDA PRAKTIKOA Eskualde hau ez da xendazaletasunarekin lotzen, baina Jordaniak bide on ugari eskaintzen ditu, iparraldeko baso-erreserbak zeharkatzen dituztenak eta Mujibeko ur-jauzien gainetik eta Petra eta Wadi Rumeko ganadu-pistetatik igarotzen direnak. Jordan Trail eginez (650 km luze da eta 36 egun irauten du; 42, atseden hartzeko geldialdiekin) helmuga horietako asko lotu daitezke. Bide hau munduko txango onenetako bat da, National Geographicen arabera, eta Dana-ko Biosferaren Erreserban lau biosferatatik igarotzen da.
Informazioa jordantrail.org orrialdean eskuratu
ditzakegu beharrezko mapak, bai eta lotarako lekuei buruzko informazioa, gomendioak eta oharrak ere. Ez da jende asko ibiltzen bide honetan eta zenbait egun inorekin topo egin gabe eman ditzakegu.
Dirua Dinar jordaniarra (JD), trukean 1,26 euro.
Gastronomia Baba ganush, mansaf, tabule... horiek dira plater tipikoak. Berenjena, txitxirioak, jogurta eta oliba-olioa dira gastronomia aberats honetako plater askoren oinarria.
Bisa 40 dinar jordaniar. Aireportura iristean eskuratzen da.
Garraioa Autobus zerbitzua eskasa da, baina autostop egitea eta ibilgailua partekatzea oso ohikoa da.
Mendiko dendak Mendiko materiala eskura daitekeen denda bakarra Ammanen dago eta Trek du izena.
Oroigarriak Xaboi eta krema naturalak erostea merezi du. Iparraldean ekoizten dituzte edota Alepotik inportatzen dituzte eta The Soap House eta gisako dendetan eskura daitezke. 13
JORDAN TRAIL Wadi Rumeko gauak ahaztezinak dira. Fox Camp beduinoen kanpaleku bitxian, are gehiago. Ondoko orrialdean, basamortua bere ederrean –erraza da bertan galtzea–, Herkulesen Tenplua, eskalatzailea basamortuan eta gameluak.
14
oharkabean ahuntz saldoa igaro da gure paretik eta atzera isil-isilik desagertu. Madaba-tik Irbid-era: Ekialde Ertaineko lehenengo mapa Madabako San Jurgi eliza bizantziarrean mosaiko handi bat dago, Jerusalem eta Lur Santuaren lehen errepresentazio kartografikoaren mosaikoa. Bertan mapa bat agertzen da, Moisesek Nebo menditik izan omen zuen irudipena azaltzen duena. Elizatik kilometro gutxi batzuetara dago mendia. Irbid-era joateko iparralderantz eginda bidea guztiz eraldatzen da. Soroak, fruta-arbolak eta basoak tartekatzen dira men-
dien artean. Hemen beduinoen lasaitasunak ez luke lekurik, erritmoak bestelakoak dira; lurra etengabe lantzen da fruituak errepide bazterrera jaitsi eta herria eta hiriburua hornitzeko. Iparraldean ibilbidea markatuago eta argiagoa da hegoalde labirintikoan baino. Era berean, ostatu hartzea ere errazagoa da, nahiz eta kanpin-denda arrastaka eramatea esperientzia berezia den, batez ere gau ilun izartsuetan: lasaitasun betean zentzumenak zorroztu egiten dira, norbera ere zirkinik ez egiten ahalegintzen da eta, halako batean, belarrira pega-pega eginda astoaren arrantza luzeak tinpanoak zartatzen dizkigu... eta xarma, jakina. •
16
El Alto AIMARA KULTURAREN TENPLU BERRIAK Andeetako gurutzeek, transformers-ek, sugeek edo plater hegalariek edertzen dituzte zazpi solairu izatera hel daitezkeen eraikin deigarri hauen fatxadak. El Alto hirian gaude, arkitektura «neoandetarraren» definizio pean, Boliviako mugak zeharkatu dituen mugimenduaren «Mekan». Aimara merkatari dirudun berrien ametsen isla, «cholet» izenez ezagututako etxe hauek sentimendu kontrajarriak sorrarazten dituzte. Testua: Marian Azkarate Argazkiak: Pedro Ugarte eta Aizar Raldes
17
EL ALTO
oliviak bizi duen egoera soziopolitiko nahasi eta kontrajarriaren isla izan daiteke Inticholet izeneko lehiaketarekin gertatu dena; azaroaren hasierarako Boliviaren “harrotasuna� irudikatuko zuen eraikuntza zein den jakinaraziko zuela iragarri baitzuen El Altoko Udalak. Xedea, nazioarteko turismoa Boliviako hiri gazteenera eta, populazioaren aldetik, lurraldeko bigarren hiri handienera erakartzea izango zen. Hautaketa bozketa herrikoi baten bitartez gauzatuko zuten eta, garrantzitsuena, herrialde honek nazioartean eman nahi zuen irudia indigenen kulturarekin lotuta geldituko zela erabat, eraikuntza hauek aimara kulturaren mugimendu arkitektoniko eta soziokultural berriaren adierazle baitira. Tamalez, Boliviak bizi duen egoera nahasiaren eraginez, Evo Moralesen gobernuaren aurkako estatu-kolpea zela eta, beste hainbat gauzarekin gertatu zen legez, Inticholet lehiaketa oroigarrien kutxan ahaztuta gelditu da. Akabo aimara izatearen harrotasuna, oraingoz bederen. La Pazen ondoan dago, itsasoaren gainetik 4.070 metrora zintzilikatuta bezala, El Alto hiria. Milioi bat biztanle ditu eta han bizi direnak aimarak dira, gehienak txiroak. Baina beraien artean dirua egin duten merkatariez osatutako burgesia indartsua sortu da, “ekonomia informalean� jaun eta jabe izatera iritsi dena. Kontuan izan behar da hiriaren %85 ekonomia horretatik hornitzen dela; hau da, salmenta ibiltaritik
B
18
edo imitazioko ekoizpenetik (mugikorrak, jantziak...). Aimara burgesia dirudun honek ez zuen bere hiri eta auzoetatik alde egin nahi, baina biziki maite zuen bere estatus berria adieraztea. Eta nola? Etxe ikusgarriak eraikitzen. Yolanda Salazar soziologoak (“Arquitectura emergente: Una nueva forma de construir imaginarios urbanos en El Alto”, liburuaren egilea) 2006an Evo Moralesen hautaketarekin lotzen du mugimendu honen sorrera, Boliviako lehen lehendakari indigena boterera iristearekin batera, alegia. Mamaniren asmakizuna eta aldarrikapena Freddy Mamani da neoandetar estilo arkitektonikoaren aitzindaria, zalantzarik gabe. Catavi komunitate txikian jaiotako igeltsero ohi honek Ingeniaritza ikasi zuen eta, La Paz, Oruro eta Potositik iritsitako milaka nekazari indigenen uholdea El Alton errotu zenean, asmo bat otu zitzaion; aimara arkitekturaren berezko nortasuna sortu edo aurkitu beharko luketela. «Hiriari bere nortasun propioa eman nahi diot gure berezko kulturako osagarrietan oinarrituta», adierazi zuen orain gutxi egindako elkarrizketa batean. Jaso zuen lehen eskaera Francisco Mamanik egin zion, mugikorrak inportatzen zituen merkatari batek. 300 metro karratuko orubea zuen eta bertan etxea eraiki nahi zuen, baina ez zuen oso argi nola behar zuen izan. Orduan «eraikin dotore bat, egitura andetarrekoa, koloretsua, eta jaietako saloi handi batekin proposatu nion; hirian
ordura arte inoiz ikusi gabeko etxea», gogorarazten du arkitektoak. Egitura hark markatuko zuen aurrerantzean cholet gisa ezagutu direnak... deskribaezinak, minimalismoarekin zerikusirik ez duten fatxadekin, bortitzak eta deigarriak goi-ordokien paisaia monokromatikoan. Hasieran transformer deitu zitzaien, gero chola, mespretxuz. Azkenean cholet kontzeptua atera zen, chalet eta choloren arteko hitz jokoa. «Bi milioi dolar inguru balio duten eraikinak diren arren, choletak ez dira lortutako aberastasunaren adierazle soilik, kultura baten harrotasunaren isla baizik», Hidelberto Marquezen esanetan. El Altoko Turismo bulegoko zuzendaria da bera. Gehienak hiru mailetan banatzen dira, aimaren mundu ikuskerari jarraiturik: alajpacha edo goiko solairuak, non jabea eta senideak bizi diren; akapacha edo “poztasunaren gunea”, ezkontza eta urtebetetzeentzat, eta, azkenik, manqhapacha edo “jateko ematen duen gunea”, mota guztietako negozioetarako alokatu daitezkeen solairuak. «Txikitatik gaztelu bat izatearekin egiten nuen amets, eta neure buruari esaten nion ‘egunen batean lortuko dut’», dio Edgar Manuel Mendozak, “Neverland” etxeko jabeak. Ospetsua da oso La Pazen “Neverland” choleta, Michael Jackson pop-aren erregearen jauregian oinarritzen baita... baina aimara estiloan, noski. Jabeak jatetxea jarri zuen bertan eta, beraren hitzetan, «ametsak bete daitezkeela adierazi nahi nuen. Hori bai, oraindik dirua sor diot banketxeari». •
Ezkerretik eskuinera, «cholet» hauen adibide batzuk; «Santiago» izenekoa, «Transformer», «Havana» eta «Imperio del Rey» delakoa. Behean, aimara emakume bat hauteskunde garaian. Erreportajea zabaltzen, La Paz hiriburua El Altotik ikusita eta «Neverland» etxe eta jatetxe ospetsua.
19
Irlandako mendebaldea GALWAY ETA CLARE KONDERRIETAN ANIZTASUN BILA Testua eta argazkiak: Koldo Carrillo
IRLANDAKO MENDEBALDEA
Irlandak altxor bat ezkutatzen du ematen den pauso bakoitzeko. Kostaldean, landa guneetan zein etxe zuriz zipriztindutako muino berde eta okreetan barrena, paisaia aniztasun aberatsa aurkituko dugu ibilbide honetan. Moher-eko itsaslabar garaiekin batera, ezezagunagoak diren Burren-eko harri biluzi eta pitzatuz osatutako zoruarekin edota Connemarako mendi eta zingira ederrekin egingo dugu topo.
endebaldea oso da ezaguna labar malkartsuz jositako kostaldeagatik, baina pixka bat sakonago arakatuz gero, Galway eta Clare konderriek paisaia ederrak ezkutatzen dituzte itsasalde zein barnealdean. Are gehiago, oinez zein bizikletaz bazter ezberdinak esploratzeko tartea hartuz gero. Izan ere, inguru hau oso egokia da naturaz trankil gozatu eta ibilbideak egiteko. Mendebaldeko kostaldea miresteko beti da abiapuntu ona Wild Atlantic Way deritzon errepidea. Irlandako hegoaldetik hasi eta iparralderaino, 2.600 kilometroko ibilbidean zehar itsaslabar, uharte eta hondartza ikusgarriak bisitatzeko aukera es-
M
kaintzen digu honek. Bidaia honetan, Galway hiria izan dugu abiapuntu, hurrengo egunetan bisitatuko ditugun parajeez inguratuta dagoelako. Galwaytik hegoaldera ordubete inguruz gidatuta, Clare konderrian dagoeneko, Burren and Cliffs of Moher geoparkean barneratu gara; paisaia, geologia eta ondare arkeologiko oso interesgarriak ditu itsasalde zein barnealdean. Kostaldeko errepide atseginetan barna gidatuz, autoa bazter batean utzi eta itsasoari so geldialdia egiteko gogoa izan dugu behin baino gehiagotan. Gure lehen helmuga Doolin-en dago, musika tradizional irlandarraren etxetzat hartzen den herrixkan. Herri ho-
nek bisita ugari jasotzen ditu, Moherreko itsaslabarretatik oso gertu dagoela-eta. Hain zuzen, Doolin eta itsaslabarrak banantzen dituen 9 kilometroko ibilbideak kostaldearen ertzetik garamatza eta bidean aurrera goazen heinean itsaslabar handiak agertzen zaizkigu begien aurrean. Helmugara iristean, oso gomendagarria da bisitarigunean tartetxo bat egitea, bere erakusketa eta bideoproiekzioetan bikain azaltzen baita Moherreko itsaslabar entzutetsuen sorrera. Labarrok Goi Karbonifero garaian sortu ziren, duela 300 milioi urte baino gehiago. Sasoi hartako euri-jasek harea, lokatza eta lohi kanti-
Doolin herrixkatik paseo atseginak egin daitezke Moher-eko itsaslabarrera. Erreportajea zabaltzen, Kilkeekoak. Moherekoetan aurkituko ez dugun bakardadea izango dugu bertan.
IRLANDAKO MENDEBALDEA Georges Head lurmuturretik Kilkeeko herrixka eta bere itsaslabarrak ikusten dira, baita Bishop’s uhartea ere.
tate handiak garraiatu zituzten erreken bitartez itsasora, delta handi batera, eta milioika urteren poderioz, sedimentu hauek harri solidoetan trinkotu ziren. Hala, hareharri eta lutita (limolita eta argilita) geruzek egungo itsaslabar apartak eraiki zituzten. Labar garaiekin batera, Branaunmore itsas zutabea nabarmentzen da, zeinak ez dirudien arren itsasoaren mailatik gora 67 metroko altuera duen. Egun osoko turisten joan-etorrien ostean, ilunabarrean autoak gutxinaka aparkalekua uzten doaz eta, itsaslabarraren ertzean eserita, erabateko lasaitasunean bilduta, ederra da eguzkiaren azken printzek harrizko paretak urre kolorez nola tindatzen dituzten ikustea. Moherreko labarrak mundu osoan ezagunak egin badira ere, hegoalderantz gidatuz, herrixkak eta hainbat hondartza eder ikusiko ditugu, Lahinch, Doughmore eta Kilkee-koa kasu. Azken honen inguruan, hain zuzen, itsasertz ikusgarria dago, Moherreko jendetza atzean utzita gozatzeko modukoa, gainera. Errepideak aurrera jarraitzen du, hein handi batean itsasertzari itsatsita, Loop Head lurmutur bakartiko itsasargiraino. Bidean, altxor paisajistikoak topatuko ditugu; Kilkeeko itsaslabarren begiratokiak eskaintzen duena, esaterako; begiratzen dugun tokira begiratzen dugula, kostalde eta itsaslabarren ikuspuntu zabal eta ederra ematen digu. Burreneko ilargi-paisaia Kostaldetik barnealdera eginda, Burren Parke Nazionalean sartu gara. Kareharrizko paisaia zabala ireki da gure begien aurrean. Burren izenak (BoĂreann gaelikoz) horixe diosku, “toki harritsuâ€?, hain zuzen. Ilargikoa dirudien paisaia berezi honen jatorria Behe Karbonifero periodoan (duela 350 milioi urte) dago eta nagusiki kareharriz osatua dago. Lurrazalean gertatutako aldaketa handien ondorioz, harrizko plakak tolestu eta hautsi, eta Burrengo paisaiak bereizgarri dituen pitzadura luze eta sakonak sortu ziren. Gainera, izotz polar geruzen espantsio eta kontrakzioaren, eta euriaren eraginak glaziokarst deritzon paisaia sortu dute. Burren Parke Nazionalak 15 kilometro karratuko eremua hartzen du eta zailtasun ezberdineko hainbat ibilbide proposatzen ditu txoko eta paisaiak arakatzeko. Bestalde, Lahinch herrian hasi eta Corofin-eraino, Bu-
IRLANDAKO MENDEBALDEA
Mullaghmore mendiaren egitura biribildua. Ondo seinaleztatutako hainbat ibilbide daude berau inguratzeko zein tontorrera igotzeko. Txikian, erortzeko zorian dauden hainbat eraikin aurkituko ditugu, tartean, dorre eta gazteluak.
26
rren Way izeneko 123 kilometroko xendazaletasun ibilbide-sareak mendixka eta bailaretan barrena barneratuko gaitu. Parkeko aparkalekura iritsi orduko, Mullaghmore mendiaren forma biribilduak erakartzen du bisitariaren arreta. Harrietako pitzadurez eta arroka isolatuez gain, eremu honetan landaredi oso aberatsa aurkituko dugu. Izan ere, normalean kontinenteko toki ezberdinetan hazten diren landareak bata bestearen ondoan aurki ditzakegu; mediterraneoak, alpinoak eta artikoak, hain zuzen. Gainera, Irlandan hazten diren bertako basoko loreen %75 Burrenen hazten dira, tartean, 24 orkidea espezie. Eremu honek daukan garrantzi natural eta paisajistikoaren ondotik, ondare arkeologiko aberatsa aurkituko dugu Burrenen. Bertako 2.500 toki historikoen artean, parkeko aparkalekuaren ondoan dagoen eraikuntza megalitiko ezagunena da Poulnabrone dolmena, Irlandan datatutako monumentu megalitiko za-
harrena. 80ko hamarkadan egindako indusketetan, 21 lagunen gorpuzkiak aurkitu ziren bertan eta horien hezurren radiokarbono datazioen arabera, duela 5.200 eta 5.800 urte artean, etengabeko erabilera izan zuen. Gainera, dolmenaren inguruan, oso agerikoa da glaziokarst paisaia. Zingirak eta mendiak Connemara babesgabean Galway hirira itzuli eta mendebalderanzko bidea hartuta, bestelako paisaia miresgarriak aurkituko ditugu Connemaran. Halako atmosfera bukoliko eta basati batez inguratuta, zingiraz eta lakuz zipriztindutako lautada amaigabean edota hondartza eta badia ugarietan ia bakardadean galtzeko aukera eskaintzen digu. N59 errepideak Galway hiria eta Clifden, Connemara penintsulako herri nagusia, lotzen ditu. Ibilbide honetan, Recess udalerriaren inguruan, oso gomendagarria da errepide nagusia albo batera utzi eta iparral-
GIDA PRAKTIKOA Hegaldiak Clare konderrian Shannon aireportua dago, bidaia hau egiteko gertuen geratzen dena. Hala ere, Dublingo aireportutik Galway hirira doazen autobusak oso ugariak dira eta 3-4 orduan eramango gaituzte gure helmugara.
Nola mugitu
dera jotzea, Twelve Bens eta Maumturk mendiek, garaiera txikikoak izan arren, aho zabalik utziko baikaituzte tamainako edertasunarekin. Gainera, bidean aurrera eginda, Killary fiordo-glaziarrak eskaintzen digun ikuspegiarekin gozatzeko aukera izango dugu. Oso aldakorra da eguraldia Connemaran eta egun argitsuetan zeru urdina zingiretako uretan islatzen den bitartean, egun lanbrotsuek are itxura babesgabeagoa ematen diote paisaia basati honi. Ibilbidean atzera eginda, Clifden herrixkara doan errepidea hartu eta Twelve Bens mendiak atzean utzi aurretik, geldialdi bat egin daiteke Connemarako Parke Nazionalean. Honek 2.000 hektarea ditu eta hamabi tontor horiekin batera, zingirak, txilardi, belardi eta basoak zeharka daitezke ibilbide ezberdinetan. Galway hirira itzuli eta bidaiari amaiera eman aurretik, Connemarako paisaiaren beste aurpegi bat ezagutzea erabaki dugu. Betiere hamabi tontorrak paisaiaren hon-
doan ditugula, bigarren mailako errepideak aintzira txikiz inguratutako barnealdeko eremu hezea zeharkatzen du. Urrutira begiratuta, lautada amaigabe eta bakartia besterik ez genuke ikusiko aurrean, belarretan eta errepide erdian han-hemenka dabiltzan ardiengatik izango ez balitz. Autoa bide ertzean utzi eta argazki batzuk ateratzeko kokaleku egokia bilatzeari ekin diogu, baina zorua horren da hezea, ematen dugun pauso bakoitzak gehiago murgiltzen baikaitu paisaia latz honetan. Bidaia amaierara iristen ari da, baina aurretik Roundstone herriaren inguruko hondartza atsegin eta ederrek merezi dute tarte bat, etxera bidaiaren azken irudi gogoangarri bat eramateko. Harea zuriz osatutako Dog’s Bay eta Gurteen Bay badiek, duna sistema batez inguratuta, tonbolo eder bat osatzen dute eta inguruan paseo bat ematera gonbidatzen dute egun eguzkitsuetan. •
Hiri nagusien artean mugitzeko hainbat dira zerbitzua eskaintzen duten autobus konpainiak; nagusiak, Bus Éireann eta Citylink. Dena den, herrixketan barrena askatasunez ibiltzeko, autobusek ordutegi eta konbinazio murritza daukate. Ahal izanez gero, autoa alokatu (gogoratu Irlandan ezkerreko bidetik gidatzen dela).
Non ostatu hartu Hiri eta turismo gune nagusietan, logelak beste bidaiari batzuekin banatzen diren ‘hostel’-ak dira aukera merkeena. Bestela, ‘bed & breakfast’ ezagunak uharte osoan zehar aurkituko ditugu han eta hemen.
Jekaterinburg IBILBIDE GORRIARI JARRAITUZ
Agian turismoari San Petersburgo erakargarriago egingo zaio, baina Errusiako Uraletako hiriburuak badu zerbait berezia, propioa. Oinez ezagutzeko modu erraz eta dibertigarriena lurrean marrazturik aurkituko dugun marra gorriari jarraitzea da, hari jarraituta topatuko ditugulako eraikin eta txokorik aipagarrienak. ÂŤRed lineÂť honi jarraitu diogu guk ere. Testua eta argazkiak: Ura Iturralde
29
JEKATERINBURG ral mendikateko ekialdeko isurialdean kokatutako Errusiako laugarren hiririk garrantzitsuena da Jekaterinburg. Iset ibaiaren ertzean dago, Europaren eta Asiaren arteko mugan. Errusiako hirugarren garraiogunerik garrantzitsuena da, Mosku eta San Petersburgoren atzetik. Bertatik igarotzen dira Transiberiarra eta Transmongoliarra, besteak beste. Baina urteetan zehar Jekaterinburg ezaguna izan da bestelako gertaera historikoengatik, bertan hil zituztelako Nikolas II.a tsar ohia eta haren familia; are gehiago, Romanoven azken pausoei jarraitu diezaiekegu hirian ibiltzerakoan. Barnera gaitezen, bada, hogeita hamabost puntuz osatutako “Red line” edo Ibilbide Gorrian. Ondorengo lerroetan lehenengo geltokitik azkenera arte, pausoz pauso egingo dugu 5,5 kilometroko luzera duen zirkuitua.
U
Behean, ibilbidearen marka bat lurrean margotuta. Ondoko orrialdean, 1905eko Plaza (1. geldiunea). Erreportajea zabaltzen, Rabotxaia Molodiozh kaia gauez (4. geldiunea).
1-2 puntuak: 1905eko Plaza eta Aktoreen Etxea Hiriko plazarik zahar eta garrantzitsuena da 1905eko Plaza. Urte hartako urrian gertatutako istiluak gogo-
30
rarazteko ezarri zioten izena, monarkiaren aldeko erradikal errusiarren (txenosotentsi deritzenak), kosakoen eta iraultzaileen arteko manifestazio baten osteko liskarren ondoren hainbat hildako izan zirelako. Gaur egun plaza monumentu garrantzitsu eta eraikin historiko ugariz beteta dago, esaterako, Leninen monumentua edo Aktoreen Etxea. Azken eraikin eder honen erreplika bat zegoen San Petersburgon. Stepan Tupikov urre meatzeetako aberatsaren etxea zen, eta emazteak Gabonetan haurrentzako dantzaldiak antolatzen zituenez –ospetsuak oso garaian–, ohiturari eutsi nahi izan zioten hiriko aktore eta antzerki taldeek, XX. mendetik aurrera Errusiar Aktoreen Elkartearen egoitza bertan kokatzen baita. Beraz, Gabonetan dantzaldia egiten da Tupikov zenaren etxean. Plaza bera oso erakargarria da sasoi honetan, bertan ipintzen baitute abenduan Gabonetako zuhaitza. 3: Gizonezkoentzako lehenengo gimnasioa Lenin etorbidean kokatuta, 1861eko azaroaren 22an
31
JEKATERINBURG Lanaren Plaza eta Santa Ekaterinaren kapera (8. geldiunea). Hurrengo orrialde bikoitzean, Auzo Literarioa (14. geldiunea).
ireki zituen ateak gizonezkoen gimnasio honek eta izena Alexandro II.a enperadorearen omenez jarri zioten. Hasiera batean gimnasioa bigarren solairuan zegoen; handik urte batzuetara, ordea, eraikin guztia erabiltzen hasi ziren. Bigarren Mundu Gerran ospitale bihurtu zuten. Gaur egun Gimnasium No. 9 izenez ezagutzen den eraikin historiko hau hirian dagoen izen handiko eskolaren egoitza da. 4: Rabotxaia Molodiozh kai-muturra Isetski aintziraren eskuin ertzean dagoen mutur zoragarri hau Jekaterinburgeko kalerik zaharrenetakoa da. XVIII. mendean, hirian eraiki zen lehenengo gotorlekuaren garaian, komandanteen etxeak aintzira-
32
ren ekialdeko ertzean kokatu ziren. XIX. mendean, estilo klasizistako bi eraikin altxatu zituzten. Gaur egun atmosfera berezia du txoko honek. Ezinbestean bisitatu beharrekoa. 5-6-7: Plaza historikoa, Uraren Dorrea eta Tatistxev eta De Gennin-en omenezko monumentua Hiria plaza honetatik hedatu zen. Erdialdean kokatuta dago eta herritarren artean oso maitatua da; Plotinka deitzen diote. Ondoan Uraren Dorrea dago, 1880ko hamarkadan eraikia, tren tailerrei zerbitzua emateko. Jekaterinburgeko lekurik ospetsuenetariko bat da. Aurrera jarraitu eta 7. geldiunera iritsiko gara; monumentu hau hiriaren fundatzaileen omenez
eraiki zuten. 1998an inauguratu zuten, hiriaren sorreraren 275. urtemuga ospatzeko. 8: Lanaren Plaza eta Santa Ekaterinaren kapera Hasiera batean, Ekaterinenskaia deitzen zioten plazari, bertan izen bereko katedrala zegoelako. 1930. urtean eraitsi egin zuten eta 1998an kapera eraiki zuten toki berean. Plaza honetako eraikin ospetsua Kontseiluaren Etxea da, bertan hasi zelako Errusiar Federazioko lehen lehendakariaren, Boris Nikolaievitx Jeltsinen, ibilbide politikoa. 9-10: Zero kilometroa eta Popov-en oroigarria International Post Association elkartearen gomendioz,
hiriaren kilometroak bertatik hasten dira zenbatzen, posta bulego nagusia abiapuntu gisa hartuta. Gertu dago Aleksandr Stepanovitx Popov asmatzaile eta fisikari errusiarrari eskainitako oroigarria. Bere herrian irratigintzaren aitzindari nagusia izan zen, eta eskultura honetan pentsakor ikusten zaio, eserita eta irratihargailu bat entzuten. 11-12-13: Bitxien eta Harrien Zizelkatze Museoa, Sevastianov eta Tarasov merkatariaren etxeak Jekaterinburgen bitxigintzari eskainitako museoetatik –hiru bat daude– hauxe, Lenin etorbidekoa, ederrenetarikoa da. Sevastianov Etxeari dagokionez, Errusiar Federazioko lehendakariaren egoitza izan da, baita
Ezkerretik eskuinera eta goitik behera, Zero kilometroa (9. geldiunean), Our Arbat (35.ean), Uraren Dorrea (6.ean) eta The Beatlesen monumentua (31.ean).
33
JEKATERINBURG
Sindikatuen Etxea ere, historian zehar hainbat eskutatik pasa baita. Ondoan dagoen Tarasov merkatariaren etxeari dagokionez, bertako harriz egindako eraikin zaharrenetako bat dela esan daiteke. Tarasov leinu ospetsu eta aberatsarentzat eraikita, gaur egun eskualdeko gobernadorearen egoitza da. 14-15: Auzo literarioa eta Odol Isuriaren eliza Auzo Literarioa hiriaren bihotz historikoa dela esan daiteke. Egurrezko eraikuntza dotorez josita dago. Elizari dagokionez, 70eko hamarkadan, Ipatiev ingeniariaren etxea zegoen tokian eraiki zuten. Bertan hil zituzten 1918an Nikolas II.a enperadore ohia eta haren familia. 16: Rastorguev-Kharitonov etxea Voznesenski etorbidean kokaturik dagoen eraikinik aipagarriena da. Hainbat kondaira eta kontakizunen protagonista da, baita liburu batzuen agertokia ere. Lev Ivanovitx Rastorguev Uraletako aberatsenetarikoa izan zen XIX. mendean. 17-18-19: Sverdlovsk-eko Filarmonika, Metenkov Argazki Museoa eta Historia Museoa Filarmonikaren areto hau Errusiako zaharrenetarikoa da. Nazioartean ospetsua bihurtu da Uraleko Orkestra Filarmonikoaren agertoki nagusia delako. Beherago Metenkov Argazki Museoa dago, 1998ko abuztuaren 10ean ireki zituen ateak. Iraultzak eztanda egin arte, bertan bizi izan zen Uraletako argazkilaririk ospetsuena: Veniamin Leontievitx Metenkov (1857-1933). Metro gutxitara Jekaterinburgeko Historia Museoa dago, Katxka jeneralaren etxea izenez ere ezagutzen dena. 1960. urtera arte eraikina beste etxebizitza komunitario batzuekin partekatuta zegoen. Ondoren, ordea, eraikin osoa museo bilakatu zuten. 20-21-22: Hiriko lehen antzokia, Uralski Rabotxi inprimategia eta Uraletako Unibertsitatea 1845ean eraiki zuten hiriko lehen antzokia, V. A. Glinka meatzari eta jeneralaren ekimenez. 1914an, Koliseo izena hartu zuen, eta orain zinema aretoa da. Metro batzuetara dago Uralski Rabotxi inprimategia, 19291930 urteetako arkitekturaren adibide interesgarrienetakoa. Konstruktibista estiloko eraikina, gaur egun kulturgune garrantzitsu bat da eta artearekin loturiko ekitaldi ugari antolatzen dira bertan. Eta jarraian, unibertsitatea dago; Uraletako Unibertsitateak A. M. Gorki (USU) izena darama. 23-24: Opera eta Balletaren egoitza eta Vladimir Visotskiren eta Marina Vladyren oroigarria 2008an, Moskuko Bolxoi ballet ospetsuak ikuskizun 35
JEKATERINBURG GIDA PRAKTIKOA Noiz bidaiatu
Bisa
Jekaterinburg ezagutzeko garairik onena maiatzetik irailera bitartekoa da, ez baitu hainbesteko hotzik egiten. Urritik apirilera arte tenperaturak asko jaisten dira; horrek ez du esan nahi ezin denik bisitatu, hiria oso polita baita elurrez estalita dagoenean.
Ez da lan erraza eta komeni da hilabete batzuk lehenago hastea. Biderik sinpleena bisa lortzeko www.rusalia.com webguneko pausoak betetzea da. Kontuan hartu behar da gonbidapen eskutitz bat ere beharrezkoa dela. Eskutitza hotelek eskainitako zerbitzua da, diruaren truke, noski.
Dirua
Segurtasuna
Errusiako txanpona errubloa da (73,74 errublo euro baten truke). Kutxazain automatiko ugari daude eta kreditu txartelak ia edonon onartzen dituzte. Propinei dagokienez, jatetxeetan txanpon gutxi batzuk edo %10 uzten ohi da. Gidari lanak egiten dituztenei, berdin.
Beti eraman behar ditugu gainean bisaren eta pasaportearen fotokopia bana, poliziarekin topo eginez gero gomendagarria baita erakustea. Bestalde, LGBTIQ bidaiariei diskrezioz jokatzea gomendatzen zaie.
Nola iritsi
Denetarik aurkitu dezakegu, baina hemen gure gomendioak: Stolovaia Vilka-Lozhka: Bertako jantoki-kate bat da, eta janaria pisuka edo zatika saltzen da. Menu bat 200-300 errublotan atera daiteke. Red Line Hostel: Odol Isuriaren elizaren ondoan dago. Polita da oso eta bertako emakumea ezin atseginagoa egiten da. Gela partekatuek 7 edo 8 euro balio dute, bikoitzak, ordea, 20 gutxi gorabehera, gosaria barne.
Errusiako beste edozein hiritik joateko erosoena trena da. Esaterako, Moskutik 25 ordu behar dira; Kazanetik 14; Omsketik, 15 eta Novosibirsketik, 22. Kontuan izan ezazue Jekaterinburgek bi orduko aldea duela Moskurekin, Uraletan bi ordu gehiago dira; beraz, tren txartelak Moskuko ordutegia izango du, eta hau dela eta tren geltokiko ordulari guztiak bi ordu atzeratuta egongo dira. Bestalde, hegaldi ugari ateratzen da egunero bai Moskutik eta bai San Petersburgotik.
Ondoko argazkietan, Sevastianov etxea (12. geldiunea) eta Tatistxev eta De Genninen oroigarria (7.enean).
zoragarri bat eskaini zuen antzoki honetan lehen aldiz. Handik gertu dago Vladimir Visotski abeslari sobietar famatuaren eta Marina Vlady aktore frantsesaren arteko maitasun harremana gogorarazten duen brontzezko monumentua. 25-26: Jekaterinburg-Tsentralnaia hotela eta Hotel Amerikarra 1840. urtean irekia, Jekaterinburg-Tsentralnaia hiriko lehen hotela izan zen. Aurretik Tsentralnaia izena zeraman. Ondoan Hotel Amerikarra dago; Jekaterinburgeko gune historikoan kokatua, XIX. mendean hiriko hotelik garrantzitsuena izan zen.
36
Jatetxeak eta hotelak
tiloan eginiko hiriko lehen eskultura. 2005eko urriaren 5ean eraiki zuten, Iset ibaiaren lubetan. 31: The Beatles-i eskainitako monumentua The Beatles musika talde ikonikoak bere txoko propioa du Jekaterinburgeko kaleetan. 2009ko maiatzaren 23an eraikita, talde honi eskainitako lehen monumentua da Errusian.
27-28: E. D. Scriabianaren etxea eta zentral elektrikoaren eraikina Scriabianaren etxea XIX. mende bukaerako estilo eklektikoaren adibide bikaina da. Ondoan XX. mendearen hasieran Jekaterinburgen eraikitako lehen zentral elektrikoetako bat dago, Luch izenez ezagututa.
32-33-34: Defentsa Etxea, Bolxoi Zlatoust eliza eta Bulegoen Etxea 1930. urtean eraikia, hainbat angelutatik begiratuta itsasontzi bat dirudi Defentsaren Etxeak. Gaur egun, hiriko gazteek bertan elkartzeko ohitura dute. Bolxoi Zlatoust elizari dagokionez, 1847an inauguratuta, Moskuko estilo barrokoan egina dago, eta horixe du bereizgarritzat, hiriko beste eliza gehienak estilo klasizistan eraikita baitaude. Eta, azkenik, Bulegoen Etxea lehen aurkitu dugun Inpretaren Etxearen estilokoa da. Estilo konstruktibistan eraikia, 1929an inauguratu zen.
29-30: V. I. Chuvil’dinen etxea eta teklatuari eskainitako oroigarria XX. mendearen hasieran eraiki zuten Chuvil’dinen etxea, garai hartako “adreiluzko” estiloan. Bere estiloan bakarra da hirian. Ondoan “Keyboard Monument” dago, teklatu elektronikoari eskainitakoa, land-art es-
35.- Our Arbat 2003. urtetik aurrera oinezko kale hau Our Arbat izenez ezagutzen dute. Aisialdirako leku aproposa da, eta beharrezkoak diren erosotasun guztiak ditu. Horrez gain, kale txiki eta estuen artean eskultura dibertigarriak topatu ditzakegu bertan. •
38
PeĂąa del Castillo ELURRAREN GATIBU
Testua eta argazkiak: Andoni Urbistondo
39
PEĂ‘A DEL CASTILLO
Elurrak magia du. Elementu berezia da, bakarra. Bereganatu egiten zaitu. Siberian, Kanadan edo Eskandinavian bizi ez bazara, non elurrarekin gozatu ez, sufritu egiten duzun. Kantauriar mendikatea Hego Euskal Herriko haitz lerro dotore eta luzea da. Arabako Errioxako ardo goxoen zaindaria, itsasotik datozen laino eta hezetasuna ipar isurialdean tenkatuta uzten dituena, hegoaldea idor eta eguzkitsu mantenduz. Horrek haitzak zuri-zuri uzten ditu hotzaldietan. Halaxe dago Arabako Mendialdea, Pipaon, Lagran eta beste, azaroan. Baina mendira joateko moduko eguraldiarekin. Hotza baina lehorra. Eurite eta elurteak kantauriar isurialdean geratu dira, eta PeĂąa edo Cruz del Castillok panorama ederra eskaintzen du, 1.431 metroko behatoki dotoretik, Kantauriar mendikateko gailurrik bisitatuenetakotik.
40
emezortzi egunetan jarraian egin du euria azaroan Euskal Herriko ipar isurialdean. Egun batzuetan gehiago, besteetan gutxiago. Denetan prezipitazioa. Mendi bideak putzuz beteta daude, bazterrek ur gehiago irentsi ezinik. Eguzkia gorde egin da, lainoen gainetik, eta gorputzak zimurtu egin dira, kemena itzali. Mendi txangoen aukera garestitu egiten da herritarren aisiaren burtsan, baina udazken gordinak askok espero zuten oparia ekarri du berarekin: elurra. Gizakion artean miresmena sortzen duen elementu zuri ederra. Helburua. Euri jasarik ez zerutik, eta elurra zangopean. Non ematen da ekuazio hori? Araba hegoaldean, Kantauriar mendikatean. Euririk ez, baina elurra gozo. Arabako Mendialdea Euskal Herriko txoko hotzenetakoa baita, Nafarroa eta Zuberoako Pirinioetako herri
H
garaienekin batera. Urizaharra, Pipaon, Lagran, Bernedo aldea… Paraje hauetan hotzak ostatu hartzen duenean nekez egiten du hanka. Horregatik zabaltzen da elurra bide ertzeraino. Eta horregatik agertzen da hain ikusgarri Toloñon, Errioxa eta Burgosko mugatik gertu hasten den mendikate ederrean, eta Joar tontorrean, Nafarroa mendebaldeko erregearen etxean bukatzen den eskualde menditsuan. Zuri-zuri. Zuri haitzak, ezpelak, pagoak, hurritzak, erkametzak eta beste. Lagran herrian bertan has daiteke txangoa, baina soro bideetan barrena kilometro eta erdi aurrera daiteke autoan. 850 metroko garaieran hasten da Peña edo Cruz del Castillora daraman bidea. Gainean daukan gurutze erraldoia dela-eta hartu zuen Cruz izena, baina bertakoek Peña del Castillo esaten diote, gailurrean eraiki zuten gazteluagatik. Gaztelu hori VIII.
Handian, Peña del Castillorako bidean eraiki duten ikaztegia, iraganean ikatza sortzeko erabiltzen zen labea. Behean, seinaleztapena eta elurrak makurrarazitako enborra.
PEÑA DEL CASTILLO Beheko argazkian, mendizaleak zoru eta baso elurtuan barrena. Plazera da basoko isiltasunean elurra zapaltzea. Eskuineko argazkian, Kantauriar mendikateko Peña del Leon eta Joar mendiak, Peña del Castillo eta Larrasa banantzen dituen lepotik ikusita.
mendekoa omen. Gurutze erraldoia 1963. urtean jarri zuten gailurrean Gasteizko Manuel Iradier mendi taldeko kideek eta hainbat boluntariok, Lagrango Nemesio Gonzalez alkatea lanen gidari zela. Puerto del Toron, Arabako Mendialdea eta Arabako Errioxa banantzen dituen lepoan, jarri zuten kanpaleku nagusia. Haraino (1.202 metro) abereekin igotzen zuten materiala. Handik gora, mendizaleek. Txango ederra da. Bost minutuan elurrak paisaia osoa irensten du, eta oinetakoak plisti-plasta hasten dira elur gozoan. Zentimetro pare bat aurrena, bost, hamar, hamabost ondoren. Gozamena da baso elurtuetan barrena, isiltasunaren paradisuan aurrera egitea. Lagrandik Paso del Toro lepora hainbat ikaztegi daude, eskualde honetan mende pare bat atzera ikatzak zeukan garrantziaren erakusgarri. Ikaztegia nola egiten den azaltzen duten informazio panelak daude,
eta garaiko ikaztegien antzeko eraikin pare bat ere bai. Lurra erre, pagoak jarri, hondarrez estali eta zuloak estaltzen joan, ikaztegi barruan zegoen pagoa erre ez eta egosi zedin, ikatz bihurtzeko. Lantegi zaila, eta etengabeko arreta eskatzen zuena. Zulo txikienetik oxigenoa ikaztegi barrura sartzen bazen, akabo lanak, egurra erre egiten zen ikatza sortu gabe. Hala bizi izan ziren gure arbasoak, mendian egunak eta egunak emanez, bakardadean. Elur erauntsi txiki bat bidean. Haizeak hosto-zorutik eta zuhaitzetako adarretatik haizatutako elur pinporta ugari dantzan jarri ditu gure begien aurrean. Basoa itxia da: Hurritzak, pagoak, ezpelak, erkametzak… Tarteka bide zabala, besteetan estu-estua, makurtu behar izateraino. Bat-batean, argia: Paso del Toro mendi-lepoa, 1.202 metrora. Mendebaldera, Peña del Castillo agertzen da, harro-harro, eta ekialdera, Arabako Errio-
xako lur hori eta idorrak, eta Kantauriar mendikateko zerra itxurako haitz lerro polita, Peña del Leon (1.392 metro) eta San Tirso (1.333 m.) nabarmentzen direla. Bisita laburra gailurrean Ipar isurialdean lehen ordua, hego isurialdean barrena azken ordu erdia. Zatirik ederrena, noski. Elur geruza 30 zentimetrokoa da dagoeneko, baina hainbat mendizalek arrastoa egin dute, eta bidea polit-polita da, sigi-saga eginez Peña del Castilloko haitza hego isurialdetik inguratuz. Pendiza ere handituz doa, pixkanaka, baina ohartzerako Peña del Castilloren eta Larrasaren (Kantauriar mendikateko gailur garaien eta zailena) siluetak agertzen dira, oldarkor. Larrasak 1.454 metro ditu, eta udan II, III. eta IV. graduko pasabide batzuk ditu. Jende dezente urruntzen du horrek Larrasatik, eta negu betean, are gehiago. Gailurretara
iristeko azken metroetan izotza dago zoruan, eta 100 metro kranpoirik gabe egin badaitezke ere, hobe amildegi handirik ez dagoen tokian ibiltzea. Peña del Castillok ez dauka amildegirik, eta irristatuta ere, ez dauka arriskurik. Hotz dago gailurrean, haizea. Lagranen gradu bat, gailurrean lau zeropean, eta haize petrala. Beriain magaleko herrietan dioten moduan, “alde ai hemendik haize bihurria”. Gurutzea lauzpabost metroko burdin puska zatarra da. Hain da handia, ezen Lagrandik bertatik ere ikusten baita. Baina gurutzetik ikaragarria da paisaia. Joar, ekialdean, Errioxako mendiak, hegoaldean. Larrasa eta Palomares mendebaldean. Eta Lagran herrixka iparrerantz. Iparrerago daude Kapildui, Gasteizko Mendiak eta Arabako Lautada. Baina horiek euri, elur eta laino anabasan ezkutatuta daude. Kantauriar mendikatea ez. Euskal Herri txiki aberatsaren altxorrak. •
GIDA PRAKTIKOA Kokapena Peña del Castillo Kantauriar edo Toloño mendikateko gailurrik ezagunenetakoa da, Palomares eta Larrasarekin batera. Araba hegoaldean dago.
Nola iritsi Arabako Mendialdetik edota Arabako Errioxatik igo daiteke Kantauriar mendikateko gailurreriara. Desnibela apalagoa da iparretik, Arabako Mendialdetik. Peña del Castillora igotzeko Lagran da herririk egokiena. Lagranera iristeko Gasteiztik Urizaharrera joan behar da. Handik 12 kilometro daude Lagranera.
Ezaugarriak Kantauriar edo Toloño mendikatea 30-40 kilometroko mendilerroa da, mila metrotik gorako dozena pare bat gailur erpintsu dituena. 900 metroko amildegia du hegorantz, Arabako Errioxarantz, apalagoa iparrerantz, Arabako Mendialderantz (600 metro). Euskal Herriko mendikate alpinoenetakoa da. Peña del Castillo da gailur ezagunenetakoa, garaiera eta erraztasuna batzen baititu. Larrasa eta Palomares mendiak baino apalxeagoa da garaieraz (1.431 m), eta beste bi horiek baino errazagoa, oinez batere arazorik gabe irits baitaiteke gailurrera. Beste bietan eskalada pasabide errazak daude, baina trebea ez den mendizalea uxatzeko aski direnak.
43
Banks penintsula BADIA GALDUEN MUINOA
Testua eta argazkiak: Xabier BaĂąuelos
ZEELANDA BERRIA
Banks penintsula Lurreko indar suharren oparia da, ondoren ozeanoak eta aireak zizelkatutakoa. Mundura ekarri zuten sumendiak itsu-leiho bezala barneratu ziren uren artean, gailur zorrotzak eta soslai biribilduko itsaslabarrak zutituz. Baina denborak aukera eman zien itsasoari eta haizeari, eta ez zuten alferrik galdu. Zizelkatuz eta leunduz, abaniko itxuran zauri larriak ireki zituzten, talaien gainean badia sinesgaitzak gordetzen dituztenak, zerumuga ezkutu eta liluragarriak bistaratuz.
46
karoan sartzean atentzioa ematen duen lehen gauza butchery (harategia) ondoan dagoen grendeurraren urdin, zuri eta gorria kulunkatzen ikustea da. Ez da kolore horiek eta bandera hau harro erakusten dituen etxe bakarra. Flash back edo, zehazkiago, deja vu batean, irudimenak Arcachoneko Ville d’Hiver-en barrenako paseo bat dakarkigu burura, XIX. mende erdi eta amaierako estilo eklektizista eta erromantikoa duten etxe irudimentsuekin. Eta hemengoak apalagoak diren arren eta estilo kolonial ingelesarekin nahasten badira ere, estilo frantsesaren xarma eta dotorezia dute. Kontuak ez luke misterio handirik, Banks penintsulan
A
ez bageunde, Zeelanda Berriko hegoaldeko uhartean. Eta ez soilik munduaren beste muturrean dagoelako, baizik eta gainera Commonwealth-eko herrialde britainiarrenean dagoelako. Baina hemen, street eta road delakoen ondoan rue-ak aurkituko ditugu, eta Daly’s Wharf nobeletako estalgune bakartitik oinplano hexagonaleko egurrezko itsasargi zuri-zuriraino, bere itsasertzak bustitzen dituen urak French Bay-koak dira. 1838an hasi zen guztia, Jean Langlois izeneko normandiar kapitain baleazale batek maoriei penintsularen zati handiena erosi zienean. Hogeita hamabi urte lehenago begiztatu zuen Cook-ek “Endeavour” ontzitik, baina ez zion jaramon handirik egin. Uharte
Irudiotan, moila eta itsasargia Glen Bay badian. Erreportajea zabalduz, Akaroa Harbour eta Onawe penintsularen ikuspegi ederra Summit Road-etik.
47
ZEELANDA BERRIA Okains Bay badiaren ikuspegia, bere turkesa koloreko urekin eta hareatzaren arteko ibai-ahoarekin.
48
bat zela pentsatu zuen, eta bere botanikariaren abizenarekin bataiatu, eta bere porrotarekin jarraitu zuen. Langloisek, ordea, bertan baleen ustiapenerako base bat jartzeko aukera ikusi zuen. Frantziara itzuli, eta inbertitzaile zenbait eta gobernua konbentzitu zituen, eta 1840ko abuztuan 60 kolonorekin itzuli zen. A ze ezustekoa hartuko zuen gaur egun Green's Point-en monolitoa dagoen tokian beste bandera hori ikusi zuenean, hiru kolore berberak baina bestelako forman dituen bandera, Union Jack delakoa. Izan ere, britainiarrak lehentxeago iritsi ziren maoriekin sinaturiko
Waitangiko Itunaren baitan beren subiranotasuna ezartzera. Frantzia antipodan koloniarik gabe geratu zen, baina orduko kolono haien ondorengoek hemen jarraitzen dute. Herria eta izurdeak Akaroa da penintsulako herri garrantzitsuena. Toki lasaia da, 600 biztanlekoa, mendiaren eta bere badia luzexkan atseden hartzera datorren itsasoaren artean dagoena. Beach Road-en paseatzen pozik gabiltza, Frank Worsleyren oinatzak zapaltzen ari garela pen-
tsatuz. “Endurance� ontziko kapitaina zen bera eta Antartidan Shackletonek gidatutako abentura sinestezineko protagonista nagusietako bat. Munduko bazter honetan jaio zen, non brontzezko busto apal bat eskaini dioten. Eraikin kolonial interesgarrienak hilerri frantsesetik mendebaldera daude, Rue Joli eta Rue Lavaud-en inguruan: Court House zaharra, aduana, Langlois-Eteveneaux etxea, Former Customs House, Gaiety Theatre, Grand Hotel, Chez La Mer... Oinez goaz, zeruaren eta malenkoniaren artean, bere zerumuga atzemane-
zina bihurtu zen Europa nostalgiko baten iragan ez hain urrunera itzuliz. Baina ez gaitezen nahastu, lasaitasuna, baretasuna, oroipena ez baitira tristura; ebokazioa eta harmonia baizik. Eta hori han-hemen ikusten dugu, ainguratutako ontzien oihaletan, Tane lorategiko argi-ilunen jokoan edota Main Wharf inguruko terraza animatuetan. Eta hona iritsi nahi genuen, moila luze nagusira, ontziratu eta Akaroa Harbour-eko bokaleraino heltzeko. Helburu bikoitza dugu. Lehena itsasotik paisaiaren ikuspuntua bilatzea da, bere soslaia marrazten
Beheko irudiotan, Okains eta Akaroan aurkitutako frantses estiloko arkitektura kolonialeko adibide batzuk.
49
Lerroon ondoan, Frank Worsley Onukuko erliebe batean. Worsley ÂŤEndurance-koÂť kapitaina izan zen. Behean, Pigeon Bay eta eskuineko orrialdean, txenada maori bat (Sterna striata) hegan.
ZEELANDA BERRIA duten itsaslabar eta laba-formazioak behealdetik ikusiz. Bigarren eta garrantzitsuena planetako zetazeo urriena topatzea da, Hector izurdea, hain zuzen. Zeelanda Berriko endemikoa da eta bere bizkarreko hegal borobilduarekin, izurdeetan txikiena ere bada. Ugaztun honen gainbeherari aurre egiteko, kanpoaldea itsas erreserba izendatu zuten, eta horri esker da gaur egun berau ikusteko toki onenetako bat. Ubarroiek eta brantek habiak egiten dituzten eta itsas otsoen atsedenleku diren koba eta urautsietara zuzendu dugu begirada. Baina uretara begiratu dugu jarraian, izurdeak agertu baitira. Ontziaren brankan jarri dira segituan, jauzi, bira eta gurutze ikuskizuna eskaintzeko, umore onez dauden seinale. Sua, haizea eta itsasoa 15 kilometroko luzerarekin, Akaroa Harbour da penintsulako elementu geografiko nabarmenena. Banks sorrarazi zuten lau talde bolkanikoetako bateko kraterrak lekuko gisa utzi zuen urradura sakona da. Lyttelton, Mount Herbert, Akaroa eta Diamond bata bestearen atzetik lurrazalarekin lehian hasi ziren duela 11 eta 5 milioi urte arteko epean. Lyttelton-ek, iparraldean, lurra bereizi zuen ebaki izugarria sortu zuen eta itsasoari bidea libre utzi zion penintsula bihurtzeko. Akaroak arrakala bat osatu zuen hegoaldean, zeinak ozeanoa bere bihotzeraino eramaten duen. Guztien artean ingerada borobildu zuten, 1.500 metro arterainoko gailurrak zutitu zituzten, mendi-zoko sakonak sortu zituzten eta iparralderantz eta hegoalderantz egituratzen duen ardatz bati forma eman zioten. Horren ondarea da azal latza, eta mendi eta sakanez ildaskatutako erliebe malkartsua, higadura tematiak oraindik leundu ez duena. Gainera, bere forma obalatu ia perfektuak itsasoaren eragina sentitzen du, orain goxo laztanduz, gero gogor kolpekatuz eta zigortuz. Baina leun edo bortitz, itsasoak bere profilak zartatu eta hausten ditu. Emaitza ikusgarria da, abaniko eran, puntu kardinal guztietara irradiatzen dituen badien multzoa. Istmo lau-laua gurutzatzen dugunean, ezerk ez du iragartzen paisaia malkartsurik. Batez ere, Kaitotere Spit delakoan geldituz gero: belar urriz estalitako barra hareatsu bitxia da, mendebalderantz kometa baten isatsa bailitzan ziztuan ateratzen dena Ellesmere aintzira eratzeko. Baina Forsyth aintziraranzko bidean, eskuin-ezker, zerumuga igotzen eta ixten hasten da. Hegaztientzako paradisu honetan ekingo diogu Hiltop-eranzko igoerari; Akaroa Harbour-en panoramika ederra izango dugu bertatik, eta aurrerantzean hortxe parean izango dugu une oro. Baina bista ez da erabatekoa, perspektiba engainagarria baita, aintzira bat dela sinetsarazten diguna; oso ederra da, ordea, ba-
diaren iparraldea erakusten baitigu, malko bat dirudien Onawe penintsularekin. Dauvachelle-raino jaitsi gara; txalupentzako etxola ilara koloretsua eta karrakelak hartzeko marearteko eremua ditugu aurrean. Akaroa utzi eta Onuku herrixka ederrerantz jarraitu dugu. Hemendik Pohatu erreserbara irits gaitezke, pinguino urdina ikus daitekeen leku urrietako bat. Long Bay Road-en gora egin dugu, Summit Road hartzeko, penintsula banantzen duen mendi gandorrean barnako errepidea; bista ikusgarriak ditugu alde banatan: ezkerrean, Akaroa Harbour, beti itxuraz aldatzen, eta eskuinean, badia arrosario amaigabea. Le Bons Bay da lehena, itsasorainoko hondartza luze bat, landarediak finkaturiko dunen eta portxea eta lorategia duten egurrezko etxetxo multzo polit baten ondoren agertuko zaiguna. Ondoren, Okains Bay daukagu zain, turkesa koloreko urekin eta hareatzen arteko ibai-ahoarekin. Eskuineko bidetik, tarteka hegia igoz, tarteka arroketaraino eta uretaraino jaitsiz, paseoa eman dugu, beren aireko akrobaziekin txunditu gaituzten txenada maorien koloniaraino. Mendebalderantz Chorlton-erako bidea hartuz, Stony Beach zakarra eta harrizko hondartza inguratzen duen landarediaren artetik, ibaibide sigi-sagatsua agertu zaigu. Urrunean Raupo Bay sumatzen dugu, muinoen artean gordeta, eta Little Akaroa Bay-ra iritsi gara handik gutxira. Bere forma ikusita, Akaroa Harbour dakar gogora, baina miniaturan; hortik bere izena. Itsaso sarrera lerrozuzen bat da; bertan uraren berdea landarediaren berdearekin nahastuko genuke, azken honek bi itsasertzetako hegaletan gora egingo ez balu. Decanter eta Menzies badietara gerturatu gara, baina ez gara gelditu Pigeon Bay amaitu arte, non zuhaitzak beren itzalak itsasertzean bustitzera jostatzen diren, ilunabarreko izpiekin gatz usaina datorkigun bitartean. •
GIDA PRAKTIKOA Nola iritsi Akaroa Christchurchetik 83 kilometrora dago eta autoz edo autobusez irits daiteke.
Animaliak ikustea Izurdeak edo pinguinoak goi denboraldian ikusi nahi izanez gero, erreserba aurrerapen handiz egin behar da.
Ostatua Akaroan dago eskaintza zabalena, baina Duvauchelle-n ere cottage-ak dituen kanpin on bat dago, eta Onuku-n, kanpina duen farm hostel bat.
proposamen tematikoa
2020AN DIRU GUTXIREKIN BISITA DAITEZKEEN ZORTZI HELMUGA XARMAGARRI Urte bukaerako klasiko bat da; Lonely Planet nazioarte mailan bidaia giden arloan punta-puntako argitaletxeak beti kaleratzen ditu zerumugan dugun urte berriari begirako hainbat zerrendaproposamen: “Best in Travel”. Guk hauexek hautatu ditugu, alegia, 2020an diru larregi ordaindu gabe bisitatu daitezkeen zortzi helmuga. Testua: Marian Azkarate Argazkiak: Getty Image
Buffalo AEBetako New York estatuko bigarren hiririk handiena susperraldi betean dago. Low cost hegaldiak aprobetxa daitezke hotel eta jatetxe ugariz betetako hiri honetara iristeko. 2020an, Children’s Museum zabalduko da eta, horrez gain, duela gutxi eraberritutako Frank Lloyd Wright-en etxea edo udaletxea bisita daitezke. Azken hau, art déco estiloko harribitxia da. Doan bisita daiteke, gainera, lanegunetan. Horrez gain, Niagarako ur jauziak ordu erdira daude trenean edo hegazkinean. Zer gehiago eska daiteke? 52
Atenas Atenaseko une eta tokirik interesgarrienak doakoak dira. Aitor dezagun; Akropolira sartzeko sarrera ordaindu behar da –ez da batere garestia–, baina Partenoitik ere ederki ikusten da eta, are gehiago, gauez bertatik dagoen Akropoliaren ikuspegia zoragarria da. Hortik aparte, Atenas aire zabaleko museoa da, eta egun bateko irteerak egin daitezke, esaterako, Sunion lurmuturrera edo Egina uhartera. Korrika egitea maite dutenek Panathinaiko estadioan proba egin dezakete (7.30etik 9.00etara bitarte, sarrera libre).
Serbia Baina nolatan... Europako herrialde eder bat, benetan xarmagarria, eta orain arte inork ez zuen haren berri? Ez da guztiz horrela, Belgrad hiriburua mendeetan kontinenteko bidegurutze garrantzitsua izan baita. Gaur egun, egunez kafearen kulturaren lasaitasunaren menpe dago Belgrad; gauean, Danubioren ertzetako parranden gunea da. Beste gauza bat, Novi Sad-etik autobus merkeak ateratzen dira Fruska parke nazionala bisitatzeko.
53
proposamen tematikoa Indonesia Komodo uharteak 2020an turismoari ateak itxiko dizkionez bertako dragoien populazioak indarrak berreskuratu ditzan, musker hauek ikusi nahi dituztenek Rincara jo beharko dute. “Turismo motxileroaren� ibilbide klasiko honetan giroa oso herrikoia da eta garraioak merkeak. Lombok eta Floresen arteko bidaia itsasontzian egin daiteke, eta ontzi gainean lo egin.
Tunisia Afrikako iparraldean oinak uretan freskatzeko toki ezin aproposagoa da Tunisia. Maroko ez dago gaizki, noski, baina Tunisiak esfortzu berezia egin du turismoari begira. Hemen dena ez da hondartza, gainera, Tuniseko medinak, Kartago zaharrak edo Sidi Bou Said portuak merezi baitute bisitaldi bat. Hotelera joan beharrean, hammam-ak probatu ditzakegu.
Madhya Pradesh Fauna gertutik ikustea maite dutenentzat helmuga ezin hobea da, Indiako estatu honetan zirkuituak Afrikan baino merkeagoak baitira. Brandhavgarheko tigreen erreserban edo Pench parke nazionalean tigreak ez ezik, basurdeak, motadun orenak eta langurrak ere ikus daitezke. Horrez gain, Khajurahoko tenpluak edo Gwaliorreko jauregiak merezi dute bisitalditxoa.
54
Azerbaijan
Cape Winelands Kruger parke nazionalean abere basatiak ikusteaz aparte, Lurmutur Hiritik oso gertu dagoen ardoaren eskualdea bisita daiteke. Franschhoek eta Stellenbosch hiri historikoetan ardoa dastatzeko ibilbide asko daude.
Egonaldia baino gehiago–Budapest edo Istanbuldik lotura eginda merkeagoa da–, seguruenik bidaia honetan garestiena Bakun hotela hartzea da. Halere, tentu pixka bat izanez gero, Azerbaijan exotikoa diru gutxi erabilita ezagutu dezakegu. Lokatzezko sumendiak eta lur errearen paisaiaz inguratuta, Baku Kaspiar itsasora begira dago. Zaharra da, baina etorkizunari begira dago.
55
HITZORDUAK urte zaharrari agur esateko
SIDNEY (AUSTRALIA)
VANCOUVER (KANADA)
Abenduak 31 2020. urtea lehen aldiz nola argitzen den bizitzeko aukera izateak ez al dizu zirrara berezirik sortzen? Australiako hiri eder honek aukera hori eskaintzen du eta jaia gertaeraren antzeko tamainakoa izan ohi du; The Sydney New Year’s Eve, horrela deitzen baita, mundu mailan urte hasierako jairik garrantzitsuenen artean kokatzen da. Ospakizuna badian egiten den piknik batekin hasten da (kontuan izan ezazue Australian uda betean daudela) eta bukatu hiria argitzen duten su ospetsuekin egiten da. www.sydneynewyearseve.com
Abenduak 31 eta urtarrilak 1 Hotz egiten du Vancouverren, baina Kanadako beste leku batzuekin alderatuta, hemengo eguraldia epela dela esan daiteke. Bertako Gabon zaharreko gaua gero eta oihartzun handiago hartzen ari da, dagoen eskaintza adin guztientzako baita; LGTBQ komunitateko festak daude, “gorbata beltzeko� jaiak (25 urtetik gorakoentzat), kaleko giro aparta... eta bestela hiritik 30 minutura dagoen Mount Seymourrera joan gaitezke, ipar kostaldeko Urtezaharreko jairik zaharrena ospatzen baita bertan. Eta urte berria ondo hasteko, Hartz Polarraren Bainutxoa har dezakegu.
LONDRES (INGALATERRA) 2020ko urtarrilaren 5a arte Londreseko Gabonetako merkatuen parekorik ez dago, eta barka gaitzatela Alemaniakoek. Eta Tamesis ibaiaren ertzeko hirian egiten direnen artean ederrena Winter Wonderland izenekoa da, zalantzarik gabe. Hyde Parken kokatzen den azoka handi hau garai honetako helmuga bihurtzen da nahitaez, bertan, esaterako, jakiak, zirkuko emanaldiak, artisautza, izotzez eginiko eskulturak eta Ingalaterrako izotz pistarik handiena aurkitu daitezkeelako. Sarrera doakoa da. https://hydeparkwinterwonderland.co m/
56
ErakusketaK CUSCO (PERU) Abenduaren 31 Cuscon urte zaharra agurtzen iaioak dira. Armen Plazan –plaza Nagusia ere deitzen diote– izaten dira ekitaldi gehienak; doako kontzertuak, suziriak eta dantzak... eta ordulariak gaueko 12ak jotzen dituenean, bertako ohitura zaharrari jarraiturik plazan daudenak elkarri eskutik heldu eta korrikan hasten dira erlojuaren orratzen aurkako noranzkoan. www.cuscofestividades.info
SALAMANCA (ESTATU ESPAINOLA) Abenduaren 12a Unibertsitarioen Gabon zahar gaua ereduetatik at dago, baina nori axola dio? Aurten 30.000 gazte espero dituzte abenduaren 12ko gauean Plaza Nagusian, “urte zaharrari” agur esateko. Mahatsaren ordez, gominolak jango dituzte. 90eko hamarkadan unibertsitario talde batek hasitako jai hau hiriko jai egitarauaren barne sartu da.
VIENA
Aspaldian ez dira Albrecht Dürer (1471-1528) handiaren hainbeste lan toki berean eta elkarturik ikusi. Nazioarteko mailegu garrantzitsuei esker, Vienako Albertina museo ospetsuak, Dürerren marrazki esanguratsuenak gordetzen dituen guneak, 200 bat marrazki eta pintura erakusten ditu 2020ko urtarrilera arte luzatuko den punta-puntako erakusketan. Albertina bera bisitatu beharreko eraikina da; Vienako bihotz historikoan kokatuta, Hans Holleinek arkitektoak diseinatutako sabai hegalaria bisitatze hutsak merezi du. www.albertina.at
BIN LADEN-EN EHIZA, MUSEUM-EAN New Yorkeko Manhattanen 9/11 National Memorial edo National September 11 Memorial & Museum-ek, izen biak erabiltzen baitira, erakusketa berria zabaldu du “Jakinarazita: Bin Ladenen ehiza” izenekoa. Erakusketa honek Irailaren 11ren osteko atentatuen ostean AEBetako inteligentziak eta militarrek egindako ehizaren berri ematen du. Beraien ikuspuntu propiotik, noski. www.911memorial.org
GIORDANO, PARISEN Estatu frantsesean Luca Giordano (16341705) margolari napolitarrari eskaini zaion lehen atzerabegirakoa antolatu du Petit Palais museoak. XVII. mendean Europak emandako artista distiratsuenetarikoa izan zen Giordano, birtuosoa eta Seicento izeneko garaiko ikurra. Erakusketa 2020ko otsailera arte egongo da zabalik. www.petitpalaisparis.fr 57
liburuen TXokoA
AZOKAKO NOBEDADEAK ALEX TXIKONEN MOTXILA
Mundu bat motxilan. Alex Txikonen menditazioak eta Euskal Herriko zuhaitzen eta hegaztien gidak Sua argitaletxea, 2019 17,95 eta 23,75 euroen artean
urangoko Azoka urtero euskal liburugintzaren erakusleiho bihurtzen da. Datozen hilabeteetan irakurri ahal izango ditugun liburuak data zehatz hauetan eskuragai jartzen direnez, guk bidaien munduari lotutako multzo hau aukeratu dugu lagungarri izango duzuen esperantzarekin. Eta bidaiei eta, oro har, naturari lotutako argitaletxe batek, alegia, Sua argitaletxeak, kaleratu dituen nobedadeen artean bat aukeratu beharko bagenu “Mundu bat motxilan. Alex Txikonen menditazioak” izenekoa izango litzateke. Unai Ormaetxeak idatzitako liburu honekin, Everest mendira joango gara Lemoako mendizalearekin. Kanpamentuz kanpamentu igoko dugu munduko mendi tontorrik altuena, eta Alex Txikonen buruan sartuko gara, bere pentsamenduak, gogoetak, oroimenak, nahiak, ametsak eta desirak ezagutuko ditugu. Suak kaleratutako beste liburuen artean, asko baitaude, Carlos Silvarren ilustrazioez apaindutako “Euskal Herriko zuhaitzen gida” (Henrique Niño Rico) eta “Euskal Herriko hegaztien gida” (Xose Manuel Penas Patiño, Carlos Pedreira Lopez) dira bereziki ederrak; gidak ere badituzte; “Rutas y restaurantes con encanto de Gipuzkoa”, “Guía de montes de Navarra”, “Mañaneras. Rutas de media jornada”...
D
BURUNDIKO HAUR BATEN HERRIMINA
MUGIMENDUA DA ELEBERRIAREN GAKOA
“Petit pays” (2016) 30 hizkuntzatara baino gehiagotara itzulia izan da, eta hainbat sari lortu ditu, tartean Estatu frantseseko batxilergoko ikasleek banatzen dutena. Euskarara ekarri du Igelak “Ene herri txikia” izenpean. Gabriel haurraren pausoei jarraituko diegu. Burundiko herri batean sortu zen, ama errefuxiatu ruandarra eta aita frantses zuria zuela. Gurasoak banantzearekin batera hutuen eta tutsien arteko gerra hasten da. Frantziara erbesteratzeko aukera emango diote. Bertan integratuko da, baina herrimina hor du beti.
Mika baten hegaldiari segika, Bernardo Atxagak El Pardo kuarteletik Pauera edo Texasera eramango du irakurlea pertsonaien bidez eraikitako kontakizunean eta, aurreratu duenez, suspensea eta ustekabeak ez dira faltako. Mugimendua baita, bere hitzetan, eleberrigintzaren muin zein gako. Betiko Atxaga dugu, alde horretatik. Baina ofizioak findutako idazkerarekin dator oraingoan. Heldutasunak ondutako begiradarekin. Atxagak adio esango dio eleberrigintzari liburu honekin, berak esan duenez.
Ene herri txikia Gaël Faye Igela, 2019 14,00 euro
NESKA GAZTE BATEN BEGIETATIK Amak Frantziara, Nizara, bidali du Larraitz uda pasatzera, institutuko irakaslearengandik aldentzeko. Larraitzek ezin dio inori kontatu hilketaren lekuko izan ondoren herritik urrutiratu beharra zeukala, arriskuan dagoelako. Ustekabean, iraganari ihes egitea ezinezkoa dela gogoraraziko dio telefono dei batek: «Hola, hija de puta. Sabemos todo de ti. Como se te ocurra volver, te vamos a matar». Gazteei zuzendutako Lekukoak sailean argitaratu du Ubedak 80ko hamarkadako istorio hau, neska gazte baten begietatik. Mehatxua Garbiñe Ubeda Elkar, 2019 92 orrialde. 11,00 euro
Etxeak eta hilobiak Bernardo Atxaga Pamiela, 2019 432 orrialde. 23,00 euro
BIDAIARI, OBSESIO BATEN ATZETIK Pedro Iturriak obsesio bat dauka: ipuin itxurako testuak idazten ditu. Soro Barturenen gaztetako laguna da, eta Sorok uste du berari buruz ari dela, berari begira idazten dituela. Horregatik ari dira Soro eta Erroman Iturriaren bila Europan zehar: hegazkinak hartzen, hoteletan lo egiten, ia laurogei urte dituzten arren. Herrialderen batean Iturriaren ipuinen bat argitaratu dela dakiten bakoitzean hara abiatuko dira: itzultzailea lortu, ipuina irakurri, Iturria non bizi den ikusi... Unai Elorriagaren seigarren eleberria obsesio baten isla da. Iturria Unai Elorriaga Susa, 2019 248 orrialde. 19 euro
59
Gogoan hartu
CESAR MANRIQUEREN MENDEURRENA LANZAROTE ARTELAN BIHURTU ZENEAN Paisaia bolkaniko honen herrimina sentitu eta uhartea bera artelan bihurtzea otu zitzaion. Bide batez, ordura arte asmatzeke zegoen turismo eredu berri bat asmatu zuen Cesar Manriquek. Lanzarote Kanarietako uhartea arras ezaguna da euskaldunontzat; seguruenik gehienok gutxienez bizitzan behin egun batzuk eman ditugu harkaitz beltz eta lur gorriz jositako eremu malkar hauetan. Ba aurten Cesar Manriqueren mendeurrena ospatzen ari da Lanzarote, 2020ko apirilaren 20ra bitartean. 150.000 biztanle dituen uharteak hiru milioi turista inguru jasotzen ditu urtero. Hemen ez dago Mediterraneoko masifikaziorik, egitura tradizionaleko eraikin soil, txiki eta zuriak mantentzeko ahalegina egin delako. Horren “erruduna” neurri handi batean Manrique bera da. Margolari eta eskultore honek, Madril eta New Yorken izena lortu ondoren, 1966an uhartera itzuli zen. Helburua; “erabateko artea” gorpuztea. Guatiza herrian “kaktusen lorategia” gauzatu zuen, bere etxean, eta zein ez da Jameos del Agua izeneko instalazioan haizearen, eguzkiaren eta harriaren artean eratzen den magian erlaxatu?
60
zinema bidaiaria
«STAR WARS: EPISODE IX – THE RISE OF SKYWALKER» 40 URTEKO SAGAREN AMAIERA Testua: Fermin Lusarreta
Star Warsen bederatzigarren filma iristear da. Abenduaren 20an estreinatuko da zinema aretoetan eta, ohi denez, ez da ikusminik falta. Jatorrizko trilogian ireki ziren zirkuluak ixteko esperantzaz beteko dira aretoetako eserleku asko. Berrogei urte baino gehiago pasa dira George Lucasek sortutako galaxiarteko mundua pantaila handian estreinatu zenetik. Asko dira sagak hasierako espiritua galdu duela dioten zaleak. Baina horiexek dira, era berean, legioa osatzerainoko fan mugimendua elikatzen dutenak. “Star Wars: Episode IX- The Rise of Skywalker”, “Last Jedi” aurreko filmaren jarraipena da, urtebete beranduago kokatzen dena. Erreboltarien Inperioaren borroka egongo da kontakizunaren erdigunean. Izan ere, bizirik iraun duen erresistentziak Lehenengo Ordena makurrari egingo dio aurre. Rey, Finn, Poe eta gainerako heroiek erronka berriak izango dituzte parez pare, eta azken gudu handian murgilduko dira. Betiere, aurreko belaunaldietako jakituria lagun dutela. Guk halako jakintzarik ez, eta azken segundora arte itxaron beharko dugu istorioari 180 graduko itzulia emango dion gertakaria ezagutzeko. Ingalaterrako Pinewood estudioetan filmatu dute lan berri hau. Baita Irlanda eta Kroaziako hainbat tokitan ere; Florida eta Las Vegas ahaztu gabe. Horrela, urte hauetan guztietan sagaren filmaketaren parte bilakatu diren 18 herrialdeei batu zaizkie kokalekuok. Aski ezaguna zaigun Tunisiako Nefta basamortuan abiatu zen galaxiarteko bidaia eta, besteak beste, Islandia, Norvegia, Txina, Maldivak eta Guatemala zeharkatu ditu. Zalantzarik ez, beraz: Mundua galaxia bilakatzeko gai da zinema. Oso-oso hurbileko galaxia. Hirugarren trilogiaren amaiera ezartzeaz gain, filmak Skywalker familiaren istorioa itxi nahi du. 42 urte baino gehiagoz luzatu baita familia honen kontakizuna, bederatzi pasartetan banatuta. Gauzak
horrela, ez da harritzekoa izango istorio zaharrak berreskuratu eta aspaldiko ezagunak berriro ere pantailan ikustea. Luke Skywalker, Leia printzesa edo gaiztoetan gaiztoena, Palpatine enperadorea, esaterako. Sagako planeta mitikoetako batzuk ere ziur ezagun egingo zaizkigula. Gogoratzen Endor edo Taooine? Kontuak kontu, zalantzak ondorengoak dira: Zein skywalkertar izango da azkenean hautatua? Itzuliko ote da Anakin? Berau izango al da aukeratua? «Indarra zure baitan dago. Beti». Esaldi honek markatuko du filmaren amaiera; baita aro oso batena ere. Baina galaxiarteko borrokak ez dira itzaliko. Skywalker familiaren kontakizuna film honekin amaituko bada ere, Star Warsek urte luzez jarraituko du gure aretoetan, eta gehiegi itxaronarazi gabe, gainera. Beste hiru produkzio, behintzat, iragarrita daude 2022, 2024 eta 2026rako.
«Star Wars: Episode IX – The Rise of Skywalker» Zuzendaria: J.J. Abrams Protagonistak: Adam Driver, Daisy Ridley, Mark Hamill… Estreinaldia: Abenduak 20
61
LABURRaK
» BERROGEITA SEI MICHELIN IZAR DITUGU EUSKAL HERRIAN ego Euskal Herriko 26 jatetxeri egin zien joan den azaroaren 20an Michelin Gidak 2020ko izarren aitorpena, eta denen artean 36 izar batu dituzte. Urte hasieran, Ipar Euskal Herriko eta Frantziako izarrak banatu zituztenean, denera hamar jatetxek lortu zuten izar bana; beraz, guztira, Euskal Herrian 36 ostatuk dute izarren bat (46 guztira). Ez da marka makala! Hego Euskal Herriari dagokionez, kopuruak iazko berberak dira, baina izardunak ezberdinak, Getariako Elcano eta Bilboko Etxanobe Atelier jatetxeek lehendik zeukaten izar bakarra galdu baitzuten. Bilboko Martin Berasategi eta Iruñeko Hotel Alman dagoen La Biblioteca jatetxeek, berriz, bana eskuratu zuten. Gainerakoan, aldaketa gutxi; Donostiako Akelarrek eta Arzakek, Lasarteko Berasategik eta Larrabetzuko Azurmendik hiruna lortu zituzten, eta Errenteriako Mugaritzek eta Urdaizko Molino de Urdanizek, berriz, bina.
H
SEMINOLEK GITARRA ITXURAKO HOTEL ERRALDOIA ZABALDU DUTE rain dela hamar bat urte seminola tribuak Hard Rock Cafe katea erosi zuen eta Lehen Tribuetako aberatsenak bihurtu ziren. Dirutza daukate, eta horren adierazle, Floridan zabaldu berri duten gitarra erraldoi itxurako hotela eta kasinoa. Miamiren iparraldean dago, hiritik 30 kilometrora, eta 1.200 gela ditu... eta kasinoa, neurri berekoa.
O
URTEBERRIKO KONTZERTUA EDO HARTZEN HIBERNAZIOA? aldera hori bota dute Poloniako ekologistek, TVP1 telebista kate publikoak urtarrilaren 31n eman ohi duen Urteberriko kontzertuaren zuzeneko emankizunean aldaketak iragarri dituenean. Arazoa zera da, kontzertua aire librean egin ohi dela Zapokanen, “Poloniako Chamonix”-en. Milaka lagun erakartzen ditu bertara. Orain arte herrian egiten zen, baina TVPk Wielka Krokwiako eski tranpolinera aldatuko duela iragarri berri du; hau da, Tatras parke nazionalera. Antza, kontzertuak sortuko duen burrunbaren ondorioz –musika, petardoak...– parkean hibernatzen ari diren hartzak esnatzeko arriskua dago. Dagoeneko 27.000 lagunek sinatu dute kontzertuaren kokapen berriaren aurka.
G
hutsa
TAJ MAHALEKO MASKARAK Nork ez luke nahi munduko eraikin ederrenetarikoa bertatik bertara ezagutzeko aukera izan.... baina maskara batekin babestuta eta “smog” lanbro itxi baten erdian ere bai? Indiako Agra hirian airearen kutsadura arazo handiak sortzen ari da.
GIPUZKOAN TURISMO-TASA EZARRI NAHI DUTE BATZAR NAGUSIEK atorren urteari begira, Gipuzkoan turismo-tasa ezartzearen alde agertu dira aho batez Batzar Nagusietako alderdi politiko guztiak. Onartutako hiru puntuak herrialde honetako Aldundiari eta Jaurlaritzari helarazi dizkiete. Hain justu, Gipuzkoako Turismo arduradun Imanol Lasa ere horren alde azaldu zen egun batzuk lehenago, jasangarritasunean oinarritutako turismo arloko estrategia biribiltzen ari baitira datorren urteari begira.
D
VENEZIAN KEZKATI Azken mende erdian jasandako uholderik handienaren ondoren –187 zentimetroko itsasaldia pairatu zuen azaroaren erdian–, kanalen hiriak etengabeko alerta-egoeran jarraitzen du, arazoa ez baitira soilik ohiko mareak. Gizakiak eraginda akaso?
62
ERROMAKO «GIDARI IKUSEZINAK» Dirua eskuratzeak baino, gida turistiko hauek beste helburu batek bultzatzen ditu; immigranteak ikusgai egin eta, bide batez, horien istorio pertsonalei esker, turistek Erromaren ikuspegi aberatsagoa eta errealagoa jasotzea. Italiako Gobernuak gai honekin duen jarrera itxiaren erantzun gisa, migranteei laguntzeko Laboratorio 53 elkarteak “gidari ikusezinen” ibilbideak prestatu ditu. Ingelesez eta italieraz egiten dira, oraingoz hilabetean birritan eta gida lanetan ginearrak eta siriarrak ari dira. ULURU BABESTEKO DANTZARI Anangu hauek, Australiako beste talde indigenekin batera, Uluru muino gorri eta sakratuaren itxiera gauzatu zuten dantzan urriaren bukaeran. Beraz, aurrerantzean turistek ezin izango dute 348 metroko garaierako monolitora igo.
RUBJERG KNUDE ITSASARGIAREN BIDAIA Danimarkako ipar kostaldeko toki galdu, bakarti eta eder batean kokatutako itsasargi hau interneti esker ospetsu egin da. Are gehiago, lehen mailako amu turistikoa bihurtu da. Baina, lurraren eta dunen higaduraren eraginez, 2023. urtean desager zitekeen beldur direnez, orain 70 metro barrurago mugitu dute. Eta akabo arazoa.
hutsa
hutsa
TURISTA TXINATARREZ GAINEZKA DAGO SERBIA 7,1 milioi biztanlerekin, Serbia mendebaldeko Europarekiko duen atzerapen ekonomikoa bere onera etor dadin lortu nahian dabil. Eta nola? Txinatar turistekin, antza, Serbiaren ‘El Dorado’ bihur daiteke. Aurtengo lehen zortzi hilabeteetan iritsitako 1.250.000 turistetatik 92.000 txinatarrak dira, 2016an baino bost aldiz gehiago! Jatetxe txinatar ugari zabaldu da, kaleko seinaleztapen-sistema txineraz jartzen ari dira eta turisten laguntzarako txinatar poliziak bidali ditu Gobernuak Belgradera. Argazkian Serbiako ezkontza tradizional bat ageri da, baina ezkontideak txinatarrak dira, noski, eta dezente merkeago ateratzen zaie han egitea. 63