66 ERREPIDEA. Asfalto, harea eta motor-orroen mitoa

haizetara

ZAZPI

2012 Abuztua 50.zbk / 1,5â‚Ź

ROUTE 66 Kondairaz eta nostalgiaz zipriztindutako errepidea

KERRY rlandako azken muturra

BALI Hondartzak baino askoz ere gehiago

VIENA Tradizioa eta modernitatea

KRIMEA Itsaso Beltzeko buru

haizetara

ZAZPI

40 Urtzi URRUTIKOETXEA .48 Thinsktock 32 Oscar ELIAS Azaleko argazkia: GETTY IMAGES/THINSTOCK • Aurkibideko argazkiak: 06 Getty Images/Thinstock 16 Haizea BARCENILLA 24 Zigor ALDAMA

ARGITARATZEN DU: Astero. Herritar Berri SLU. EDITOREA: Mariasun Monzon DISEINUA: Eneko Napal ARGAZKIAK: Argazki Press EGOITZA: Portuetxe 23-2.a 20018 Donostia http://www.zazpihaizetara.com E-posta: zazpihaizetara@astero.net Tfnoa: 946 61 20 55 LEGE GORDAILUA: SS-238-2008 INPRIMATZEN DU: Printek Inprimategia. Zamudio

16

40 06

06 ROUTE 66

Bi hiriren arteko lotune izateaz gain, filmen agertoki eta abestien inspirazio iturri ere izan da bide mitikoa

16 KERRY

Zelaiaren orlegiak eta itsasoaren urdinak bat egiten dute Irlandako txokorik eder eta lasaienetarikoan

aurkibidea

24 BALI

40 KRIMEA

Hondartzak faltan ez diren arren, kul- Historiaren testigu izan da gaur egun tura hinduari loturiko errituek ere mar- Ukrainiako zati bada ere batik bat katzen dute uhartearen egunerokoa errusiarren bilgune den penintsula

32 VIENA

Ondare kultural paregabea lagun, tradizioa eta modernitatea uztartzen jakin izan du Austriako hiriburuak

48 MAN UHARTEA

Gauza txikiez gozatzeko Eskozia, Irlanda eta Ingalaterra artean dagoen uharte ezezaguna

48

32 24

04 MUNDUARI BEGIRADA Azenhas do Mar, Lisboako kostaldean 49 BIDELAGUNA Agenda, liburuak, munduko sutegiak, bidaiariak, Proposamen tematikoa...

3

AzenhAs do MAr Lisboako kostaldean nekez aurki daiteke Azenhas do Mar herrixka baino harribitxi ederragorik. Sintra hiri entzutetsutik 16 kilometrora eta Maรงas hondartza ezagunetik 3 kilometro eskasera aurkitzen da Ozeano Atlantikoaren ikuspegi bikainak eskaintzen dituen 800 biztanleko herria. Kostaldeko harkaitzetan zizelkatuta dirudite bertako etxetxo zuriek, arkitektura naturalaren maisulan bikaina eratuz itsasoarekiko etengabeko harmonian. Bere forma bereziaz gain, herriaren beheko aldean dauden ur gezako igerilekuengatik ere ezaguna da Azenhas do Mar. Bisitari asko jaisten dira bertara argazkiren bat egitera; inguruak ez du ez gutxiago merezi.

Alexander Shalamov

Munduari Begirada

5

Testua: Koldo Landaluze Argazkiak: Getty Images\Thinkstock

66 ERREPIDEA Asfalto, harea eta motor-orroen mitoa

Garai batean, 66 errepide mitikoa Los Angelesera iristen zen, eta hango errepide nagusiak zeharkatzen zituen, lerroon azpikoa kasu. Alboko irudian, Heriotzaren Harana.

Simon Cantlon errealizadore eta idazleak egitasmo handinahia du eskuartean (“The Motels of Route 66”): garai batean 66 errepide mitikoan egon ziren motel historikoei buruzko liburu bat idatzi eta dokumental bat filmatzea. «Ameriketako kale nagusia» edo «Errepide guztien ama» ere deitzen duten bide ikonografiko hau, Chicago eta Los Angelesen arteko lotura izateaz gain, abesti askotarako kondairazko agertoki eta inspirazio-iturri bilakatu zen.

8

autsa, eguzkiak berotutako asfaltoa eta gurpilak; sei gitarra-hari, errepide baten funtsa eta kondairen bidez birsortutako ameskeriak tartekatzen dituen bidaia bat transmititzen dituztenak, eta lerro zuzen bat, ezin iritsizkoa dirudien zerumugaren keinu konplizea mugatzen duten marra etenez zipriztindurikoa. Rock abesti baten hiru akorde sinplek aurretik finkatutako errituari jarraituz, norbaitek antzinako errepide horren bi zenbakiak gogoratzen dituen bakoitzean, motozikleta baten motorrak orro egiten du.

Lousiana barnealdean, New Orleansetik gertu. Itzuliko bidean, hosto iraunkorreko zuhaitzen artean, lur eta egurrez

egindako etxola bat dago, non Johnny B. Good izeneko herrimutila bizi den. Ez zuen sekula irakurtzen eta idazten ikasi, baina kanpaiak jotzen diren bezala jo dezake gitarra.

Chuck Berryk trenen joan-etorriari begira gitarra jotzen zuen Johnny haren bizi-erritmoa animatzen duen bitartean, Chicagon hasi eta ekialderantz abiatzen den errepideari ekingo diogu; Saint Louiserantz abiatuko gara, beraz; Miles Davis edo Chuck Berry bera jaio ziren herrira. Asfaltozko lerroari jarraiki, Springfield edo Rolla hiriak zeharkatuko ditugu, besteak beste.

Azken horretan, parke nazional bat topatuko dugu, Mississippik liluratu zuen haren izena duena; Mark Twain, alegia.

9

Kronikei kasu eginez, antzinako errepide hark, mendebalde zaharrean barrena jarraituz, Oklahomako lurraldea zeharkatzen zuen, eta XIX. mendean jatorrizko iparramerikarren zenbait tribu kokatu omen ziren bertan. Paisaia horietan ibili ziren Beheraldi Handian bizitzari irmo atxiki zitzaizkionak ere, John Steinbeck idazleak “The Grapes of Wrath” (Suminaren mahatsak) eleberrian islatutakoak. Lurralde babesgabe horretan –Steinbeckek «errepide guztien ama» deitu zuen–, orobat, iparrorratzik gabeko arloteak sortu ziren, eta herrialdea alderik alde zeharkatu zuten, Johnny zaharrak pasatzen ikusten zituen tren horietan ezkutuan bidaiatuz.

Azken batean, Woody Guthrie abeslariaren ibilbidea iradoki zuen trenbidez eta asfaltoz ebakitako paisaia izan zen; gitarra «This Machine Kills Fascists» (Makina honek faxistak hiltzen ditu) printzipio-adierazpenarekin apaindu zuen koblariarena, alegia. Oklahoma atzean utzita, errepide honen iraganeko oihartzunek Mexiko Berrira eta bertako Santa Fe hiriburura eramango gaituzte. Hemendik aurrera, 66 errepideak navajoen lurraldea zeharkatzen zuen, eta Gallup herrira iristen zen. Jatorrizko iparramerikarren hiriburutzat hartzen da Gallup, toki hau haien espiritu menderakaitzaren sinboloa baita.

Ibilbidean aurrera eginda, Petrified Forestera iritsiko gara, hari begiratuz gero era guztietako susmo haluzinogenoak eragiten dituen mila urtetik gorako zuhaitz multzora. Esparru anakroniko hori zeharkatutakoan, Coloradoko Arroila Handiko murru natural ospetsuak begiztatuko ditugu. Haren isiltasunean babestuta, haren amildegien ertzean, eguzkipean distira egiten duten amildegiz zipriztindutako ingurunearekin gozaraziko ditu begiak bidaiariak. Motozikleta baten gai10

Asfaltozko, bakartasunezko eta hareazko eremu hau motorzale sutsuen ametsa da. Goiko irudian, motorzale talde bat ageri da bideko puntu batean. Eskuinean, iraganeko ibilgailu eta tailer mekaniko abandonatua, Arizonan. Behean, Cadilacaren omenezko eskultura bat.

nean edo Mustang deskapotable baten barruan, errepide amaigabeek ebakitako desertu-paisaietan barneratuko gara eta errepideok itxuraz inora ere eramaten ez duten adarkadurak hartzera bultzatuko gaituzte.

Hareazko ordokiak eta motel ahaztuak protagonista dira lerro zuzenean aurrera egiten duen bidaia honetan, eta blues baten atzamarkadek adieraziko dute etapa bakoitzean egin beharreko bidea: Bueno, bai, badakit mendebaldeko autobidetik amaieraraino joan asmo duzula. 66a. Chicagotik Los Angeleseraino sigi-saga dabil, bi mila milia dira, gehiago ere egin ahal izango dituzu (nahi baduzu)… ongi ibiliko zara 66an. Kaliforniara eta zinemaren hiriburura (Los Angeles) iritsi aurretik, Mojaveko basamortua zeharkatzen du 66 errepideak. Ilargi-paisaia horrek bere mendebaldera eramaten gaitu, Heriotzaren Haranera, alegia. Horixe ikusi nahi zenuen bidaia honetan, dena egin ahal izango duzu. Ongi ibiliko zara 66an esaten ari da blues zaharra, mojave indiarren bizilekua izan zen tokia atzean utzi eta San Gabriel mendien siluetak ikusten hasten garen bitartean.

Garairik loriatsuenean, errepide inguruak motorzaleen premiak asetzeko zerbitzuz bete ziren. Goian, ezkerretik eskuinera, garaiko atrakzio gune bat, gasolindegi zahar bat eta Arizonako zerbitzugune baten kanpoaldea ageri dira. Lerroon gainean, eskuinetik ezkerrera, Hualapai tribuak turistentzat egokitutako gunea, abandonatutako jatetxe baten kartela eta Hollywoodeko zinema izarren aterpe izan zen El Rancho motela.

12

Garai batean, errepidea Los Angeles hirira iristen zen, eta hango errepide nagusiak zeharkatzen zituen. Garai batean, bidaia hemen bukatzen zen, eta ez zen inoiz itsasora iristen. «Well, I just got into town about an hour ago. Took a look around, see which way the wind blow. Where the little girls in their Hollywood bungalows…» (Bueno, duela ordubete iritsi naiz hirira. Begiratu bat egin dut, ikusteko haizeak nondik jotzen duen, neskatilak dauden Hollywoodeko bungalowetan...) errepikatzen zuen Jim Morrisonek, The Doors taldearen “L.A. Woman” abestiaren erritmoari jarraituz. Soinu-

66 errepidea: kamioien errepidea, 30eko hamarkada aztoratuko hauts eta hondar ekaitzak nozitu zituzten baserritarren immigrazio bidea, eta Bigarren Mundu Gerran material militarra igarotzen zen ibilbide bakartia. Gatazka horrek iraun zuen denboran, milioika gaztek zeharkatu zituzten Amerikako Estatu Batuak errepide hau erabiliz, Europako edo Ozeano Bareko gudu-zelaietara bidean, eta etxera itzultzeko bidaiari ekitean. Bobby Troup izan zen bidaiari horietako bat, Tommy Dorseyren taldeko bateria-jotzaile ohi bat.

Hura izan zen “Get your kicks on route 66” abesti ospetsuaren sortzailea.

“Route 66” telebistako saio ospetsuko abestia bihurtu zen 60ko hamarkadan. Halabeharrez, era guztietako road movieetarako eszenografia egoki hau ahaztuta gelditu zen. Baina 1990etik aurrera berpiztu zen, Arizonako eta Missouriko Route 66 elkarteak sortu zituztenean, eta horien ostean beste batzuk ere sortu zituzten hainbat estatutan. Horrez gain, urte horretan bertan, Missouri estatuak Estatuko Errepide Historiko izendatu zuen asfaltozko ikur ospetsu hau. Nahiz eta gaur egun ia ezinezkoa den jatorrizko ibilbide osoa egitea, asfaltozko, bakartasunezko eta hareazko eremu paregabe hau motorzale sutsuen ametsa da, ibilbidea Harley Davidson zaratatsu baten gainean egiteko irrikaz baitaude.

Garai loriatsuan, 66 errepidearen bi aldeetako biztanleak laster konturatu ziren motorzale-jario etengabeak gasolina, jana, ostatuak eta entretenimendua behar zituela ibilbide zehar. Horrenbestez, milaka gasolina-zerbitzugune, jatetxe, kafetegi, taberna, merkatu eta turismo-atrakzio eraiki zituzten.

66 errepideak «gidarien hotel edo motel» ospea hartu zuen.

Errepidearen ondoko atrakzioen artean, honako hauek zeuden: opariak eta oroigarriak erosteko dendak, indigenen truke-tokiak, ikuspegi panoramikodun guneak, zoologikoak, museoak, toki historikoak eta fenomeno geologikoen erakusketak. Ohikoa zen indigenen tipi erraldoiak, cowboyen estatua izugarri handiak eta itxura bitxiko bestelako egitura batzuk ikustea, 66 errepidea zeharkatzen zuten motorzaleen arreta erakartzeko diseinatuak.

Paisaiak eta oroitzapen nostalgikoa

banda hori izan dugu bidaide, hautsa eta kea irensten genituen bitartean.

Harley Davidson baten gainean Kroniken arabera, 1985ean, Ameriketako Estatu Batuetako Errepide Saretik kendu zutenean, 66 errepidea gainbehera etorri zen. Jada ez zuten garrantzitsutzat jotzen, eta Ameriketako Estatu Batuetako Estatuarteko Autobide Sare hotz eta nortasunik gabekoan bildutako zenbait errepidek ordezkatu zuten.

1937an, David Wark Griffith zinema munduko handi-mandi ospetsuaren anaia R.E. Griffithek El Rancho Hotel & Motel inauguratu zuen, Gallupen (Mexiko Berria). Gallup inguratzen duten paisaia ikusgarri hauetan, Griffithek toki paregabe bat sortu zuen, Hollywoodeko zinemako izar batzuek ostatu har zezaten. 66 errepideko toki horretara, Marx anaiak, Errol Flynn, Kirk Douglas, John Wayne, Hunphrey Bogart eta Spencer Tracy bertaratu ziren, eta gaur egun ere, bidaiariek Hollywood klasiko hartako aktoreen izenekin bataiatutako logelaren batean ostatu hartzeko aukera dute. John Ford maisua ere joan zen bere filmaketa-plato natural maitatuarekin (Monument Valley) mugakidea zen toki horretara, eta hautsez betetako eszenografia horretan jarri zizkien irudiak John 13

Motel zaharren xarma Kondairaz eta nostalgiaz kutsatutako oroitzapen hauek animaturik, Simon Cantlon idazle eta errealizadorea proiektu bikoitz interesgarri baten azken xehetasunak amaitzen ari da; hala, liburu baten eta film luze dokumental baten bidez, errepide honetan ugariak izan ziren motel zahar eta hautseztatuen xarma gogora ekarri nahi du.

Jatorrizko ideia hauxe da: argidun kartel ikonografiko haiek argiztatutako motel horien historiak kontatzea, haien askotariko arkitekturak biltzea eta jabeen eta garai batean haien logeletan ostatu hartu zuten bidaiari ezagunenen lekukotasuna ematea. “The Motels of Route 66� izenburuko proiektu honetan, leku horietan gaua eman zuen edozein pertsonak egindako argazkiek ere izango dute beren tokia. Cantlonek sare sozialen bidezko deialdi bat egin du, bere liburuaren orrietan azalduko den edukia bilduko duen artxibo digital handi bat sortzeko. Paper Moon Films ekoizpen-etxe independenteak www.themotelsofroute66.com webgunea sortu du. Bertan, edozein pertsonak proiektuaren jarraipena egin edo zuzenean parte hartzeko aukera dauka.

14

Errepideak zeharkatzen duen leku ikusgarrienetako bat behean ageri den Coloradoko Arroila Handia da. Alboan, inguruko taberna bateko kartela. Goian, bidearen irudi bat eta motorzaleek botekin egindako eskultura.

Steinbeck idazleak “Suminaren mahatsak” erreferentzialean jasotako hitzei. Ernest Hemingwayk harea-ozeano hauetan eman zion gogoetari, “Agurea eta itsasoa” (“The Old Man and the Sea”) taxutzen zuen bitartean, eta «Cisco Kid»-ek eta «Zaldizko polizia bakartia»-k (The Lone Ranger) erabili zituzten zaldien irrintzi irrealak entzuten ditugunean, alderdi hau inguratzen duen isiltasuna hausten da. Era berean, Den-

nis Hooper eta Peter Fonda aktoreak “Easy Rider” ezagunean lagun izan zituzten “Born To Be Wild” abestiaren akordeak ere entzun daitezke, Steppenwolf bandak interpretaturik. Horretaz ari garela, ezinbestekoa da Thelmak eta Louisek aurrerantz egindako ihesa aipatzea, baita Pixar konpainiak Cars animaziozko film luzean 66 errepideari eskainitako automobilen bidezko omenaldia ere.

Testua eta argazkiak:

Haizea Barcenilla

KERRY

Irlandako finisterre

Skellin uharteetan handiena, Skellig Michael, ageri da ezkerreko irudian; tontorrean VI. mendeko monasterioren arrastoak ditu. Ezkerrean, mendiz inguratutako Dingle penintsulako laku ugarietako bat.

Galiziarrek Europako azken muturra euren lurretan izatearen harrotasuna zabaltzen dutenez, asko harritu egiten dira Mendebaldeko punturik aldenduena Irlandan dagoela jakitean. Berez, Galiziako Finisterre da kontinenteko lekurik mendebaldekoena, baina Irlandak lerro abstraktu horretatik harago luzatzen ditu itsasoan bere hatzak Ameriketarantz. Dingleko penintsulako Slea Head puntak du halako ohorea. Kerryn dago kokatua, irla berdearen txokorik ederrenetariko batean.

18

erdea da Irlanda. Berdeak dira bertako lurrak, kirol taldeen elastikoak eta posta-oroigarrien hondoa. Baina berde-urdinak behar zuten izan, zeren eta, zelaien orlegiarekin batera, itsasoaren urdina ere etengabea baita lurraldearen erdigunetik aldentzen den eremu guztian.

Irla bat da Irlanda, onerako eta txarrerako, eta itsasoa du, beti, lagunik hurbilen. Askotan, itsasoa eta lurra luzez borrokan ibili direla ematen du, elkarri bultzatuz eta espazioa kenduz, harik eta, nekatuta, ahulduta, bakeak egin eta bakoitzak bere egoera onartu duen arte. Hori da, behintzat, Kerryko lurraldeetan, herrialdearen hego-mendebaldean, ikusten dena. Hatz luzexkak bezala, lau penintsula barneratzen dira itsasoan. Txikiena, Mizen Head, eta Beara izeneko bigarrenaren atal bat Corkeko lurraldeetan daude. Baina Beararen beste atal handi bat eta haren iparraldeko bi ahizpak, Iveragh eta Dingle, Kerryko konderriko harribitxi loratuak dira.

Egunero izaten dira autobusak Killarney parke nazionaletik Slea Head muturrerako bidean, turistez beteta. Gezurra litzateke Kerryko lurraldeak ezezagunak direla esatea.

Baina ez gezur borobila, askoz gutxiago baitira bide nagusi hori utzi, Iveragheko penintsulako bidexketatik abiatu, eta barne-lakuak, mendi burusoilak, baserri galduak eta badia liluragarriak bisitatzeko denbora hartzen dutenak.

Alde batetik, pena da, halako leku politak ezagutzea zoriona delako. Bestetik, ordea, eskertzekoak dira lasaitasuna, bizi propio eta ez-turistikoa duten landak, eraikinik gabeko paisaien edertasuna eta ardien konpainia. Horrek guztiak, eguraldi ezegonkor eta dramatikoarekin bateratuta, edozein margolari erromantikoren paradisu bihurtzen du Kerry.

Kerryko eraztuna Iveragheko penintsula inguratzen duen errepideari deitzen diote Kerryko Eraztuna. Killarneytik abiatuta, kostaldean egiten du aurrera, ehun kilometroan, ondoan amildegiak, hondartzak, olatuak eta irlak dituela. Turista askok egiten dute bide hori, eta egia da ikuspegi ederrak eskaintzen dituela. Baina penintsulara iparraldetik sartu ordu egin behar da merezi duen lehen desbideratzea, Caragh lakua ikusteko.

Bitxia da zonalde horretan itsas paisaiak eta mendi-ikuspegiak zein kilometro gutxira aurki daitezkeen, Rossbeigheko

hondartza zabala ikustetik, mendi arteko laku ia alpetar batera igarotzen baikara. Iveraghen, zilegi da ausardiaz jokatzea: errepidetik metro pare batera dagoen edozein lekuk merezi du bisita. Eraztunean aurrera egiten duenak galdu egingo lituzke Caragh bezalako txoko zoragarriak.

Gauza bera gertatzen da penintsularen muturraren alboan uzkurtzen den irla handiarekin; hots, Mediterraneoarekin zerikusirik ez duen Valentia uhartearekin. Bertan ibilita, hainbat bitxikeria topa daitezke ustekabean: tetrapodo baten arrastoak (hots, uretatik atera zen lehen izakietako baten aztarnarik zaharrena) edota gainean Lourdesko Ama Birjinaren haitzulo bat duen arbel-meatze bat. Horrekin batera, Norvegiako fiordoen antza duen paisaia ikusgarria, itsasoko haize leuna, eta ardiak, noski.

Iveragheko penintsulan, hainbat egun igaro behar dira.

Batetik, bertako bidezidor guztiak ezagutzeko; bestetik, eu20

Europako lekurik mendebaldekoena da goialdeko irudian ikus daitekeen Dingleko penintsulako Slea Head. Behean, Dinglen bertan nekazariek egiten duten merkatuetako bat eta taberna bateko musika emanaldia.

Bertakoen arabera, benetako musika ona entzun nahi duenak Dingle herrira joan behar du.

riak eta eguzkiak ikuspegi txit desberdina eskaintzen dutelako, eta biak direlako gozatzeko modukoak. Eta, azkenik, egun osoa irauten duelako Skellig irletarako irteerak. Ferrya Portmageetik abiatzen da, itsasoan barrena hamasei kilometro eginez, kostatik itzalak balira bezala ikusten diren bi irlatxoetara iristeko. Txikiena, Little Skellig, urrutitik ikus daiteke soilik, natura erreserba bat izanik, ezin baita bisitatu. Arrazoia: munduko zangen bigarren santutegi handiena da, 60.000 ale dituena. Irlarik handiena, Skellig Michael, zapal

daiteke, eta gogoz egin behar da gainera, 230 metro igo behar direlako, ia uretatik zuzenean, tontorrean duen VI. mendeko monasterioaren arrastoak ikusi, eta Erdi Aroko bizitzaren monjeetan pentsatuz hotzikarak sentitzeko.

Watervilleko badiak ere merezi du egun oso bat, bertako hondartza izugarria zeharkatze soilak orduak har ditzakeelako. Albo batean dagoenak ez du jakiterik aurrean ikusten duena badiaren beste aldea edota beste penintsula bat den, hain da eskerga zabaltasuna. Eta, gauez, haizetik eta hotzetik babesteko aterpetuz gero, abesten ari den lagun talde batekin egin genezake topo Caherciveeneko tabernetan.

Dingle bay Bertakoen arabera, benetako musika ona entzun nahi duenak Dingle herrira joan behar du. Ferrya aspaldi kendu zutenez, Iveragheko penintsula osoa zeharkatu beharko du ho-

Turismoari begira beharrean nekazaritzari lotuta bizi den ingurune batean egotearen lasaitasuna da nagusi Dingleko penintsulan. Goiko irudian, paisaiaren edertasunak eta ardien joan-etorriak bat nola egiten duten ikusten da.

Behean, Dingle herriko irudia eta gaelikoz idatzita kartel bat: “Iveraghen�.

rretarako, eta Dinglekoa gero. Ezin esan hori sufrimendua denik. Eta ezin esan Iveraghen ibilitakoak ez duela Dingle buruan. Izan ere, penintsula horren iparraldea ikusi duen edonork Dingle izan du denbora guztian aurrean, anaia biki aldenduaren modura.

Ez dira bikiak, ordea, Iveragh eta Dingle. Bakoitzak bere edertasun propioa du, bere izaera. Dinglek ohore berezi bat du, gainera: “Ryanen alaba� pelikularen kokalekua izatearena. Ohore horrek, baina, bere kontra jokatzen du askotan, ez 21

Zuzenean itsasotik altxatzen den Brandon mendira igotzean aurkituko dugun ikuspegi aparta, lerron gainean, eskuinean, ageri den bezala. Bere alboan, VIII. mendeko Gallarus otoiztegia.

Azkenik, behean, Dingleko kostaldeko Slea Head punta.

baitago irudi zehatz batekin obsesionatuta dagoen turista baino okerragorik. Horrelakoek arazoak izaten dituzte, esate baterako, Incheko hondartzaren ikuspegi lainotua onartzeko, nahiz eta, halako eguraldiarekin, hodeiak hondar bustiaren gainean islatzen direnean, itsasoaren eta zeruaren arteko banaketarik ez dagoela dirudien, itsasoan lau kilometro eta erdi barneratzen den hondarrezko mihian.

Ez dira Slea Head paisaia beren kabuz ikustera ausartuko Rosieren aztarnen bila ibilita muturrean gelditzen direnek; kosta egingo zaie begiak txikitutako eskolatik aldendu –filma egiteko bereziki eraikitako etxetxoa besterik ez, malda baten atzean ezkutatua–, eta “National Geographic” berak behinola «munduko lekurik ederren» izendatu zuen muturraren handitasuna nabaritzea.

Dingleko penintsulak badu beste ezaugarri berezirik: gaeltacht izatea; hots, nagusiki gaelikoz mintzatzen den eskualdea. Karteletan nabarmena bada ere, eta herrietan barna ibiltzean noizean behin soinu bereziko elkarrizketak sumatu arren, leku gehienetan ingelesa bihurtu da eguneroko hizkuntza, ekonomiari begira duen interesaren ondorioz. Hala ere, beti da taberna edo dendetan bere hizkuntzan hitz egin nahi duen gizon-emakumerik. Eta beti har daiteke kafe bat Dingleko An Cafe Liteartha kafetegi-liburu dendan, hizkuntzak eman dituen testurik bikainenez inguratuta.

Skellig irlak bezala, eta Irlandaren famarekin bat, badira Dinglen ere kutsu magikoa duten hainbat leku. Batetik, izen bereko badiaren ondoan dagoen Brandon mendi izugarria.

Irlako gehienek bezala, ez du bere altueragatik txunditzen, altuera hori zuzenean itsasotik jasotzen duelako baizik. Asko dira Dingleraino etorri, eta herria Brandoneko badiarekin el22

kartzen duen hamar kilometroko Connor Pass mendatea gurutzatzen ez dutenak. Hala, galdu egiten dituzte mendiak badiara eskaintzen duen ikuspegi harrigarria, bailaran zabaltzen diren lakuak eta monasterio zaharren aztarnak. Hori, noski, Brandonek bere burua erakutsiz gero; izan ere, Euskal Herriko mendi sakratuek bezala, hark ere badu hodeiak estalki modura erabiltzeko ohitura.

Arnasarik gabe eta txundituta utz dezakete horrelako paisaia irmoek. Horregatik, beharrezkoa da izokin ketuzko sandwich bat hartu, eta, Guinness pare batez lagunduta, Irlanda osoan famatua den musika apur bat entzutea. Egurrezko eserlekuetan, kuxinetan bermatuta, biolinaren eta flautaren hotsak inoiz ez direla aldenduko dirudi. Eta, Mary Blackek esan zuen bezala, ÂŤThey sang a song for IrelandÂť.

Testua eta argazkiak: Zigor Aldama

BALI

Hondartza baino askoz ere gehiago

Hondartzetatik urrun, jainko hinduistei eskainitako eraikinak dira begirada guztiak erakartzen dituztenak. Eskuineko irudian, Ubudeko tenplu hindu bat

Baliko hondartzetako hondar zuria mito bilakatu da, baina eguzkia ez da beti irteten uharte horretan, eta hondartzez gain, askoz ere gauza gehiago daude: sumendiak, basoan ibiltzeko bideak, arroz-alorrak, tenpluak eta azokak, besteak beste.

26

enpasarreko aireportuan joan-etorrian dabiltzan bidaiariek alkandora loredunen, bermuda deigarrien eta imajina daitezkeen material guztietako sandalien katalogo baterako ezin hobeto posatu dezakete. Ez dira falta estaltzen dituen kamiseta kentzeko irrikatan sumatzen diren bikini fluoreszente txiki-txikiak, ezta marihuana hostoak eta Bob Marleyren irudiak dauzkaten toalla lotsagabeak ere, eta laster, Indonesiako artxipelagoko uharte ospetsueneko hondar zurian zabalduta egongo dira. Izan ere, Balira iristen diren bisitari gehienek buruan bi elementu dakartzate: hondartza eta festa.

Ez da horrelakorik falta, baina eguzkia ez da beti irteten.

Postaletan eta bidaia-gidetan, zeru urdinak distira egiten du, bai, baina ez da konstante bat. Egia esan, zaparrada handi bat

da beti ziurtatuta dagoena. Oro har, laburra eta handia izaten da, baina aste batzuetan zerua Bilbotik inportatu dutela ematen du. Zorionez, munduko musulman kopuru handieneko herrialdean gehiengo hindua daukan uharte bakarrak, hondartzako tabernez eta alkohola eta hormonak kontrolik gabe dabiltzan nightclub-ez gain, askoz ere gehiago eskaintzen du.

Ubud, uharteko kulturaren bihotza Ubud horren adibide egokia da. Ez dago batere hondartzarik hamar kilometroko itzulinguruan, baina ez da haien falta sentitzen. Baliko barnealdeko gainerako tokietan bezala, egunsentiak eguneko lehenengo ekintza markatzen du: jainko hinduei eskaintza egitea. Lehenengo eguzki-izpiek tenpluetara lore, arroz eta intsentsuz betetako erretilu begetale-

kin doazen gizon eta emakumeen ilara luzeak argitzen dituzte. Tenpluak gertu ez dituztenek espaloietan elikatzen dituzte espiritu onak eta uxatzen dituzte txarrak, Baliko hinduismoa berdingabea den seinale. Hain zuzen ere, Indiatik inportatutako erlijioko zenbait elementu jatorrizko biztanleen sinesmenak gidatzen zituen animismoko beste batzuekin nahasten dituzte.

Uharteko kulturaren bihotzak Kuta edo Seminyak gune turistikoek baino askoz ere lehenago ateratzen ditu nagiak; izan ere, azken horietan, gaueko eromenezko jarduerak eguerditik gora luzatzen den lozorroa eragiten du. Badirudi hondartzetako turistak gosari ingelesean ohikoak diren sunny side up arrautza frijituen, hash brown pataten eta babarrun tipikoen usainarekin bakarrik askatzen direla maindireetatik.

27

Zerealak lantzeko balio ez duten eremuetan arroz alorrak sortzen hasi ziren orain dela bi mila urte. Lerroon azpian, Tagalagango mendiguneetako arroz alorrak ikus daitezke. Ondoan, tenplu bat kanpoaldetik.

Baina Ubudeko kaleetako taberna eta jatetxe txikietan, bertako jaki goxo eta xumeak dira nagusi. Eta, laster, tokiko azoka ere lanean hasiko da. Kalexkaz osatutako labirinto kaotikoa da, eta edozer gauza eskuratu daiteke han: zumezko espetxeetan eztarria urratzen duten oilar harroetatik hasita Baliko arteko pieza landuetaraino. Tratuan aritzea, ezinbestekoa izateaz gain, denbora-pasa dibertigarri ere bihurtzen da.

Zalantzarik gabe, uharte osoan ez dago erosketak egiteko leku hoberik, ezta bertan ekoizten den guztiaren erakustoki hoberik ere. Egiazki, hemen salerosten diren eta Bali osoan nonahi topa daitezkeen eskultura asko Ubuderako errepideetako bi aldeetan dauden ehunka fabriketatik datoz.

Diru-zorroa ateratzeko interesik ez dutenek alternatiba asko dituzte. Kultur turismoa eztanda egiten ari da, eta horren ondorioz, ezin konta ahala ikuskizun egiten dituzte, kaleko bat-bateko emanaldietatik hasita, askotan hiriko tenpluak hondo-irudi gisa dituzten dantza eta antzerki emanaldi landuetaraino. Baliko dantza koloretsuak betikotu nahian dabiltzala besoekin ezinezko angeluak sortzeko gai diren neskatilek hartzen dituzten klaseez ere goza daiteke han.

Eta jainko hinduistei eskainitako eraikinak dira egunez begirada guztiak erakartzen dituztenak. Hemen erraza da hondartzetako eroalditik ihes egitea. Are gehiago, nork bere buruarengandik ere ihes egin dezake. Izaki mitologikoen xehetasunez beteriko eskulturek bidaiaria Mendebaldeko imaginario kolektiboan dagoen Bali horretara daramate: exotismoz betetako mundu magiko batera, non errealitatea ulertzeko gakoen gabeziak erakarmen bortitz bezain itogarria sortzen duen.

28

Makakoen tximinokeriak Ubudeko monkey forest-eko tximinoek antzeko sentipena eragiten dute. Hemen naturazaleak gozarazten dituzten 350 bat makako bizi direla diote. Gozarazi, pasatu egiten diren arte, noski. Izan ere, tximinoak oso tximino dira, zentzu guztietan, eta ikusleen ikuspegitik eszena barregarriak sortzen dituzte, baina ez protagonisten ikuspegitik. Haiekin batera argazki bat egiteko kakahueteak erostea erabaki duen turista da horren adibide egokietako bat. Une horretan ez zekien bere bizitzako argazkia izango zela.

Apain-apain jantzita, galtza motzekin eta tiranterik gabeko likrazko top batekin, kakahueteetako bat hartu eta eskua altxatu du, makako txikia hartzera igo zedin, bikotekideak eszena hilezkortzen zuen bitartean. Baina garbi dago hirikoa dela, eskaladaz ezer gutxi dakiela, eta ez duela tximinoaren estrategia kalkulatu. Hark, jakina, nonbait bermatu behar zuen, fruitu preziaturaino igotzeko. Eta ez zegoen bermatzeko erabil zitzakeen bi koskor bakarrak estaltzen zituen likrazko topa baino ezer hoberik! Han zeudenen gozamenerako, gaztea eroso jantzita zihoan eta arropa beltz laburra zen haren bularra estaltzen zuen gauza bakarra. Makako gosetiak, horretaz arduratu gabe eta oihalaren elastikotasuna ezagutu gabe, turistaren ezaugarri femeninoak agerian utzita lortu du bere helburua. Oihu batek, dozenaka flashek eta barre kolektiboak turista desagerrarazi dute, lotsa-krisi batek harrapatuta. ÂŤHorrelako gauzak egunero gertatzen diraÂť, esan du gidari batek, barrezka, eta bere taldeko txikienei ohartarazi die basoan diademak eta betaurrekoak jantzita sartzea ez dela egokia.

29

Benetako naturazaleek badakite barregarri gelditu nahi ez badute hobe dutela tximinoekin ez jolastu. Eta zorioneko daude, Bali mendi-ibiliak egiteko ere oso uharte egokia baita.

Ez afizionatuentzako ibiliak, ikasle aurreratuentzakoak baizik. Izatez, hegoaldeko muturra kenduta, uharteko toki gehienetan oso turista gutxi izaten dira. Hala ere, baso hostotsuak daude. Haietan, herrixka “erreal” gutxietako batzuk daude gordeta, baita ehunka landare eta animalia espezie ere.

Natura basatia «Pena da uharteko natur aniztasuna ezagunagoa ez izatea, eta ezagutu nahi duten turista gehiago ez egotea. Izan ere, Balin, Sumatran edo Borneon ez bezala, mundu garatuko turistek behar dituzten erosotasun guztiak daude, eta askoz ere seguruagoa da», adierazi du Budhi Ajusek, Baliko Naturaren Behatokiko geologoak. «Gutxik dakite sumendiak daudela, adibidez. Hondartzak bakarrik daudela uste dute, eta hori uhar-

Zonalde turistikoetatik urrun ere, terraza ugari daude Balin mokadu bat jan edo tragoxka bat hartzeko, alboko irudian ageri dena kasu. Goian, ezkerrean, Ubuden egiten den lore eskaintzaren irudi bat, eta, eskuinean, labarrez beteriko ingurunea..

tearen garapen iraunkorrerako madarikazio bihurtzen ari da». Agung da “gailurrik gabeko” mendi horietatik ikaragarriena. 3.031 metroko altuera izanik, bi eguneko ibilaldi luze bat egitea eskatzeaz gain, uharteko kliman eragina dauka.

Hodeiak mendebaldetik iristen dira eta Agungek irentsi egiten ditu. Beraz, eremu horretako klima tropikalaren eta ekialdeko lehorte erlatiboaren artean alde handia dago. Handik gertuko Batur sumendira iristea errazagoa da. Kraterraren ertzera (1.717 metroko altueran dago), egun –nekagarri– batean igo daiteke, eta izen bereko lakuko ikuspegiak merezi du ahalegina. Begien aurrean, tonu berde eta urdin askotako mundu bat agertzen da; Balirekin gutxik lotzen duten mundu bat, hain zuzen.

Hemen ez dago hondartzako toalla bat zabaltzeko tokirik. Era berean, ezin da kuba-librerik aurkitu zenbait kilometroko itzulinguruan. Baina turismo alternatiboa areagotzen ari da. «Guk nahiago izan dugu Lombokeko hondartzez gozatu eguzkitan belzteko, Baliko hondartzak jendez lepo baitaude. Baina Denpasarrera hegazkinez joan behar genuenez, uharteko kultura eta natura ezagutu nahi genituen», azaldu du Derek McKinnon australiar ezkonberriak. «Oso harrituta gaude zenbat gauza egin daitezkeen ikusita, ez genuen halakorik espero», erantsi du Jane Watson emazteak. Berak Tegalalangeko arroz-alorretako ikusgarritasun irisgarriarekin gehiago gozatu du.

Eta hori da, zalantzarik gabe, hondar zuria alde batera utzita uhartean dagoen postal ezagunenetakoa. Terrazak duela bi mila bat urte eraiki zituzten, zerealerako egokiak izango ez ziren mendi-mazeletan arroza lantzeko. Oraindik ere funtzionatzen duen ureztatze sistema konplexu bat erabiltzen dute, eta horrek guztiak sortzen duen paisaia hondartzan hausten diren olatuena baino are ikusgarriagoa da.

31

Testua eta argazkiak:

Oscar ElĂ­as

VIENA

Modernotasuna eta tradizioa

Austriako hiriburua une onenetako batean dago, modernotasuna eta tradizioa gustu bikainez uztartu baititu, bizi-kalitateari lehentasuna emanez. Aurten, Gustav Klimt margolaria gailentzen ari da, Vienako kulturako pertsona historiko ospetsuen artean (Mozart, Mahler eta Freud, adibidez). Hiriko kultura jardueren zati handi bat artistaren jaiotzaren 150. urteurrena ospatzera zuzenduta dago.

34

iena, “orain edo inoiz ez”. Eslogan hori aukeratu dute Austriako agintariek beren hiriburua sustatzeko. Eta, egia esan, ni bat nator haiekin, orain ez bada ez da inoiz izango Europako hiri ederrenetakoa bisitatzeko unea. Vienak erakarpen ugari ditu, eta horiei Gustav Klimten urtea ospatzen ari direla gehitu behar zaie. Urte amaierara arte, hiriko bizitza kultural osoa “Musua”, “Adele Bloch Bauer-en erretratua” eta beste zenbait margolan gogoangarriren egileari eskainiko diote.

Dena den, Viena Klimt baino gehiago da. Izan ere, iragan historiko eta ondare kultural izugarriak ditu. Gainera, hiri modernoa ere bada, eta Europako azken joera bilakatzen di-

ren berritasunak sortzen dira etengabe. Hiria ezagutzen hasteko modu on bat San Esteban katedral gotiko ikusgarria bisitatzea da. Barruko aldean, beirateen koloreek argi-ikuskizun zoragarria sortzen dute. Tenpluko estalkira igo eta Vienako teilatuen gaineko bista onenetako batez gozatu beharra dago.

Katedralaren inguruan, erosketak egiteko bi merkataritza kale nagusiak daude, K채rntnerstrasse eta Graben. Gainera, azken kale horretan, izurriaren zutabe famatua dago. Hiriko sinboloetako bat da, 1679. urtean ehun mila lagun baino gehiago hilda hondamendia eragin zuen izurritearen amaiera oroitzeko eraikia. Handik pauso gutxitara, Kohlmark kaletik au-

Beldevere jauregia erakusten dute ezkerraldeko irudi biek. Goikoan, eraikinaren fatxada eta kanpoaldea; behean, berriz, barnealdea.

Lerroon gainean, San Karlos elizaren kanpoaldeko bistak.

35

Kafea hartzeko ohiturarik oso lotuta dago Viena. Ezkerrean, hiriko kafetegi ugarietako bat ikus daiteke.

Beherago, neska talde bat propina eske eta zenbait kale artista ere bai. Azkenik, eskuinean, Baldevere jauregi inperiala.

rrera, Hofburg jauregi inperial handia dago. Austriako presidentearen egoitza da, eta toki erakargarri ugari ditu, besteak beste, Sissiren Museoa gela inperialetan, haur kantarien eskola edo Albertina museoa. Enperadoreen udako egoitza izan zen Schonbrunn jauregi ikusgarria eta hango lorategi ederrak ere ikustekoak dira. Eta, horiekin batera, Belvedere jauregiak osatzen du hiru eraikin inperialetara egin beharreko ezinbesteko bisita. Hiriaren bista oso onak ditu, eta munduko koadro ospetsuetako baten egoitza iraunkorra da; Gustav Klimten “Musua� margolanarena, alegia. Schiele eta Kokoschka pintoreen funtsezko lanak ere ikusgai daude.

Vienako kafetegiak Vienako beste ondasun aipagarrienetako batzuk gastronomia eta kafetegien kultua dira. Jatetxe onenetako bat Palmenhaus erromantikoa da, kalitate-prezio erlazio ezin hobea baitu. Terraza handia du, eta barruko aldea ikusgarria da. Berotegi moduan eraiki zuten, 1901ean, lorategi inperialean, eta aro modernistako burdina forjatuzko eraikin ospetsuenetako bat da. Goiz joatea komeni da, normalean eskaera handia izaten baitu. Mahai batean eseri ondoren, Aperolspritzer aperitiboa eskatu behar da (ardo zuria Aperol bitterraz nahastua, izotzarekin eta laranja xerra batekin). Oraindik ez da klasiko bihurtu, baina bidean dago; iazko udan asmatu zuten eta modan dago, gazteei eta hain gazte ez direnei izugarri gustatzen zaie.

Austriako hiriburuak ematen dituen sukaldaritzako plazeren artean, kafea hartzeko ohiturari lotuta sortu duten artea nabarmen dezakegu. Vienako kafetegiak kafea dastatzeko tokiak baino askoz gehiago dira; guztietan giro atsegina dago, bezeroei beren baitan biltzeko eta bakeaz gozatzeko aukera eskaintzen diren giroa, solasean aritzera edota irakurtzera bultzatzen dituena. Estilo guztietakoak daude, XIX. mende-

37

38

Museoak biltzeaz gain, Museumsquartier ingurua aproposa da lagunekin solasean zerbait jateko edo edateko. Ezkerreko irudian lagun talde bat ageri da Mumok museoaren kanpoaldean, diseinu futuristako eserlekuetan eserita. Eskuinean, Sezesio museoan dagoen Klimten frisoa.

koak, abangoardistak eta bohemioak, besteak beste. Prentsaaukera handiaz gozatzeko aukera dago guztietan, eta inoiz ez gaituzte begi txarrez ikusiko gutxi kontsumitu eta asko irakurtzeagatik. Austriako intelektualak eta politikari ezagunak ohiko bezeroak izaten ziren, eta dira gaur egun ere. Gizartean sekulako arrastoa utzi dutenez, UNESCOk Gizateriaren Ondare izendatu zituen.

Otomandar aroan sortu zituzten lehen kafetegiak Austriako hiriburuan, baina XIX. mendearen amaieran izan zuten urrezko aroa. Intelektual asko ia-ia kafetegietan bizi ziren.

Adibidez, Landtman izenekoa Sigmund Freudekin, psikoanalisiaren sortzailearekin, estuki lotuta dago, eta Central kafetegia Leon Trotskyren gogokoena zen, erbestean zegoenean, I. Mundu Gerra hasi aurretik. Baliteke gailenena Hawelka izatea; Leopold Hawelka jabeari hiriko urrezko domina eman diote, kafetegia Vienako sinbolo bihurtzeagatik.

Museumsquartier inguruan Artea, arkitektura, gastronomia eta bizimodu ona maite dituztenen artean modan dago Museumsquartier eremuan ibiltzea.

60.000 m2-tan, aukera handia dago: museo bikainak, besteak beste, Leopold eta Mumok, oinarri tradizionaleko sukaldaritza modernoaz gozatzeko jatetxeak, eta terraza lasaiak, garagardo bat edateko, lagunekin hitz egiteko edo bizitza igarotzen ikusteko, diseinu futuristako eserlekuetan eserita.

Museumsquartier-etik hurbil, hiriko merkaturik jendetsuena dago, Naschmarkt. Elikagai freskoen erakustoki handia izateaz gain, mundu osoko sukaldaritzaz gozatzeko jatetxe ugari ditu, eta horiek bezero gazteak erakartzen dituzte.

Egunsentitik ilunabarrera irekita dago merkatua, eta larunbat goizetan izaten du une gorena, hiriko ekitaldirik interesgarrienetakoa bilakatu den merkatu handia egiten dutenean.

Merkatuaren sarreraren ondoan, Friedrichstrabe kaleko 12.ean, Sezesioa dago, Gustav Klimtek Beethoveni eskaini zion frisoa miresteko aukera ematen duen museoa. Merkatutik ateratzen den beste kale batean, oso museo bitxia dago. “Hirugarren Gizona� filmari eskainitako izen bereko museoa da. Espazioa ondo zainduta dago, Gerhard eta Karin sortzaileek xehetasun guztietan jartzen duten grinari esker. Argazkiak, dokumentuak, Anton Karas-ek melodia ahaztezina sortzeko erabili zuen zitara, ume salatariaren txapela (gaur egun bizirik dagoen filmeko partaide bakarra da) eta beste xehetasun asko dira bihotzez egindako erakusketa honen osagaiak.

Austriako hiriburuan ibilaldia amaitzeko aukera oso on bat ilunabarrean San Karlos eliza ederraren parkera joan eta tenpluaren fatxadak azken eguzki izpiekin hartzen dituen tonu beroez gozatzea da. Tenpluaren eraikuntza lana Johann Bernhard Fischer arkitekto barroko handiak hasi zuen eta haren semeak amaitu zuen, 1739an. Ilunabarrean, San Karlos eliza islatzen duen lakuaren ondoko tabernan ardo beltz batez gozatzea sekulako plazerra da. Gure baitan murgiltzera eta Vienara hurrengo bisitaldia noiz egingo dugun pentsatzera bultzatuko gaitu.

Gustav Klimten urtea Austria Europako pintura modernistaren sortzaileetako baten jaiotzaren 150. urteurrena ospatzen ari da.

Gainera, bere garaiko gizartearen kanonak baztertu zituzten Schiele eta Kokoschka margolariak ere babestu eta bizitza kulturalean sartu zituen Klimtek.

Museorik garrantzitsuenek omenaldiarekin bat egin dute, Vienako artista unibertsal horren biluztasun iradokitzailea, urre koloreko apaingarriak, koloreen konbinazio zoragarria eta emakumeen erretratuak erakusteko.

Klimten lanean espezializatutako museoaren egoitzan, Belvedere jauregian, margolariaren eta Joseff Hoffmann arkitektoaren arteko harremana ikus daiteke, baita Wiener Secession mugimenduan izan zuen funtzioa ere.

Artearen Historiako Museoak bisitaldi gidatuak antolatzen ditu, Klimtek paretetan margotu zituen freskoak azaltzeko.

Albertina museoak, marrazkien bilduma baten bidez, artistaren obsesioa ziren gaiak aztertzen ditu, adibidez: emakumeak, sentsualitatea eta biluztasuna.

Vienako beste zenbait museo garrantzitsuk ere, besteak beste, Leopold Museoak, Mak-ek, Vienako Museoak eta Antzerkiaren Museoak, bat egin dute margolariaren alderdi artistikoari eta pertsonalari eskainitako erakusketa kolektibo handi honekin.

39

Testua eta argazkiak:

Urtzi Urrutikoetxea

KRIMEA Itsaso Beltzeko agintari

Izen soilak historia luzea gogorarazten du. Ez alferrik, Itsaso Beltzeko penintsula Europako eta Asiako gunerik estrategikoenetako bat da, eta hainbat herrialderen gutizia.

Egun, Ukrainako zati da Krimea, baina errusiarrak dira biztanle gehienak, eta ia turista guztiak. Astiroastiro, eta hainbat zailtasun eta tentsiorekin, jatorrizko biztanleak, tartariarrak, gurasoen lurraldera itzultzen ari dira, 1944an Stalinek kanporatu eta gero, eta turkiar tradizio luzea dakarte eurekin.

42

Foros herrixkako Berpizkundearen Eliza eta Sebastopol ageri dira ezkerrean. Beste bi irudietan Feodosiako hondartza, goian, eta kostaldeko paisaia ederra, behean.

Sebastopol, Jalta, Simferopol, Bakhtxisarai, tartariarrak‌ Izen epikoz jositako lurra da Krimea. Euskal Herria baino handixeagoa da (26.000 kilometro koadro), eta penintsularen hegoaldean ditu interesgune gehienak, baita hondartzak ere. Ia bi milioi lagun bizi dira bertan, eta errusiarrak dira erdiak baino gehiago. Ukrainarrak biztanleen ehuneko 24 dira; 1990etik aurrera Krimeara itzuli diren tartariarrak, berriz, ehuneko 13. Ondorioz, errusiera da kaleetako

hizkuntza nagusia, baina bide eta kale-seinaleak elebitan ageri dira, ukraineraz eta errusieraz.

Simferopolera iritsi gara gu ere, urtetan milioika turista eta bisitari errusiarrek egin bezala. Trenez ailegatu izan dira gehienak, Errusiako lautada hotzetan orduak emanda, hegoalde epelaren bila. Baina, errusiarren aurretik, beste herri askok egin dute bide bera. Eta gu ere Itsaso Beltzaren beste aldetik, Istanbuletik, etorri gara Krimeara. Turkiar herrien arte-

an, desberdintasun handiak daude, baina lotura estuak ere bai. Kostaldera joan ordez, Krimeako bihotzean dagoen Bakhtxisarairantz abiatu gara, tartariar kulturaren erdigune eta hiriburu espiritualera. Mendi artean gordetako herria da Bakhtxisarai, XX. mendean suntsitutako ondarea berreskuratzeko lanetan murgildu dena azken hamar urteotan.

Alupkako jauregiak eta inguruan duen parke botanikoak ikuspegi ederra eskaintzen dute, neguan bereziki, goiko irudiak erakusten duen lez.

Aldameneko orrian, goian, Krimeako Gerrako hondamendi handienetakoa jasan zuen Balaklava hiria.

Azkenik, behean, Bakhtxisarai, tartariar kulturaren erdigune eta hiriburu espirituala.

Tartariarrak Lau mendez, Krimeako khan edo tartariar erresumako hiriburua izan zen Bakhtxisarai. Turista gutxi hurbiltzen da Khanaren jauregira, baina merezi du Eski Jurt alde zaharreko eraikin berrituetara joatea. Gazte batzuk aurkitu ditugu antigoaleko hamman edo bainuetxea zaharberritzen. Museo txiki bat prestatu dute tartariarren historiarekin, eta madrasa zaharra ere berritu dute. Hilobian, tartariar figura garrantzitsuak daude. Guk Ismail Gasprinski (1851-1914) omendu dugu. Krimeako tartariar intelektuala izan zen; irakasle, politikari eta turkiar herrientzat garrantzi berezikoa. Errusiako inperioan bizi ziren musulman komunitateek hezkuntzari eta kulturari arreta jarri behar ziotela nabarmendu zuen, eta hari esker sortu zen turkiar guztientzako lehen aldizkaria.

Tartariarren iraganaren eta orainaren berri izanda abiatu gara khanaren jauregira. Katalinak, Krimea konkistatzean, suntsitu egin zuen Bakhtxisarai, baina eutsi egin zion jauregiari, italiar, pertsiar eta otomandar nahasteak liluratuta. Demir Qapi ataritik egin dugu sarrera, khanaren gobernuaren eta mandatarien harrera-lekura. Urrezko iturria eta malkoen iturria (Txekhovek famatua) meskita txikirako eta harenera44

ko bidean dira. Jauregiaren kanpoko aldean, turistentzako saltokiak aurkituko ditugu, baita jatetxe ugari ere. Tartariarren itzulera oso aberasgarria izan da Krimeako kulturarako, eta sekulako ekarpena egin diote sukaldaritzari.

Bakhtxisaraitik hegoalderantz, Sebastopolen, Itsaso Beltzarekin egin dugu topo. Hortik Jaltaraino doa Krimeako kostaldeko erribera ezagunena, baina beste hainbat txoko ere badira penintsulan. Bideak, inguru honetan, Mediterraneoaren ertzeko itxura ederra hartzen du, bihurgunez bihurgune: pinudiak, haitzak, kalak‌ Sebastopol bera, izenak iragartzen duena baino hiri atseginagoa da. Hamarkada askoan, hiri debekatua izan zen kanpotarrentzat, sobietarren flota garrantzitsuenaren kokagune baitzen. Egun ere, Ukrainan egon arren, Sebastopolen dauka Errusiako armadak Itsaso Beltzeko base nagusia. Eta izenak hoskidetasun berezia du, noski, inguru honetan greziarrek ezarritako beste hainbat izenek legez.

Euskaldunontzat titiriteroen doinua dakarrela azaldu diot gurekin datorren tartariarrari.

istoriaz gainezka Kostaldeko bidean ekialderantz eginda, Balaklava dator laster. Izena bezain ederra du izana: mendi biren arteko txokoa da, ur garden eta hondartzatxoak dituena. Historian tinko txertatutako izena dauka. 1854an Krimeako gerrako hondamendi handienetakoa jazo zen hor; britainiarren Little Big Horn izan zen, 600dik 200 soldadu galdu baitzituen. Otomandar inperioaren gainbeheran, Errusiak segurtatu egin nahi izan zuen hegoalderanzko bidea, itsaso epeletara zihoana. Baina, turkiarrez gain, kolonialismoa hedatzen ari ziren potentzia nagusiak izan zituen aurrean: Frantziak eta Erresuma Batuak errezeloz jarraitu zuten errusiar zabalkundea, eta, Krimean, geldiarazi egin zuten. Lehen gerra modernoa izan zela iritzi diote askok.

46

Itsasoaren eta mendiaren artean jarraitzen du bideak. Halako batean, haitzak gotorrago bihurtzen dira, eta Foros herrixka ageri da gure aurrean. Mikhail Gorbatxov Sobiet Batasuneko azken presidenteak hor eman zuen 1991ko abuztua, zenbait militarrek Moskun estatu-kolpea eman zutenean. Eskalatzaile askok ere maite du Foros ingurua, ur ertzeraino jausten diren harkaitzek erakarrita. Horietako baten gainean dago Berpizkundearen eliza ere, bertakoek Haitzetako eliza deitzen dutena.

Alupkan, merezi du geldialditxoa egitea, jauregi ederraren inguruko parke botanikoa ikusteko. Britainiar harrizko handitasuna eta ekialdeko lorategi koloretsuak nahasten dira bertan, eta erraz irudikatuko dugu Winston Churchill 1945ean, horixe izan baitzuen Jaltako konferentziako egoi-

Ukrainian egon arren ezkerreko irudian ageri den Sebastopolen dauka Errusiako Armadak Itsaso Beltzeko base nagusia. Lerroon azpian, Livadia jauregia eta bere lorategiak, Jaltan.

tza. Bidean aurrera eginda mahasti gehiago ageriko badira ere, Alupkako ardandegiak leku egokiak dira Krimeako zaporeak dastatzeko. Laster, Krimeako irudi esanguratsuenetakoa dator, Lastochkino Gnizdo (Swallow’s nest ingelesez, Enara-habia euskaraz), eta, sarri gertatu bezala, postaletan ageri dena baino nabarmen xumeagoa da. Bide osoan legez, bide-bazterretik eta mendi-magaletik Itsaso Beltzerantz ageri den ikuspegia du ederren lekuak.

Minutu gutxira dago Jalta. Eta Jalta definitzea ez da erraza. Krimean ezagututako lehen lekua izanez gero, baliteke etsipen-puntu bat sentitzea, milaka errusiar turistak betetzen duten harrizko hondartzari erreparatuta. Baina bizitza berezia dauka hiriak, hondartzan ezohiko turismoa ezagutzeko parada, eta inguruko jatetxeetan tartariar eta eslaviar nahaste

berezia egon ohi da. Jaltako kaleetan, saltzaileak, kamisetarik gabeko mutil ilehori gihartsuak, eta takoi izugarrien gainean moldatzen diren neskak ikusiko ditugu. Vodka eta garagardoa barra-barra dabiltza, eta ez diskotekarik falta. Baina Jaltak badu familiako turismorako parada ere. Eta mendebaldean hain ohiko ez diren oroigarriak: Maxim Gorki idazlearen estatua dago hondartzarako bidearen sarreran, baina Txekhov da, hala ere, Jaltako literaturzaleen kutun: estatua bat ez, bi baizik ditu hirian. Eta Txekhoven Etxea (bizitzako azken bost urteetan, denbora luzea eman zuen hor, Errusiako hotzetik eta tuberkulositik ihesi) museo atsegin eta interesgarria da.

Jaltan bisitatu beharreko beste eraikina, historiazaleek bereziki, hiritik kanpoaldean dago, Sebastopolerako bidean. Livadia jauregian, XX. mendeko historia erabaki zen, hantxe bildu baitziren Stalin, Roosevelt eta Churchill, gerra osteko Europa eta munduaren banaketa erabakitzeko. Milaka argazkitan ikusitako aretoa bere horretan dago ordutik, Sobiet Batasuneko, Ameriketako Estatu Batuetako eta Erresuma Batuko agintarien argazkiz hornituta. Areto Zurian, “Pradva� egunkariaren azal batek gogorarazten du 1945eko otsail hartan Stalin gailendu zitzaiela hilzorian zen Roosevelti eta sarri bileretatik kanpo utzi zuten Churchilli, gerra ostean Europa ekialdea sobietar eraginpean uzteko. Livadia jauregiko beheko aldea Jaltako konferentziari eskainia dago; goikoa, berriz, 1911n Nikolas II.a tsarrak italiar estiloan antolatutako jauregia bisita daiteke. Kanpoan diren lorategietan paseatu gara, eta itsasertzeraino jaitsi, uretan bainua hartzera, Europako historian halako murgilketa sakona eginda.

Jaltatik ekialderantz, askoz turista gutxiago dago, baina ez da leku atseginik falta. Aluxta oso ezaguna da eslaviar turisten artean, eta Krimeako ardorik ezagunenetakoen ekoizpen-leku. Feodosiara bitartean, hainbat hondartza eder dago. Eta, Kertxeraino doanak, penintsulako amaieran, hiri industriala aurkituko du, baina greziar ondare aberatsa ere bai, 2.500 urtez Itsaso Beltzeko pasabide garrantzitsuenetakoa izan baita.

Azoveko itsasoaren sarrera da, eta beste aldean, Errusia ageri da, Zirkasia zaharra, Kaukasorako bidean.

47

Uhartearen panoramika honetan ikus daitekeenez, ilunabarraren koloreak ukitu magikoa ematen dio irudian ageri den portuari eta faro inguruari.

MAN

Eskozia, Irlanda eta Ingalaterra artean dago Man uhartea (edo Ellan Vannin manxeraz; hots, bertako hizkuntza ofizialean).

Uharte txikia da, ez oso ezaguna. Man uhartea Britainia Handiaren mendekoa da, baina ez dago Europar Batasunaren barruan. Parlamentu eta moneta propioak ditu (Man uharteko libera, nahiz eta libera esterlina ere erabiltzen den), baita zigilu propioak ere. Horietan ez da falta Liga Zeltari erreferentzia egiten dion serierik.

UHARTEA

Testua: Nagore Belastegi Argazkiak: Jan Treger

Gauza txikien xarma

St. Patrick herrian dagoen Peel gaztelua ageri da ezkerrean, errege zeltaren etxea. Lerron azpian Tower of Refuge ikus daiteke, Douglas hiriburuan; 1832an eraiki zuten, arrantzaleen babeserako gune gisa. Beherago, ezkerrean, uharteko herrixka bateko panoramika; eskuinean, berriz, itsasargia.

an uhartea sei nazio zeltetako bat da (zortzi, Britainiaz, Kornuallesez, Eskoziaz, Galesez eta Irlandaz gain, Asturias eta Galizia aintzat hartzen baditugu), eta, gainerakoek bezala, tradizio eta sinesmen bereziez jositako nortasun oso markatua du.

Maitagarriek, herri-sinesmen zeltetako protagonistek, ez diete tokirik egin ospakizun eta ideologia berriei. Horren adibide da, esaterako, Fairy Bridge edo maitagarrien zubia (uhartearen hego-ekialdeko Santon udalerrian). Folkloreak dioenez, zorte txarra dakar zubia inguruan dabiltzan biztanle magikoei egun ona opa gabe zeharkatzeak. Aldiz, «Fastyr mie, Mooinjer Veggey» («Egun on, lagun txikiak») esaten badugu, izaki fantastikoek energiaz beteko gaituzte.

Ez da dena magia Man uhartea erlaxatzeko eta gauza txikiez gozatzeko tokia da. Onena ibilbide itxirik ez jarraitzea eta sena gidari izatea da. Dena den, beste xarma asko ere baditu, kultura aberatsaz eta paisaia liluragarriez kanpo. 1907az geroztik, munduko automobil txapelketa ospetsuenetako bat egiten da Ellan Vanninen: Manx TT. Maiatzaren amaieran edo ekainaren hasieran egiten da. Ibilgailuak Snaefell Mountain Course pista itxiaren 60 kilometroetan barrena ibiltzen dira. Zenbait hilabete geroago, abuztuaren amaieran eta irailaren hasieran, zaletuentzako Manx Grand Prix ekitaldia egiten da zirkuitu berean.

50

Motorzale ugari dago uhartean, Manx TT txapelketa delaeta; horregatik, urteko edozer garaitan sailkapen-lasterketak egiten dira, baita deigarriagoak diren beste batzuk ere, tartean, 1905etik 1918ra bitartean egindako auto klasikoen rallya.

Man uhartearen hiriburua Douglas da, 1863tik. Aurretik, hegoaldeko herri txiki bat, Castletown, izan zen. Hiriburuan hainbat gotorleku daude, esaterako St. Mary izeneko irlatxoko defentsa dorrea. Kingswood Grove etxea ere bertan dago (sari ugari irabazi dituen Man uharteko museoaren egoitza ere bada), eta hiriaren adierazgarri handiena diren zaldiek tiratutako tranbiak ere ikus ditzakegu han.

Gero eta ospetsuagoak dira Isle of Man Ghost Tours enpresak antolatzen dituen beldur-zirkuituak. Ibilbide horiek antzinaroan hiltzera zigorturikoen eta sorginduta dauden hotelen inguruko istorioak ezagutu nahi dituzten bisitari gazteak erakartzen dituzte batez ere. Sineskeria horiek garaietara egokitu eta biziraun duten ipuinetan eta kondairetan daude oinarrituta. Man uhartearen tamaina txikia delaeta, erraz bisita daitezke egiazko monumentu historikoak dauden tokiak. Manannan errege zeltaren etxeari (Peel) eta beste hainbat tokiri esker, itsasoarekin loturiko uhartearen iragana ezagutu ahal izango dugu. Hurbil dauden St. Patrick herria eta uhartea ere bisitatzeko modukoak dira; bertan dago Peel gaztelua. Neolitiko garaiaren zantzuak ere ikus ditzakegu naturarekin bat egiten duten monumentuetan: Cashtal yn Ard eta Meayll Hill.

50 Irudia: Koldo LANDALUZE

MUNDUARI BEGIRA HOWARD THEATRE: Bere garaian musika beltzaren tenplu sakratua izan zen Washingtoneko Howard antzokiak ateak ireki ditu berriro, azkenekoz itxi zituenetik 32 urte igaro direnean.

bidelaguna AGENDA

• PROPOSAMENAK • BERRIAK • LIBURUAK • PUNTA-PUNTAKO LEKUAK

PROPOSAMEN TEMATIKOA Munduko behatoki ederrenak HORIZONTETIK HARATAGO Felix Cardona MUNDUKO SUTEGIAK Hegoafrikako gastronomia GOGOAN HARTU Trajanoren azoka, Erroman

HITZORDUAK MEXIKO: Chincuako Tximeleten Santutegi.

LINZ: Lau egunez Ars Electronica jaialdia ospatuko da Austriako hirian.

GAZILIEG: Aire libreko argazki erakusketa ikaragarria ospatzen ari da Bretainiako herrian.

NEPAL: Tej jaialdia, emakumeen baraualdia.

BERLIN: Urteroko maratoi ospetsua.

ESKOZIA: Ate Irekien Eguna

proposamen tematikoa MUNDUKO BEHATOKI EDERRENAK Kanoi Handitik hasi, eta Norvegiako Aurland ederreraino, munduan ugariak bezain ikusgarriak dira ikuspegi apartak eskaintzen dituzten behatokiak. Askok, ingurune natural ederrak bistaratzeaz gain, zorabio-sentsazioa ere sortuko diote bati baino gehiagori. Hona hemen munduko hamar ederrenak.

Trollstigeneko behatokia (Norvegia) Trollstigen (Trollen eskailera) agertokia Romsdal eskualdeko Andalsnes eta Valldal herriak lotzen dituen errepidearen buruan dago, 180 graduko hamaika bihurguneren ostean, eta 300 metroko garaiera hartzen duen Stigfossen ur-jauzia du ondoan. Bide horretatik igarotze hutsa esperientzia harrigarria bada ere, are txundigarriagoa da behatokitik inguruari erreparatzea. Trollstigeneko behatokia errepideko punturik gorenean dago, eta, bertatik, bide bihurgunetsuaren eta Stigfossen urjauziaren gaineko bista ederrez goza daiteke.

Top of Tyrol (Austria)

Lynn Canyon (Vancouver)

Austriako Stubai glaziarrean uraren mailatik 3.000 metrora dagoen plataforma hau munduko behatoki ikaragarrienetako bat da. Puntu gorenean, glaziarraren ikuspegi ederrena eskaintzen duen 9 metroko behatokia dago, edonolako baldintza klimatikoei aurre egiteko moduan eraikita. Astearchitecture arkitekto-konpainiak diseinatu zuen Tirol austriarreko behatoki hau.

Kanadako Vancouver hiria baso eta mendi artean dago. Naturan bertan txertatua egotean, bizileku paregabea da. Lynn Canyon baso zabala aurkituko dugu bertan, zuhaitzak ondo-ondoan dituen zubi eseki eta guzti. Zubia basoko zuhaitzen artean dago, eta kanoiaren bi aldeak lotzen ditu. Txantxetako altuera ez badu ere, ibaitik 50 metroko garaieran baitago, oso dibertigarria izan daiteke bidea gurutzatzea. Oztopo bakarra du: sarritan, bisitari gehiegi pilatzen direla.

5 fingers (Austria) Esku-itxurako plataforma hau Alpe austriarretan dago, Krippenstein hirian.

Euskarri batetik abiatzen diren bost luzapen ditu plataformak, hatzak bailiran, eta horregatik izendatu zuten “5 Fingers� (Bost hatz). Plataformak 2.100 metroko zabalera du, eta 400 metroko altueran dago. Azpian duen mendia zuzena denez, seguru sentituko da bisitaria, eta ez hutsaren gainean.

Skywalk eta Kanoi Handia (EE.BB.)

Dachsteingo zubia (Austria) “Alpeetako balkoia” ere deitzen zaio behatoki honi, Alpeetako mendi garaienetako batean baitago: 2.700 metrora dagoen Dachstein mendian, hain zuzen.

250 metroko X formadun harri bertikaletan eraikia dago. Zubian gora egitean, 360 graduko panoramika eskaintzen zaio bisitariari, hegoaldean Eslovenia eta iparraldean Txekiar Errepublika dituela. Zorabioa sentitzea normala da hemen; haize-bolada gogorrak eta elurteak, gainera, ohikoak dira bertan. Goranzko bidea da ikaragarriena: Türlwandhütten abiatzen den teleferikoa 1.000 metro gorago dagoen Hunerkogeleko estazioraino igarotzen da, eta, bidean, kalizazko labarraren hormaren arrasetik pasatzen da, arrakala guztiak bistaratuz.

Colorado ibaiko Kanoi Handiak zorabioa eragiteko moduko behatoki ugari ditu, baina guztien artean aipagarriena 2007an inauguratu zuten Skywalk ezaguna da (Zeruko ibilbidea). Ferra itxurako plataforma hau kanoiaren gainean barneratzen da, eta, kristalezko igarobide gardenean barrena, 1.200 metroko altueran, hutsaren gainean egotearen sentsazioa sortzen du. 4.146 kilometro koadroko Gran Canyon West erreserba naturalean dago gune magiko hau, Las Vegasetik 200 kilometrora.

Trift lakua Bernako kantonamenduan dago, Gadmenen. Munduko laku gazteenetako bat da, 2002an eratu baitzen, izen bereko glaziarraren beheko aldea urtzearekin batera. Zubi esekia 2004an eraiki zuten, glaziarraren alderik zaharrenera heltzeko, eta, gaur egun, oinez igaro daitekeen Alpeetako zubi eseki luze eta garaiena da. 170 metro luze ditu, eta 100 metroko garaieran dago.

Glaziarrean dagoen aterpetxera iristea ahalbideratzen du zubiak, eta lainoen artetik oinez ibiltzearen sentsazioa ematen dio bisitariari.

1959an inauguratu zuten House on the Rock (Harrian dagoen etxea), Spring Green herrian, Winsconsinen. Infinity Room delakoa (Gela infinitua) haranean hainbat metrotan esekita barneratzen den igarobide bat da, inolako euskarririk ez duena. Hormak eta zorua kristalezkoak dira, eta eskuz eginda daude. Winsconsineko haranean 60 metro baino gehiagoko altueran zintzilik dagoen igarobideak basoez osaturiko paisaia du alde bietara.

Aurland (Norvegia)

Il Binocolo Thun (Italia)

Trift lakuko zubi esekia (Suitza)

Infinity Room, House on the Rock (EE.BB.)

Italia iparraldean, Meranon, dago plataforma metaliko hau, ehunka metroko altueran zintzilik. Askoren ustez, basotik ateratzen den beso mekaniko bat dirudi plataformak. “Il Binocolo” izenak binokular esan nahi du italieraz; hain zuzen, pasarelaren amaieran dagoen binokular-itxurako sabaiak ematen dio plataformari izen hori. Trauttmansdorffeko gaztelutik, inguruko bistez gozatzeko behatoki aproposena da plataforma hau. Azpian zer duen?

Bada, upategi eta baratzez jositako haran ederra.

Todd Saunders eta Tommie Wilhelmsenek diseinaturiko ukondo-formako behatoki honetatik, Norvegiaren edertasun oparoaz goza daiteke. Sogn of Fjordane Norvegiako fiordo ezagunenetarikoan dago Aurland, Bergenetik hiru ordu eskasera. Behatokiaren proiektua 2005ean sortu zen, eta 2006 bukaeran zabaldu zuten ofizialki. Inguruko paisaia natural ikusgarria ahalik eta gutxien ukitu eta eraldatzeko erabakia hartu zuten arkitektoek hasieratik. Hala, beheranzko kurba duen eta bukaeran barandarik ez duen zubi-amildegi baten gainean oinez igarotzeko bidea eraiki zuten. Horrela, bisitariak hegal batean geratzen dira, kristalaren parez pare, paisaiaren edertasuna aurrean dutela.

53

hitzorduak MEXIKO Chincuako Tximeleten Santutegia dazkenaren etorrerarekin batera, Mexikoko Estatua eta Michoacan lotzen dituen biosferaren erreserbak Kanada eta Ameriketako Estatu Batuetatik klima leunagoaren bila heldutako milioika monarka tximeleta (Danaus plexippus) hartzen ditu. Urteko sasoi horretan ematen den fenomeno ikusgarria erakargarritasun turistiko ere bilakatu da azken urteotan.

Monarka tximeleten migrazioa irailean abiatzen da Amerikako Aintzira Handietan eta urriaren azken egunetan edo azaroko lehenengoetan bukatzen da Mexikon tximeletak beren hibernazio guneetara iristen direnean. Ahul samarra izatearen fama badu ere, tximeleta espezie honek 2.000 eta 4.500 kilometro artean egiten ditu hegan Michoacaneko pinuetan finkatu arte. Azken urteetan inguruotan eratutako santutegietan ematen zaio bidea espezie honetako hurrengo belaunaldiari.

Santutegi ezagunenetako bat Chincuako mendilerroa da, Michoacaneko herrixka horretako baso heze eta bustien peskizan abiatzen baitira monarka tximeletak. Kasualitatea badirudi ere, “santutegi� izena bera ere primeran datorkio inguruari, izan ere, bada sinesmen erlijioso bat fenomeno natural honi loturik: tximeleta bakoitzak hildako familiarteko bat ordezkatzen duela sinetsita, inguruko herritar sinestunek tximeletak bisitatzen dituzte urtero Hildakoen Egunean. Horrez gain, espezieak bizirauteko behar duen habitata bere horretan mantentzeaz ere arduratzen dira herritar asko, horrek beren hildako senitartekoei mesede egingo dielakoan.

Sinesmenetatik harago, monarka tximeleten hibernazio prozesua aparteko ikuskizuna da. Izan ere, zuhaitzak guztiz betetzen dira tximeletez eta bideek ere tximeleten kolore biziekin apainduriko alfonbren itxura hartzen dute. Hori dela eta, Chincuako mendilerroa bisitatzea erabakiz gero, tentuz ibili beharra dago inguruotako basabideak tximeletok zapaldu gabe zeharkatzeko.

54

Ezohiko gertakari honen edertasunaz jabeturik, gunea erakargarri turistiko bilakatzeko ideia pisua hartuz joan da azken urteetan. Hala, iragan urtetik Chincuako Mendilerroko Santutegiak bisitarientzat osasun zerbitzua, jatetxeak, artisau dendak‌ eskaintzen ditu, baita oinez, bizikletaz nahiz zaldiz antolaturiko ibilbide interesagarriak ere. Beraz, gertakari natu-

ral honen inguruan lehen mailako zentro turistikoa sortu dutela esan daiteke. Hori bai, fenomeno naturala bera zein berau ahalbidetzen duen ingurunea babesteko neurri zorrotzak ezarri dituzte; hala nola, baimendutako bideetatik soilik igaro daiteke eta ibilbideak trebakuntza berezia jaso duten gidariekin egitea ezinbestekoa da, gehienez ere 20 pertsonako taldeetan.

LINZ (AUSTRIA) Ars Electronica I Abuztuaren 30etik irailaren 3ra Lau egunez Austriako Linz hirian ospatuko da Ars Electronica jaialdiaren 33. edizioa. Ohiturari jarraituz, errealitate garaikidearen ikuspegi orokorra eskaintzea izango du helburu jaialdiak, aurten “The big picture” lelopean. Lelo horrek, hain zuzen ere, gure inguruko ohiko paisaia osatzen duten irudiak hartu eta irudi globalak eratzeko beharra aldarrikatzen du, jaialdiaren antolatzaileek aditzera eman dutenez. Jaialdiaren xedea,

hortaz, etorkizuneko munduaren irudi globalak identifikatu eta sortzea izango da, egun bizi dugun globalizazioa eta interkonexioak kontuan hartuko dituzten irudiei arreta eskainiz batik bat.

Linz Austria Garaia estatu konfederatuko hiriburua izango da jaialdiaren harira egingo diren ekimen desberdinen agertokia. Guztira, orotariko 300 ekimen baino gehiago izango dira: abangoardiako musika, roboten mundua, erakusketa interaktiboak, performanceak… http://www.aec.at/

GAZILIEG (BRETAINIA) Festival Photo Peuples et Nature de La Gacilly Irailaren 30era arte Bretainiako Gazilieg herrian urtero ospatzen den aire libreko argazki erakusketa ikaragarria izaten da, batik bat hartzen dituen dimentsioak kontuan izanda. Aurten, beste urteetan lez, formatu handiko 200 argazki esekiko dituzte herriko txoko desberdinetan: kaleetan, eraikinen fatxadetan, parkeetako faroletan eta artea erakusteko herri txiki honek izan ditzakeen bestelako lekuetan. Ohitura den moduan, erakutsiko diren argazkiak nazioarteko argazkilari entzutetsuenak izango dira, eta era guztietako gaiak jorratuko dituzte, betiere gaurkotasuna harturik gai nagusitzat. Jaialdia 2004an sortu zuen Jacques Rocherrek, bere esanetan, «naturak aurrez aurre dituen arriskuen aurrean hausnartzeko gonbit gisa».

Morbihan eskualdean dago Gazilieg herria eta 2.000 biztanle inguru ditu egun. Aurtengo edizioak iragan ekainaren 30ean ireki zituen ateak eta irailaren 30ean itxiko ditu.

55

hitzorduak INDIA Tej jaialdia Irailaren hasieran Beharbada Ramadana izango da munduko baraualdirik ezagunena, baina, hori bai, ez da ez bakarra. Indiako Rajasthan, Punjab, Haryana, Uttar Pradesh eta Bihar estatuetan ospatzen den Tej jaialdi entzutetsuaren barnean, emakumeek jateari eta edateari uko egiten diete eta beren senarren ongizatearen alde errezoak egiten dituzte.

Tradizioaren oinarrian, mitologia hinduistaren arabera Shiva jainko hindua erakartzeko eta bere espiritua indartzeko baraualdi luzea egin zuen Parvatiren istorioa dago. Baina kondairak dioenaz harago, ohitura honen oinarrian tapasya sinesmen erlijiosoa dago; aszetismoa gida espiritual, sufrimendu, borondate eta meditazio gisa ulertzen du Indian jarraitzaile ugari dituen sinesmenak.

Aipatzekoa da baraualdia ez dutela soilik emakume ezkonduek egiten; emakume ezkongabeek ere baraualdiak eta errezoak egiten dituzte, hainbeste gurtzen duten Shiva jainkoaren ezaugarriak edukiko dituen gizonaren esperoan. Azkenik, esan beharra dago jaialdiaren data urtetik urtera aldatzen dela, montzoien arabera erabakitzen baitute ospakizunak noiz egin.

BERLIN (ALEMANIA) Maratoia Irailaren 30ean New York, Boston, Chicago eta Londreseko maratoiekin batera mundu mailako lasterketa nagusien artean dago Berlineko urteroko lasterketa erraldoia. 2006az geroztik mundu mailako bost maratoi handienak batzen dituen World Marathon Majors elkartearen parte da Berlinekoa ere, eta urtero 90 herrialde baino gehiagotik heldutako 40.000 parte hartzaile inguru izaten ditu. 1974an aurreneko aldiz ospatu zenetik ibilbide berdina jarraituz egin da beti lasterketa: Grosser Stern plazatik abiatu eta iparretik hegora zeharkatzen dute Berlin korrikalariek, Brandeburgoko Atean izaten den helmugara iristea helburu. Esan beharra dago ibilbide osoan zehar aparteko jai giroa izaten dela nagusi Berlineko kaleetan; aurten, besteak beste, 70 kontzertu eta ikuskizun, nazioarteko jaki eta edarien postu ugari eta bestelako hainbat ekimen antolatuko dituzte lasterketaren harira. http://www.bmw-berlin-marathon.com/

ESKOZIA Ate Irekien Eguna I Irail osoan zehara Ate Irekien Egunaren bidez iraileko asteburu guztietan aukera ezin hobea eskaintzen du Eskoziak bere ondare arkitektoniko eta kulturala ezagutzeko. Herri eta auzoetako talde eta erakunde desberdinetako langile boluntarioek antolatzen dute herrialde osora hedatzen den jaialdia, inolako zalantzarik gabe egun Eskozian ospatzen den doako ekimen garrantzitsuena. Iraganeko gaztelu ikusgarrienetatik abiatu eta bulego ekologikoetaraino, artisten galeria eta lan eremuetatik hasi eta museo esanguratsuenetaraino, Eskoziaren ondare artistiko eta kultural paregabeaz gozatzeko aukera bikaina da honako hau, apenas dirurik xahutu gabe egiteko modukoa gainera.

erakusketak

Orhan Pamukek Inuzentziaren Museoa ireki du Istanbulen 2006an Nobel saria eskuratu zuen Orhan Pamuk idazle turkiarrak Inozentziaren Museoa ireki du Istanbulen, haren izen bereko eleberriari erreferentzia eginez.

Istanbul erdiguneko Cihangir auzoko kalexka batean dagoen museoak XX. mendearen erditik aurrera hiritarrek egunerokoan erabiltzen zituzten hainbat tresna eta objektu biltzen ditu.

Objektuok 83 erakusleihotan banatuta daude; hain zuzen, bitrina horietako bakoitzak 2008an kaleratutako liburuaren 83 kapituluetako bakoitzari egiten dio erreferentzia.

Erlojuek, gatzontziek, giltzek, kolonia-poteek, zinemarako sarrerek eta beste hainbat objektuk XX. mendeko 60 eta 70eko hamarkadetan Istanbulen bizi izan zen erdi mailako familia baten erretratua osatzen dute, eleberriak berak egiten duen moduan. Horrez gain, liburuko protagonistak, Füsun dendariak, hirian zehar egindako ibilbideak zehazten dira hainbat mapa eta planotan. Halaber, zuri-beltzeko argazkiak, pelikula turkiarren atalak, janari-platerak, te-edalontziak eta Turkiako edari nazionala den raki anisaz erdi betetako edalontziak ere ez dira falta museoko erakusleihoetan.

Pamuken iritziz, «ez dago liburua irakurri beharrik erakusketaz gozatu ahal izateko». Halaber, bi elementuok «lotura estua» dutela adierazi du; izan ere, eleberria idazten ari zenean, buruan jiraka zuen museoaren ideia, eta, egunen batean irekiko zuen esperantzaz, objektuak biltzen hasia zen ordurako.

Biarritz, Georges Ancelyren begietara

Wilhelmstrasse, Gobernu naziaren goraldiaren eta beheraldiaren testigu Berlineko Wilhelmstrasse kale ezaguna Alemaniako bizitza politikoaren erdigune izan zen XIX. mende amaieratik aurrera.

Bada, naziak boterera iritsi zirenetik kale honek izandako aldaketei erreparatzen die Berlineko Terrorearen Topografiaren Dokumentazio Zentroak inauguratu duen erakusketa batek.

1871tik aurrera, luxuzko bizitegi-gune bilakatu zuen kale hau Adolf Hitlerrek, eta bertan ezarri zituen bere inperioaren egoitza nagusiak. 1933an boterea eskuratu zuenean, nazionalsozialismoarekin bat egiten zuten pertsonez eta erakundez bete zuen kalea. Hala, Wilhelmstrasse III. Reicheko erakunde errepresibo ororen habia bihurtu zen; Gestaporena eta SSena, kasu. Gainera, kale honetan barrena egiten ziren korronte horretako desfile eta martxa guztiak ere.

“Wilhelmstrasse, 1933-1945. Gobernu naziaren goraldia eta beheraldia” erakusketan, diktadurak iraun zuen hamabi urteetan nazionalsozialistek kalea nola berenganatu, eraldatu eta erabili zuten ikusiko du bisitariak. Oinez igaro daitekeen maketa batez osatzen da erakusketa, nagusiki. Era horretan, garaiko gobernuaren eremuetan barna, irudizko ibilbide bat egin daiteke, orduko 19 ministerio eta administrazioen ilustrazioen artetik igaroz. Erakusketa azaroaren 25era arte izango da ikusgai.

Uda honetan, Biarritzeko Bellevue aretoak XIX. mendeko Georges Ancely argazkilariaren ehun bat argazki jarriko ditu ikusgai, irailaren 19ra bitartean. “Argazkiak 1880-1895” izenburupean, Ancelyk, berinazko plaken gainean eginiko lanen bidez, garaiko argazkilaritzaren moldeak irauli zituen garaiak dakartza gogora erakusketak. Hala, hiriak duela 130 urte zuen itxura erakusten dute argazkiok, eta, bereziki, hondartzan ibiltzen ziren udatiarren eitea: eguzkiaz babesteko erabiltzen zituzten kapela eta oihalak, garai hartan bainuen ondotik emakumeek janzten zituzten artilezko soinekoak, bainu-zaintzaileen gerrikodun jantzi eta txapelak, portu zaharrean eta hondartza handian aritzen zen olata-saltzailea… Horren guztiaren hondo-irudi gisa, garaiko eraikin nagusiak ikus daitezke: Eugénie Vila, Eugenia enperatrizaren omenez 1854an eraikitako jauregia, Europa osoko koroadunak erakartzen zituena; 1858an ireki zuten Napoleon Bainuetxea; Ama Birjinaren Harkaitza; 1863an eraikitako arrantzaleen portua, eta abar.

57

Horizontetik haratago

Juanma COSTOYA

FÉLIX CARDONA Venezuela, bokazio

F

élix Cardonaren bizitzak (Malgrat, Bartzelona 1903-Caracas 1982) ez zirudien, begiratu batean, espazio zabal irekiekin edota esplorazioarekin loturarik izango zuenik. Kataluniako familia burgesetan jaiotako beste hainbatena bezala, esan zitekeen haren patua ehungintzako etxeko negozioari jarraipena ematea zela. Hala ere, zeru urdin, aire garbi edo irudimen zirrikituren batek leku egin zuen, nonbait, gazte haren gogamenean. Hala, lehenik, Bartzelonako Nautika Eskolan matrikulatu zen, eta ikasketak amaitu zituenean, munduaren biran bidaiatzea erabaki zuen.

Cherun Merú Hain zuzen ere, familiako enpresaren ordezkari gisa lehorreratu zen Venezuelako La Guaira portuan, 1927ko apirilaren 18an. Ameriketako paisaiak eta jendea erakargarriago suertatu zitzaizkion, dirudienez, kontabilitate liburuak baino, zeren eta, ia iritsi zen momentutik, Félix Cardonak Venezuela barruko ohian itxietan barneratzea deliberatu baitzuen. Bere enplegatuetako bat, Joan Mundó Freixas, lagun harturik, Auyantepuy mendigunea esploratu zuen eta indigenen hizkuntzan Cherun Merú izenez ezagutzen zen urjauzi erraldoiraino heldu zen. Handik urteetara, Salto de Angel deituko zioten: munduko ur-jauzi garaiena da.

Cardonak berak erakutsi zion bidea, urte batzuk geroago, Jimmie Angel iparramerikar abenturazaleari, Venezuelako oihanen gainetik hegaldatu baitzen amerikarra, bolada batez, bere hegazkin arinean. Hegaldi haietako batean, baldintza guztiak kontra bazituen ere, Auyantapuy mendiaren tontorrean, Cherun Merú ur-jauzitik hurbil, lur hartzen tematu zen gringoa, eta istripua izan zuen. Biktimarik ez zen izan, zorionez. Cardonak berak erreskatatu 58

zuen, azkenean, ur-jauzi ikusgarri hari izena eman zion gizona.

Gidaria, naturalista eta botanikoa Guyanak egundoko inpresioa egin bide zion Félix Cardonari, haren bizitza munduko paraje hartara kateaturik geratu baitzen betiko. Bere esplorazio-bidaietan, indigenekin bizi izan zen eta haien hizkuntzak ikasi zituen. 1928tik aurrera, Venezuelako Gobernuarentzat lanean hasi zen Félix Cardona. Gobernuaren mandatuz esploratu zituen Orinoco, Casiquiare eta Negro ibaiak, eta izadi zabal basatiko hainbat mapa eta kartografia egin zituen. Helburu berberekin korritu zituen Kolonbiako mugak eta, geroago, 1937an, Brasilekiko muga finkatzen lagunduko zuen batzordeko kide izan zen. Urte berean, New Yorkeko Historia Naturaleko Museoaren babesean, Venezuelako oihanetako hegaz-

tiak ikertzera etorritako espedizio naturalista bateko gidari izan zen. 1946an, esploratzaile botaniko eta landare biltzaile ofizial izendatu zuten, Venezuelako Belar-biltegi Nazionalerako. Era berean, Venezuelako amazoniar arroko flora eta faunako hainbat ale igorri zizkion Washingtongo Smithsonian Institution erakundeari. Espezie haietako batzuek Cardonaren abizena daramate beren izen zientifikoan.

1950ean, Orinocoren iturburuak aurkitu eta kartografiatu zituen. Hala eman zion amaiera hainbat urtez buruan erabilitako esplorazio-proiektuari.

Hogeita hamar ibai baino gehiago kartografiatu, Salto de Angel deitua bere begiekin miretsi zuen lehen mendebaldarra izan, dozenaka landare espezie berri ezagutzera eman eta kurarearen formula zehatza aurkitu ondoren, Caracasen hil zen, 1982an.

Munduko sutegiak

Juanma COSTOYA

HEGOAFRIKAKO GASTRONOMIA AFRIKAKO SUSTRAIAK ETA EUROPAKO PRESTAKETA

H

egoafrikarrek afrikaansez braai deitzen zaionaren inguruan egiten dute bizitza soziala (barbakoa gisa itzul daiteke). Askotariko herrialde horretako gizarte sektore eta komunitate guztiena da ohitura hori. Igandeko braai-a ia zeremonia bat da, eta, batzuetan, gonbidatu asko izaten dira. Guztiek eraman behar dute zerbait otordu komunalera.

Braai mota ezagunena «eltzekoa» da; hori ere atari zabalean prestatzen dute, egurrez edo ikatzez berotzen den molde biribil batean. Haragia, barazkiak, arroza edo patatak eta ur edo ardo pixka bat izaten ditu barruan. Eltzekoaren sukaldaritza ohituraren arabera, lau orduan prest egoten da, eta bitartean, jankideek suaren inguruan hitz egiten dute. Ohiko plater hori holandarren lehenengo finkapenen bidez iritsi zen Hegoafrikara.

Europa, Afrika eta Asia Etnia anitzeko herrialde honetako janarian eta edarian askotariko biztanleen arrastoa erraz antzeman daiteke. Britainiar eta holandarren sukaldaritza ohiturez gain, frantziarrenak, alemaniarrenak eta portugesenak ere agerikoak dira He-

goafrikako beste plater “nazional” bat biltonga da; haragi (ahal dela, behi, ostruka edo antilopearena) gazia eta lehorra da, eta atun gatzartua edo zezina gogorarazten duen ehundura dauka.

Piri-piria

goafrikako gaur egungo sukaldaritzan.

Jakina, Afrikako lanketa funtsezkoa da, baita Hegoafrikara iritsitako Asiako ekarpenak ere (Malaysiakoak eta Java uhartekoak), iragan hurbilean munduko zonalde horrek erakarritako etorkin uholdeak eragindakoak.

“Cap Malay” deiturak ondo definitzen du bertako gastronomiaren esentzia: bertako osagaiak, Indonesiako espeziak eta Europako prestaketa modua. Espiritu horrekin egiten duten plater esanguratsuenetako bat bobotie-a da. Haragi xehatu, ogi mami, esne, almendra ehotu, saltsa pikante eta curryarekin egiten dute, beste osagai batzuen artean. Hori guztia labean egosten dute, arrautza geruza batekin.

Errezeta honen jatorria Indiako ekialdeko kolonia holandarretan dago. He-

Oilaskoa, limak eta tomateak ere ohiko elikagaiak dira, baita Afrikako haragiak ere: ostruka, bufaloa, kudua (behien familiako ugaztun bat), inpala edo krokodiloa. Bizigarri ohikoenak baratxuria, jengibrea, piperrak, tipulak eta askotariko espeziak dira. Mozambike mugakideak eta haren Portugalgo eraginak ere isla dute Hegoafrikako sukaldaritzan; piripiri-aren erabileran, hain zuzen. Saltsa pikante mota bat da, eta plater ezagun askotan jartzen dute, adibidez: ahari buruetan eta boerewor-ean. Azken hori, kirol jarduerekin eta jendetza biltzen den ekitaldiekin lotzen duten saltxitxa pikante bat da.

Noski, arraina parrillan ere presente dago Hegoafrikako mahaietan; batez ere, hirietan eta kostaldeko guneetan.

Arrainarekin egiten diren plateren artean, jende askok gesmoorde vis eskatzen du. Bakailao gazitu, patata eta tomatez osatuta dago.

59

liburuen txokoa

Grandes viajes. Un recorrido por las rutas mĂĄs espectaculares | Hainbat egile Lonely Planet, 2011 312 orrialde. 29,50 euro

Atzoko eta gaurko ibilbide ederrenak Machu Picchu mitikotik abiatu, eta Ameriketako Estatu Batuetako 66 bide ezaguneraino, liburu honek munduko ibilbide ederrenen bilduma dakarkio irakurleari. Orotara, mundu osoan barrena egin daitezkeen 75 ibilbide aurki daitezke bertan: betiko bidaide askoren helburu izan direnak, tren mitikoetan egin daitezkeenak, itsasoz edo ibai bidez gauzatu ahal direnak, literaturari lotutakoak, edota, antzinakoak izanagatik ere, gaur egun interesa pizteko gai direnak, besteak beste. Asiako ibilbide hippya, Australiako Ghaneko tren-ibilbidea, Che Guevarak Hegoamerikan barrena motoz eginiko bidea edota aurrez aipaturiko 66 bide mitikoa bilduma honen adibide gutxi batzuk baino ez dira. Ibilbideak zehazteaz gain, bakoitzaren mapak, argazkiak, informazio erabilgarria eta bidaiari loturiko bibliografia nahiz filmografia ere badakartza.

La travesĂ­a de Caleb Geraldine Brooks RBA, 2012 362 orrialde. 20 euro

Uharte galdu batetik Harvardera Liburu honetan, Caleb Cheeshanhteaumaucken istorioa dakar Geraldine Brooksek (Australia, 1955). Noepe uharteko kokaleku txiki batean bizi da Bethia Mayfield neskatila, gizon puritano baten alaba. Bethiak laguntasun-harreman estu bat abiatuko du uharte horretan bizi den Caleb mutikoarekin. Bethiaren aitak, Caleb ezagutzen duenean, mutilak ikasketarako gaitasun apartak dituela iritzita, mutikoa ikasketen munduan barneratzea lortuko du. Urteek aurrera egin ahala, XVII. mendean Harvardeko Unibertsitatean graduatzea lortuko duen lehen natibo amerikarra bilakatuko da Caleb.

)

El cantar del fuego A.B. Yehoshua Duomo ediciones, 2012 480 orrialde. 21,80 euro

Sufrimenduari buruzko gogoetak 30 urte baino gehiago elkarrekin daramatzan bikote batek astebete bananduta igaro beharko du. Senarra Tel Aviven geratuko da, eta emazteak Tanzaniara bidaiatu beharko du, andrea eta semea galdu dituen koinatua bisitatzera. Errealitate gordinaren aurrean, familia batera egoteko beharraren eta amorrua nahiz tristura bezalako sentimenduen inguruko gogoetak planteatzen ditu Yehoshua israeldarrak, bere herrialdeko mugimendu bakezalearen kide ere badenak. Horrekin batera, bere herrialdeko egoera politikoa eta Israelek eremu okupatuetan darabilen politika auzitan jartzen du egileak.

Berenice Abbott Testua: Gaelle Morel.

Argazkiak: Berenice Abbot Yale University Press, 2012 240 orrialde. 30 euro

New Yorki begira Berenice Abbot (1898-1991) New York hiriak pairatu zituen aldaketa arkitektonikoen inguruan eginiko lan dokumentalari esker egin zen ezagun. Oraintsu argitaratu den ingelesezko lan honek 120 argazkiz osaturiko artistaren atzerabegirakoa eskaintzen du, non Abboten ibilbide profesionaleko hiru etapa nabarmen desberdintzen diren: gazte zelarik AEBetan lehenik eta Parisen ondoren eginiko aurreneko lanak, New York hiriaren garapen arkitektonikoari buruzko “Changing New York (1935-39)” proiektua, eta Massachusettseko Teknologia Institutuaren eskariz eginiko argazki zientifikoak.

Nueva York, insólita y secreta T. M. Rives Jonglez, 2012 • 432 orrialde. 18 euro

New Yorken aurpegi ezkutuena New York ezagutzen duzula uste baduzu, gida hau begiratu besterik ez duzu, oker zabiltzala konturatzeko. Izan ere, bidaiariek bisitatzen dituzten ohiko guneetatik urrun, bada New Yorken zer ikusirik.

Gazteleraz, ingelesez, frantsesez eta italieraz argitaraturiko gida berezi honek hiriaren beste aldera eramango zaitu: ukuilu zahar baten gainean eraikitako gaztelu veneziarra ezagutzera, metroko sarrera batean dagoen etxe ezkutua aurkitzera, Hiroshimako bonbardaketan zutik mantendu zen estatuara, Marilyn Monroek bere gona astindu zuen lekura…

El Tao del viajero Paul Theroux Alfaguara, 2012 352 orrialde. 19 euro

Reportajes Joe Sacco Mondadori, 2012 168 orrialde. 20,90 euro

Munduan zehar bidea egiten

Mundura begiratzeko leihoa

Paul Theroux bidaiari eta idazleak 50 urte egin ditu munduan zehar bidaiatzen, eta, urteurren hori ospatzeko, bilduma berezi bat kaleratu du. Lan honetan, Therouxek berak idatziriko pasarteez gain, irakurle nahiz bidaiari moduan hazten lagundu dioten beste batzuenak ere badira: Vladimir Nabokov, Samuel Johnson, Evelyn Waugh, Charles Dickens, Mark Twain, Ernest Hemingway, Graham Greene... Askotariko pasarteak eta abenturak biltzen dituen bidaia-liburu bat izateaz gain, egilearen gida filosofikoa ere bada bilduma, denok barruan daramagun bidaiaria asetzeko modukoa.

Joe Saccok azken urteetan nazioarteko prentsarako egin dituen erreportajeen bilduma da honakoa. Bertan hizpide dituen gorabeherek XXI. mendearen lehen hamarkadak eman duenari buruz hausnartzeko aukera eskaintzen dute. Lehen geldialdia Hagan egiten du Saccok; bertan, gertutik jarraituko du genozidioa leporatu dioten mediku serbiar baten epaiketa. Horrez gain, Saccok hizpide ditu betidanik jorratu duen Palestinako auzia, Inguxetian errefuxiatuta bizi diren emakume txetxeniarrak, Europan bizi diren etorkin afrikarrak edota Indiako Kushinagar eskualdean bizi diren dalit kasta baxueneko kideek bizi duten muturreko pobrezia.

61

GoGoan hartu

Gabriel Bouys

TRAJANOREN AZOKA Erroma (Italia)

Egun, konplexu arkitektoniko erraldoi baten aztarnak daude Erromako Trajanoren Azokan. 2007az geroztik museo bilakatua den arren, hainbat denda eta saltoki biltzen zituen iraganean. Are gehiago: historiako lehen merkataritza gune estalitzat hartzen da Trajanoren Azoka.

Apolodoro Damaskokoa arkitektoak diseinatu zuen adreiluzko eraikina, 107 eta 110. urteak bitartean. Garai hartan, Erromako Trajano enperadorearentzat lan egiten zuen arkitekto onenetarikoa zen Apolodoro. Gerora, Hadrianoren aginduetara ere egingo zuen lan; Panteoia eraikitzen, besteak beste. Trajanoren Azoka, denborarekin, saltoki gune izango bazen ere, bestelako helburu batzuk zituen hasieran, Trajanoren Foroa kudeatzeaz arduratuko zen administrazio zentro izateko sortu baitzen. Gainera, hondakinek hartzen duten eremua baino zabalagoa zen hasierako garai hartan, gaur egun bestelako eraikin mo62

dernoak dauden inguruak ere biltzen baitzituen. Merkatuak sei solairuko garaiera zuen: lehen hiruretan, olioa, ardoa, arraina, fruta, barazkiak eta bestelakoak saltzen zituzten. Guztira, 150 denda izatera iritsi zen merkatua.

Goren solairuetan, ostera, bulegoak zeuden, eta, guztiak elkarrekin lotzeko, bide eta pasabide ugari zeuden barnean. Erdi Aroan, eraikinak nabarmen aldatu zuen itxura.

Hasteko, 1200. urtean, Milizien Dorrea eraiki zuten, eta gero, komentu bat. Azken hori, hala ere, eraitsi egin zuten XX. mendearen hasieran, Erromak iraganeko merkatua berreskura zezan. Dena den, ordurako, iraganeko kontua zen Trajanoren Azoka.

Gaur egun, hondakinok ez dute Koliseoak edo hiriko beste gune askok duten ospea, baina, hala eta guztiz ere, merezi du bisita egitea. Gainera, 2007az geroztik, Foru Inperialen Museoa dago bertan.

Munduari Begira HOWARD THEATRE Musika beltzaren tenplu sakratuaren berpiztea ere garaian Ella Fitzgerald, Aretha Franklin, Duke Ellington, James Brown edota Miles Davis mitikoak taularatzen ikusi zituen Washingtoneko Howard antzokiak ateak ireki ditu berriro. Abeslari eta musikari beltzen lehen agertoki bihurtzeko amoz sortu zen antzokia 1910ean, “Broadway beltza� izenarekin sasoi hartan. XX. mende hasierako urteak zinez gogorrak izan ziren Ameriketako Estatu Batuetako beltz komunitatearentzat, eta, hala, etengabeko diskriminazioa jasan zuten garai hartako artista beltzek ere. Hortaz, beltzei zuzenduriko antzokiak eratzeko premia sortu zen.

Howard Theater izan zen beltz komunitateari begira sortu zen lehen antzokia, baita arrakastatsuena ere. Izan ere, garai hartan errotu zen Beltz Mugimendu Berriari ahotsa eta aterpea eskaini zizkion antzokiak bere sorreratik bertatik. Aipatu mugimenduak beltz komunitatearen aldarrikapenak eta justizia sozial eta politikoa aldarrikatu zituen arte eszenikoen bidez, musikaren bidez batik bat, eta Howard antzokiak hori egiteko espazioa eskaini zion.

Aldarrikapenez harago, antzokiak musikari egindako ekarpena ere aipagarria da, izan ere, agertoki honek artista afroamerikar asko eman zituen ezagutzera XX. mendean zehar: Duke Ellington, Ella Fitzgerald, Marvin Gaye, The Supremes... Zuzeneko musika ikuskizunez gain, lehiaketak eta txapelketak ere egin zituzten hasierako garai loriatsuetan. Baina urte batzuk geroago, 1960ko hamarkadan, antzokiaren urterik latzenak iritsi ziren. 1968an, Martin Luther Kingen erailketak istilu eta kalte ugari eragin zituen Washingtonen, eta Howard antzokia ere ez zen iskanbila haietatik libratu. Kalteen larritasuna ikusirik, 1970ean itxi zituen ateak antzokiak.

Berriro irekitzeko ahalegin antzuak egin zituzten 1970eko hamarkadan zehar, baina gainbehera nabaria zen: 1980an antzokia itxi egin zuten, oraingoan berriro irekitzeko esperantza gutxirekin.

Orain ostera, 32 urte igaro eta gero, garai bateko xarma berreskuratu eta ateak ireki ditu berriro antzoki mitikoak. Kanpoaldeak garai bateko fatxada neoklasikoa eta leihoak mantentzen baditu ere, barnealdea XXI. mendeko antzokien modernotasun eta teknologia berrienekin hornitu dute eraberritze lan garrantzitsuen bidez. 1.200 ikus-entzulerentzako edukierarekin, antzoki berritua musika kontzertuen eta antzerki emanaldien agertoki izango da aurrerantzean. http://thehowardtheatre.com 63