BIRMANIA. Bizitza Inle lakuan

haizetara

ZAZPI

2012 Azaroa 53.zbk / 1,5â‚Ź 0 0 0 5 3

9

771888 505000

BIRMANIA Bizitza Inle Lakuan

MONTPELLIER Tradizio eta sormen-jarduera handiko hiria

TXILE Aintziren Eskualdea, Patagonian sartzeko atea

KAZAN Herri tartariarren ondarea

ORGOSOLO Aire libreko pinakoteka Sardinian

haizetara

ZAZPI

42 Oriol CLAVERA 34 GETTY IMAGES 24 Oscar ELIAS Azaleko argazkia: BORJA PORTUONDO • Aurkibideko argazkiak: 06 Borja PORTUONDO 16 Sergi REBOREDO

6

ARGITARATZEN DU: Astero. Herritar Berri SLU. EDITOREA: Mariasun Monzon DISEINUA: Eneko Napal ARGAZKIAK: Argazki Press EGOITZA: Portuetxe 23-2.a 20018 Donostia http://www.zazpihaizetara.com E-posta: zazpihaizetara@astero.net Tfnoa: 946 61 20 55 LEGE GORDAILUA: SS-238-2008 INPRIMATZEN DU: Printek Inprimategia. Zamudio

24

aurkibidea

16 MONTPELLIER

Hirigune historikoaren xarmak eta unibertsitate giroak sinbiosi erakargarria eratzen duten hiria

06 INLE LAKUA

Asiako hego-ekialdearen berezko giro berezia usaintzen da Birmaniaren bihotzean dagoen laku berezi honetan

24 TXILE

Aintziren eskualdea ezagutuz; kosta, mendia eta sumendia elkartzen dituen Patagonian sartzeko atea

34

34 KAZAN

Volga ibaiaren ertzean dagoen Errusiako hiri honek sekulako etnia aniztasuna du, Kremlinen itzalean

42 ORGOSOLO

Sardiniako txoko honetako labirinto itxurako kaleek aire libreko pinakoteka ikusgarria osatzen dute

16

42 04 MUNDUARI BEGIRADA Pittsburgh, 446 zubi dituen Pennsylvaniako hiriak 49 BIDELAGUNA Agenda, liburuak, munduko sutegiak, bidaiariak, Proposamen tematikoa...

3

Munduari Begirada

PittsBurgh (AEB) Pennsylvania estatuko hiri handiena izateaz gain, Allegeheny konderriko hiriburua ere bada Pittsburgh. Lagunartean Zubien Hiria edo Altzairuzko Hiria deitzen zaio; izan ere, 446 zubi daude hirian, eta iraganean altzairu-industriak pisu garrantzitsua izan zuen bertan. Oraindik altzairu industriagatik ezaguna bada ere, gaur egun bere ekonomia osasun sailean, hezkuntzan, teknologian, robotikan eta finantza-zerbitzuetan oinarritzen da. Hiriak aldaketa izugarria jasan du: utzita zeuden industrialdeen tokian etxebizitzak, dendak eta bulegoak ipini dituzte, eta bizi-kalitatea neurtzen duten sailkapenetan goreneko postuetan agertu ohi da beti Pittsburgh. Irudian ageri den hiruki forma hiria inguratzen duten Allegheny eta Mononghalea ibaiek inguratzen duten eremua da.

Testua eta argazkiak: Borja Portuondo

INLE LAKUA

Birmaniako inthen eremua

Birmaniaren bihotzean dagoen Inle lakua itsas mailatik 900 bat metrora dago, eta bertako bizitza esploratzeko modurik onena itsasontziz mugitzea da.

Orrialde honetan, lakuan dauden monasterio budista ugarietako bat ikus daiteke.

Inle lakua Birmaniaren bihotz-bihotzean dago, eta herrialde ikusgarri horretara joanez gero, nahitaezko geldialdietako bat da. Azken 25 urteetan, nazioarteko isolamendu eta blokeo zorrotzak jasan ditu, baina, orain, lozorrotik ateratzen hasi da. Zorionez, funtsa, eta, batez ere, jendea ez dira aldatu denboraren poderioz, eta giro berezia, Asiako hego-ekialdeak berezkoa duena, eskaintzen diote bidaiariari.

Zalantzarik gabe, Inleko bizilagunen jitea eta inguruak dira munduko bazter honetako herentzia.

8

akua 22 km luze eta 11 km zabal da, eta intha etniakoak bizi dira batik bat. Itsas mailatik 900 bat metrora dago. Inleko bizitza esploratzeko modurik onena itsasontziz da. Nyaung Shwen har daitezke; herri horrek lotzen du, hain zuzen, lakua ur kanal baten bidez.

Handitasunean edo zeharka-meharka dabiltzan ehunka ibaiadarretakoren batean sartu ahala, urotako bizitza biziaz eta lasaitasunaz jabetuko gara.

Inthak, edo “lakuko seme-alabak�, Birmaniako etnia mosaiko harrigarria osatzen duten 126 gutxiengo etnikoetako bat dira. Beren jatorria ez dago argi, baina, uste denez, herrialdeko hegoaldetik iritsi ziren hona XIV. mendean. Gaur egun, 70.000 bat lagun bizi dira; denak ere egurrezko zutabeen gainean eraikitako 17 herrixkatan sakabanatuta, lakuaren inguruan, eta ondo baino hobeto egokitu dira uretako bizitzara.

Goizeko 6.00ak dira, eta dagoeneko hasi dira abiatzen itsasontziak Nyaung Shweko kaitik. Itsasontzien popako mo-

tor zaharren zaratak isiltasuna hausten du; baina bidaia magiko bati ekin berri diogu. Lakura iristeko, 30 minutu beharko ditugu. Lakuarekin lotzen duen ur beso luze bat zeharkatu ondoren, handitasuna irekiko zaigu parez pare. Paisaia ikusgarria da. Magikoa da Inleren irudia goizeko ordu hauetan. Defendatzen duten mendien tontor txikiak lainoz estalita daude, tenperatura ezin hobea da eta bertako gauzarik bitxienetako bat ikusteko prest gaude: Inthen arrantza egiteko modua. Gabarra txikietan zutik daudela, egurrez edo banbuz egindako sare konikoak jaurtitzen eta jasotzen dituzte, gorputzaren oreka eta hanka bakar baten indarra bestetik ez erabilita. Ur lasai eta ez oso sakotan barrena aurrera egiten dute, bake infinitua transmititzen duen kadentziarekin.

Buruaskiak Inthak zailtasunez iritsi ziren Inlera; baina, pixkanaka, lakura egokitzen eta horrek eskaintzen dituen aukerei probetxu ate9

ratzen jakin dute. Egun, erabat buruaskiak dira. Lakuan eta lakutik bizi dira. Uretik, arraina lortzen dute barra-barra; hondoetatik, ur gaineko baratzeetarako ongarria biltzen dute; eta inguruko goi lurretan, askotariko frutak eta barazkiak landatzen dituzte. Gainera, hemengo artisautza paregabea da, eta tokiko merkatuak eta herrialdearen zati handi bat hornitzen ditu. Urertzetako lur pistetan, behiak eta bufaloak egon ohi dira bazkatzen, monasterio budistaren batetik gertu.

Nabigazioan aurrera, Key La izeneko “ur gaineko� herrira joko dugu, eta bertan geldituko gara. Inguru honetako espezialitateetako bat loto zeta da. Goizero, Kwayk berak landatutako zenbait loto dozena biltzen ditu, eta patxadaz, zurtoin bakoitzetik zuntzak ateratzen ditu. Horiek, gero, alkandorak, fularrak eta jantzi tradizionalak ehotzeko erabiliko dira. Bertakoek eta bisitariek biziki estimatzen dute zeregin hori, eta zenbait familiek egiten dute. Key La herria ikusgarria da. Ur gaineko ehunka etxe daude, paldoak dituztenak euskarri ba10

kar. Oinarrizko eraikuntzak dira, eta autoen ordez kanoak dituzte. Herri guztiek bezalaxe, hainbat hornidura dendatxo ditu, eta konoaz eta arraunean egin ohi dira joan-etorriak.

Bazkaldu baino lehen, lakuko uretan esekita dagoen lore baratze batekin egingo dugu topo, Key Latik oso gertu. Poliki gerturatu, eta ur gaineko baratzeak direla ikusiko dugu. Inthek laborantza sistema bat asmatu dute; bakarra da munduan, eta diru sarrera handiak dakarzkie: banbuzko oinarri luze bat eraiki eta hondoan sartzen dute, material bereko kanabera luzeekin. Oinarri horren gainean, hondotik ateratako materialak eta sedimentuak (laborantzarako oso onuragarriak diren algak eta lohiak) jartzen dituzte. Oinarria muntatu ondoren, tomateak landatzen dituzte. Ur gaineko baratzeotatik, tomate bikainen hiru uzta ateratzen dira urtero. Tomateok ia herrialde osora esportatzen dira, eta diru-sarrera iturri garrantzitsuenetako bat dira. Jakina, ureztatzeko ura bermatuta dute.

Eguneroko bizimoduaren hainbat une lakuan eta inguruko biztanleak ageri dira ezkerreko orrialdean: emakume bat cheroot Birmaniako zigarro tipikoa erretzen, intha etniako bat, beste bat merkatuan, monje budista bat, herrialde osora esportatzeko tomateak prestatzen eta paoo etniako emakume bat. Orrialde honetan, Paun Daw Oo pagodako ontziralekua ikus daiteke.

Key La ur gaineko herrian paldoak euskarri bakartzat dituzten ehunka etxe daude; goiko aldean eskuinean ageri dena, kasu. Ezkerrean, Indein, inguru honetan sakabanaturik dauden estupa ugarietako bat.

Azkenik, lerroon gainean, lakuko beste herri baten irudia.

Indein eta Phaung Daw Oo Aurrera egingo dugu Inlen barrena. Hego-ekialdean, lakuko bihurgune ederrenetako bat igaro, eta Indeinera iritsiko gara.

Inguruko tokirik sakratuenetako bat da, Phaung Daw Ooko pagodarekin batera. XI. mendeko estupa nagusira iristeko, eskailera batzuk igo behar dira, XVII. mendeko beste estupa erdieraitsi batzuk ditugula inguruan. Goian gaudela, ahalegin txiki bat egin, eta gunearen atzealdean dagoen tonto txiki batera igoko gara. Urrutian, Inle lakua begitandu dugu, eta bere 12

handitasuna eta milaka bihurgune eta itsasadarrak miretsi ahal izango ditugu. Horietan orduak eta orduak eman daitezke nabigatzen.

Jaitsi ondoren, banbu oihana zeharkatu, eta kaira bueltatuko gara. Bertan, itsasontzia izango dugu zain.

Phaung Daw Ooko pagoda inguruko budisten tokirik sakratuena da. Bada toki sakratuago bat: Mahamuni buda gordetzen duen tenplua, Mandalayn. Pagodaren barruan, bost buda txiki daude. Urrian egiten den jaialdian tenplutik ateratzen dira, lakuko herrietan barrena doan pelegrinazioa hasteko, urtaro euritsuaren amaierarekin bat.

Kondairak dioenez, prozesioan zihoazela, izugarriko ekaitza hasi zen lakuan. Bost buda sakratu horiek zihoazen itsasontzia –Hinta zuen izena– irauli egin zen, eta denak uretara erori ziren. Lau atera ahal izan zituzten hondotik, baina bat desagertu egin zen. Jaialdia amaitu ondoren, Phaung Daw Oora itzultzen ari zirela, zera ikusi zuten: bosgarren buda be-

re horretan zegoen tenpluko aldare nagusian, algez estalita.

Miraria izango balitz bezala, ondorengo jaialdietan, horietako bat tenpluan uzten da, eta lau abiatzen dira herriz herri eta eta pagodaz pagoda hiru astez, espiritu txarrak uxatzeko. Gertutik begiratuta ere, ez da erraza budaren irudia antzematea; izan ere, pelegrinek eta jainkozaleek urtetan itsasten joan diren urrezko paper xafla finez estalita eta deformatuta daude.

Merkatuak, ilbetea Asteartea da. Merkatuen txandaketaren eta hurrengo ilbetearen arabera, jakina da gaur merkatu eguna dela Maing Thauken, lakuaren ipar-ekialdean. Ohikoa denez, itsasontziz hurbilduko gara. Tekazko zubi luzean ibiltzen hasi bezain pronto, merkatutik bueltan den jendearekin egingo dugu topo. Frutak, loreak, barazkiak eta sukaldeko tresnaren bat eraman ohi dituzte eskuz egindako saskietan. Janari usaina eta zalaparta bertako bereizgarriak dira. Merkatura sartu, molestatu gabe,

Paun Dawn Oo pagoda inguruko budisten tokirik sakratuena da, goian, ezkerrean. Lerroon gainean, bertan egiten den jaialdiaren irudi bat ageri da: pagodaren barruan dauden bost buda txikiak tenplutik ateratzen dira lakuko herrietan barrena peregrinazioari ekiteko. Goian, eskuinean, gizon bat arrantzan era tradizionalean.

eta bizitasunaz, kolore eta usainez eta benekotasunaz jabetuko gara. Intha, Paoo, Danu eta Bamar etnietako pertsonek egin ohi dituzte erosketak merkatuotan, ilbetea dagoenean izan ezik, itxita baitaude.

Inle eta bertako herrixkak ez lirateke gauza bera izango beren kolorerik eta merkatu harrigarririk gabe. Irribarreak bazter guztietan, tomateak, babarrunak, azalorea, alberjiniak, baratxuriak, tipulak betel intxaurrak, meloiak, papaiak, platanoak, arraina, behi eta bufalo haragia eta ahoskatzen zailak di13

ren hamaika produktu, leporaino dauden kale estuetan.

Zerbait berdea erretzen ari den emakume batekin egin dugu topo. Cheroot bat da, Birmaniako zigarro tipikoa. Merkatuan saltzen dira, 50 unitateko sortetan. Miok, bertako bizilagun atseginak, bere etxera joateko gonbitea egin dit, nola egiten diren ikus dezadan. Esan didanez, bere negozioa da eta hortik bizi da. Itsasontzi bidezko ibilbide motz baten ondoren, lakuaren gainean dagoen etxe batera iritsi gara. Barruan, hainbat emakume daude lurrean eserita. Horiek Birmaniako zigarro bitxi hori nola egiten den azaldu didate.

Inthak lakuan eta lakutik bizi dira, baina, horrez gain, artisautza eta merkataritza eredu propioa ere landu dute. Orrialde honetan, emakume talde bat ageri da banbu adarrak biltzen eta antolatzen. Goian, loto lorea lantzen.

Thanut orriak lehortu ondoren, lakuan ekoitzitako tabakoa eta zenbait espezia nahasten dituzte. Tamarindoa, kanela eta jengibrea dira ohikoenak, eta berezko zapore eta usaina ematen dute. Tabako nahasketa eta orriak biltzen dituzte banbuzko ahoko batekin, eta erretzeko prest dago.

Ilunabarrak Nyaung Shwera bueltan, kapitainak abiadura murriztu du, eta lakuaren beste gauza harrigarrietako bat ikusi dugu: ilunabarrak. Beso handiaren ahoan bertan, egunsentian ikusi

ditugun arrantzaleekin egin dugu topo berriro; eguneko azken arrainak harrapatzen ari dira. Arrainez gainezka dauden itsasontziek enkante bat egin dute bat-batean, lakuan bertan. Inguruko jatetxeetako handizkariak dira bezero nagusiak. Jatetxeok eguneko arrainik onenez hornitzen dira.

Kaian, lehorrean gaudela, balantzea egiteko unea da.

Eguneko bizipen eta oroitzapenak etortzen zaizkigu burura. Orain ulertzen dut zergatik den Inle Birmaniako altxorra.

Bi hitz: bakarra, benetakoa.

DATU PRAKTIKOAK Nola iritsi. Ez dago hegaldi zuzenik Rangunera, Birmaniako hiriburura; hortaz, aukerarik onena Bangkokera joatea, Europako hiriren batetik pasata, eta handik helmugara joatea da.

Noiz bidaiatu. Birmaniara bidaiatzeko garairik onena iraila eta urtarrila bitartea da, urtaro euritsua amaitzen eta goi denboraldia hasten denean, hain zuzen.

Non lo egin. Bi aukera ditugu; batetik, lakuko luxuzko resoten batean ostatu hartzea edo, bestetik, Nyaung Shwe herria oinarri hartzea, eta handik nahi dugun tokira mugitzea. Herri horretan hainbat jatetxe eta hotel daude.

Garraioa. Hiri nagusiak lotzen dituen garraio publikoko sarea dago; nahiko egonkorra da.

Nolanahi ere, beste aukera on bat zure norabidean doan kamioi edo motozikleta batera igotzea da; baimena eskatuta, noski. Birmaniarrak atsegin-atseginak dira.

Dirua. herrialdeko moneta ofiziala kyata da, eta 100 pyatan banatzen da (ez duzu ia erabiliko).

Euro bat 1.100 kyat inguru dira.

Ohiturak. lurra gorriz tindatuta ikusten baduzu, ez kezkatu, betel intxaurra da. Birmaniarrek etengabe prestatzen eta murtxikatzen dute.

Zenbait emakumek etxean egindako krema birmaniar bat ematen dute aurpegian: tanaka.

Eguzkitik babesteko erabiltzen da, baina erabilera estetikoa baino ez da.

Herrialdeko milaka tenpluetako eta pagodetako bat bisitatu nahi baduzu, txankletak eramatea gomendatzen dizugu, toki sakratu bakoitzean oinustu beharko baituzu.

15

Testua eta argazkiak: Sergi Reboredo

MONTPELLIER

Sekretu ezkutua Estatu frantsesaren hegoaldean

Estatuaren hegoaldean dago, Mediterraneoaren ertzean; ÂŤhiri zuriaÂť deitzen diote eta aipatzekoa da zer nolako sinbiosia eskaintzen duen unibertsitate giro alaiaren eta Erdi Aroko hirigune historikoaren artean. Konbinazio hori dela eta, frantziar Estatu osoan xarma handienetakoa duen tokietako bat da.

18

oizeko eguzkiaren lehen printzek, hiriguneko eraikinak ferekatzean, are dotorezia handiagoa ematen diete antzinako fatxada bikainei, okrearen eta arrosaren arteko tonu batez tindatzen baititu. Komediaren plazako jatetxe terrazadun batean gosaltzea erabaki dut. Lehen begiratuan antzematen da populazioaren kultura nahasketa, alde batetik, bizimodu hobearen bila etorritako aljeriar exodoaren eraginagatik, nahiz eta aitortu behar den ez zirela izan hiri honetan gerizatu ziren bakarrak. Aintzat hartzekoa da, adibidez, Francoren errepresiotik ihesi zihoazen 250.000 erbesteratu errepublikar hartu zituela hiri honek, 1939tik 1975era bitartean.

Nire aldamenetik pasatzen diren hamar pertsonatik sei edo zazpi estudianteak dira, hemengo unibertsitate ugarietan frantziar Estatu osotik eta mundu guztiko hainbat herrialdetatik etorritako 60.000 ikasle baino gehiago biltzen baitira.

Montpellierren bihotza ageri da goiko aldean, ezkerretan: Komediaren Plaza.

Erdi Aroko plaza hau, Estatu frantseseko plazarik ederrenetakoa izateaz gain, hirian mugimendu handiena izaten duen lekua da.

Behean, eskuinean, plaza horretako terraza ugarietako bat. Haren ondoan, alde zaharreko xarma handiko denda bat. Orrialde honetan, alde zaharreko beste irudi bat.

19

Hiri gaztea da, historiaren ikuspegitik, eta are gazteagoa biztanleriarenetik, populazioaren erdia baino gehiago 35 urtez azpikoa baita. Lau biztanletatik bat ikaslea da, batez ere, hiriko eta inguruko unibertsitateen prestigioak erakarrita.

Izaera mediterraneo petoko hiria da; gazte giro alai pindartsua nabari da hiriaren bazter guztietan. Horregatik antola daitezke nazioarteko horrenbeste ekitaldi, Nazioarteko Hip Hop Jaialdia, esate baterako. Baina ez da esandako hori Montpellier frantziar Estatuko kultur helmuga dinamikoenetakoa egiten duen kultur ekitaldi bakarra, urte guztian zehar, hainbat jaialdi ospatzen baita. Hona, ondoren, horietako batzuk, adibide modura: Festival International Montpellier Danse, Festival Radio France et Montpellier LanguedocRoussillon, Festival International des Sports Extrêmes, Les Internationales de la Guitare, eta beste hainbat.

Languedoc-Roussillon eskualdeko hiriburua da; tradizio eta sormen-jarduera handiko hiria, kulturaz, dantzaz, musikaz, antzerkiaz, arkitekturaz eta beste hainbat genero artistikoz interesatzen dena. Hiru bat ordu nahikoa dira hiriko kaleetan galtzeko eta haietan arnasten den giroa dastatzeko. Nolanahi ere, ez da komeni gaueko “martxa” galtzea, ostegunean hasi eta igandera arte luzatzen baita; hori bai, larunbat gaua da ikusgarriena eta jende gehien biltzen duena.

Alde Zaharra, erdigune neuralgikoa Lepo gosaldu ondoren, hirigune historikoan joan-etorri batzuk egitea erabaki dut. Montpellierreko erdigune neuralgikoa Komediaren plaza (Place de la Comédie) deitua da; hiriaren alde zaharrean dago eta museoak eta hainbat eraikin eder ikus daitezke bertatik. Plazaren erdian, Hiru Grazien (Les 3 Grâces) estatuak erakartzen du ibiltariaren arreta. Etienne d’Antoinek zizelkatu zuen 1773an, eta Montpellierren sinboloetako bat bilakatu da.

Martyrs de la Résistance plazatik abiatuta, Foch karrikatik jaitsi naiz, Garaipen Arkura heldu arte. Martyrs de la Résistance plaza, galtzen zaren bakoitzean bertan agertzen zaren plaza mota horietakoa da. Garaipen Arkutik harago, Montpellierreko airea oxigenatzen duen eremu ireki bat hasten da: lorategiak eta pasierak egiteko lekuak daude eta jendeak hara jo ohi du, eguneroko zereginetatik ihes egin nahi duenean. Gaur bezalako egun eguzkitsuetan, gainera, lilura berezia du inguru honek.

Aintzira moduko baten ondoan, Peyrouren pasealekua deituak harritu nau: XVI. mendean eraikia da eta honako osagai hauek ditu: garaipen arkua, erregearen estatua bat (Luis XIV.arena) eta uraren dorrea akueduktu baten buruan. San Klemente akueduktua juxtu parke horren atzeko aldean kokatua dago. XVII. mendean eraiki zuten, 880 metroko luzera du eta bi arku ilaraz eratua dago. Hiritik 14 kilometrora dagoen San Klemente iturburuko ura ekartzen zuen hiriaren erdigunera eta bertako garbitegietara banatzen zuen. Henri Pilot 20

Montpellierreko kaleko giroaren erakusle dira orrialde hauetako irudiak. Ezkerretik eskuinera, Opera inguruko gau giroa, kaleko postu ugarietako bat eta hirian gazte eta ikasleek sortzen duten giroa ikus daiteke. Azkenik, San Klemente akueduktua.

de Launay ingeniaria Gard-eko zubian inspiratu zen hornikuntza-eraikin hau egiteko. Akueduktutik heltzen zen ura garaipen arkutik hurbileko gordailu handi batean biltzen zen.

Gaur egun, bistakoa denez, ez da ura garraiatzeko erabiltzen, baina beste erabilpen esanguratsu bat du: bere arkuen gerizpean, larunbat goizero, azoka ibiltari bat egiten da. Bio produktuak eskaintzen dira bertan, batik bat: eskuz egindako gaztak, fruituak eta prestatutako zenbait janari, ezin egokiagoak afaltzeko ordura arte ahuldaderik gabe irauteko.

Gero, Garaipen Arkura itzulita –zeina Frantziako Luis XIV.a erregeak altxarazi baitzuen, Pariseko ateak eredu harturik–, Henri IV.a boulevardetik igo eta San Pedroren katedralera heldu naiz. Silueta eskerga ez ezik, eliz atari beldurgarria du katedralak, bi pilare biribil ikaragarrik eusten diotela.

Erdi Aroko gaztelu gotor baten itxura guztia du.

Katedralari itsatsita dago Montpellierreko Medikuntza Fakultatea, abian dagoen mundu guztiko antzinakoena.

Montpellierrek artean bi mendeko existentziarik ez zuela, 1180an, hango jaunak, Ghilhem VIII.ak ediktu harrigarri bat izenpetu zuen. Xedatzen zuen zeinahi pertsonak, haren erlijioa edo jatorria aintzat hartu gabe, eskubidea zuela Montpellierren medikuntza irakasteko. Horrela jaio zen, XIII. mendearen azken aldera, oraindik abian dagoen mendebaldeko Medikuntza Eskola antzinakoena.

Museoak eta arkitektura Hirian igaroko dudan azken egunean, Montpellierreko arte museo garrantzizkoena ikustea erabaki dut: Fabre museoa.

Frantziar estatuko arte ederretako museo garrantzitsuenen artean dago eta Montpellierren jaiotako François-Xavier Fabre margolariari zor dio bere existentzia. 1825ean eraiki zen eta 1828an ireki zituen ateak. Greziako eta Europako gainerako herrialdeetako zeramikak erakusten ditu. Gainera, XVII. mendetik XIX.eraino iristen den pintura bilduma aberatsa du, luminophiles mugimenduaren ordezkaritza zabal bat barne dela. Egun, Eugène Delacroix, Gustave Courbet eta beste hainbat pintoreren lanak biltzen dira museoko bildumetan. Eskultura ere badago, sortzaile modernoen lanak barne, Languedoc-en jatorria zuen Aristide Maillolenak, kasu.

Ricardo Bofill kataluniar arkitektoak diseinaturiko hainbat arkitektura proiektu daude Montpellierren, esate baterako, Antigona auzoa, 1979an abian jarritako proiektu bat, Defentsako Ministerioari erositako lurretan. Lez ibaiaren ertzean kokatutako multzo arkitektoniko honetan, beharrezko ekipamendu guztiekin hornitutako auzo bat eraiki zen.

Hirian mugitzeko, tranbia-sare zabala erabiltzea da onena, baina badago bizikletak alokatzeko aukera ere. Nolanahi ere, hiria oso isila da eta, hiri handi guztiek bezala, zirkulazio arazoak badituen arren, beste hirigune batzuk baino askoz lasaiagoa da.

21

Goizeko eguzkiaren printzek are xarma bereziagoa ematen diete hiriko eraikinei.

Orrialde honetan hiriaren panoramika ikusi daiteke: gorenean, Santa Ana elizaren tontorra nagusitzen da.

22

DATU PRAKTIKOAK Non Jan Hiriko jatetxe ugarien artean, honako hauek nabarmentzen dira: Le Jardin des Sens, Michelin gidan bi izar dituena; La Maison de la Lozère Cellier Morel, zeinaren dekorazio garaikidea ezin hobeto konbinatzen baita Erdi Aroko eraikinaren ganga formako sabaiekin; Tamarillos jatetxeko fruitu eta lore sukaldaritza; edo Domaine de Soriech-eko aingeru margolana, itsasertzaren eta Montpellierren artean kokatua.

Lo egiteko Les 4 ĂŠtoiles. Arceaux-en gurutzetara dagoen kalexka lasai batean kokatutako Bed and breakfast-a. Lau gela polit ditu, zabalak eta erosoak, 30eko hamarraldiko etxe baten azken solairuan.

Gelak diseinuko piezekin apainduak daude. www.les4etoiles.com/ Pullman Montpellier Antigone. Hirigune historiko eta komertzialean kokatua dago, TGV tren geltokitik hurbil (oinez joateko moduan) eta 10 kilometrora aireportutik eta hondartzetatik.

Guztiz berritu zuten 2011ko uztailean. www.pullmanhotels.com/es/hotel-1294-pullmanmontpellier-antigone/index.shtml Hotel du Parc EuromĂŠdecine. Leku zoragarri hau puntu estrategikoan kokatua dago: merkataritza-gune handienetik metro gutxira eta goi sukaldaritzako hainbat jatetxetatik hurbil, non eskualdeko jaki gozoenak prestatzen baitira. www.montpellier-hotel.fr/

Zer erosi Montpellierren erosketak egitea benetako artea da: gustu guztietarako dago. Antzinako hiriguneak eta berorietako giroa maite dutenek aukera dute Erdi Aroko kalexka-labirintoan galtzeko: zaharki dendak, sortzaileenak, luxuko marka handiak eta beste gauza asko aurkituko dituzte.

Saltoki modernoak nahiago dituztenek, berriz, Odysseum 2 izeneko goi teknologiako merkataritza-gune berria bisita dezakete, hiriaren kanpoko aldean. Marka handiak eta dendak aurkituko dituzte, ingurune ludiko batean.

23

AINTZIREN

Natura basatia Ozeano Barearen ondoan

ESKUALDEA Testua: Aníbal Mendoza Argazkiak: Oscar Elías

Aintziren eskualdea eta, bereziki, guztien kutuna, Chiloé uhartea, literaturabazka izan dira betidanik; biologoen zerua, eta agindutako lurraldea, era guztietako abenturazaleentzat. Charles Darwin handia hemendik igaro zen, eta sekula gehiago ez zen izan lehengoa. Bruce Chatwin Patagoniako kronista ingelesa izan zen natura gordinaren beste gatibu bat. Bazterrekiko liluraren berri eman zuen bere idazkietan, eta tokiko mitologiako pertsonaiak ere onartu zituen, bertako enigmak agerian jarri nahian. Baina eskualdea ez da bizi kontu hutsetik. Bazter ikusgarriek gainditu egin

lanquihue aintzira da Hego Amerikako hirugarrena. Hegomendebaldeko ertzean, Puerto Varas dago: Patagonian sartzeko atea, eta hango edertasun guztien sintesi. Kosta, mendia eta sumendia batzen dira bazter berean. Koktelari, hiriaren ondare- eta kultura-aberastasuna gehitu zaio. Horregatik, Chile hegoaldeko polo turistiko nagusia da Puerto Varas.

Alemaniar kolonoek sortu zuten, 1854an. “Arrosen hiria” ere deitzen diote. Europar kutsu nabarmena ageri du, antzinako biztanleria autoktonoaren ondarearekin nahasian. Daukan pribilegiozko kokapenari esker, gustu askotako tokietara (aintzira, ur-jauzi, hondartza, sumendi, parke nazional…) heltzeko giltza da, eta, beraz, jolas- eta aisialdi-jarduera anitzetarakoa ere bai. Bidezidorrez ibiltzea, mendia, eskia, arrantza… dira aukeretako batzuk. Aire zabaleko kiroldegi bat, hotz-beroen mendean, eta estutasunez eta abenturaz josia.

Halere, eskualdeak ez dio eskatzen bidaiariari epikarik eta hortzetan ganibeta hartuta ibiltzerik. Nola guztientzako moduko naturaren parke tematiko bat den, bada lasai-lasai eta begira egoterik ere. Hiritik 45 kilometro ekialdera, Vicente Pérez Rosales Parke Nazionala dago. Chileko lehena. Arrayan-, coihue- eta canelo-baso ugariz jantzia. Bidezidor ugari dira Todos los Santos aintziraren ertzean. Aintzirako urak esmeralda-kolorea du. Parkean daude Petrohueko ur-jauziak.

Ura bizi-bizi jaisten da labak zulatutako harri bolkanikozko arroila batean behera. Pasabideetatik, hurbil-hurbil ikusten da, eta gozatu egiten, haren koreografiaz.

dute, azkenean, liburutegien esparrua, eta Osorio sumendia, Llanquihueren zaindaria Chileko erakargarri turistiko nagusietako bat bilakatu dira azken urteetan.

26

Ikusgarriena, dena dela, Osorio sumendia da. Aintzira, basoa, ur-jauziak eta tarteko guztiak menderatzen ditu. Puerto Octaytik, Puerto Varastik, Osornotik eta Frutillartik mirets daiteke. Chiloétik ere ikusten da. Haren konoa museoko katalo-

Vicente Perez Rosales Parke Naturalak Osorno sumendiaren ikuspegi ederra eskaintzen du, orrialde honetan ikusten denez.

Sumendia 40 krater ditu oinarriaren inguruan eta hainbat erupzio izan ditu historian zehar.

Ezkerrean, bidaiariak, Dalcahuetik Quincha Uhartera doan ferryan.

4

go baterako gai da. 40 krater ditu oinarriaren inguruan, eta kraterrok hamaika erupzio izan dituzte XVIII. eta XIX. mendeen bitartean. Darwinek 1835koaren berri eman zuen: «Gauerdian, zaintzaileak izar handi moduko bat ikusi zuen, poliki-poliki handituz zihoana. Goizeko hiruretan, ikuskizuna sekulakoa zen. Betaurreko baten laguntzaz, koskor ilun

batzuk ikusten ziren bata bestearen ondotik zerurantz irteten, eta argi gorrizko distira handi baten erdian erortzen, gero. Argitasunak isla luze eta iraunkor bat sortzen zuen uretan». Sumendiaren bigarren izena, bidenabar esanda, Hueñauca da, zeinak «arriskua goietan» esan nahi baitu maputxeen hizkuntzan.

Isla Granden hartutako hainbat irudi ageri dira orrialde honetan. Argazki nagusian, Castroko ur gaineko etxe tradizionalak ikus daitezke. Goian, ezkerretik eskuinera, trikuak saltzen dituzten Castroko postu bat eta Ancudeko portua.

Lerroon gainean, Quinchao Uhartean hartutako argazkia.

29

Llanquihue aintziraren ertzean, halaber, eta Osorioren eta haren kide Puntiagudoren eta Tronadorren aurrean, Frutillar hiria dago: maitagarrien ipuinetako beste postal bat, bere hondar beltzezko eta ur gardenezko hondartzarekin. Arrosazko eta daliazko lorategiak eta antzinako zurezko etxeak ageri dira nonahi, eta handitu egiten dute aintzira-ertzaren edertasuna. Hiritarrek diote, harro, Chileko gozogintzarik onena dutela. Strudelak eta kuchenak (tarta gozoak) jan daitezke. XIX. mendearen hasieran etorritako alemaniar kolonoek ekarri zituzten errezetak. Udan, Musika Asteak izaten dira, musika klasikoari eta jazzari eskainiak. 2013an, 45. edizioa izango du jaialdiak.

Baldin eta bidaiariak immigrazio alemaniarraren bizimodu berezian murgildu nahi badu, Puerto Octayn aurkituko du denboran gelditutako herri bat. Herria aintziraren inguruko maldan dago eraikita. Arkitektura ederra du; inguruko landaretza ikusgarria da, eta isiltasuna, tenplu batekoa bezalakoa.

Alemaniar etxeetako batzuk ostatu bihurtuta daude orain.

Etxeok dira herriaren sortzaileen aztarna nagusiak. Oraindik, hor da Cristino Ochs-en biltegia. Tokiko kondaira batek dioenez, biltegiak eman zion izena herriari. «Donde Ochs hay» esaldiak esan nahi zuen saltokia ongi hornituta zegoela. Halaxe aldatu zen herriaren izena 1859an: Puerto Muñoz Gamero zena Puerto Octay bilakatu zen. Logikoa denez, herrian 30

Puerto Varas da Txile hegoaldeko gune turistiko nagusia, bai eta Patagonian sartzeko atea ere. Orrialde honetan bertan, Llanquihue lakua ageri da, Osorno sumendia atzean duela. Eskuinean, goitik behera, Puerto Montt eta Quinchao Uhartea.

eraiki zen Kolonoaren Museoa. Edukiak lehen biztanleen bizipenak ekartzen ditu gogora.

Chiloé, itsasoarekin lotua Uhartetxo ugariz inguratuta dago. Guztiek uhartedi bat osatzen dute, zeina Ozeano Barearekin maite-jolasean ari den.

Chiloé 250 km luzeko eta 50 km zabaleko laukizuzen bat da: Chileko uharterik handiena. Espainiarrek Nueva Galicia izenaz bataiatu zuten, 1567an heldu zirenean. Itsasertza oso irregularra da, maiz behe-lainoz eta lanbroz estalia. Coruñako itsasadarren kutsua du. Etxe koloretsuek eta biztanleen joan-etorriek, gainera, itsasoarekiko aspaldiko lotura uzten dute agerian.

Uhartearen erditik, Castro da inora joateko abiapuntua.

Mendiak eta landaretza jori bat ditu inguruan. Bizkar-zorro-

Llanquihue lakuaren inguruetan, kosta, mendia eta sumendia batzen dira ingurune natural miresgarrian, goiko argazkiak erakusten duen eran.

Alboan, llama bat Vicente Perez Rosales parkean. Eskuineko orrian, Quemchi herriko informazio kartelak.

32

zaleen tokirik gogokoena da. Azpiegitura turistiko ona du, gainera.

Ilunabarrean, Castroko portuak azoka txiki baten tankera hartzen du. Ontziak etxera heltzen dira, eta deskargatzezeremonia hasten da. Atzo eta orain bost mende bezalaxe, Pincoyaren aldartearen arabera. Pincoya itsasbeherarekin etortzen den sirena da. Probidentziarekiko bitartekaria, diotenez. Itsasora begiratzen badu, itsaskiak ugaritzen dira. Lehorrera begiratzen badu, ba esango didazu. Inork ez du sekula ikusi, baina haren kondaira behin eta berriz kontatzen da afalondoetan, eta bizirik dago ChiloĂŠko historian.

Palafitoetako biztanleek ehotzen eta sortzen dituzte hiriko istorioetako asko. Pilote batzuen gainean eraikitzen dituzte etxeak, uretan. Jatorri apalekoak dira eraikinok, baina eskualdeko postal nagusietako bat. Itxura ahula izan arren, duin eta sendo irauten dute. Horregatik, inspirazio-iturritzat hartu dituzte tokiko arkitektoek.

Etxeetako batzuk baso autoktonoetako alertzezko eta coihuezko teilatxoz daude jantzita. Chiloeko minga izeneko

DATU PRAKTIKOAK Non lo egin. Hainbeste ibilaldiren erdian atsedentzeko eskaintzen diren aterpeen artean, Gran Hotel Colonos del Sur nabarmentzen da. Llanquihue aintziraren ertzean dago, Puerto Varasen. Jabeak ingurunearekin eta historiarekin bat egiten saiatu ziren, eta xehetasun klasiko batzuk eskaintzen dituzte: eraikina tokiko egurrezko teilatxoz jantzita dago, eta baditu harrizko eta metalezko osagai batzuk ere.

Eskualde osoa itsasotik bizi da. Hoteleko jatetxean, Balandran, tokiko jakiak dasta daitezke, goi mailako gastronomia bihurtuta.

Hotel Cabaña del Lago, berriz, orain hogeita hamar urtetik baino gehiagotik dago irekita. Familia-enpresa bat da, eta oso ongi gorde ditu alemaniar ohiturak eta tradizioak. Hango jatetxean, Gustavo Sandoval chefak Ozeano Bareko izokin harrigarri bat prestatzen du, baba-pebreaz eta ostratzar salteatuekin.

Nola joan. Aerolíneas LAN Informazio gehiago: www.chile.travel/

auzolanean eraiki ziren. Aspaldiko praktika da hori: partehartzaileek ez dute deus kobratzen, eta guztien artean egiten dira lanak.

Portua aurpegi nagusia da bakarrik. Lehorrean barrura joanda, inguru basatiak ageri dira. Mendebaldean dagoen Chiloé Parke Nazionala eta hegoaldeko Tantauco Parkea dira tokirik aipagarrienak. Azeriak eta era guztietako hegaztiak ikus daitezke han. Trekking-eko bidezidor franko dira alertze, arrayan eta altzifre artean.

Castroz gainera, Ancud eta Quellón dira beste hiri nagusiak. Aisialdi-jarduerak, tokiko jaiak eta artisau-lanak eskaintzen dituzte. Lekuotan, hainbat plater dasta daitezke, hala nola chapalele edo chochoca. Baita curanto ospetsua ere, eskualdeko gastronomiaren ikurra, edertasunari eta kolesterolari eskainitako maitasun-kantua. Itsaskiak, lukainkak, txerriki ketua eta txorizoak egosten dira, denak batera, harri beroen gainean, lur azpian. Esperientziatik bizirik irteten diren adoretsuek lo-kuluxka bat egin dezakete, edo jolasjarduera asko dute oraindik eskura: kayakez ibiltzea biga-

rren mailako ubideetan, edo transbordadore bat hartzea uhartediko beste uharte batzuetara; Quinchaora edo Lemuyra, adibidez.

Castrotik 20 kilometro hutsera, bada beste herri ikusgarri bat: Dalcahue. Huillichen hizkuntzan, dalcen lekua esan nahi du. Uhartediko lehen biztanleen jatorrizko ontziak ziren dalcak. Nuestra Señora de las Dolores eliza da eraikinik ikusgarriena. Alertzezko teilatxoz jantzita dago. 1600 aldera jesuitek tribu autoktonoekin egindako ebanjelizazio-lanaren fruitu.

Chiloéko ohiko postalean, palafitoak ageri dira, eta, haiekin batera, zurezko tenplu ikusgarri hauek; horietako hamasei Gizadiaren Ondare izendatu ditu Unescok. Dalcahuen, Museo Historiko Etnografikoa dago. Chonoen eta huillicheen (Chiloéko jatorrizko etniak) oroitzapena aztertzen da hor. Haien artisa-lanak eta haien tresnak ikus daitezke, eta haien mundu-ikuskera igar daiteke. Ikuskera hori ez da erabat galdu oraindik haien bihotzeko lurretan, sorginen eta aztien antzinako bizilekuan.

33

KAZAN

Urrezko Hordaren ondarea

Testua: Koldo Landaluze Argazkiak: Getty Images\Thinkstock

du izaten egun ere. Horregatik, hiri handiak eraiki ziren ibaiertz bietan. Kazan da horren adibidea. Kazanka ibaiaren elkargunean dago, eta Errusiako hirien artean zortzigarrena da biztanle kopuruari dagokionez (1.200.000 biztanle inguru).

Treneko bidaia amaitu eta geltokiko sarrera gurutzatu ostean, bidaiaria Mosku eta Kazan hirien artean dauden ezberdintasun nabarmenez jabetuko da. Biak dira hiri han-

Tatarstango Errepublikako hiriburua eta hiririk jendetsuena izateaz gain, Volga ibaiaren ertzean dagoen Errusiar Federazioko hiri honek sekulako etnia aniztasuna du, eta kristau eta musulmanen arteko bizikidetza baketsuagatik da ospetsua; halaxe erakusten dute era askotako eraikin erlijiosoek. Kremlin ospetsuaren itzalpean, bidaiariak Urrezko Horda tartariar handien lauoinkak gogoratuko ditu.

rrusiak irudimena suspertzen duten trenetan bisitatzeko grina sorrarazten du beti. Transmongoliarraren korridore estua zeharkatuz gero, prezio baxuko bagoiak aurkituko ditugu, kamaina txiki batzuekin. Provodnitsak edo bagoi bakoitza zaintzeko arduradunak txartela begiratzen du. Dena prest dago Mosku atzean utzi eta Kazanera bidaiatzeko. Hiriaren izenak atsegin ematen dio belarriari, eta khanen urrezko aroa ekartzen du gogora.

Ibilbidean, “Volga Amaren� xarma oinordetzan hartzen duten ibaien gainean eraikitako zubiak zeharkatuko ditugu.

Errusiako ibai garrantzitsuena eta Europako handiena da Volga. Jakintsu handien arabera, Errusiaren historiak bertako uretan du jatorria. Garai batean, armaden zirkulaziorako erabiltzen zen, eta egun merkataritzako ibilbide gisa; Volga joanetorrietarako autobide bikaina izan zen, eta halaxe jarraitzen 36

Kazanen, meskita musulmanen minarete ikusgarriak aurkituko ditugu; azpian, Kul Sharif meskitakoak.

Ezkerrean, Baumana hiribideko eraikinetako bat.

diak, baina bigarrena askoz ere lasaiagoa. Hori begi-bistakoa da erdi hutsik eta ia ibilgailuen trafikorik gabe ageri diren hiribide amaigabeetara irten bezain laster.

Tartaria ingurua Oraindik ulertu ez duenak, jakin beza Tartaria inguruan gabiltzala, edo, beste modu batera esanda, Urrezko Hordarena izandako eta ondoren Errusiak berreskuratutako lurraldean.

Beraz, koktel kulturala erabat ziurtatuta dago. Horixe adierazten dute biztanleen ezaugarri fisiko nabarmenek eta tenplu erlijiosoen aniztasunak. Hemen ez dira ageri erraboildun kupula gehiegi, eliza ortodoxoetan ohikoak badira ere.

Meskita musulmanen minarete ikusgarriak aurkituko ditugu, adibidez Kul Sharif meskitakoa bezalakoak. Bidaiariak Unescok Gizadiaren Ondarearen barnean sartutako Kazango Kremlinera hurbildu bezain laster ikus dezake meskitako mi-

naretea. Urrutitik begiratuz gero, meskitako zeru koloreko teilatu urdinaren eta Kremlineko zuri itsugarriaren arteko kontraste bizia ikus dezakegu.

Kremlineko sarbidearen, Spassky dorrearen, beste aldean dago aipatutako Kul Sharif meskitarako sarrera. 2005. urtean eraiki zuten; Volgako bulgariarrak lur hauetan bizi izaten hasi eta mila urte geroago, hain zuzen ere. Meskita horrek erakusten du, hain justu, zer-nolako ahalegina egin duten ohitura erlijiosoak berrikusteko, herri tatariarrak aspaldian izandakoak eta ia historian ahaztu arte betoa jarri zietenak. Gobernu komunistaren ondoren, meskita gehiago eraiki dituzte, eta pixkanaka Islama aurrera egiten ari da Errusiako txoko honetan.

Meskitak Kul Sharif Seid imanaren izenetik hartu du izena.

Imana hiriaren aldeko borrokan hil zen, Ivan Izugarriak Kazango Khanerria amaitu zuenean, 1552an. Meskitaren bihotzean, maketa batzuk eta agiri historikoak baino ez daude. Ezustekoa galdera bihurtzen da: Non dago otoitz egiteko gela? Eta gainerako meskita? Kupula? Galdera horien erantzunak zuzenean terrazaraino daramaten eskailerak jaistean aurkituko ditugu.

Izan ere, terrazan lehendabiziko inpresio etsigarri hori erabat desagertuko da. Terrazatik alfonbrek estalitako Harama ikus daiteke, eta geure buru gainean meskitaren ganga ederra.

Siuyumbike printzesaren kondaira Doako bisita hau amaitu ostean, Kremlineko Gobernuko eraikinez inguratuta dagoen kale nagusian zehar ibiliko gara.

Deikundearen katedrala ere bertan dago, izarrez zipriztindu38

Kazango metroak badu geltoki orijinal bat, goian ezkerrean ikus daitekeenez. Alboan, San Petri eta San Paulo katedrala. Lerroon gainean, hiribide eder baten panoramika, eta horretan, Laborantzaren jauregia. Eskuinean, kale nagusia, Kremlinaren gobernuaren eraikinez inguratuta.

tako kupula erraboildunek apainduta. Katedralean sartzen garenean, antzeko ezaugarriak dituzten beste eliza ortodoxo batzuetan ikusitakoa aurkituko dugu berriz ere: pintura eta urre-kolorez gehiegi apaindutako hormak.

Barnealdean, Siuyumbike dorre mailakatua aurkituko dugu, eta atentzioa emango digu, makurdura nabarmenagatik.

Bere jatorria misterioan nahastuta dago, bere arkitekturak ez baitu Kremlineko gainerako multzoaren batere antzik, eta hementxe egon baita oso aspalditik, gainerako tenpluak baino lehenagotik. Hasiera batean, XVII. mendean eraikitakotzat jo zuten, baina beste aditu batzuek mende bat lehenago sortu zela uste dute, Khanerriaren konkistaren ondoren, zaintzadorre gisa.

Ezinbestekoa da ezjakintasun horretatik kondairak sortzea, eta kondaira horietako batek askoz ere jatorri dramatikoagoa duela dio. Kronika tatariar horrek dioenez, Siuyumbike printzesak ez zuen Ivan Izugarriarekin ezkondu nahi, eta, horregatik, Ivan Izugarriak Kazango khanerria konkistatu eta ezkontzera behartzeko erabakia hartu zuen. Zarraren armadak hiria inguratu zuenean, printzesak amore eman eta ez-

DATU PRAKTIKOAK Joan-etorriak. Moskun zortzi tren-geltoki daude. Kazanera joateko tren-txartela Kazansky Vokzal tren-geltokian eros dezakezu. Txartelak 2.334 errublo inguru balio du 2. klasean (Kupe izenekoan) 4 ohatzeko gela. Kazan Moskutik 825 kilometrora dago, eta bidaiak 11 ordu irauten du.

Non lo egin. Luxuzko hotelekin alderatuta –gau bakoitzeko prezioa 100 eta 180 euro artekoa da–, ostatu edo aterpetxeetan ostatu har dezakezu eguneko 13 euroko prezio merkean.

Museoak. Kazango Unibertsitateko Museo Historikoa, Tatarstango Estatuko Arte Museoa, Bolgarko Estatuko Historia eta Arkitektura Museoa, Gorkij Museoa, Leninen Etxea, Kultura Nazionalaren Zentroa, Tatarstango Errepublikako Museo Nazionala.

40

kondu egingo zela esan zuen, baina baldintza bakar batekin: zarrak hiriko beste minarete guztiak baino dorre garaiagoa eraikitzea, eta hori guztia astebetean baino gutxiagoan. Lortzen baldin bazuen, berarekin ezkonduko zen. Ivanen artisauek lanari ekin zioten eta Kazango dorre garaiena eraiki zuten astebetean baino gutxiagoan. Ivan Izugarriarekin ezkondu ondoren, emazteak dorrera igotzeko baimena eskatu zuen ezkontzako oturuntza ospatzen ari ziren bitartean. Goian zegoela, neska gazteak bere buruaz beste egin zuen dorretik salto eginda.

Bolaq ubideak eta Qaban aintzirak bitan banatzen dute Kazan; lakutik hurbil dauden iturriek Kamal antzokira ongietorria egiten diote bidaiariari, eta, gure ibilaldia pixka bat luzatzen badugu, San Pedro eta San Pablo katedrala ikusiko dugu. Katedralaren fatxada barrokoak gure interes osoa erakarriko du. Kolore argietako hormetan ehunka lore-xehetasunekin eta markoetan sartutako santuekin apaindutako leihoak daude sakabanatuta. Tenplu honetara sartzeko, albo batean dagoen eskailera biribiletik igo behar da. Barnealdean, urrezko tonuz betetako dekorazioa, markoan bikain sartuta-

Kazango gauaren panoramika ederra orrialde honetan. Volga ibaiaren ertzean, hiriko eraikin azpimarragarri bi daude: Kul Sharif meskita eta Kremlina, hain justu. Gobernu komunistaren ondoren, geroz eta meskita gehiago eraiki dituzte Errusiako txoko honetan.

ko ikonostasioa eta santuei eskainitako pinturak ikus ditzakegu, eta denbora aurrera doala senti daiteke.

Katedrala 1722. urtean eraiki zuten, eta lehenengo harria Pedro Handiak jarri zuela uste da. Sagarapena 1726. urtekoa da, eta urte horretan bertan bere alboan ikus daitekeen kanpandorrea ere eraiki zuten.

Hiribide ederrenak Gure ibilaldiaren une honetan, derrigorrezkoa da kalez kale norabiderik gabe ibiltzea, bai eta gure sabela lasaitzeko lekuren bat topatzea ere. Sigi-saga egiten duten ekialdeko usaindun kale estu hauetan, oso gomendagarria da bertako jatetxe uzbekistandarretako batean sartzea. Jatetxe bateko ataria gurutzatu eta hormak alaitzen dituzten argazkiak ikusi ondoren –Samarkandako Registan plazako eta tankera horretako paisaien xarmagarritasuna harrapatzen dute–, mota guztietako espezieekin ondutako gisatu gozo eta merkearekin berdinduko gara.

Gure agendan Kazango hiribide ederrena –Baumana– ikusteko ere tartea izan behar dugu. Hiribidea oso ondo kontserbatutako fatxadak dituzten XIX. mendeko eraikin-ilarek

zeharkatzen dute. Eraikin batek gure interesa erakarriko du, Vladimir Illich Leninek bertan igaro baitzuen gaztaroaren zati bat. Garai batean familiaren etxea izan zuenaren barnealdeari begirada bizkor bat emanez gero, kontzientzia politikoa sortu eta estreinakoz giro komunistekin harremanetan jarri zen hasierako asaldura-urte horiek gogoratzen ditu.

Transmongoliarrean gure bidaia luzatu aurretik, hiriko merkatu jendetsuak darion xarma eta ekialdeko usainei jarraitzea gomendatzen da. Bertan, zumezko otzaretan pilatzen diren arropa edo elikagaiak eros daitezke.

Kremlinaren ondoan, Kazango metroaren linea bakarrera sartzeko geltokia dago. Izan ere, 2005ean handitzeko lanak hasi zirenetik zeregin horretan dihardute. Linea hau ez da Moskuko bihotza zeharkatzen duen linea bezain luxuzkoa eta historikoa, baina baditu aberastasunez apaindutako geltoki batzuk, eta 1730etik Kazango sinboloa izan denak iradokitako metroko sarbide deigarria ere badu; bertako bandera zein armarrian agertzen den hegodun sugea. Sugeak paisaia hauetan kanpatzen zuten karabanetako su epelean sortutako kondairetan eta usteetan du esanahia eta jatorria.

41

Testua eta argazkiak: Oriol Clavera

ORGOSOLO Sardinia iraultzaileenera bidaia

Uda bada ere, ezustean Mercomer hirian harrapatu gaituen eta ia Nuoro bertaraino gurekin batera bidea egin duen lainoa atzean utzi dugu. Bertatik, are gorago egin dugu errepide estu batean barrena. Landa lehorretan sakabanatuta topatu ditugun pinu berdeek uztailean gaudela berretsi digute, bidaian zehar lainoa lagun izan badugu ere. Alokatu dugun autoak tirriki-tarraka egiten du gora. Azkenean, baina, ikusi dugu.

44

ila metro eskas luze den Lisorgoni mendiaren magalean dago Orgosolo. Ia bost mila biztanle dituen herritxoa Sardiniaren bihotzean dago; erromatarrek Barbaggia deitu zuten eskualde malkartsuan. Erromatarrak Sardiniara heldu zirenean, inbasioari kartsuki aurre egiteko prest zen jende ausarta aurkitu zuten bertan; azkenean, baina, K.a. 174. urtean uhartearen barrualdeko urrutiko eskualdea erortzearekin batera, irla osoa bereganatzea lortu zuten.

Baina egin dezagun pixka bat atzera. Nuraghien kultura megalitikoa K.a. 1500 urtean hasi zen garatzen Sardinian, feniziarren garaian (K.a. 900 eta 500 artean) lortu zuelarik bere maila gorena. Feniziarrak merkatariak ziren gehiago borrokalariak baino, baina, hala ere, Sardiniako biztanleak ez ziren ez kanpotarrekin borrokatu beharretik libre izan. Izan ere, kartagoarrekin bat eginda, nuraghien zibilizazioaren gainbehera azkartu zuten feniziarrek. Azkenean, jada erromatarren okupazio garaian, guztiz desagertu zen nuraghien zibilizazioa.

Hori bai, Sardiniatik desagertu ez zirenak inbasioak, erasoak, gerrak... izan ziren. Bandaloak, bizantziarrak, kataluniarrak, gaztelarrak... pasa ziren uhartetik, eta, tartean, erreinu burujabeak ere izan zituzten bertakoek. Piraten erasoak eta izurriteak ere etengabeak izan ziren, italiarren eta frantziarren injerentzia bezalaxe. Horrenbestez, berriz ere garai latzak jasan behar izan zituzten sardiniarrek XX. mendean zehar, tartean bi mundu gerra gogor. Italiarren okupaziotik ere ez ziren libratu. Baina, oztopoak oztopo, eskualde batek harro irauten zuen beti erasoen aurrean, Barbaggia malkartsu eta isolatuak; etengabe kanpotarren erasoei aurre eginez, eskualdeak inoiz ez zion borrokatzeari uzten.

Muralez josita Betidanik artzain eta nekazarien bizileku izandako Orgosoloko biztanleek, argi eta garbi erakutsi zieten berriz ere 1969an okupatzaileei ez zeudela inolaz ere etsitzeko prest. Italiako Armadak poligono militar bat, beste bat gehiago, eraiki nahi izan zuen herritarrek ganaduarentzat erabiltzen zituzten lurretan. Azkenean, amore eman eta egitasmoa bertan behera utzi behar izan zuten militarrek. Ordutik aurrera, herriko etxeetako hormak “mihise� bilakatu ziren. Sienatik marrazketa irakasle izateko iritsitako Francesco del Casinok jarri zuen abian ekimena, bere ikasleekin batera. Ordutik, gelditu gabe aritu da lanean. Herriko muralen ia %90 Francescok egindakoak direla esan daiteke, Pasquale Buesca eta Vicenzo Floris herriko beste zenbait margolarik ere ekimenarekin bat egin duten arren urteetan zehar.

Itzul gaitezen autora. Behe lainoa Nuoron utzi ondoren eguzkia lagun dugunez, leihoak zabalik ditugula heldu gara Orgosolora. Goiz da eta tenperatura, oraingoz, atsegina da.

Herriko kale nagusienetakoa den SP22 errepidean barrena sartu gara herrira. Onena autoa han bertan, elizaren aurrean, uztea da. Ez izan zalantzarik, herrian zehar oinez mugitzea da aukerarik onena. Kale eta kalezuloetan barna 150 mural aur-

Orgosolo eskualde malkartsu eta gogorraren erdian dago. Orrialde honetan, goian, herriaren panoramika ikus daiteke; behean, biribilgune nabarmenak eta umetxo bat eskuetan dituen emakume baten murala; ezkerrean, beste mural bat.

45

kituko ditugu, batik bat Sardinia bertako borrokak dituztenak gaitzat. Hori bai, munduko gainontzeko lekuetako borrokek ere badute lekua. Denbora, pazientzia eta ibiltzeko gogoa beharko ditugu guztiak ikusteko.

Zapidun andreak alegiazko atari batean ematen ditu orduak, gona estaltzen dion oihal urdina josten. Urdina, atea bezala. Ondoko leihoa, hau jada benetakoa, urdina da ere. Kale hutsa itzalpean da oraindik, zirrikituren batetik eguzkia sartzen hasi bada ere. Aspaldiko garaietan, ziurrenik, eguneroko irudia izango zen aurrez aurre duguna.

Kale batzuk aurrerago, umetxoa besoetan daraman biribilgune askoko emakumea aurkitu dugu. Edozein kaleri freskotasuna emango liokeen mural ederra da, harrizko horman lausotzen diren kolore okreekin egina. Bitartean, bi neskatila izkina batean jolasean ari dira, beraientzat guztiz ohikoa den muralari begiratu ere egin gabe. Umea besoetan daraman emakumearen pausoei kalean behera jarraituz gero, beste zenbait muralen albotik pasatu ondoren, Luigi Podda Corvo borrokalari partisanoaren irudia aurkitu dugu, “Liber46

tá non confino per Luigi Podda” leloa lagun. Orgosolo bertako artzain gaztea, Mussoliniren armadan izandako desertzio masibo bateko buru izan zen; jarraian, partisano antifaxisten Garibaldi brigadarekin bat egin zuten iheslariek, Trieste batailoiko kide kopurua bikoiztu zutelarik. 1950ean Orgosolotik hurbil hiru poliziakideren heriotza eragin zuen ekintza baten ostean, Podda preso hartu eta biziarteko kartzela zigorra jarri zioten, berak polizien hilketan parte hartzea guztiz ukatu bazuen ere. Azaldu zuenez, nekazari moduan lan eginez bizirauten zuen. Espetxean 26 urte igaro ostean, Errepublikako presidenteak berak indultatu zuen. Ordutik jada hainbat hamarkada igaro badira ere, herritarrek duintasun eta borroka eredu gisa gogoratzen dute oraindik ere mural honen bidez.

Bidean aurrera eginez, harrizko etxe baxu bateko horma zuri txikian Pablo Neruda pipan erretzen aurkitu dugu Antonio Skarmeta idazle txiletarraren “El cartero y Pablo Neruda.

Ardiente Paciencia” eleberriko Mario Jimenez postariarekin batera. Goizeko eguzki izpiek argitutako poeta txiletarraren

“Oda al gato” poemako zati bat ere biltzen du muralak. Oda horretako katu protagonistak, gizakiak, euliak, poetak, ingeniariak, sugeak edo zakurrak ez bezala, katu besterik ez du izan nahi. Poetaren hitzak atzean utzita, gure pausoek beste kale batzuetan barrena garamatzate berriz ere. Muralek munduan nagusi diren injustiziak salatzen dituzte: behartsuen gosearen aurrean “solidarietá” dio batek; Irakek sufritutako bonbardaketak gogoratzen ditu beste batek munduko herritarren kontzientziak astindu beharko lituzketen arabiar amen oihuen bitartez; askatasunaren eta duintasunaren alde borroka egiten dutenen aurkako errepresioa salatzen du hurrengoak hautsitako girgiluen bidez.

Tonu urdin eta granateko marra kubistek honakoa diote leihoak zabalik dituen beste horma batean: «Gure aberria mundu osoa da». Izan ere, Orgosoloko hormetan, nola ez, aldarrikapen politikoek ere badute lekua. Marx, Lenin eta Engelsen jatorrizko komunismotik Italiako langileen borrokara, 70eko hamarkadan munduko kontzientziak astindu zituen Salvador Allenderen Unidad Popular herri frontera,

Pertsonaia ezagunen muralak ez dira falta Orgosoloko hormetan: ezkerrean, goian, esaterako, harrizko etxe baxu bateko horma zuri txikian, Pablo Neruda aurkituko dugu, pipan erretzen. Orrialde honetan, Salvador Allenderi eskainitako murala ageri da, eta beheko aldean, Marx, Lenin eta Engelsi eskainitako bat.

hainbeste eta hainbeste iraultzaren ikur den Kubara. Hain zuzen ere, esku artean puru bat duen Che Guevarak irudikatzen du Kubako Iraultza. Hormaren alboan aparkatutako traktorea baino are handiagoa da Cheren irudia, eta, traktoreak, nola ez, nekazari eta artzainen lurraldean gaudela ekartzen digu gogora. Artzain eta nekazariak, Luigi Podda bera bezala, herriko kale nagusienetako bateko muralean azaltzen diren gizon eta emakumeak bezala. Horietako batzuek zaldi gainean ikusi ditugu, Sardiniako bandera airean, berriz ere ozen aldarrikatzeko inguruotako herritarrak ez direla italiarrak, sardiniarrak baizik.

47

Muralen paisaiekin nahastuta, zenbait gizon garagardo batzuk hartzen ari dira tabernatxo itxurako batean, hormaren kontra bermatuta. Inbasioen aurka borroka egin zuten gizon eta emakumeen oinordekoak dira egungo sardiniarrak, euren lepo zabal, beso gihartsu eta aurpegiera sendoekin muralak egin dituzten margolarientzat modelo ezin hobeak. Iraganeko borrokak harrian, igeltsuan eta etxe zaharretako horma altxatuetan irudikatzeko inspirazio ituri. Zaldi gaineko gizonak, fusila eskuan inperioaren aurka borrokatutako gizon-emakumeak, nekazariak, fabriketako langileak... Edo, zergatik ez, ardo edalontzia eskuan mahai baten inguruan bildutako gizonak. Edo buruan zapi tradizionalak jantzita dituzten emakumeak, saskiak eskuan, josten edo umeak besoetan irudikatuak. Emakume horietako batzuk, zaharrenak, ilea estaltzeko zapiak buruan irteten dira oraindik kalera gaur egun ere.

48

Sardiniako txoko honetako labirinto itxurako kaleetan, herri baten eta munduko beste askoren historia errepasa dezakegu. Mural askok munduan nagusi diren injustiziak salatzen dituzte. Behartsuen gosearen aurrean “solidaritatea� dio batek.

Orgosolo, beraz, leku bitxia da. Aire libreko pinakoteka, eskualde malkartsu eta gogorraren erdian. Egia da, bai, herriaren erakargarritasuna ezin dela bere kaleen edertasunagatik neurtu, ezta lorategiz betetako plaza liluragarriengandik ere; hori hala da, baina erromatarrek jada duela bi milurteko egiaztatu bezala, bertako jendea, kementsu eta irmoa izateaz gain, irekia ere bada bisitariekin. Etxeetako ateak zabaltzen dizkizute kafe bat hartzera gonbidatzeko edo beren zuhaitzetako fruituak eskaintzeko. Kanpotarrarekin hitz egitera gerturatzen dira, garagardo bat hartzen duten bitartean.

53 Irudia: Koldo LANDALUZE

MUNDUARI BEGIRA T XETXENIA:Andregaien bahiketa debekatu nahi dute N EW YORK :Askatasunaren Estatuak koroa ireki du berriz.

LONDRES :Etxegabeen eskutik, hiria ezagutzeko bestelako modua INGALATERRA :Damien Hirsten estatua polemikoa, Ifracombe herriko portuan

bidelaguna AGENDA

• PROPOSAMENAK • BERRIAK • LIBURUAK • PUNTA-PUNTAKO LEKUAK

PROPOSAMEN TEMATIKOA Bisita bat merezi duten liburu dendak HORIZONTETIK HARATAGO Richard Meinertzhagen MUNDUKO SUTEGIAK Galiziako gastronomia GOGOAN HARTU Antelope Arroila Harry’s Bar

HITZORDUAK PARIS:“Shopping by Paris”, martxan EDINBURGO :“Hogmanay”, urtezahar gaua igarotzeko festa berezia.

N ASSAU :“Junkanoo”, Bahametan ospatzen den desfile animatua.

H ERBEHEREAK :Sinterklaas, San Nicolasi harrera.

IRLANDA :Gabonetako giro erakargarria.

proposamen tematikoa Atal honetan beti gertatzen den bezala, gaurkoan ere motz geratuko gara, kasu honetan, bisita bat merezi duten liburu dendak aukeratzerako orduan. Izan ere, liburuen mundua bera bezalaxe, liburu denden unibertsoa ere mugarik ez duen esparrua da. Biltzen dituzten liburuengandik edo lekuak berak gordetzen duen edertasunagatik, asko eta asko dira liburu denda bereziak munduan. Hona hemen zazpi preziatuenak.

Livraria Lello

1

(Porto, Portugal) Europako liburu dendarik zaharrenetarikoa eta munduko ederrenetarikoa da Portoko Lello liburu denda. Bere apal neogotikoetan protagonismo berezia dute literatura portugaldarreko klasikoek, landutako figurez beteriko panelen artean. Sartu eta parean lehen solairura eramaten duen eskailera gorri berezia dago. Bertan, lehen solairuan, kafetegi bat dago, beirate funtzioa egiten duen sabailehioaren azpian.

Shakespeare & Company

2

(Paris, Estatu frantsesa) Liburu denda hau klasiko bat da. Beat belaunaldiko poeta estatubatuarrak bertan bildu ohi ziren Europara etortzen zirenean. Auzo Latinoaren erdi-erdian dago, eta orain gutxi hil zen George Whitman liburuzale iparramerikarrak sortu zuen, 1951n. “Ulysses� lana frantses Estatuan publikatu zuen lehen liburu denda izan zen eta James Joyce bera ohiko bezero omen zen. Frantses intelektualen bilgune izaki, hizketaldi luzeak izateko gune aparta da, baita liburuz beteriko bere apaletan galtzeko leku ezin hobea ere.

buru dendak garaiko altzari eta osagaiak mantendu ditu, baina liburu asko eta asko bilduz pintaturiko sabaiaren babespean. Garai batean oholtzak zeuden lekuan gaur egun bakarkako irakurketa guneak daude. Agertokian, bestalde, kafetegi bat dago, gortina gorriz inguratuta. Eguneko 24 orduetan dago irekita.

Leakey’s Bookshop (Inverness, Eskozia) Eskoziako liburu denda handiena da honako hau. Ederra da berez, baina Santa Maria elizako organo ikusgarriak are dotoreago bilakatzen du. Liburu berrienak nahiz bigarren eskukoak saltzen dira bertan. Nabarmentzekoa da lehen edizio bereziei, mapei eta grabatu zaharrei eskainitako txokoa. Kafetegia eta arte galeria ere baditu beheko solairuan.

Another Country (Berlin, Alemania) Another Country liburu denda eszentrikoa benetako babesgunea da Berlinen bizi den edozeinentzat. Kreuzberg auzoan dago eta erabateko instituzio bilakatu da urteen poderioz. Dena den, liburu denda baino, liburutegi gisa ere funtzionatzen du. Izan ere, liburu bat erosi eta irakurri ostean, itzuli ere egin daiteke nahi izanez gero, ordaindutakoaren zati bat berreskuratuz bide batez (1,5 euro baino gutxiago normalean). 20.000 liburu inguru gordetzen dituzte bertako apalek. Liburuetatik harago, bestelako ekintzak ere izaten dira, hala nola astearteetako zine gaua, ostegunetako telebista gaua eta ostiraletako afaria.

Daunt Books (Londres, Ingalaterra)

Selexyz Dominicanen

4

(Maastricht, Herbehereak) Munduko liburu denda ikusgarrienetakoa da honakoa. Eraikina XIII. mendeko dominikarren eliza bat da, eta, denborarekin, liburuen tenplu bilakatu da. Aurretik bizikleta biltegi ere izan zen. Garai batean aldarea zegoen lekuan kafetegia dago egun. Benetan ikusgarria.

Ateneo Grand Splendid

3

(Buenos Aires, Argentina) Batzuen ustez munduko liburu dendarik onena; beste askoren ustez, ederrena ere bai. Buenos Aires erdialdean dago, 20ko hamarkadako antzoki baten egoitza izandako eraikinean. Li50

Londresen munduko liburu denda entzutetsuenetako asko eta asko daude, Stanford’s eta The Travel Bookshop, besteak beste. Baina horiek ezagutuz gero, Daunt Books etxearen liburu dendei begiratu bat ematea ere guztiz gomendagarria da. Bost sukurtsal ditu etxe honek Ingalaterrako hiriburuan. Guztien artean ikusgarriena Marylebonen den jatorrizkoa da: haritzezko igarobide luzeak, landutako zoru eta apalak, sabai-lehio dotoreak eta Williams Morrisen grabatuak ditu.

Chelsea, Hollnad Park, Hampstead eta Belize Parken kokatzen diren sukurtsalak ere asteko zazpi egunetan daude zabalik, Marylebonekoa bezalaxe.

1

BISITA BAT MEREZI DUTEN LIBURU DENDAK

2 3

4

51

hitzorduak PARIS (FRANTZIAR ESTATUA) Shopping by Paris Abenduan zehar Beste urte batez, frantziar Estatuko hiriburuak “Shopping by Paris” ekimena antolatu du, neguko denboraldian ere bidaiariak hiriko hotel eta saltokietara erakartzeko. Ekimen honen bidez, erosketak egiteko, hirian ostatu hartzeko, jatetxeetan jan eta edateko edo ekimen kulturaletan parte hartzeko %60ra arteko deskontuak eskainiko dira abenduan. Era honetan, Argiaren Hiriak jendea erakarri nahi du, neguko turismoan indar handia duten beste hiri batzuekin lehiatuz. Oraintsu, Londres izendatu dute Europan erosketak egiteko hiriburu onena, eta Dubai, beste batzuen artean, geroz eta presentzia handiagoa hartzen ari da, bertako luxuzko merkataritza guneei esker. Horren jakitun, honakoa turistak erakarri eta beste hiri batzuekin lehiatzeko taktika egokia izan daitekeela iruditu zaie Parisen.

Modaren inguruan sei ibilaldi antolatu dira hiriko dendetan zehar.

Halaber, modaz haratagoko eskaintzaz gozatu nahi duenak ere izango du non gozatua, hainbat espazio kultural eta elkarte gastronomiko ere ekimen honen parte baitira. Era berean, abenduan Paris bisitatuko dutenentzat “Paris City Passport Shopping” txartela sortu dute. Txartel pertsonal honen bidez, ekimen honetan parte hartzen duten 49 dendetan eta 69 boutiquetan %10eko deskontua aplikatuko da. www.shoppingbyparis.com/ webgunean bidaia planifikatzeko informazio guztia dago eskuragarri.

EDINBURGO (ESKOZIA) Hogmanay Abenduaren 29etik urtarrilaren 2ra Europan urtezahar gaua igarotzeko leku berezirik bada, hori Edinburgo da. Hogmanay izenaz ezagutzen den festa honetan, eskoziarrek beraien artea, poztasuna, jaia eta tradizioa kalera ateratzen dituzte bost egunez. Ikuskizuna abenduaren 29an hasten da, Torchlight Procesion ikusgarriarekin. Argia eta sua nagusi

diren prozesio antzeko bat egiten da hiriko kale nagusian, Royal Mile ezagunean. Baina horren aurretik, Off Kilter izenaz ezagutzen den dantza ikuskizuna arduratzen da kaleko giro hotza berotzeaz. Era berean, musikak ere izaten du bere tartea, jaialdiak irauten duen egunetan Princess Street kalean Eskoziako

nahiz nazioarteko musikariek ikuskizunak eskaintzen baitituzte. Edinburgoko jai hau Europan gabon sasoian ospatzen den handienetako bat da, eta ez du etenik izaten, eguneko ikuskizunek gaueko parrandari ematen baitiete lekukoa. http://edinburghshogmanay.com

53

hitzorduak NASSAU (BAHAMAK) Junkanoo Abenduaren 26tik urtarrilaren 1era Musika eta danborren erritmoari jarraituz, dantzan doazen mozorroturiko pertsonek osatzen dute Bahametan ospatzen den Junkanoo desfile animatua. Ikuskizuna Rio de Janeiron ospatzen den inauteriaren edo New Orleansen egiten den Mardi Gras ezagunaren antzekoa bada ere, honako hau tradizio guztiz bahamarra da. Parte hartzaileak taldetan banatzen dira eta bakoitzari gai bat ematen zaio. Hala, beraien mozorroek, dantzek eta musikak gai jakin horrekin zerikusi zuzena izaten dute.

Nassau hirian egiten den desfilea izaten da handiena eta bereziena.

HERBEHEREAK Sinterklaas Abenduaren 5etik 6ra

Kristo ondorengo 271.urtean, Nikolas izeneko mutiko bat jaio zen Turkiako herri batean. Haurrak emakumeak eta behartsuak laguntzen eman zuen bizi osoa, 342.urteko abenduaren 6an hil zen arte. Hori dela eta, urtero, abenduaren 5ean, Herbeheretan, Belgikan eta frantziar Estatuko iparraldean Sinterklaas eguna ospatzen dute haren omenez.

Herbeheretan, ordea, kontua hiru aste aurretik hasten da.

Herbeheretan haurrei kontatzen zaienez, San Nikolas espainiar Estatuan bizi da haurrek duten portaera aztertzen eta haientzat opariak prestatzen. Azaroan, espainiar Estatutik abiatu eta Herbeheretara zuzentzen da bere ontzian, opari guztiak hartuta, eta urtero hiri desberdin batean lehorreratzen da, abenduaren 5ean haur guztiei opariak banatzeko. Gau horretan, desfileak egiten dira hainbat herri eta hiritan.

54

IRLANDA Gabonetako merkatuak eta gehiago Abenduan zehar Gabon sasoia iristearekin batera, Irlandako hainbat hiritan Gabonetako merkatu ikusgarriak egiten dira. Belfasten, adibidez, azaroaren 20tik abenduaren 19ra bitartean, udaletxearen aurreko plazan egiten da merkatua. Bertan, irlandar produktu tipikoak eta artisautzako eta dekoraziorako material andana izaten da ikusgai. Dublinek, berriz, abenduaren 3tik 23ra bitartean ospatzen du bere Point Village auzoko merkatua, eta hemen, produktuez gain, zuzeneko ikuskizunak izaten dira. Dublinen bertan, abenduaren 1etik 23ra “Gabonetako 12 Egun� jaialdia ospatuko da portuan, eta bertan ere hainbat produktu eskuratzeko aukera izaten da.

Azkenik, abenduaren 26an, San Esteban eguna ospatzen da Irlanda osoan, bereziki hegoaldean, Cork eta Kerry konderrietan. Egun horretan Wren Boy s Eguna ospatzen da, eta gazteak jantzi deigarriekin ateratzen dira kalera prozesio zaratatsuak egiteko.

erakusketak Klein eta Moriyama, Tate Modern museoan 1950eko hamarkadatik abiatu eta gaur eguneraino Tokio eta New York hiriek izan duten itxuraren berri ematen duen erakusketa dago Londreseko Tate Modern museoan. Bertan, bi hiriotan jaiotako Daido Moriyama eta William Klein artistek egindako mural ausartak, instalazio berritzaileak eta argazkiak ikusi ahal izango dira 2013ko urtarrilaren 13ra bitartean. “William Klein+Daido Moriyama” erakusketak bi artista hauen begietara gaur egun bi hiriok dituzten eta iraganean izan dituzten antzekotasun eta desberdintasunak aztertzen ditu. Moriyamaren kasuan, 74 urteko argazkilari hau Japoniako Provoke mugimendu japoniarraren figura entzutetsuenetako bat da. Erakusketa hauxe dela-eta irten da Japoniatik lehendabizikoz. Klein, ostera, munduan asko bidaiatu duen margolaria da, argazkiak lantzen hasi aurretik. Biek ala biek munduko bi hiri garrantzitsuenei buruzko lan ausartak bildu dituzte erakusketa honetarako.

Gizonaren biluzia protagonista, Vienan Orain dela 4.400 urte Egiptoko Gorteko ordezkariak biluzik aurkezten ziren arren, 2012. urtean oraindik biluzia tabua dela argi utzi du Vienan aurkeztu berri den erakusketa batek.

Vienako Leopold museoan ikusgai den “Gizon biluziak” erakusketak sekulako polemika sortu du, baita erakusketak ateak ireki baino lehen ere. Erakusketa aurkezteko erabili den kartelean arraza desberdineko hiru gizon ipini dituzte aurrez, erabat biluzik, eta horrek zeresan ugari eman du. Erakusketak guztira 300 margolan, argazki eta eskultura aurkezten ditu, eta gizonezkoaren biluziak eta gorputz-atal intimoek hartzen dute protagonismoa: zakilak, ipurdiak, arropa gabe ageri diren bularrak... Antolatzaileen esanetan, erakusketaren helburua biluztasunaren naturaltasuna agerian utzi eta biluzia Artearen Historian beti presente egon dela helaraztea da.

Erakusketa hiru atal nagusitan sailkatu dute: XVIII. mendeko klasizismoa eta Ilustrazioa; 1900.urte inguruko modernotasun aroa; eta azkenik, 1945. urte ondorengo garaia. Hiru atal hauen ondotik beste laugarren atal erradikalago bat ere badago: Andy Warhol, Robert Mapplethorpe eta Tomislav Gotovac artisten lanak biltzen dira, besteak beste. Erakusketa 2013ko urtarrilaren 28ra arte izango da ikusgai.

Hollywoodek sortu zuen Parisi begirada Hollywooden ekoitzitako 800 pelikula baino gehiagoren eszenatoki izan den Paris hiriari eta honek zinemarekin izandako harreman estuari omenaldia eskaintzen dion “Paris vu par Hollywood” erakusketa antolatu du Estatu frantseseko hiriburuko Udalak. Zinema mututik abiatu eta Alejandro Dumasen “Hiru mosketariak”, Victor Hugoren “Notre Dame” eta tankerako literatur klasikoak Hollywoodek nola bertsionatu zituen oroitzen du erakusketak. Bidean, XX. mendean zehar bertan errodatu diren filmei errepaso bat egiten zaie, XXI. mendeko zinemaraino jauzi eginez. Erakusketan kartelak, errodajeetako dokumentuak, Parisen girotutako filmetan protagonistek utzitako oroigarriak, beraien arropa eta gutunak aurki daitezke, tartean Greta Garbo, Audrey Hepburn, Marlene Dietrich, Fred Astaire, Shirley McLaine edo Peter Sellersen aktoreenak.

Gainera, tendentzia bat markatu eta atzetik etorriko ziren beste hainbat pelikulei bidea irekiko zien pelikula gogoangarriei tarte berezia eskaintzen zaie “Amerikar bat Parisen” lanari, esaterako. Erakusketa Pariseko udaletxean izango da ikusgai, abenduaren 15era arte.

55

Horizontetik haratago

Juanma COSTOYA

RICHARD MEINERTZHAGEN Heroi eta bilau

G

auza asko esan izan dira Richard Meinertzhagen militar, ehiztari, ornitologo eta abenturazaleaz, eta txarrak gehienak. Esan diren gauza on bakanen artean, beharbada, haren nortasun eragabeak ez zuela inor hotzepel utzi, eta hura epaitzea lehen begiratuan eman lezakeena baino zeregin zailagoa dela.

Bankari familia aberats bateko semea zen, ingelesa jaiotzez, alemaniar odolekoa, eta haren familia Espainiako Filipe III.a erregearen ondorengo izateaz harrotu ohi zen. Mutikoari tinta eta kontularitza karrera aspergarri samarra iruditzen zitzaion, nonbait, eta britainiar gudarostea (Indian lehenbizi, eta Birmanian, gero) egokiagoa juzkatu bide zuen bere izaera egongaitzarentzat eta, batez ere –bere biografo guztien arabera– mutilak zuen gorpuzkera indartsuarentzat.

Hala ere, Afrika zen haren sen basatienak asetzeko kontinente egokiena: ehiza kirol gisa hartu zuen, lehenbizi, baina gero benetako patologia bilakatu zitzaion. Bertute ugariko gizona, idazle aipagarria zen, eta idatzi eta argitaratu zituen egunerokoen orrialdeetan, ehizatu zituen konta ezin ahala animaliaren lekukotza eskaintzen da. Haren animalia-odol egarri asegaitzak muga bakar bat zuen: elefanteak. Pakidermo saldoak ongi konpontzen diren familiak iruditzen zitzaizkion eta berorien adimena zela eta, honako hau idatzi zuen: «lastima da elefante bat tiroka hil behar izatea, bera baino askoz azkarragoak ez diren beste izaki batzuek bolizko pilotekin billarrean joka dezaten».

Britainiar ofizial gisa, wakikuyu eta embo etnietako matxinoen kontrako 56

axola, nahi zuen xedea lortzen bazuen. Negoziazio batean buruzagi indigena bat erail ondoren, britainiar gudarosteak, epaitegi militar batek errugabe jo bazuen ere, Ingalaterrara sorterriratzea erabaki zuen.

Elezahar beltza

zigor espedizio ugaritan parte hartu zuen. Sarraldi haietan, pertsonalki hartzen zuen parte, hala fusilez nola pistolaz, baina baita lantzaz eta baionetaz ere. Hark idatzitako “Kenya Diary, 1902-1906” ospetsuan irakur daiteke harrigarria egin zitzaiola zeinen erraz sartzen den baioneta giza gorputzean eta zer tiraldi gogorra egin behar zaion handik ateratzeko. Ez zen arrazista izan eta buruargitasuna izan zen haren bertute hoberena. Hasieratik kritikatu zuen Afrika ekialdeko britainiar kolonizazioa, argi baitzeukan lur haiek indigenenak zirela eta iragarri zuen bertakoak hezten zirenean, europar nagusien kontra altxatuko zirela, ez bakarrik amorru biziz, argudio sendoz armaturik baizik. Buruargitasun hori gorabehera, gizon ankerra izan zen: bitartekoak ez zitzaizkion

Bere buruaren publizista paregabea izan zen. Lehen mundu gerran zenbait kontra-inteligentzia ekintzatan parte hartu zuen, eta bere buruari egozten zion berorietako protagonismo guztia. Horien artean, gudaroste otomanoari Palestinan egindako iruzur bat eta Errusiako tsarraren hurbileko ahaidea zen Tatiana printzesa askatzeko saiakera bat, iraultzaile boltxebikeek bahituta zutela. Meinertzhagenen elezahar beltzak hazten segitu zuen zorigaitzeko gertakari berriak zirela eta. 1928an, Eskoziako paraje urrun batean, haren bigarren emaztea buruan tiro bat jasota hil zen, bikotea, agi danean, tiro ariketak egiten ari zela. Justiziak errugabe aldarrikatu zuen berriro, baina erailketa hitza are indar gehiagoz lotu zitzaion, aurrerantzean, Richard Meinertzhagenen izenari. Bere azken urteetan, ornitologia izan zen haren grina nagusia.

Tratatu asko argitaratu zuen eta obra handi bat ere bai, “Birds of Arabia” izenburukoa. Haren naturalista ospea, pixkanaka, elezahar beltzari gaina hartzen hasia zela zirudienean, Meinertzhagenen biografo batek dokumentatu zuen haren ekarpenaren parte handi bat beste ornitologo baten lanari zor zitzaiola, ia inork ezagutu gabe hila zen George Bates zelako bati, alegia. Elezaharrak hazten dirau…

Munduko sutegiak

Juanma COSTOYA

GALIZIA Antzinako kalitatea

G

aliziako gastronomiaren ikertzaile nagusienetako bat Ă lvaro Cunqueiro (1911-1981) idazle eta kazetaria izan zen. Haren prosa eutsi eta jakintsuaren bidez, Galiziako baratzaren eta itsasoaren aberastasun handiaren berri izan genuen. Halaber, argi utzi zuen errezeta herrikoi gehienen jatorriaz zeinen informazio gutxi zegoen, baina nabarmendu zuen, halaber, bazegoela guztiak batzen zituen zerbait: xumetasuna.

Monjeak eta burgesak Hain ohikoak diren olioa, piperrautsa eta tankera horretako osagaiak (maisuki neurtuak Galiziako sukaldaritzaren erakusgarri den polbo ĂĄ feira platerean, esaterako) sukaldaritzara iritsi berriak dira, nolabait esateko. Emilia Pardo BazĂĄn-ek, sukaldaritza inspirazio-iturri izan zuen ipar-mendebaldeko beste idazle batek, adierazi zuen Galiziako gaur egungo sukaldaritzak bi jatorri argi dituela: hirietako burgesia eta Galiziako abadiak, Oseiratik Sobradora eta Samosetik Celanovara bitartekoak. Galizieraz badaude hitz aurre-erromatarrak; arto-ogia izendatzeko erabiltzen den broa adibidez.

Baina hitz horrek zeri egiten zion erreferentzia Amerikatik zereala heldu aurretik? Cunqueiroren bidez, jakin badakigu galiziarrek izugarri maite zutela bakailaoa eta kongrioa bezala prestatzen zen lamprea, eta onduta eta lehorra jaten zela, baita egosita ere. Baina noiz hedatu zen Bordeleko errezeta, galiziarrek bertakotzat jotzeraino? Ezin jakin. Plinio idazle latindarraren bidez badakigu galiziarrek haren garaian jada oso gazta duinak egiten zituztela. Mamulas lacten Gallaecia gaur egungo tetilla gazta da.

Itsasaldeko Galizian, berriz, caldeirada da nagusi: nahasketa anarkikoa, koilarak puska umilen artean gutiziak topatzen dituen platera. Hura ere antzinakoa bide da; gaur egun erabiltzen

Getty Images

dugun patatarik, piperrautsik eta oliorik gabe, noski. Bada berezitasun bat: galiziarrek ez zuten sekula ez perretxikorik, ez barraskilorik jan, nahiz eta behin baino gehiagotan ikusiko zituzten erromatarrak horretan, bai eta Cluny eta Zister abadietako monje frantziarrak ere.

Atlantikoko dieta Arkitektura tradizionalean sukaldea zen etxeko gelarik garrantzitsuena, eta

lareirak eta tximiniak zuten neurriagatik ondorioztatzen zuten bertako bizilagunen bizi-maila. Gaur egun ere, mahaiak galiziarren bizitzako oinarrizko erreferente izaten jarraitzen du.

Ospakizun erlijioso, profano edo senitartekoetan beti izaten janaria tartean; askotan, gainera, neurriak pantagruelikoak izaten dira. Dena den, zenbaitetan kanpoko erabilerak inposatu dira: mariskoaren kasuan, adibidez, lehen lurrik eta abererik ez zutenek beren kabuz mariskoak biltzen ibili behar izaten zuten eguneroko ogia ateratzeko.

Gaur egun, Galiziako sukaldean plater adierazgarri ugari daude: enpanadak, lakoia greloekin, raxoa, zorza eta filloak, bai eta bakailao eta aingira errezetak edota Galiziako salda ere. Kaloria kopurua handia dute, batez ere, neguko platerek; baina, koipeok kaltegarriak ez izaki, Atlantikoko dieta elikadura osasungarritzat jo izan da.

57

liburuen txokoa

Falkland Roads: les prostitutĂŠes de Bombay | Mary Ellen Mark Filipacchi, 2012 110 orrialde. 140 euro

Bombay eta prostituzioa Bombay hiriko prostituten bilgune nagusia da Falkland Road kalea. Begiratu batean, hiriko gainontzeko klase apaleko kaleen antzekoa dirudi, saltzailez eta postu txikiz gainezka egoten baita beti. Baina bertako kale bazterretan prostituzioa praktikatzen duten asko eta asko egon ohi dira, 11 urteko neskatoetatik hasi eta 65 urteko emakumeetaraino. Antzinako zurezko eraikin eta etxeetako leihoetatik begira ere egoten dira batzuk, badakitelako jakin bezeroak kale honetan ibiltzen direla, gora eta behera, gau eta egun. Mary Ellen Mark argazkilariak Falkland Road kaleari eta bertako emakumeei eginiko argazki-erreportajea da. Jatorriz 1981ean argitaratua, Magnum agentziarentzat lan egin zuen argazkilariaren lanik entzutetsuenetako bat bilakatu da denborarekin. Guztira, 1978ko urritik 1979ko urtarrilera bitartean eginiko 65 argazki biltzen dira, denak koloretan, frantsesezko testuekin

De vuelta a casa Jim Harrison RBA, 2012 608 orrialde. 22,80 euro

Norberaren sustraien bila Nebraskako haran basati eta ederrak Nothridge familiaren gorabeheren lekuko bilakatuko dira eleberri honetan.

Familia horretako bost protagonistek, lehenengo pertsonan eta modu pertsonalean, beren bizitzetan agitzen diren gertakariak kontatzen dituzte, orriz orri. Hala, iraganeko eta gaur egungo gertakariak kateatu eta nahastu egiten dira, giza memoriaren tapiza osatuz. Jim Harrisonek (Grayling, Michigan, 1937) norberaren sustraien bilaketa gai nagusi duen epopeia hunkigarria osatu du, baina lan sakon honek ukitzen ditu beste gai batzuk ere: orijinaltasuna eta independentzia, esate baterako.

)

El seĂąor Nakano y las mujeres Hiromi Kawakami Acantilado, 2012 240 orrialde. 22 euro

Japoniar erara Hitomi izeneko mutil japoniarra da eleberri honetako protagonista. Tokion, bigarren eskuko gauzak saltzen dituzten denda batean hasiko da lanean eta Nakano nagusia, Takeo langilea eta Masayo, nagusiaren alaba, ezagutzen ditu. Azken biekin, batik bat, harreman bereziak sortuko dira, nagusiaren etengabeko begiradapean. Ohi duen xamurtasuna lagun, Hiromi Kawakamik (Tokio, 1958) gaur egungo Japoniari begiratzeko leiho bat ireki du lan honetan, non denda bateko gauzakiak eta erabat zoriontsu ez diren pertsonak elkarren ondoan bizi baitira.

Una semana en VielhaVal D’aran Ignacio Gonzalez Orozco Sua, 2012 152 orrialde. 14,35 euro

Arango haran magikoa Gonzalez Orozcoren gida praktiko honek Pirinioetako Arango Harana ezagutzeko modua eskaintzen digu. Pausoz pauso, Vielha herriko gune historikoa, Canejan, Sauth deth Pish urjauzia edota Montardoko gailurra erakusten ditu egileak, beste txoko askoren artean. Era berean, okzitaniera, haraneko biztanleek darabilten hizkuntza, eta bertako izadia, flora eta fauna basatia ere hizpide ditu, lan honetan. Haraneko gune ikusgarrienetako batean zehar autoz egiteko ibilbidea, mendi ibilbideak eta inguruko plano eta argazkiak ere biltzen ditu gida honek.

Benito Cereno & Billy Budd marinela Herman Melville Alberdania-Erein-Igela, 2012 272 orrialde. 12,75 euro

Bi eleberri, itsaso bat Bi nobela labur biltzen ditu Literatura Unibertsala bilduman argitaratu berri den liburu honek. Biak itsasoan daude kokatuta, itsaso batean; bietan hiru pertsonaia nagusi ditugu eta bietan mundua antzoki bihurtuta ageri zaigu. Bakoitzak, ordea, bere tonu propioa du. “Benito Cereno” Melvilleren kontakizun polemikoenetakoa da. Batzuen ustez, haren lanik onenetakoa da, eta beste batzuek, berriz, kontrakotzat daukate.

“Billy Budd marinela” narrazioaren kasuan ez dago polemikarik: “Moby Dick”-en ondotik, Melvilleren eleberririk bikainena dela diote, aho batez, aditu gehienek.

Hoteles insólitos de España y Portugal Testuak: David Revelles ı Argazkiak: Oscar Elías Jonglez, 2012 216 orrialde. 18 euro

Lotarako lekuak baino askoz gehiago David Revelles kazetariak eta Oscar Elías argazkilariak espainiar Estatuko eta Portugalgo lotarako leku berezienen lehen bilduma osatu dute. Emaitza, gida berezi honetan ikus daiteke: Bed&Breakfast sinpleak, lastozko etxolak, monasterio eta jauregietako lotarako guneak, luxuzko hotelak... Zenbaitetan, pertsonaia famatuak bertan izan direlako dira ezagunak, Bartzelonan eskaini zuten kontzertuan The Beatles taldeak ostatu hartu zuen hotela, kasu. Egileen iritziz, gida honen helburua «bidaiariaren atseden gaua bera esperientzia bakar bilakatzea da».

Tripoli-Kabul Karlos Zurutuza Gaumin, 2012 112 orrialde. 12 euro

Irakurri eta ikusteko istorioak Karlos Zurutuza kazetariaren lehen liburua da “TripoliKabul”, urteetan hiri horietan eta beste askotan egin dituen bidaien fruitu eta emaitza. Egileak berak «giza geografia» gisa definitu du lana, «mugarriak Tripoli, Bagdad edota Mosul izan ordez, Ahmed, Mohamed, Hamuda… baitira», hots, bertan ezagutu dituen pertsonak. Hala, pertsonaia anonimoen testigantzak bildu ditu liburuan. Irudiaren garrantzia aintzat hartuta, formatu handian eta koloretan kaleratu da lana. Era horretan, gerra etxe barruraino sartu zaien familien istorioak irakurtzeaz gainera, ikusi ere egin daitezke.

59

Gogoan hartu HARRY'S BAR Txikitasunean handi

N

ahiz eta 40 metro karratu besterik ez dituen, ziur honako hau dela Veneziako txokorik ezagunenetako bat. Dotorea izan arren, soila da Harry’s Bar, orain dela 81 urte Venezian sortu zen taberna mitikoa. Literatura, artea, zinema, aristokrazia edo nobleziaren alorreko pertsona ezagun ugariren hiriko txoko gogokoena izan zen luzaroan Harry’s Bar. Baina guztien artean bereziki iparramerikarrek izango zuten gustukoen: Ernest Hemingway, Truman Capote, Scott Fitzgerald, Aristoteles Onassis, Charlie Chaplin, Orson Welles, Peggy Guggenheim, Noel Coward, Gary Grant eta Barbara Hutton igaro ziren bertatik, beste askoren artean.

1931ko maiatzaren 13an ireki zituen ateak taberna berezi honek, San Marko plazatik gertu zegoen eta ordura arte sokak egiteko almazen moduan erabiltzen zen lokal batean. Giuseppe Cipriano izan zen sortzailea eta Harry izeneko bostondar batek ipini zuen negozioa sortzeko kapitala, hortik bere izena, beraz. Arrigok Ciprianok, fundatzailearen semeak, honela gogoratzen ditu aitak hasierako garai haien inguruan esaten zituenak: «Tabernako kaleak garai hartan ez omen zuen irteerarik, eta hori ez zitzaion gure aitari batere gustatzen; izan ere, bezeroek espresuki etorri behar zuten tabernara, ez zegoen taberna aurretik pasatzen zen inor».

Faxismoaren mehatxupean Arrigo Cipriano 1932an jaio zen, taberna sortu eta urtebetera. Berak dioenez, gurasoek Harry izena jarri nahi izan zioten berari ere, tabernari bezala; baina goraldi betean zegoen faxismoak haur jaio berriei izen anglosajoiak jartzea debekatzen zienez, Arrigo izena ezarri zioten, italieraz Harry izenaren baliokidea. Mussoliniren garaian Harry’s Bar izena galarazi eta Arrigo Bar izatera igaro zen.

Gainera, bertako horma batean judutarrak onartzen ez zirela zioen kartela jartzera behartu zituzten jabeak. Hori gutxi balitz, naziek etengabeko miaketak egin zituzten, eta taberna Italiako itsas armadaren jatetxe bilakatu zen, faxismoa indarrean egon zen urterik gogorrenetan.

Estutasunak estutasun, Harry’s Bar tabernak aurrera egitea lortu zuen eta denborarekin bertako zenbait jaki eta edari mundu osoan egingo ziren ezagun. Esate baterako, 1948an, garai hartan Giovanni Belliniren inguruan Venezian egiten ari ziren erakusketa baliatuta, Bellini koktela asmatu zuten. Era berean, 1930eko hamarkadan, Nani Mocenigo kondesak haragi gordina eskatu eta Ciprianik atera zion azpizun zatiari berriz Carpaccio izena eman zion jabeak, Vittore Carpaccio margolari italiarraren lan baten kolore eta forma gogora ekartzen baitzuen haragi zatiak. Geroztik, Carpaccio bat edo Bellini bat eskatzea oso ohiko bihurtu zen taberna honetan.

Gaur egun Harry’s Bar “babestutako monumentu” izendatu du Italiako Kultura Ministerioak.

60

ANTELOPE ARROILA Arizona, AEB

Antilope arroila Arizona estatuko iparraldean dago, Page hiritik gertu, eta Ameriketako Estatu Batuetako arroila bisitatuenetako bat da. AEBetako indigenen komunitatea den Navajo eskualdean dago, eta berau bisitatu nahi izanez gero, navajo gida batekin egin beharra dago bisita.

Arroila gida batekin bisitatu behar izanaren arrazoia ingurune honetan sarri ematen diren berehalako uholdeak dira.

Izan ere, uholdeak bat-batean gertatuz gero, arroila urez bete daiteke minutu gutxitan. Hain justu, arroila entzutetsu bilakatzearen arrazoietako bat horixe izan zen: 1997an, bertan bisitan zeuden 11 turista barruan ito ziren bat-bateko uholde baten ondorioz. Gida baino ez zen bizirik atera.

Kolore gorrixka duen harri formazio ikusgarri hau alderik alde zulatuz joan da, mendez mende eman den eta uraren igarotzeak eragin duen epigenesi prozesu luze baten ondorioz. Gaur egun, alderik garaienean, hormak 40 metrora iristen dira.

Berez banatuta dauden bi formaziok osatzen dute arroila, hots, goikoak eta behekoak. Izena berriz, arroila deskubritu zen garaian inguruotan ohikoak ziren antilope taldeei zor zaie.

Bertara heltzeko, noranahiko auto indartsu bat behar da, duna eta harri ugari zeharkatu eta jauzi asko eman behar baitira txoko ezkutu honen sarrerara iristeko. Harria bitan banatu eta irekigune bat sortzen da; eguzkia sartzen denean, benetako argi joko magikoa eta atmosfera berezia sortzen dira barruan. Hori dela eta, arroila 11:00etatik 15:00etara bisitatzea gomendatzen dute adituek, eguzkiak sarrera bete-betean kolpatzen duenean, harrigarria izaten baita barnean sortzen den argi-itzalen ikuskizuna.

Laburrak HEGALDI BERRI GEHIAGO BILBOTIK Britainiako Easyjet kostu baxuko aire konpainiak Bilbo eta Lisboa arteko lau hegaldi zuzen egingo ditu 2013ko martxoaren 31tik aurrera. Hegaldiok astelehenetan, asteazkenetan, ostiraletan eta igandeetan izango dira. Bestalde, Vueling konpainiak bi jomuga berrirekin lotuko du Bilboko aireportua 2013ko udatik aurrera: Atenas eta Fuerteventura arteko hegaldi zuzenak eskainiko ditu, astean bitan. Gainera, aurten uda-sasoian eskaini dituen Berlin eta Santorini arteko hegaldi zuzenak mantendu egingo dira datorren udan eta beste hegaldi askoren eskaintza igo egingo da, hala nola: Paris, Tenerife, Kanaria Handia eta Lanzarote artekoak. Azkenik, Norwegian Airlines konpainiak ere berrikuntzak jakinarazi ditu datorren udarako. 2013ko ekainaren 5etik irailaren 28ra bitartean, Bilbo eta Oslo hiriak lotuko dituen bi hegaldi zuzen eskainiko ditu astero: asteazkenetan eta larunbatetan, hain zuzen.

HEGALDIRIK EZ, ORDAINKETARIK ERE EZ Urtero 14 milioi europarrek erosi dituzten kostu baxuko hegazkin txartelak galtzen dituzte, akatsen, halabeharren edo plan aldaketen ondorioz. Kataluniako Change Your Flight enpresak zerbitzu berri bat merkaturatu du, hegazkin konpainiek erabiliko ez dituzten txartel horien zenbatekoaren zati bat erabiltzeari ordaintzeko. Trukean, konpainiak hutsik geratuko liratekeen aulkiak saldu ahal izango lituzke. Zerbitzu honetaz baliatzea oso sinplea da: erabiltzaileak web orrian identifikatu eta bere txartelaren inguruko informazioa eman behar du, erabiliko ez duen hegazkin txartelaren truke dirua itzultzeko eskatuta. Enpresak ez dio txartelaren balio osoa bueltatuko, zati bat baizik. Itzultzen ez zaion kopuru hori da beraz enpresak zerbitzu hau eskaintzearen truke lortzen duen irabazia. Ondoren, konpainiak hutsik geratu den leku horren balioa neurtu eta berriro salgai jarriko du. Zerbitzu hau erabiltzeko dohainik erregistra daiteke webgunean. http://www.changeyourflight.com

KOSTU BAXUKO APARKALEKUA LOIUN Loiuko aireportutik bost minutura eraiki den Go! Park kostu baxuko aparkaleku berriak aireportuko erabiltzaileek ibilgailuak uzteko 400 plaza eskainiko ditu. Hala, hegaldi bat hartu eta kanpoan denbora jakin bat eman behar duen orok aireportura kotxez joan eta autoa bertan aparkatuta utz dezake, baina ohiko aparkalekuetan baino merkeago. Bost egun baino gutxiagoz autoa bertan utziz gero, egunean 5 euro ordaindu beharko dira, eta eguneko 7 euro autoa lau egunez baino gutxiagoz utziz gero. Kontratatzen den zerbitzuaren arabera, aukera bi daude: batetik, autoa aireportuko terminalean bertan utzi eta hartu daiteke; edo, nahiago izanez gero, norberak autoa aparkalekura eraman eta bertako langileek eramaten dute bezeroa aireportura. Urteko egun guztietan eta goizeko bostetatik gauerdira arte erabil daiteke zerbitzua eta telefonoz edo internetez egin daitezke erreserbak: www.gopark.es.

62

GASTEIZ-BARTZELONA HEGALDI BERRIAK Andaluziako Helitt Aereas hegazkin konpainia Gasteiz eta Bartzelona arteko hegaldi zuzenak eskaintzen hasi da. Joateko eta etortzeko hegaldi bana egingo da egunero, aste osoan eta ordutegi finkoan. Hegaldiak 07.15ean abiatuko dira Forondako aireportutik. Bartzelonatik Gasteizera arteko hegaldiak berriz 22.30ean aterako dira. Hegazkin txartelak 32 euroan daude salgai, zerga eta gestio gastuak aparte, eta www.helitt.com webgunean erreserbatu daitezke.

SUITZA, TURISTAK ERAKARRI NAHIAN Suitzan opor egun batzuk igarotzea garestia dela ondo baino hobeto dakite turismotik bizi diren profesional suitzarrek.

Hori dela eta, turistak erakartzeko formula berriak eskaintzen hasi dira. Suitzako tren zerbitzu nagusiak adibidez, Holiday Passport formula jarri du abian. Txartel horrekin, Suitzan barrena nahi adina bidaia daiteke trenez, autobusez edo barkuz, 15 eguneko epean eta 160 euroren truke. Gainera, neguko turismoari bultzada bat emateko, eski estazio askok deskontu bereziak egingo dituztela jakinarazi dute. Era berean, estazio batzuetako hotelak ere bono bereziak eskaintzen hasi dira. Esaterako, Engandine hotelean, gutxienez bi gautarako erreserba egiten duenak forfaita 20 euroan eskuratu ahal izango du; hau da, normalean baino hiru aldiz merkeago

BAINU TROPIKALAK ESTATU FRANTZIARREAN Avoriaz herriko Aquariaz eski estazioa bainu tropikalak eskaintzen dituen Estatu frantziarreko gune nagusia da iragan uztailaz geroztik. Orotara, ur termalez osaturiko 2.400 metro karratu eskaintzen ditu guneak. Alpeetara begira dagoen eremu hau ingurune pribilegiatuan dago, eta ur termalez gozatzeko eta gustu guztiak asetzeko moduko aukera eskaintzen du.

SAHARAZ HEGOALDEKO AFRIKAKO ESKI ESTAZIO BAKARRA Sabanatik 200 kilometro eskasera eta 3.000 metroko altueran dagoen Lesotho erreinua da egun Saharaz hegoaldeko Afrikako eski estazio bakarra. Kontinenteko herrialde txiroenetako bat izanagatik ere, eski estazioak elurrari loturiko kirolak praktikatzeko behar den guztia dauka. Hala, 200 lagunentzako ostatua, jatetxeak eta eskiatzeko egokiak diren lau kilometroko eremua ditu. Arduradunek 400 pertsonentzako lekua izatera iritsi nahi dute aurki, eta eskiatzeko pistak ere zortzi kilometrora handituko dira.

Munduari Begira Hirsten estatua polemikoa, Ingalaterrako kostaldean Andregaien bahiketa debekatu nahi du Txetxeniak Txetxeniako presidenteak herrialde horretan egiten den tradizio bat amaitzeko intentzioa erakutsi du oraintsu. “Andregaien bahiketa” deituriko tradizioaren arabera, gizonek emakume bat bahitu dezakete ondoren berarekin ezkontzeko. Sarritan, ezkondu nahi duten bikoteen arteko erritu gisa egiten bada ere, beste askotan emakumeak gogoz kontra ezkontzera behartzen dituzte gizonezkoek.

Praktika hau oraindik ere munduko herrialde askotan egiten da, batez ere Asian, Kaukaso aldean eta Afrikako herrialde batzuetan.

Europako ijitoek, Asiako Hmong taldeek eta Mexikoko tzeltalek ere praktikatzen dute, baina munduko herrialde gehietan debekatuta dago. Txetxenian bertan legez kanpokoa den arren, kasu asko gertatzen dira, eta orain arte inork ez du ezer egin horrelakoak amaitzeko.

Damien Hirst artista britainiarrak eginiko brontzezko 20 metroko estatua bat jarri dute Ifracombe herriko portuan, Ingalaterra hegoaldean. 25 tonako estatua honek haurdun dagoen emakume biluzi bat irudikatzen du, baina baita emakumearen zenbait organo eta fetuaren zati bat ere. Hori dela-eta, herritar askok artelana «moralgabe, lizun, erasokor, desatsegin eta emakumeen aurkako» kalifikatu dute. Hirstek, berriz, «egiari eta justiziari eskainitako alegoria» gisa kalifikatu du bere lana.

Londres etxegabeen eskutik ezagutzeko aukera Askatasunaren Estatuak koroa ireki du berriz Askatasunaren Estatuak 126. urteurrena era berezian ospatu du; izan ere, koroa berriro publikoari irekiko diote, urtebete baino gehiagoko eraberritze lanen ondoren. Eraikin nazional izendatu zuten 1924an, eta historian aldaketa ugari izan ditu toki entzutetsu honek, nahiz eta beti eutsi izan dion oinarrizko egiturari. Azken urte honetan egin dituzten hobekuntzen artean, aipatzekoak dira igotzea eta jaistea errazten duten maila baxuagoko granitozko eskailerak, komun berriak edota eraikinaren barnean sortzen den beroa leuntzen lagunduko duen errefrigerazio sistema.

Beste berrikuntza aipagarri bat ahalmen urriko pertsonentzat jarri dituzten erraztasunak dira. 2013. urte hasieran bukatutzat emango dituzte aldaketa hauek guztiak.

Lo egiteko eta bizitzeko lekurik ez duten milaka etxegabe bizi da gaur egun Londresen. Horietako askok beste inork baino hobeto ezagutzen dute hiria.

Horretaz jakitun, Unseen Tours konpainiak etxegabeen jakintza hori aprobetxatu nahi izan du, eta horietako askori gida turistiko gisa lan egitea proposatu die. Ekimen honen sortzaileek adierazi dutenez, Londres ezagutzeko bestelako modua izan daiteke honakoa, pertsona hauei esker bidaiariak Londresen aurpegi desberdinak ezagutu baititzake, tour ofizialetatik haratago. Ibilaldiok ostiraletan, larunbatetan eta igandeetan egingo dira, eta parte hartzeko 9 euro ordaindu behar dira. Momentuz, London Bridge, Shoreditch, Covent Garden, Brick Lane eta Brixton auzoetan egiten dituzte ibilbideak, baina, aurrera begira, beste inguru batzuetara zabaltzeko asmoa dute. http://sockmobevents.org.uk/ 63