7h76

hutsa

HELSINKI Zilarrezko paisaiak negu beltzean • ANTIGUA Hondartza bat urteko egun bakoitzeko • WASHINGTON Boterearen epizentroa • JERUSALEM Bakearen eta gatazkaren hiria • VAL D’ISÈRE Luxuzko elurra

haizetara 7 BIDAIA ALDIZKARIA

Brasil PARADISUA IPAR EKIALDEKO KOSTALDEAN DAGO

Azaleko argazkia: Getty Images

Argitaratzailea: Astero. Herritar Berri SLU .

Editorea: Mariasun Monzon Erredakzioa: Amaia Ere単aga Diseinua: Eneko Napal Argazkigintza: Argazki Press Egoitza: Portuetxe, 23 -2.A e-posta: zazpihaizetara@astero.net tfnoa: 946 61 20 55 www.zazpihaizetara.com

LEGE GORDAILUA: SS-238-2008 INPRIMATZEN DU: Printek Inprimategia. Zamudio

aurkibidea 04

Munduari begirada Kirgizistan, edertasunak ezkutatzen duena

6

Erreportajeak 6

Brasil Ipar-ekialdeko kostaldean bizikletaz, lehen euskal nabigatzaileek utzitako aztarnen peskizan.

16

Helsinki Elur, hotz eta argi gutxiko neguko hilabetetan bere bene-benetako zerizana erakusten du Finlandiako hiriburuak.

24

Antigua Hondartza gustuko ez duenak hobe du beste lekuren bat bilatzea, baina, halere, baditu beste dohain batzuk.

32

Washington AEBetako demokraziaren epizentroa eta herrialdeko bizitza politikoaren ardatza.

38

Jerusalem Bere kalexketan murgiltzea, bertako politikan, historian eta fedeetan barneratuz, hiriaz gozatzea da.

48

Val d’Isère Alpe frantziarretan kokatuta, Italiako mugatik oso hurbil, nazioarteko eski-estazio ospetsuen zerrendan dago.

48 32

38

Bidelaguna 54

Proposamen tematikoa Munduko bost altxor ezkutu

56

Hitzorduak

58

Liburuen txokoa

60

Gogoan hartu Chicagoko Rookery Building eta Maldivetako «izar itsasoa».

62

Laburrak

16

24 3

KIRGIZISTAN Edertasunak ezkutatzen duena sia Zentraleko herri malkartsu hau garrantzia hartzen ari den helmuga turistiko bihurtzen ari da.

Ez da harritzekoa, exotikoa baita oso, bere zurezko etxetxo eta goimendiko paisaia ikusgarrei esker.

Txinarekin partekatzen du Tian Shan mendikate elurtuan bizi dira kirgizistandar nomadak. Zaldiak eta yak-ak hazi dituzte mendetan zehar, eta biztanlegoaren gehiengoa osatzen dute, uzbekoekin eta errusiarrekin batera. Baina Kirgizistanen emakume izatea ez da batere erraza. 2013an Parlamentuak kartzela-zigorrak gogortu zituen arren, emaztegaien bahiketak oraindik ere ondo ikusita daude, ohitura propioa izango balitz bezala. Women Support Centre GKEren datuen arabera, urtero 11.800 emakume edo neska bahitzen dituzte, eta horietatik 2.000 bortxatu egin zituzten. Espero dezagun ez dadila izan neskato honi dagokion etorkizuna. Irribarretsu hartu du atseden Suu-Samyr-en, behinolako Zetaren Bidean, itsas mailatik 2.500 metrora.

A

Argazkia: Vyacheslav Oseledko

4

Munduari begirada

PEDALKADAK SAMBA ERRITMOAN Testua eta argazkiak: Patxi Uriz

6

Brasil

7

BRASIL

Leku oso gutxi daude munduan 750 kilometroko ibilbide bat egin eta une oro postal baten aurrean izateko sentsazioa ematen digutenak. Leku horietako bat da Brasilgo iparekialdeko kostaldea, Salvador da Bahia eta Trancoso arteko tartea, hiri kolonial ederrak eta hondartza mugagabeak tartekatzen dituena. Bidaia bizikletaz egin dugu, mantso-mantso, lehen euskal nabigatzaileek inguruotan utzitako aztarnen peskizan, eta, bidean, bilatzeko eta kontatzeko oso zailak diren errituekin egin dugu topo.

Zalantzarik gabe, Brasil beltz eta magikoenera bidaia izan da.

8

izitza hamar abiadurako bizikleta baten modukoa da, erabat gozatzeko guztietan jakin behar da pedalei eragiten». Horrenbestez, nire bidaiari zentzua eman nahian, helburu solidario sinboliko bat bilatzea erabaki dut. Bahia estatuko hego muturrean, helmuga dudan lekutik oso gertu, pataxó indigenak bizi dira. Egun, Gobernuaren menpeko erakundeek bultzatuta, indigenok Rousseau handiaren «basati onaren» fartsa antzeztera behartuta ikusten dute euren burua, «Brasil ezagutzera emateko asmoz» euren lurretan eraiki duten parke tematiko batean. Aurreko bidaietan ezagutu nuen pataxó indigenen errealitatea eta neure burua beraiekin zorretan sentitzen dut. Izan ere, dituzten arazoak akulturizazio prozesuak jasan dituzten Brasilgo gainontzeko tribuek dituztenen oso antzekoak dira: bazterketa, alkoholismoa, nortasun galera... Hori dela eta, nire bidaia euren lurretan amaitzea eta neure bizikleta xumea beraiei oparitzea erabaki dut.

«Kultura beltzaren hartzaile eta tradizioen zaindari, Salvador da Bahia hiri mitiko, pobre eta kaotikoa da, bere errautsetatik berriz ere jaiotzen ari dela dirudiena». Horrela deskribatzen du Javier Moro idazleak garai batean Brasilgo hiriburu izandako hiru milioi biztanleko hiria, zalantzarik gabe suz markatuta dagoena mende ugariz Afrikatik iritsitako esklaboen inportazio zentro izateagatik. Bizikleta hartu eta pedalkadaz pedalkada nire txangoa hasi aurretik, Salvador ezagutzea erabaki dut, eta, horretarako, hiriko

B

gunerik atseginetakoa den Itapúa auzoa hartu dut oinarrizko kanpaleku gisa. Hondartzak, txiringitoak, arrainekin egindako moqueca ezin gozoagoak, Flamingo hondartza ederreko arrats ahaztezinak Abaete Ingurumen Parkeko duna izugarriak aurrez aurre izanik... Zalantzarik gabe, oinarrizko kanpaleku ezin hobea aukeratu dut bidaia prestatzeko.

Gainera, Itapúa Salvador hiriko erdigunetik 30 kilometrora izanik, lehen pedalkadak emateko aukera ere izan dut berotzen joateko. Auzotik erdigunerako bidean, hori bai, izugarrizko kontrastea nabaritu dut.

Autobusak ondo-ondotik pasatzen zaizkit, ia-ia belarriak ukitzeraino. Ezin txikiago sentitzen naiz, horrenbesterainoko zaratak erabat zanpatuta. Hementxe inortxok ere ez du bizikleta erabiltzen hirian barna mugitzeko.

Pelourinho plazara heltzean, festa giroa nabarmena da, non eta garai batean esklaboak pikota batean exekutatzen zituzten lekuan bertan. Egun, baina, parranda eguneroko ogia da Salvadorren. Jorge Amadok deskribatutako marinel, lapur, prostituta, azti, eskale eta kaleko umeak –«harearen kapitainak»– bat-batean hezurmamitu direla dirudi.

Arratsa iristearekin bat, Oladum taldearen batucada alaiak inguruok dantzan jarri ditu. Nik neuk Las Dida emakume taldearekin bat egin dut, eurekin batera danborra jotzera gonbidatu bainaute. Euria ari du.

Baina inork ez dio dantza egiteari utzi nahi. Zergatik geratu?

Harean harrapatuta Salvador hiriko sorginkerian ez erortzea erabakita, ontzi txiki batean leku hartu dut Morro de Sao Paulo uharte txikira heltzeko. Bertan ez dago jada autorik, tokikoek turistak alde batetik bestera eramaten dituzten traktore txiki batzuk besterik ez. Bitxia egin zait itsas giroa nagusi den inguruotara bizikleta eskuan heltzea. Nire helburua uhartea pedakaldaz pedalkada zeharkatzea da. Garoto pare batek ibilbidea hondartzatik egitea gomendatu didate, itsasbehera baliatuz.

Baina itsasoak atzera egiteko asko falta da oraindik ere, eta, horrenbestez, basoan barna bidea laburtzea erabaki dut, gazteek emandako aholkuari muzin eginez. Ordubete igaro baino lehenago damutu naiz. Ipurterre hutsa izatearen komeriak! Errekatxoak, laku txikiak eta hondarrezko bideak igaro beharra dut, eta bizikletak harean harrapatuta amaitzen du ezinbestean behin eta berriro. Hala, azkenerako, bizikleta arrastaka eramatea beste aukerarik ez dut. Azkenean, erabat ahituta, arrantzale herri txiki batera heldu naiz.

Denda txiki bat besterik ez dut aurkitu, baina nahikoa izan da latazko sardinak erosi eta ogitarteko bat prestatzeko! Itsasoari begira jan dut ogitartekoa, oraingoan bai, itsasbeheraren zain.

Nire oinek gustura asko hartu dituzte harea gogorraren gaineko pedalkadak. Baina ameskeria hutsa besterik ez da izan. Lehen dunetara iritsi bezain laster, bizikleta hondarrean erabat harrapatuta geratu da. Ez dakit zer egin. Iluntzen ari da eta guztiz txikituta nago.

Morro de Sao Paulo uharte txikia Salvadorretik 60 bat kilometrora dago.

Paradisua dirudien arren, bizikletaz joateko ez da oso aproposa.

9

BRASIL Hondartzak, txosnak, arrainekin egindako ÂŤmoquecaÂť ezin gozoagoak...

Santiago da Bahia hiri mitikoko Itapua auzo atseginak erlaxatzeko beta ematen du.

10

11

BRASIL Urrunera Morro de Sao Paulo eta Boipeda uharteak banatzen dituen istmo txikia ikusi dut. Gaua da jada eta uharte batetik besterako zeharkaldia egiten duen itsasontzirik ez dago honezkero. Etsitzekotan nagoenean, nire otoitzek fruitua ematen dute: azken arrantzale bat agertzen da zeruertzean eta niregana hurbiltzen da pixkanaka-pixkanaka. Beste behin ere azken orduan salbatu naiz! Adeitsu oso, beste alderaino eraman nau.

Tokiko indigenen hizkuntzan, boipewa hitzak «suge zapala» esan nahi du, eta horrela deitzen zieten garai batean lurrotan dortokei. Zalantzarik gabe, paradisuaren erdiko natur erreserba paregabea da Boipeda. Herriko kaleak ere hondarrezko harez egindakoak dira.

Autorik ez da inon ageri. Traktore eta zaldiak besterik ez dira ikusten. Eta orain baita txirrindulari ero bat ere. Gutxika-gutxika joan naiz tokikoen begiradetara ohitzen, estralurtar bat bezala ikusten bainaute. Suposatzen dut goi-lautadetako indigenek espainiarrak euren zaldietan lehen aldiz ikusi zituztenean izan zuten sentsazio bera dutela. Surflarientzako aterpetxe batean ostatu hartu dut. Azkenean atseden hartzeko aukera izango dut.

Baina dena ez da bakea txirrindulari sufrituarentzat.

Gauerdian urdaileko minarekin itzartu naiz, izerdi pa-

Porto Seguro eta Trancoso herrietan ateratako argazkiak. Bahiako hegoaldean daude eta bertan Brasilgo hondartza ederrenak daudela diote.

12

tsetan. Burura berehala etorri zait nire ezinegonaren arrazoia: sardinak! Gau guztia botaka igaro dut. Hurrengo egunean hegoaldeko hondartzetara heltzeko modua aurkitzen saiatu naiz, uharteko ezagunenak baitira. Bertara heltzeko modu bakarra haurrak eskolara eramaten dituen traktore atoi batean bidaia egitea dela jakin dut.

Azkenean beste istmo bat zeharkatu eta Niloa Pecanha herrira joatea erabaki dut, jada kontinentean.

Nire ibilbidea gorabehera gehiagorik gabe jarraitu ahal izatea espero dut; gainera, indarberrituta eta pedalei eragiteko gogoz sentitzen naiz. Lur gorriko eta harearik gabeko bideak zain ditut. Jarraian, asfaltoaren txanda ere iritsi da eta haur batek bezala disfrutatu dut gorabeheraz betetako ibilbidean. Pedalei 50 kilometro inguruz eragin eta gero Camanú herrira heldu naiz azkenean, Brasilgo zaharrenetako bat. Herri koloniala da, XVI. mendean eraikitakoa, liburu bat patxada osoz idazteko hautatuko zenukeen leku horietako bat.

Nire gosea ase ostean beste itsasontzi bat hartzeko ordua iritsi zait, oraingoan Barra Grande helburu dudala. Bertara heltzean bizikleta hartu eta Tapius de Fora hondartzarantz abiatzea erabaki dut. Hareazko pistetan barna 20 kilometro egin ditut, bero izugarriaren pean. Saria baina izugarria da: Brasilgo hondartzarik ederrenetakoa da Tapius de Fora, herrialdeko Urtezahar gau ezagunenetakoa hartzen duena.

Lekua izugarria da, batik bat itsasbeheran koralezko arrezifeetan igerileku natural paregabeak sortzen direnean. Edertasunak edertasun, baina, arratsean iritsi naizenean bertan dagoen turista bakarra naiz. Ezin hobeto sentitzen naiz, eta, hala, Paulo eta Silvano ostatuko jabeekin pizza bat janez ospatzea erabaki dut.

Berehala damutu naiz! Izan ere, ohean sartu bezain laster itzuli dira tripako minak, beherakoa eta okadak.

Goizean hondartzara argazki batzuk ateratzera joatea erabaki dut, eguzkia bete-bete jotzen ari dela, eta gauzak are gehiago okertzea besterik ez dut lortu. Hala, arratsalde guztia ostatuan eman behar izan dut, lur jota, gastroenteritisa gutxi ez eta orain intsolazio izugarria ere harrapatu baitut!

Haurdunen herrixka Hurrengo etapa bikain datorkit. Izan ere, 60 kilometrora kokatutako new age ukituko Piracanga herrixka ekologikoa leku ezin hobea da atseden hartu eta nire osasun arazoak atzean uzteko. Izatearen Errekuperazio Zentroan mota guztietako terapiak, ikastaroak, masajeak, jaki osasungarriak... aurkitu ditut, guztiak ere helburu jakin bat dutenak: gure buruarekin eta inguratzen gaituenarekin harmonia berreskuratzea.

Hain zuzen ere, horixe bera zen uneotan behar nuena.

Gaua iristean Joao Staub argazkilariarengandik galdetu dut, bertan bizi dela baitakit. Baina «bakartuta» dagoela esan didate, 21 egunez ezin duela inorekin hitz egin, jaten uzteko «lan» bat hasi berri baitu. «Horixe

bera da bada nik egin beharko nukeena!Âť, pentsatu dut. Hori bai, goizean goiz esnatu bezain laster gosari natural bat eskatu dut. Indarberrituta ingurunea ezagutzera jo dut. Izugarria da: hondartza pribatua, ur gardeneko erreka, janari begetariano gozoa... Badaezpada, baina, nik oraingoan tentuz jokatzea erabaki dut, eta, hala, arroz zuriaren eta bananen alde egin dut.

Piracangan jaso dudan lehen sorpresa haurdun dauden emakume ugarirekin topo egin izana izan da. Antza, uretan haurra izateko asmoz etortzen dira. Gastroenteritisari aurre egiteko pastilla batzuk eskatu ditut, baina hemen medikamenturik erabiltzen ez dela erantzun didate, reiki saio pare batekin osatuko naizela. Eta nire kasuan behintzat horrela izan da. Terapia, atseden eta irakurketaz betetako hiru egunen ostean,

zeharo indarberrituta sentitzen naiz, energiaz beteta.

Horrenbestez, Piracanga utzi eta aurrera egitea erabaki dut, itsasoa begi bistan dudala ItacarĂŠ bitarteko ibilbidea egin asmoz. Brasilgo surflarien paradisua dut hurrengo helburu.

Azkenean, pedalkadaz pedalkada, 700 kilometroko langa igaro eta Brasilgo kolonizazioa hasi zen gunera heldu naiz: Porto Seguro. Orain dela ez askora arte betiereko inauteri baten bila ari ziren hippyen gordeleku zen.

Bertan dudan helburu behinena bizikleta pataxó indigenei oparitzea da. Baina, beste behin, asmo onek errealitatearekin topo egin dute. Nora zoaz bizikleta horrekin? Indigenei oparitzen badiezu saldu egingo dute, eta, gero, eskuratutako diru guztia alkohola eros-

ten gastatuko dute», esan dit Robertok, pataxó herriarekin lan egiten duen gizarte langileetako batek.

«Zer egin dezaket orduan?», galdetu diot. «Sal ezazu bizikleta eta dirua kaleko haurrekin lan egiten duten erakundeetako bati eman. Horrela gutxienez diruak zerbaiterako balioko du», aholkatu dit.

Horrela egin dut. Aurretik, baina, Trancoso bitarteko azken 40 kilometroak egin ditut bizikleta gainean.

Zorteko izan naiz gainera, San Joan gau ospatzeko garaiz heldu bainaiz, lurraldeotako tradizio errotuenetako bat bizitzeko aukera izan dudalarik. Pozik naiz helburua bete izanagatik eta orain kezka bakarra dut: bizikleta non saldu.

Pousada Quiosque atseginean hartu dut ostatu, Fernando izeneko gasteiztar baten etxean. Bertan, Fer-

nandoren emazte Irisek laguntza eskaini dit: bizikleta 300 euroren truke saldu du denda batean. Eskuratutako diruarekin janaria erosi dugu Porto Seguroko Agrovila auzoko Melquiadesen Semeak haurtzaindegirako. «Janari honekin dozena bat haurrek hilabetez jan ahal izango dute», esan dit haurtzaindegiko arduradunak. Ez dut inoiz ahaztuko bere poz aurpegia. Izan ere, zalantzarik gabe, bizikletarekin batera janaria izan da bidaia honetako protagonista nagusia. Nire kasuan, ezin txarrago egin didalako. Eta haurren kasuan, ezin hobeto egingo dielako. Patuaren pedalkadak..

BRASIL

Trancoso izan da egilearen helmuga. Inguru hauetan, desagertzeari uko egiten dioten pataxó indigenak bizi dira.

15

Testua eta argazkiak: Xabier Ba単uelos

Negua Helsinkin ZILARREZKO PAISAIA ETA IRRIBARREAK

HELSINKI

Ia guztion buruetan dagoen ideia da honakoa: eskiatzeko ez bada, negua etxean gozo-gozo egoteko edota ingurune beroagoetara alde egiteko sasoi ezin hobea da. Aldiz, izan badira euren bene-benetako izaera neguan erakusten duten herri eta hiriak. Horixe da, hain zuzen ere, Europako iparraldeko hiri askoren kasua, elur, hotz eta argi gutxiko hilabeteek paisaia zirraragarriak ekartzen baitituzte. Leku horietako bat, zalantzarik gabe, Helsinki dugu.

inlandian diotenez, Bizarzuri Laponiako Ravaniemi hiritik oso gertu bizi da, zirkulu polar artikoan bertan, ez, inolaz ere, AEBetako filmek kontatu nahi diguten gisan, Ipar poloan. Ideia hori indartzeko, finlandiarrez Jaulupukki edo ÂŤGabonetako AhuntzaÂť deitzen duten Bizurzurik parke tematiko bat ere badu bertan. Egunero-egunero, dozenaka turista biltzen dira parkean Gabonetako pertsonaia ezagunaren traje gorria ikusi edota bertako postontzian Bizarzuriri idatzitako gutuna uzteko. Izan ere, zertarako ibiliko gara zigiluak gora eta behera opariak eskatzeko idatzitako gutuna Bizarzuriren etxeko postontzian bertan uzteko aukera badugu!

Hori bai, Jean Sibelius musikagilearen aberri den laku, baso eta lautadaz zipriztindutako Finlandia bisi-

F

tatzea erabaki genuen urtean, guk geuk Helsinkin bertan aurkitu genuen Jaulupukki. Gurekin zihoazen haurren pozerako izan zen, gainera, iparrerantz bidaiatzeko asmoa bagenuen ere, ez baikenuen Rudolph, Blitzen, Dasher eta Bizarzuriren gainontzeko bost eluroreinek bazkatzeko erabiltzen dituzten zelaiak bisitatzeko asmorik. Baina, zortez, Helsinkiko portuan zen Bizarzuri, izotzak harrapatutako egurrezko ontzien artean, bere bizar oparoa eta irribarre ezin atseginagoa ahoan.

Ez da ez harritzekoa hain pozik izatea, azken batean, otsaila baitzen eta oporrak hartu berri izango baitzituen. Ziurrenik, hiriburutik txangoa egiteko irrikatan egongo zen bera ere; barnealdeko lurraldetakoa izanik, itsasora gerturatzea erabakiko zuen, itsasoa bera hain-

Ezkerrean, gazte batzuk, Rautatientori plazako Jääpuisto aire libreko izotz pistan patinatzen.

Ondoan, goitik behera, Uspenski katedral ortodoxoa eta portua, neguan.

19

HELSINKI Portua bisitatzea merezi du, Kauppatori arrain merkatua bertan baitago. Europako iparraldeko hiriek erakargarritasun berezia dute negu bortitzak astintzen dituenean, beste leku batean gaudela ematen baitu.

bat zentimetrotako izotz geruza batek ezkutatuta izanagatik. Gure kasuan, berriz, asmoa oso bestelakoa zen: aurora borealak ikusi nahi genituen iparraldeko gau luzeetan, baina, noski, horretarako ezinbestekoa genuen lehendabizi Helsinkin bertan geldialdia egitea.

Kontuak kontu, aukera baliatu eta Finlandiako hiriburua ezagutzea erabaki genuen.

Hotzaren edertasuna Izoztutako inguruneak maite dituzten Yetiaren emulatzaileek salbu, gainontzeko izakiok ez ditugu Eskandinaviako bazterrak helmuga erakargarri gisa ikusi ohi tenperaturak zero gradutik jaisten diren garaiotan.

Aldiz, bazterrok uda laburrean ezagutu dituztenentzat, Europako iparraldeko hiriek erakargarritasun berezi bat dute negu bortitzak astintzen dituenean: hain dira ezberdinak ezagutzen ez duten leku batean daudela pentsa dezaketela.

Zalantzarik gabe, baina, Helsinkik neguko hilabete luzeetan erakusten du bere benetako aurpegia, haize izoztuak txoko guztiak hartzen dituenean, etxeetako leiho eta teilatu-hodietan izotz bihurtutako mota guztietako burruntzi mehatxatzaileak ikusten direnean, irmo, garai batean ur izan zirela jada erabat ahaztuta.

Izoztutako estalaktitak eguneroko paisaiaren ezinbesteko parte dira Helsinkiko neguan; hala, hasiera batean gure arreta bereganatuko badute ere, konturatu orduko oharkabean igaroko zaizkigu, metalaren, asfaltoaren eta harriarekin batera inguruotako estetikaren parte bailiran. Hori bai, Kaisaniemi parkeko lorategi botanikoko bero eta kolore tropikalak atzean utzi eta berriz ere kalera ateratzen garenean, surrealistak, sinestezinak, irudituko zaizkigu. Lorategiaren barnealdeko eta kanpoaldeko kontrastea benetan izugarria da; zaintzaileek tentuz zaindutako landareek, egia esan, beste mundu batekoak dirudite hemen.

Kontuak kontu, baina, Helsinkik neguan erakusten du bere benenetako aurpegia, izaera aitzindaria, irmoa, ausarta, saiatua, purua, bizia, indibidualista baina guztion ongizatea helburu duena. Hiriaren izaera argialdi motz eta ilunaldi luzeetan eraikitakoa da, bertako he21

rritarren izaera ardatz duena, isilak baina aldi beran abegitsuak diren herritarrak, eguraldi makurrak beldurtzen ez dituenak. Izaera horrek bilakatu du XX. mendearen erdialdera bitartean txirotzat har genezakeen herrialdea ongizate estatuaren mundu mailako eredu. Finlandia moderno zein tradizionalaren arragoa da Helsinki neguan; natura neurrigabe batek guztia hartzen du, baina, aldi berean, ideia berritzaileetan gorpuztutako diseinu minimalistek, forma arrazionalistek eta Alvar Aalto arkitektoaren eraikin organizistek gure harridura sortuko dute.

Neguan, eta ez beste inoiz, hibernazioan den bizitzaren eta hodeiak desagertzean zerua hartzen duen urdin ezin biziagoarekin esnatzen denaren artean kulunkatuko gaitu Helsinkik; une horretan bertan, argi bristada batek duen indar bizigarria ulertuko dugu. Parkeetako zuhaitzen adarrak ia tolestu egiten dituzten elur malutek markatutako arratsalde gris, ia arreekin, ere gozatuko dugu. Azken finean, eguzkiaren nostalgiaren eta gauaren bakartasunaren artean kulunkatuko gara une oro, eskularru eta berokiz jantzitako swing laukote baten erritmoan, edota Sibeliusen “Valse Triste� obraren notek marraztutako xuxurla malenkoniatsuaren doinupean. Eta gu geu Helsinkiko kaleetan paseoan gabiltzan bitartean, Presidentetza Jauregia zaintzen duen soldaduak aldaezin jarraituko du, izukaitz, irmo, hotza edo beroa egiten duen axolagabe, fusila bizkarrean 22

guardia aldaketaren zain, babesleku bakartzat elurrak koroatutako garita xumea duela.

Barruan eta kanpoan Negua Helsinkin dauden museo ugarietako hainbat bisitatzeko garai ezin hobea dela pentsa dezakegu, eta, noski, ez dugu ukatuko hala denik. Eguraldiak treguarik ematen ez duen goiz edo arratsalde bat Kiasma ikusgarriko arte garaikideko bilduma bikainaz gozatzeko balia dezakegu, edo bertatik gertu dagoen Sanomatalo eraikineko kafetegi eta erakusketa aretoetan murgiltzeko. Akseli Gallen-Kallela margolariaren triptikoa ere bisita dezagu Ateneum arte museoan, edota bere freskoak eta Finlandiako historia ezagutu Kansallismuseo Finlandiako Museo Nazionalean. Beste aukera bat mota guztietako adierazpenen aterpetxe den Kaapelitehidas fabrika zaharra bisitatzea izan daiteke, egun zentro kultural bizi-bizia baita.

Hori bai, okertu egingo gara lau hormen babesetik kanpo ere antzeko gutiziak zain ditugula konturatzen ez bagara: inork nola ez dakiela eguzki izpiei pasatzen uzten dieten zeru gris ezin ederragoak; Rautatientori plazako Jääpuisto aire libreko izotz pistan bufandak eta belarrietako babesak jarrita patinatzen ari diren gazte zein helduen zalaparta; Katajanokka barrutiko Uspenski katedraleko silueta ortodoxo eslaviar-bizantziarrak; ontzi izotz-hausleak igarotzean bat-ba-

Tuomiokirkko katedral neoklasikoa. Helsinkiko familiak eta lagun taldeak elurrez estalitako eskalinata honetan elkartu ohi dira urte berriari ongi etorria emateko.

tean biziberritzen diren itsasoak; izotz arroken gainean ageri diren ontziak, itsasoko sakontasunetatik irtenak bailiran; izotz artean uharte ospelak ikusarazten dituzten horizonte fantasmagorikoak... Nola ez, nonahi dagoen baina aldi berean desagertu egin den itsasoa beti dago presente. Izan ere, Suomenlina gotorlekuko kanoien albotik izotza, izotza eta izotza besterik ikusten ez bada ere, Itsaso Baltikoa dugu gure begien aurrean, uneotan ikus dezakegun bakarra zeruertzeraino bertaraino iristen den izotz azalera leun eta irmoa besterik ez bada ere: Finlandiako golkoa oinez edo leraz igaro eta 82 kilometro hego-mendebaldera dagoen Tallinn Estoniako hiriburura hel gaitezkeela dirudi.

Gaua berehala iristen da, baina, bizitzak, hori bai, aurrera darrai. Hiri guztiko klub eta pubetan barna banatzen da festa. Gazteek, gainera, eguraldiari propio erronka bota nahi izan diotela dirudi; beroki luze irekien pean minigona labur-laburrak besterik ez dituzten neskak ikusiko ditugu, edota kaleetan nagusi den izotz geruzari aurre egin eta takoizko zapatak jantzita iritsi direnak. Guztiek ere musika zuzenean entzun, pizza bero bat jan edo garagardo bat hartzen duten bitartean kanpoko hotza ahaztu nahi dutela pentsa liteke. Guk geuk Finlandiako Senatua hartzen duen Senaatintori plazaren inguruan dauden jatetxe tradizionaletako bat aukeratu dugu; hala, hartz haragi

xehatua edota altze haragiz egindako saltxitxak probatu ahal izan ditugu.

Bidenabar, hiriko erreferentziazko gunea den Senaatintori plaza ere ezagutu dugu. Plaza Johann Carl Ludwig Engel arkitekto alemaniarraren Tuomiokirkko katedral neoklasikoaren inguruan egituratzen da. Katedrala zokalo izugarri baten gainean eraikita dago; bertara heltzeko, uneotan, nola ez, elurrez estalita dagoen eskalinata handientsu batetik igo beharra dago. Urtezahar gauean, bertan biltzen dira familia eta lagun kuadrillak su festa eta kontzertuekin urte berriari ongi etorria emateko, kanpandorreko erlojuari adi-adi begiratzen dioten bitartean. Gaurkoan elurra nagusi bada ere, udaberria heltzearekin bat desagertu egingo da. Orduan, ikasleak portura hurbilduko dira –bisitatzea merezi duen Kauppatori arrain merkatua bertan dago. Behin portuan, Helsinkiko sinbolo den Havis Amanda iturriaren inguruan bilduko dira. Biluzik den emakume baten eskultura da iturria, Ville Vallgren eskultoreak Merenneito edo sirena gisa bataiatu zuena. Bertan, urterourtero maiatzaren lehenean egin ohi duten bezala, Vappu jaiarekin emango diote ikasleek ongi etorria udaberriari. Une horretatik aurrera, negua jada berriz ere ate joka izango den negu berri baten oroimen galdua besterik ez da izango.

HELSINKI 23

24

Testua eta argazkiak: Urtzi Urrutikoetxea

Antigua

HONDARTZA BAT URTEKO EGUN BAKOITZEKO

25

ANTIGUA Ondoko orrialdean, Betty’s Hope errota, XVII. mendetik aurrera azukre-kanabera lantzeko etxalde handiena izan zena eta Devil’s Bridge, uhartearen ekialdean dagoen formazio bitxia. Kondaira ugari biltzen ditu.

Egia da: hondartza gustuko ez duenak hobe du beste lekuren bat bilatzea. Antigua ez da hondartza soilik, baina nekez uler daiteke hondartzarik gabe. Ez alferrik, 365 dituela iragartzen digu turismo arduradunak, «urteko egun bakoitzeko bana». Aurkezpentxartel horren atzean, herri bizi bat dago, nabarmentzeko ondarea, britainiar ukitu sakona. Eta hondartzak, badaezpada, aipatu ez bagenitu ere.

26

spaldi iritsi zen turismoa Antiguara eta gaur egun ere ez da falta. Badira ostatu eta hotel txikiak, baina resort handiek eman diote izena. Ameriketako Estatu Batuetako hegaldiak hartzen ditu, eta Europatik ere ez gutxi: metropoli ohia den Erresuma Batuko hainbat hirik dituzte hegaldiak, eta Alemaniatik eta Italiatik ere badira.

Hala, eskumuturrekoa jarrita erraz igaro liteke astebetea resort-ean, igerilekutik hondartzara, piña colada koktel bat hartu, bazkaldu, afaldu, egun eta gaueko ikuskizunez gozatu eta segi biharamunean.

Askoren hautua izan arren, merezi du «ghetto zuritik» irtetea eta benetako Antigua deskubritzea. Uharte txikia da, baina uste baino ezusteko gehiago dauzka.

Lehen sorpresa, hotela utzi berritan: sarritan mundutik aparte dauden luxuzko gotorlekuak dirudite konplexu turistikoek, baina aski txikia da Antigua, eta bertan daukagu errepidea. Eskola-umeak uniformez, oilarrak kaletik, eta Antilletako garraio nagusia, furgonetak musika bikaina topera jarrita, reggaetik dancehall dantzagarrira, ondo ozen eta martxaz gainezka.

Uste baino askoz hurbilago dago «egiazko» Karibea, hotel handien harresien beste aldean.

Minutu gutxian herrialdeko lehen ikuspegia daukagu: Antigua ez da uste bezain laua, hainbat muino daude; behiak eta ahuntzak bazkan. Ez gara lehen bisitariak inondik ere, baina abegikortasunez hartu gaituzte, ohituta egonda ere eskualde honetan berezko den zabaltasun horrekin. Galderak eta kontuak, eta geldialdia beste bidaiari bat igotzeko edo jaisteko, betiko auzoak bagina legez.

Handik gutxira, St John’s hiriburuko usain eta zaratek hartu gaituzte. Ez da Karibeko hiririk ederrena, baina atsegina da, eta bisitatzea zinez merezi duen azoka dauka. Autobus geltokiaren ondo-ondoan dago, gainera. Estalitako eremuan arrandegia dago; Karibeko arrain gorriak, atunak, marrazoren bat eta itsaskia salgai, eta tarteka euliak uxatzen dituzten saltzaileak.

Langintza gogorrenetan nabari dugun legez, espainiera sarri entzuten da; dominikar etorkin ugari dabiltza beharrean.

St John’sen barna, are exotikoagoa bihurtzen da hiria, fruta tropikalen eta bestelako produktuen saltokiak nonahi ikusten ditugula. Rastafari batek ortuariak eta mangoak eta ananak ditu salgai. Hiriko bihotzeraino doan Market Street azoka erraldoia bihurtzen da larunbatetan; frutez gain janariak, arropak eta bestelakoak saltzen dituzten postuak zeharkatu ditugu.

Kalean behera itsas bidaietako ontzi itzela dago moilan. Porturaino jaisten diren kaleetan egurrezko etxeak ageri dira galeria luzeko balkoiekin; koloretsuak dira, askok bizitasuna galdu duten arren.

Katedraletik beherantz 1750ean eraikitako auzitegira jo dugu Antigua ezagutzeko lehen geltoki gisa, egun Museo Nazionala hartzen baitu. Txikia baina argigarria, karibe eta arawak indigenen garaitik inperioen

A

28

ANTIGUA

Half Moon Bay. Ilargi erdiaren badiari izena zerk ematen dion argi dago. Argazkitarako oso ikusgarria da hondartza, eta jende gutxi egoten da, baina uretan kontuz ibili behar da, Atlantikoa sarritan zakarra baita hemen.

sasoira, esklabotzara eta aro kolonialera bidea egiten du. Palmondoak eta hondartzak indarkeriazko historia luze batekin hornituta datoz Antilletan.

Heritage Quay eta Redcliffe Quay dira hiriko moila nagusiak. Lehenetik etortzen dira itsas bidaietako turistak, egun batean uharte txiki hau bisitatzera. Redcliffe Quay zahar berritutako moila ederra da. Behinola ron distilategia izan zen plaza nagusia, eta esklabo azoka. Ontzitik jaitsi eta berehala gizakien enkantea egiten zen egun denda eta jatetxez betetako eremu honetan. Irudikatze hutsa jasangaitz bihurtzen da.

Hiritik iparrerantz zenbait hondartza eta hotel txiki daude, St John’s hiriko badiaren mutur batean dagoen Fort James gotorlekutik abiatuta. Hirurehun urte ditu, eta hormen zati batzuk zutik daude oraindik. Behinolako 36 kanoietako batzuk ere ikus daitezke. Hirikoek gustuko dute bertako hondartza; segidan datozen Runaway eta Dickenson badiak legez. Ostatuak gero eta dotore eta garestiagoak dira hiritik urrundu ahala. Gotorlekuak jatetxe atsegina atondu du, Karibeko ilunabarrez gozatzeko paregabea. Gehitu horri igande lasai batean jazz saio bat hondartza egunaren ostean, eta egun bikain bat burutzeko osagai guztiak biltzen ditu Fort Jamesek.

365 hondartza Ondare eta kultura aberatsa izanda ere, ezin ukatu hondartzek erakartzen dituztela ia bisitari guztiak Antiguara. Dickensoy Bay, Jabberwock Beach edo Karibe itsasoak eta Atlantiko ozeanoak bat egiten duten gune horretako uharte txikiak, harea finez eta palmondoz hornitutako txoko bikainak dira, sarritan hotel eta txalet garestiekin. Great Bird parke nazionala ageri zaigu parez pare, hegaztiak ikusteko zein urpean aritzeko txango interesgarria. Ozeanoko bidea eginda, Betty’s Hope behinolako azukre errota dago, Antiguako iragan oparoaren adierazle. Betiere, esklabo beltzek sortutako aberastasuna; ez da harritzekoa, beraz, lantegi haietako asko esklabotza amaitutakoan txikitu izana.

Uharteko mendebaldeko muturrerantz hurbildu ahala, are basagoa bihurtzen da kostaldea. Devil's Bridge edo Deabruaren Zubia da mutur horietako bat.

Itsasoaren higadurak sortutako harkaitzezko zubia da.

Antilletan indigenekin sarritan entzun dugun istorio bera eman digute lekuaren izenaren azalpen legez, baina taino edo karibeen ordez, kasu honetan esklaboak ditu protagonista: etsipenak hartuta, hona etortzen omen ziren bere buruaz beste egitera itsasora jauzi eginda. Egun, parke naturala da eta turista asko geratzen dira argazkia egiteko uharteko txangoan dabiltzala, aldameneko Long Bay hondartza ederrera joan baino lehen. Asteburuz iritsiz gero, zenbait turistarekin batera antiguar familia asko ere egon ohi dira. Ez da harritzekoa: Atlantikoan egonda ere, arrezifeak babestuta, oso ur barea izan ohi du, garden-gardena, ur29

dina eta berdea elkar laztantzen han-hemen, eta umeekin ere lasai jolasteko hondar zuriko hareatza zabala.

Uharteko eremu bakartuena da ekialdeko zati hau, edozelan ere, Antigua hain txikia izanik, inoiz ez duzu ordu erdi baino gehiago puntarik puntara joateko.

Nonsuch Bay inguruan, artisten leku gisa sortutako Harmony Hall itsasoaren gainean altxatzen da muinoan, antigoaleko azukre errota baten lekuan. Aurrez aurre dagoen Green Island uhartera ere txangoak egin litezke. Eta hegoalderantz joanda, milaka postal bete dituen Half Moon Bay edo Ilargi Erdiaren Badia dago.

Errepidean behera goazela, begi bistakoa da naturaren miraria, ilgora itxurako hareatzari begira. Astean zehar

30

joanda, turista gutxi batzuk baino ez dira egoten. Leku ederra da, haizeak gogor astinduta eratutako hondartza; arreta ere behar da itsasoan sartzeko, zakar ibili ohi da, izan ere.

Britainiar iraganaz harro Antiguak inon bere itsas ondare britainiarra harro agertzen badu, English Harbour da leku hori. Naturak ezin hobeto itxi eta babestutako bi badiatan hedatzen da: Falmouth Bay eta English Harbour bera. Txalupa xumeak zein luxu handiko yateak ikus ditzakezu uretan, leun kulunkatzen. Britainiar itsas armadaren gotorleku nagusia, ozeanoa Antiguako muinoek besar-

katuta babesten den eremu honetan antolatu zen. Nelson’s Dockyards gunea bikain zaharberrituta dago, eta piraten sasoitik munduko nabigazio indar handiena hartzen zuen sasoira zaramatzate haren hormek.

Uharteko gune historiko garrantzitsuena da. Nelson almirantearen tropak, piratak eta britainiar tea ronarekin nahastuta, iraganaren topo egiteko txokoa da hauxe, harrizko kalexka estuetan.

Antiguako hego-ekialderantz bideak gora egiten du, uharteko muino garaienetarantz, baso tropikalaz gozatzeko parada ere ematen baitu Fig Tree Drive errepideak. Liberta herriaren izenak harro adierazten du esklabotza hantxe garaitu zutela lehen aldiz. Fruta sal-

tzaileen postuak eta oihana ezagutzera gonbidatzen gaituzten rastafariak, egurrezko etxeak, oiloak kalean...

Antillak bete-betean.

Oihana utzi eta Karibeko alderantz goazela, anana zelai luzeak zeharkatzen ditugu, Cades Bay badiara iritsi arte. Hondartza hutsak, St John's hirira bidean, harea fina, palmondoak, eta oskorria aurrez aurre, eguzkia gorde aurretik. Atzean, danborrak entzuten dira.

ANTIGUA

Ezkerrean, Nelson’s Dockyard. Antiguako ondare historiko garrantzitsuena da. Naturalki eratutako badian ezarri zuen Ingalaterrak armadaren Antilletako portu garrantzitsuenetakoa. St. John’s hiriburua ez da Karibeko hiririk ederrena, baina azoka bizi-bizia dauka; larunbatetan, batez ere.

31

Washington

Testua: Ainhoa Aldalur Argazkiak: Thinkstock

BOTEREAREN HIRIBURUA

Ameriketako Estatu Batuetako demokraziaren epizentroa, herrialdeko bizitza politikoaren ardatza eta manifestaldi historiko ugariren kokalekua dugu Washington. Baina hori baino askoz gehiago ere aurkituko dugu Columbiako barrutian.

meriketako Estatu Batuetako hiriburu bihurtzeko eraiki zuten 1790ean, eta Pierre L’Enfante arkitektoaren diseinuari esker Ameriketako iragana orainarekin lotzen da Washingtonen. AEBak nazio gaztea badira ere, garrantzi historiko handia daukaten txoko ugari aurki ditzakegu bertako hiriburuan. Hala nola, Independentzia Gerraren edota Gerra Zibilaren hainbat bataila garrantzitsu inguruotan izan zirela gogoraraziko digute Washingtongo etorbide zabaletan aurkituko ditugun eraikuntzek.

A

WASHINGTON Munduaren norabidearen erdigunean egon nahi duen jendez josita dago Washington. Munduko Bankuaren, Ameriketako Garapen Bankuaren, enbaxada ugariren, gobernuz kanpoko erakunde garrantzitsuenen‌ egoitzak hartzen ditu AEBetako hiriburuak. Lan eskaintza oparo horrekin, unibertsitate onenetan ikasitako gazteak erakartzen ditu Washingtonek eta erraza da Harvard, Yale, Columbia eta izen handiko beste eskola ugaritan ikasitakoekin topo egitea hain ohikoak diren bertoko happy hour arrakastatsuetan.

Pauso azkarreko hiri gaztea dugu Washington, lehia-

korra. Lan presio izugarria dela medio, hori bai, asko eskarmentua hartzera heltzen dira bertara, urte batzuetarako soilik, gero berriz ere euren sorlekuetara bueltatzeko. Beste batzuk, ordea, boterearekin ÂŤengantxatutaÂť gelditzen dira.

Ondare historikoa Ameriketako etxerik ezagunena 1600 Pennsylvania Avenue NW helbidean dago. Hasieran, espero baino txikiagoa ematen du, baina pauso bat atzera emanda, perspektiba zeharo aldatzen zaigu: bat-batean Etxe

Argazki handian, Washington DCko erdiguneko trafikoa, hiritarrak etxeratzen direnean.

Ondoan, goitik behera, Lincolm Memorial eta kaleko beste irudi bat, atzean Kapitolioaren kupula ikonikoa dagoela.

35

Zuria izango dugu erdi-erdian, Kapitolioa eta Washington Monument ezaguna alboetara izanik, eta une horretantxe ohartuko gara Mendebaldeko liderrik ospetsuena auzo lasai honetan bizi dela. AEBetako presidentea eta bere familiaz gain, hori bai, inor gutxi bizi da hemen, eta inguruko eraikinetan museo, hotel eta klub pribatuak soilik aurkituko ditugu, ez jende arruntaren bizitokiak.

Kale hauek bereziki lasaiak bilakatzen dira gauez, baina egunean zehar burokrata, diplomatiko eta turisten joan-etorriek berebiziko bizitasuna ematen diete. Helikopteroen zaratak Etxe Zuriaren aurrealdean bildutako skaterren edota kalean hockeyan aritzen diren gazteen garrasiekin nahasten dira. Pareko Lafayette Square plazan, berriz, lelo politikodun pankarten artean, pentsionistak xakera jokatzen edota esnatu berri diren aterperik gabeko eskaleak ikusi ahal izango ditugu.

Kapitolioa da Washingtongo politikaren erdigune geografikoa. Malda baten gainean kokatuta dago eta bertan ospatzen dira AEBetako ekitaldi politiko garrantzitsuenak. Egunerokotasunean turistak, burokratak edota kamiseta saltzaileak aurkituko baditugu ere, ekitaldi politikoengatik da batez ere ezaguna: protesta

Kongresuko Liburutegiko barnealdea. Ondoko orrialdean, Etxe Zuria eta hiriaren ikuspegi orokor bat.

eta ospakizun garrantzitsuak egin izan dira bertan, adibidez 60ko hamarkadako Vietnameko gerraren aurkako manifestaldiak edota Martin Luther King buruzagi afroamerikarrak milaka eta milaka herritarren aurrean ÂŤI have a dreamÂť hitz mitikoak esan zituen martxa ahaztezina. Lincoln memorialaren eskaileretan bertan izan zen, hain zuzen. Memorialak, estatuen arteko batasuna gurtzen du.

Hirigunetik at Historikoki eta geografikoki bakartuta izanik, Georgetown auzoak bere sen propioa mantendu nahi izan du betidanik. Herria zen Washingtonekin batu aurretik, eta mugimendu handiko merkataritza portu garrantzitsua izan zen 1871era arte, hiri federalarekin batu arte alegia. Gaur egun, Rock Creek parkeak banatzen du auzoa hiritik, muga lanak eginez. Egia esan, bertakoek horrelaxe maite dute, bakartuta, 1980an Washingtoneko metroa eraikitzen ari zirenean ezezkoa eman baitzioten bertan metro geltokia eraikitzeari.

Horrenbestez, bisitariek autobusez edo autoz gerturatu beharra dute auzora. Garraio faltak ez du jendea izutzen, ordea. Hori dela eta, Georgetowneko xarma eta lasaitasunaz gozatu nahi badugu, aukerarik onena bertako kanalean murgiltzea izango da. Chesapeake & Ohio kanala M St kalearen paraleloa da eta hainbat zubik gurutzatzen dute.

Hiritik ihes egin nahi izanez gero, berriz, hauxe da modurik erosoena: bizikleta bat alokatu eta 14 milia egin ibai ertzean gora. Potomac ibaiko ur-jauzi ederrekin topo egingo dugu Great Falls parke ikusgarrian.

Parkea bi estatutan banatuta dago, bakoitzean izen bat hartzen duen arren: Virginian, Great Falls National Park, eta, Marylanden, Chesapeake & Ohio Canal National Historical Park. Bertan, Billy Goat Trail ospetsua dugu Washington inguruko mendi ibilaldirik ezagunena, hainbat arrazoi tarteko. Hori bai, berau egiteko asmoa izanez gero, behean Potomac ibaiaren bista ederrak izanik harkaitz batetik bestera jauzi egiteko prest izan beharra dago.

Egun-pasa are lasaiagoa nahiago badugu, Annapolis aurkituko dugu kostaldean, Washington hiriburutik ordubete eskasera autoz. Marylandeko hiriburua karramarroengatik da bereziki ezaguna eta estatuko XVIII. mendeko etxe multzorik handiena aurki dezakegu bertan. US Naval Academy ezagunaren egoitza ere hartzen du 1845etik, eta, ondorioz, Annapolis bertako portuak ehunka ontzi eta kruzero erakartzen ditu. Ez da harritzekoa, beraz, Annapolis ÂŤnabigazioaren hiriburuaÂť bezala ezaguna izatea. Badia AEBetako estuariorik handiena da, eta inguruotako ekonomiaren, kulturaren eta gastronomiaren ardatza.

WASHINGTON 36

ZERUTIK GERTU

Jerusalem Testua eta argazkiak: Fernando Rojo Tolosa

39

JERUSALEM

Hiru aldiz santu, palestinarrek arabiarrez Al Quds deitzen diote, eta, juduek, hebreeraz, Yerushalaim, ÂŤBakearen hiriaÂť; bada, bakearen hiria munduko punturik gatazkatsuenetakoa da aspaldi honetan.

Hala ere, oro har leku segurua izanik, Jerusalemgo kalexketan murgiltzea, bertako politika, historia, fedeetan barneratzea eta hiriaz gozatzea da.

40

libetako Menditik bista apartekoa da. Ez dago toki hoberik Jerusalemgo alde zaharraren ikuspegi orokorra izateko, eta ilunabarra une aproposa da horretarako, eguzkiaren azken printzek Arrokaren Kupulari urre koloreko dirdira berezia ematen baitiote. Haram as-Shariff edo Meskiten Zelaigunea musulmanen gune sakratuen artean hirugarren garrantzitsuena da. Hemendik begiratuz, gainontzeko eraikuntzen gainetik bi kupulen handitasuna nabarmentzen da: Al Aqsa meskitarena –musulmanentzat hirugarren garrantzitsuena Meka eta Medinakoen ondotik– eta arroka sakratua babesten duena. Horiekin bat hainbat kanpandorre eta minaretek bereizten dute Jerusalemgo Hiri Zaharreko silueta. Dena Suleiman I.a kalifaren aginduz eraikitako lau kilometroko harresi batekin inguratuta.

O

Merezi du Olibetako Mendira oinez igotzea, paseo txiki bat besterik ez da eta. Beherako bidean kanposantu judua dago, munduko zahar eta handiena; bertan hasiko omen da hildakoen berpiztea Mesiasa iristen denean (Zakarias, 14:4); hilobien gainean, loreen ordez harriak daude, garai bateko Jerusalemgo tenplua oroitzeko. Beherazkoan Getsemani baratzea ere ikusiko dugu, Jesus Pazko Judua ospatzen ari zen gauean jarraitzaile baten saldukeriagatik atxilotu zuten tokia.

Egun bi mila urtetik gora dituzten olibondoek osatzen dute baratze edo patio hau.

Honegatik guztiagatik, Jerusalem toki arrunt bat baino askoz gehiago da: bazter guztiei darie santutasuna. Azken batean, edozein bazterretan entzun daitezkeen koraneko surek, errezo katolikoek, kadish juduek, muezinaren adhan kantuek, elizetako kanpaiek,

Maitatua eta gorrotatua, santifikatu bezain sakrifikatua da Jerusalem. Ez da munduan hainbeste odol isuri duen hiririk. Irudiotan, eguneroko bizitzan sortzen diren kontrasteak.

41

JERUSALEM yeshivå eskola erlijioso juduetako otoitzek‌ erabateko mistizismoz janzten dute hiria. Ez alferrik, musulmanek alde honetarantz begira errezatzen zuten Mekara begiratzen hasi aurretik.

Harresia, ateak eta auzoak Lau auzotan banatutako Jerusalemgo Hiri Zaharrak lau kilometroko harresia du, baita bertan sartzeko zortzi ate ere. Damaskoko Atea da Jerusalemgo Hiri Zaharrean barneratzeko sarrera ezagunen eta ederrena.

Arropa, jostailu, espezie, barazki, irratitzar, nargile eta bestelako produktu kitsch ugariren artean pasa beharra dago atea igarotakoan, soldadu eta pauso azkarreko judu harediak ekidinez. Jerusalemgo palestinarren eguneroko azoka da.

Atetik harresira sartu eta auzo musulmanean gaude.

Hemen bidea hirutan banatzen da. Ezkerrera Sheik Rihan kalexka, Lehoien Atera doana, hau da, prozesio kristau guztien iturburura. Eskuinera, berriz, Suq Khan ez-Zeit, ohiko zoko arabiarra, merkatari eta erosleak eguneroko jardunean direla: te eta kafe egin berriaren usaia, espeziak, azafraia, anisa, fruta, harategiak, nargile lurrina, dena nahasten da hemengo airean. Erdian, Al Wad kalea, Hiri Zaharraren bizkarrezurra, auzo kristaua eta musulmana bereizten dituena eta auzo juduan amaitzen dena, Erosten Harresia aurkitzen den plazaren inguruan.

Jaffako Atea da bigarren aterik garrantzitsuena. Bertatik igotzen da harresira. Suleiman sultanak agindu

zion berau eraikitzea Mimar Sinan arkitektoari etsaietatik babestea helburu, XVI. mendean. Ia lau kilometroko luzera du, eta almena eta dorre ugariz hornituta dago. Harresiko zati handi bat bisita daiteke eta txangoak hiriaren beste ikuspegi bat emango digu, desberdina, behean ikusiko ditugun kaleetan ibiliz lortu ezin dena. Harresietatik etxeetako teilatuak eta tenpluetako sabaiak ikusiko ditugu, eta Jerusalemgo biztanleen eguneroko bizitza ere esku-eskura izango dugu: eskolak, etxeetako patioak, olibondo gutxi batzuk, baratze eta lorategi txikiak, txoko galduak, umeak jolasean‌ Eta, noski, toki guztietan presente dauden soldaduak ere ikusiko ditugu. Teilatuetaraino ere iristen da gatazka lurrotan: ikusten diren bandera ia guztiak israeldarrak dira, haizeak Daviden izarra laztantzen baitu inguruotan, ez debekatutako lau koloreko bandera palestinarra. Auzo kristauan Vatikanoko bandera, austriarra, armeniarra, etiopiarra, greziarra, frantziskotarra‌ ere ikus daitezke, erlijio kastek jarritakoak guztiak eta kolono israeldarrek debekatzen ez dituztenak.

Juduen auzoa da hiriko berriena. 1967an Tsahal Israelgo armadak Jerusalem militarki okupatu zuenean hasi ziren berau eraikitzen. Bertako palestinarren etxeak suntsitu eta auzo berria altxatzen hasi ziren.

Kaleak berrituta daude, zabalagoak dira eta aurreko ia ezer ez da geratzen. 3.000 kolono inguru bizi dira bertan eta denda berri-berriak zein bitxitegiak daude nonahi. Aberastasunaren lekuko da auzoa. Auzoko izarra, berriz, Erosten Harresia.

Hilobi Santuaren eliza Hiri Zaharreko auzo kristauan dago. Kristauak erromesaldian joaten dira, Kristoren hilobia bertan omen baitzegoen.

43

Erosten Harresia judutar erlijioaren tokirik sakratuena da. Handik oso gertu Mezkiten Zelaigunea dago, musulmanentzat toki santuen artean hirugarren garrantzitsuena... eta munduko tokirik gatazkatsuena.

44

Auzo kristauaren zutabea Doloretako Bidea da, kristauen ustetan Jesusek Golgota muinorako bidean, heriotzara zeramatela, egindako azken ibilbidea. Eliza, komentu, tenplu txiki eta kristauentzako oroigarriak saltzen dituzten dendek hornitzen dute ibilbidea. Hilobi Santuan du amaiera, auzoaren bihotzean. Bertatik bertara daude patriarkatu greziarraren eta etiopiarraren egoitzak, ostatu frantziskotarra‌ Auzoan 2.000 palestinar kristau bizi dira eta gainontzeko auzotarrak kanpotik heldutako erlijiosoak dira: apaizak, monjeak, fraideak, mojak, sazerdoteak, artzain protestanteak‌ Siongo Atetik sartuta, auzo armeniarrean isiltasuna da nagusi. Denbora poliki pasatzen da hemen. Euren aberritik ihes egin zuten XX. mende hasieran turkiarren erasoetatik alde egiteko. Auzune oso hertsia da.

Ez da inor kalean ikusten. Auzo txikia eta bizitza sozial gutxikoa da. Jaime Deunaren katedrala eta patriarkatu armeniarraren egoitza dira eraikinik azpimarragarrienak eta badaude elizak, monasterioak eta apaiztegiak ere. Horrez gain, oroigarrien denda gutxi batzuk eta zeramikazko objektuen tailerrak aurkituko ditugu.

Aterik bereziena, hala ere, erabili ezin dena da: Urrezko Atea. XVI. mendean itxi zuten musulmanek

musulman ez zirenei Meskiten Zelaigunera sartzea galaraztearren. Juduek diote hortik etorriko dela Mesiasa mundua salbatzera, lehen ere hortik sartu baitzen (Ezekiel 44, 1-3). Gaur egun atearen aurrean hilerri musulmana dago.

Leku sakratuenak Hiru erlijio monoteista handienen toki sakratuenak hemen bertan daude, Jerusalemgo Hiri Zaharrean. Haram al-Shariff edo Meskiten Zelaigunea, musulmanen toki santuen artean hirugarren garrantzitsuena da.

Bertan dago Al Aqsako meskita (Meskita Urrunena), aurrez aurre Arrokaren Kupula duela; hain zuzen ere, bertatik igo omen zen zerura Buraq bere zaldiaren gainean Mekatik iritsitako Mahoma profeta. Arabiarrez Qubbet al-Sakhra izena du tenplu sakratu urdin honek, urre koloreko kupulari esker jada hiriaren sinbolo iraunkorra eta munduko eraikin ederrenetakoa dena; hain zuzen ere, 688 eta 691 artean altxa zuten Abd alMalik kalifa omeitarrak aginduta. Mende guztiotan hainbat aldaketa jasan ditu egungo itxura hartu arte.

Musulman ez direnentzat itxita dago, eta harri edo arroka bat du erdigunean, kupularen azpian. Tradizio

talmudikoaren arabera, Meskiten Zelaigunea Moria mendia da; bertan burutu behar zuen Abrahamek Isaac semearen sakrifizioa aingeruak gerarazi zuenean; ordainetan, behin patriarkak bere menpekotasuna erakutsi ostean, Jainkoak ahari bat eman zion.

Tradizio koranikoaren arabera, berriz, seme sakrifikatua Ismael izan zen.

Munduko punturik bero eta gatazkatsuenetakoa da Meskiten Zelaigunea. Egun oraindik ere juduek bereganatu nahi dute Arrokaren Kupula, tradizioaren arabera Jerusalemgo tenplua bertan baitzegoen orain dela 2.000 urte. Erromatarrek K.o. 70. urtean suntsitu egin zuten tenplua eta juduek ihesari ekin behar izan zioten, munduan zehar barreiatuz. Zutik geratu zen elementu bakarra tenpluaren mendebaldeko euste horma bat izan egun, Erosten Harresia –Aieneen Harresia bezala ere ezaguna da eta juduentzat munduko tokirik sakratuena da–. Jerusalemera itzultzean, juduek ez zekiten tenpluaren sanctasanctorum-a zehazki non zegoen, eta, hala, horma honetan hasi ziren errezatzen eta zirrikituetan Jainkoari mezuak uzten. Mendeetan barrena bertara hurbildu izan dira juduak euren tenplu sakratuaren suntsiketagatik negar egitera.

Orduak pasatzen dituzte hormaren aurrean errezatzen, dantzan, kantuan edo, are gehiago, helduaroari ongi etorria emateko Bar-Mitzvah erritua ospatzen.

Kristauentzat, berriz, Hilobi Santuaren Elizak hartzen du gunea. Euren ustez bertan zegoen Golgota mendia; hau da, erromatar eta juduek Jesus gurutzean iltzatuta hil zuten lekua. IV. mendean eraiki zuten basilika hau eta munduko zaharrenetakoa da. Azken hamasei mendeetan gatazka askoren iturburu izan da kristautasunaren barnean dauden adar eta Eliza desberdinen artean. Horregatik, tenpluko giltzak musulman familia baten esku daude.

Palestinar arabiarrak, errezatzen. Ez zaie batere erraza egiten beraien herrian bizitzea.

Harresitik kanpo Hiri Zaharretik kanpo ezin utzi bisitatu gabe Mea She’arim edo Ehun Ateen auzoa. Bertan sartzean XVIII. mendeko Ekialdeko Europa arnasten da, garai bateko Ukrainia, Polonia edo Hungariako ghetto juduen usaia nonahi nabari da; ez da harritzekoa, auzoa sortu zutenak bertatik heldu baitziren. Auzoan hitz egiten duten hizkuntza ere jatorri germaniarreko yiddisha da, izan ere, hebreera soilik liturgiarako erabiltzen dute.

Auzoan ultraortodoxoak bizi dira batik bat, bai hare45

Tenplu sakratu urdin honek arabiarrez Qubbet al-Sakhra izena du eta, urre koloreko kupulari esker, hiriaren sinboloa da. Musulman ez direnentzat itxita dago, baina tradizio talmudikoaren arabera, Mezkiten Zelaigunea ere Moria mendia da

diak bai hasidismoaren jarraitzaileak. Betiko janzkera eta ohiturak atxiki dituzte eta begiratu hutsean bereiz daitezke, nahiz eta, tradizioak tradizio, interneti edota telefono mugikorrari ez dioten uko egiten. Auzotar gehienek ez dute egungo Israelgo Estatua onartzen, ez dira soldaduskara joaten eta ez dute zergarik ordaintzen. Mesiasaren etorreraren zain daude. Izan ere, Tora sakratuaren arabera Mesiasaren etorrerarekin sortuko da benetako Israel. Ostiral gauetik larunbat gauera bitarterako sabbath eguna bera ere oso modu hertsian ulertzen dute auzoko ultraortodoxoek. Hala, edozein lan guztiz debekatuta dute asteko azken egunean, baita telebista edo etxeko argia piztea bera ere!

Palestinarrek Al Quds deitzen diote Jerusalemi. Juduek, berriz, Yerushalaim edo Bakearen Hiria. Paradoxikoa edo ironikoa izan daiteke, hormigoizko horma erraldoi batek bereizten baitu hiriburua Palestinako gainontzeko herrietatik eta bertan bizi direnek sarrera debekatuta baitute euren hiriburu historikora. Espiritualki hiru aldiz da santu Jerusalem, eta hiru bihotz ere badauzka: bertan atxilotu, epaitu, hil, lurperatu eta berpiztu zen Jesus; bertako mendi baten gainean zegoen juduen Jerusalemgo tenplua; eta bertatik abiatu zen Mahoma zerura bere zaldi gainean. Hiriaren karga sinbolikoa, horrenbestez, ikaragarria da. Bertan bildutako fede, estasi, fanatismo, sektarismo, biolentzia edota erlijio arteko lehiak edonor liluratu edo sorgin dezake. Edonor beldurtu. Hainbesterainokoa da ezen psikiatriko bat ere badagoen hirian ÂŤJerusalem sindromeaÂť sufritzen dutenentzat, hau da, hona iritsi eta lur hau zapaltzean pertsonaia biblikoekin identifikatzen diren horientzat. Ez da harritzekoa horrelakorik gertatzea hemen. Maitatua eta gorrotatua, santifikatu bezain madarikatua baita Jerusalem. Eta sakrifikatua. Ez da munduan hainbeste odol isuri duen hiririk. Hemen bazter bakoitzak hitz egiten du, historia bere erara kontatzen. Jesusen garaiko harririk apenas geratzen bada ere, mende luzeotan gertatutakoak bisitaria aparteko atmosfera mistiko batean murgilduko du. Kontatzen direnek, historia edo kondaira izan, lortu dute munduko biztanleen gehiengo batentzat egun Jerusalem lur sakratu izatea. Horrek egiten du David erregeak fundatutako hiria interesgarri. Al Quds bedeinkatu eta zigortua.

JERUSALEM

46

48

Alpe frantziarretan kokatuta, Italiako mugatik oso hurbil, Val d’Isère nazioarteko eski-estazio ospetsuen arteko zerrendan dago. Kirol zuriko zenbait txapeldunen sorterria da eta mendiaren xarmaren eta luxuaren arteko orekari eustea lortu du… baina, hori bai, zorroa bete-bete eginda eraman behar da Val d’Isère-ra, ez baita batere merkea.

Val d´Isere LUXUZKO ELURRA ALPE FRANTZIARRETAN

Testua: Marian Azkarate Argazkiak: Philippe Desmanzes eta Val d’Isèreko turismo bulegoa

49

VAL D’ISÈRE iroletako izarrak eta jende ezagun anitz bertaratzen dira denboraldiro Val d’Isère eski-estaziora. Kalitatezko ostatuek, eskaintza gastronomiko apartak eta arropa denda entzutetsuek luxuz janzten dituzte «village de charme» (herrixka xarmagarria) honen kale txukunak.

Hemen ere goi mailako nazioarteko eski-lehiaketak egin izan dira. Elur denboraldi osoan (azaroaren bukaeratik maiatzaren hasierara artekoa da) kalitatezko elurra bermatuta egotea eta edozein eski mailatarako eskaintza izatea dira Val d’Isère-rek «saltzen» dituen dohainak.

Val d’Isère-ren historiaren hasiera 1934. urtean kokatzen dute, horixe egiaztatzen baitute Tarentaise-ko haranean oraindik agerian dauden jatorrizko herrixkaren aztarna ikusgarriek. 1937tik aurrera, Alpeetako mendate altuenetik, Iseran-etik (2.770 metro), irits dai-

K

50

teke Val d’Isèrera. Tarentaise eta Maurienne haranak lotzen dituen mendate hau Frantziako Tour-eko ibilbidearen parte izan da behin baino gehiagotan.

Eskiatzaileen paradisua.

Alpe frantziarreko eski-estazio honek «Espace Killy» izeneko gunea Tiges-ekin partekatzen du, hau da, ondoan duen udalerriarekin. Killy guneak 156 eski-pista ditu, guztira 300 kilometro eskiagarri eta, inolako zalantzarik gabe, munduan dagoen eski domeinu handienetako bat dela esan daiteke.

Denboraldi osoan kalitate oneko elurrez «elikatuta» dago Killy gunea, nazioarteko kirol giroa du, eta domeinu eskiagarriaren kotak altuak dira: altuena 3.450 metrokoa eta txikiena 1.850 metrokoa. Maila guztietako pistak ditu: 22 berde, 61 urdin, 46 gorri eta 25 beltz, zehazki. Gainera, zailtasun baxuko hamar bat

pista doakoak dira; hasiberrientzat abantaila handia, mota honetako luxuzko pistetan ezer ordaindu gabe ikastea ez baita oso ohikoa.

Domeinu honek Neguko Olinpiar Jokoetan hiru urre irabazi zituen Jean-Claude Killy (1943) eskiatzaile frantziarrari zor dio izena. Haurtzarotik, lotura handia izan du Val d’Isèrerekin kirol frantseseko izen handi honek.

Tradizio handiko eski-estazioa dugu hau, kontuan izanik, noski, eskia 30eko hamarkadara arte ez zela kiroltzat hartu, eta udan ere eskia daiteke han, Pissaillas glaziarrean. Haurrentzat gune berezi batzuk atondu dituzte, hektarea bateko zabalera duen snowpark bat ere badute eta hasiberrientzat aipatutako inguru berezi hori doan...

Gainera, dekoratu zoragarri honetan Mont Blanc mitikoa ere izateak berebiziko xarma eta interesa ematen dizkiote gune honi. Are gehiago, nekez aurkituko dugu

eskiatzaile ilararik hango erremonte modernoetan (Eguberriko oporretan izan ezik, noski).

Teleferiko batek lotzen ditu gune biak, baina zailtasun txikiagoa nahi dutenak Val d’Isèren bertan dauden pistetan gera daitezke, non ez baita batere zaila malda berean pista gorri, urdin eta berdeak aurkitzea. Val d’Isèreko geltokitik erraz irits daiteke edozein eski-gunetara. Adibidez, lur azpiko Funival funikularrak La Daille barrutitik Rocher de Bellevarde-raino eramango gaitu; Joseray-etik telekabina bat igotzen da gailurreraino eta, hotzetik eta euritik babestuko gaituzten beste telekabina bat eta teleaulki bat Tête du Solaiseraino igotzen dira. Hemen ere erremonteetan mugitzea erraza da, ez baita ilara askorik egoten. Horietako zazpi doan dira.

Ausartenek adrenalina pixka bat bota dezakete pistaz kanpoko gune birjinetan (10.000 hektarea), baita

Elurrarekin lotutako edozein kirol mota, snowbike-a kasu, egin daiteke Savoiako eskiestazio ospetsu honetan. Erdigunean lasaitasuna da jaun eta jabe.

Face de Bellevarde gune mitikoan ere. Azken honek mundu mailako ospea du, 959 metroko koten arteko aldea dela-eta. Hemen egin dira, besteak beste, 1992ko Neguko Olinpiar Jokoak eta 2009ko Munduko Txapelketa.

Oinezkoen eremuan, autorik ez.

Egurra, harriak eta arbel-teilatuak nagusi diren herri xarmant honetako giro lasaia oso atsegina da. Eta hainbeste bisitari izanik nola liteke hain lasaia izatea? Batez ere, oinezkoen eremua delako. La Daille eta Le Fornet barrutietan banatuta, erdigunea oinezkoentzat soilik da eta, horrez gain, aparkaleku murrizketek (era burutsuan eginak) asko laguntzen dute. Val d’Isèrera autoan etortzeko asmorik baduzu, zure aurrekontuari aparkalekuaren prezioa gehitu beharko diozu nahita nahiez, ez baituzu erraz aurkituko doako aparkalekurik –ia ezinezkoa egingo zaizu, egia esan–. Ados, Savoiako eski-gune hau ez da batere merkea, hemengo eskaintza

ez baita poltsiko guztietarako. Adibidez, har ditzagun ostatuen eta forfaiten aurtengo prezioak: 2014-2015 sasoiari dagokionez, egun erdiko forfait bategatik 38,50 euro ordaindu beharko dituzu, eta 50 euro egun guztiagatik. Killy gunea ez da merkeagoa; 40 euro balio du egun erdiak eta 52 euro egun osoak.

Val d’Isère ospetsua da, era berean, après-skiagatik.

Pistak ixten dituztenean, eskiatzaileak tabernetan, pubetan edo diskoteketan elkartzen dira; eskaintza oso zabala da. Denetatik dago hemen, zuzeneko musika eskaintzen duten txoko intimoak eta tekno musika eskaintzen duten diskoteka zaratatsuak, besteak beste.

Hauetako bat, Doudoune izenekoa, elur azpian dago literalki; eski-pisten arteko bidegurutze batean, hain zuzen ere.

VAL D’ISÈRE

Egurra, harria eta arbel-teilatuak nagusi den estiloa bere horretan jarraitzen du Alpeetako eski-estazio honetan.

52

hutsa

bidelaguna 76

hutsa

proposamen tematikoa: Munduko bost altxor ezkutu gogoan hartu Chicagoko Rookery Building eta Maldivetako ÂŤizar itsasoaÂť hitzorduak Rainbow Serpen Festival jaialdia Australian liburuen txokoa Euskal Herria, irudietan laburrak

53

proposamen tematikoa

MUNDUKO BOST ALTXOR EZKUTU Munduko toki ikusgarrienak ezagutzen dituzu eta gutxik bisitatu dituztenak ezagutzeko gosea duzu? Horixe bera galdetu zien CNNk Tony Wheelerri (Lonely Planet bidaia konpainiako sortzailea) eta Vince Michaeli (Global Heritage Fundeko zuzendaria). Bakoitzak pare bat altxor aipatu behar zituen... eta zerrenda honetan daude, baita Wheelerrek eta Michaelek aipatu ez zituzten beste batzuk ere!

1.- Pingyaoko hiri zaharra (Txina) Txina zaharra nolakoa zen irudikatu nahi baduzu, abiadura handiko tren baterako txartela hartu eta 700 kilometroko bidaia egin dezakezu, Txinako hego-mendebalderantz. Abiadura handiko trenean lau ordu beharko dituzu hara iristeko; ohiko trenetan, berriz, 10 edo 14 ordu. Pingyao hiria «han» etniaren hiria da, Ming eta Qing dinastien garaietakoa (1368-1911).

Dinastia horien garaiko patioak dituzten 4.000 bat eraikin oraindik ere zutik daude, baita garai bereko harresia ere, 6 kilometroko luzerakoa. Txinako banketxeen zentroa izan zen XIX. eta XX. mendeetan, eta hando eraikin ikusgarrietako batzuk hiriaren aberastasunaren lekukoak dira.

2.- Chavín de Huantar (Peru) Perura doazen gehienek Limatik hegaldi azkar bat hartuta Cuzcora salto egiten dute, XV. mendeko Machu Picchu gune historikoa ezagutzeko.

Baina inguruotan mende batzuk zaharragoa den gune bat balego? Peruko kulturarik zaharrenetako bat, Chavín de Huántar kultura, izen bereko kokapenean finkatu zen, K.a. 1.500. urtearen eta K.o. 400. urtearen artean.

Chavín leku arkeologikoa itsasoaren mailatik 3.180 metrora dago, Limatik 250 kilometrora. Adituen ustez, erromesaldi erlijiosoen gunea izan zen kolonaurreko erlijio andetarrentzat.

Limatik Huaraz herrira doan autobusean (zortzi orduko bidaia) iparrera igo ondoren, gero beste lau bat orduko autobus ibilbidea dago.

54

3.-Catalhoyuk (Turkia) Istanbul bisitatu beharrean, hegoaldera jo dugu, nahiago izan baitugu hiriburutik 700 kilometrora dagoen Catalhoyuk esploratu. Zibilizazio zaharren zaleek gustukoa izango dute 10.000 urteko herri neolitiko ospetsu hau, oso ondo zainduta baitago. Hemen, gizakiok nomada izatetik bizitza sedentariora nola egokitu ginen islatzen da, baita bertakoen artean nola antolatu ziren eta beraien kultura nola garatu zuten ere.

Tenplu gune ikusgarri bat baino, nekazaritza komunitate bat aurkituko dugu hemen. Herrixka hau Ekialde Hurbileko zibilizazioaren jatorritzat jotzen da. «Hona ez da ia inor etortzen», esan du Tony Wheelerrek. «Askoz ere ospetsuagoak diren Turkiako beste gune arkeologiko greziar eta erromatarrek ez bezala, leku honek zerbait misteriotsua duela esango nuke».

4.-Hampi (India) Vijayanagar-eko azken erreinu hinduaren azken hiriburua izan zen Hampi. Indiako hegoaldean dago, Goa eta Bangalore hirietatik sei ordura. Deccan konfederazio musulmanak bereganatu zuen Hampi, 1565ean, eta arpilatu eta gero, hiria hutsik gelditu zen. Hainbat tenpluk oraindik ere zutik diraute, Krishna tenplu taldeak, Chandramauleshwar, Ramachandra eta Hazara tenpluek, adibidez, eta garai haietako aztarna ugari aurkitu daitezke. Vincent Michaelen ustez, «lurraren zibilizazio zaharrenetako baten testamentu ikusgarria da».

5.-Banteay Chhmar (Kanbodia) Angkor Wat tenplua da Kanbodiako Angkor-eko leku arkeologiko ospetsueneko lekurik ezagunena. Askoz ezezagunagoa da, baina hala eta guztiz ere aztarna arkeologikoei dagokienez aberatsa, Kanbodiaren iparekialdean dagoen Banteay Chhmar (Katuen Gotorlekua) tenplu gunea. Jayavarman VII.a erregearen (1181 K.o. - 1219 K.o.) agindupean eraiki zuten. Angkor Wat-etik hiru ordura dago eta bere behe-erliebengatik da ezaguna, batez ere.

1990eko hamardakan, harrapakatzaileek behe-erliebe ugari lapurtu zituzten, eta hau dela-eta Vincent Michaelen Global Heritage Fund elkartea salba daitekeen artea babesteko ahaleginetan ari da.

1

5

3

2

4

HITZORDUAK hutsa

Lexton (Australia) • Rainbow Serpent Festival • Urtarrilaren 23tik 26ra

NARA (JAPONIA)

ustraliako aborigenek milaka urtetan egin duten bezala, jaialdi honetara bertaratzen direnak lurrari lotuta sentitzen dira musikari, dantzari eta arteari esker. Ostadarreko sugearen mitoa, aborigeneen kulturan denik eta garrantzitsuena, bere egin dute Australiako Egunaren harira antolatutako lau jaiegunetan Victoria eskualdeko Lexton herrixkara munduko puntu guztietarik iritsitako gazteek. Jaialdiak bide luzea ibili du 1998an hasi zenetik, baina zaletu fidel askorentzat urtero galdu behar ez den hitzordu bihurtu da.

Bost eskenatokietan musika elektronikoaren estilo desberdinak entzun daitezke –agertoki nagusiko psytrace gogorretik hasita chillout guneko lasaitasunera–, baina, bertan, kabareta eta zirkoa ere gozagai dira.

A

Wakakusa Yamayaki Urtarrilaren 24a 342 metrotako garaiera du Wakakusa mendia.

Urtero muina guztiari sua ematen diote inguruotan dauden bi tenplu budisten arteko aspaldiko liskar baten oroimenean. Horietako bat Todi-ji tenploa da, ospetsua Budaren eskultura handi bat duelako. Milakara bisitari erakartzen du ikuskizun hau su sakratuan pizten den argi zuzi batekin hasten da. Eta mendiari sua eman ondoren, 200 suziri jaurtizen dituzte. http://www.jnto.go.jp/eng/location/spot/festival/yamayaki.html

http://www.rainbowserpent.net

LERWICK (ESKOZIA) Up Helly Aa Urtarrilaren 27a Neguko jaialdi honek sua dakar iparraldera, Helly Aa Europako su-jaialdirik handiena baita. Shetlands uharteak, Eskoziako uharterik iparraldekoenak, vikingoen harrapaketen helburu izan ziren iraganean. VIII. mendean, gainera, vikingoek inguru hau bereganatu zuten eta nordikoen esku egon ziren Eskoziak XVIII. mendean berreskuratu zituen arte. Jaia zaharra da oso. 1824ko testu batean, misiolari metodista bat marinelez eta soldaduen mozkorraldietaz mintzo da... eta haiek eragindako suteez ere bai. Beraz, urtarrileko azken asteartean, Lerwick, uharteetako hiriburura, vikingo bihurtzen da. http://www.uphellyaa.org 56

hutsa

erakusketa

JEFF KOONSEN POP MUNDUA, PARISKO POMPIDOU GUNEAN IKUSGAI unduaren ikuspegi lasai eta alaia aldi berean, baita minimalista ere, pop, naif edota kitsch ukitukoa, pornografikoa... Parisko Pompidou gunean ireki berri den Jeff Koons egile estatubatuarrari eskainitako erakusketa ez da epel uzten zaituen horietakoa. Orain ere, 59 urteko burtsa-artekari ohi honen aurkariek, anitz ditu eta, izango dute zer kritikatu. Dena dela, Koons itzal handiko egilea da; iaz enkantean jarritako laranja koloreko «dog» erraldoi bat 58 milioi dolarretan (46,7 milioi euro) saldu zen eta, era horretan, merkatuko artista bizidun garestiena bihurtu zen. Parisen erakusten dituen ehun bat piezak Jeff Koonsen lantegitik atera dira; bertan, 150 lagunek egiten dute lan.

Erakusketa apirilaren 27ra arte egongo da ikusgai.

M

https://www.centrepompidou.fr

GONDAR (ETIOPIA)

PARK CITY (AEB)

Timkat Urtarrilaren 19a Timkat hitzak «bataioa» esan nahi du amhareraz eta, jai honen bidez, Jesus Jordaneko uretan bataiatu zutela ospatzen du Etiopiako eliza ortodoxoak. Kolorez betetako ospakizuna da; apaizen jantzi koloretsuak, eliztarrak gotik behera zuriz jantzirik uretan bataioa hartzen, haurrak lore sortekin... eta hori guztia Fassil Ghebbi gotorleku ikusgarrian. Unescoren Gizadiaren Ondare izendatuta dago Fassil Ghebbi eraikin multzoa eta ez da harritzekoa. Laukia da, 70.000 metro koadro ditu eta, Erdi Aroko egitura hau dela eta, Gondarri «Afrikako Camelot» deitzen zaio.

Sundance zinema jaialdia Urtarrilaren 22tik otsailaren 1era Sundance jaialdia Ipar Amerikako zinema independentearen jaialdirik garrantzitsuena da. Bere sortzaile Robert Redford aktoreak 1981ean lankide eta lagun taldea bildu zuen Sundance Institute sortzeko. Institutuak zuzendari eta gidoigile hasiberriak laguntzeko xedea du, hala nola Hollywooden sarbiderik ez duen zinema dramatiko independentearen zein dokumentalaren garapena laguntzekoa. Urtero 400 zinemagile elkartzen dira Utahko mormoien hiriburuan, laku gaziaren ertzean. http://www.sundance.org /festivals/sundance-film-festival

ELKO (AEB) National Cowboy Poetry Gathering Urtarrilaren 26a Urtero cowboy mordoa elkartzen da Nevadan beraien bizimodu gorabeheratsuan oinarritutako olerkiak irakurtzeko. Sinesgarria badirudi ere, cowboyek poesia maite dute... ia beraien zaldiak maite dituzten bezainbeste (olerki mordoa idatzi dira zaldiei buruz). Belardietatik zaldi gainean ibiltzeak hausnartzeko denbora asko uzten du. Maitea dutenari edo galdu duten amodioari buruzko olerkiak idazten dituzte. Eta mota honetako milaka cowboy olerkari elkartzen da urtero Nevadako Elko hirian olerkiak entzun eta irakurtzeko. http://www.westernfolklife.org/General-Information-on-the-Gathering/national-cowboy-poetry-gathering-home-page.html

57

hutsa

liburuen TXokoA

EUSKAL HERRIA IRUDIETAN hutsa

Euskal Herria. Historia, paisaia, kultura Hector Ortega eta Alberto Muro Euskaraz, gazteleraz, frantsesez eta ingelesez Sua-Elkar, 2014 160 orrialde. 29,50 euro

ector Ortega kazetariak idatzitako testuak eta Alberto Muro argazkilari ezagunaren irudiak biltzen ditu Sua argitaletxeak eta Elkar fundazioak elkarlanean argitaratu duten liburu ikusgarri honek. Muro, azken hamar urteetan, “Euskal Herria” eta “Nora” aldizkarietarako argazkiak ateratzen aritu da, eta horretarako, lan horiek egiteko, Euskal Herri osoan ibili da. Horien guztien bilketa eta hautaketa da kaleratu berri duten argazki liburua. Murok argi du zer motatako liburua den: «Hau paisaien liburu bat da: paisaia kultural, gizatiar eta naturalenak, azken finean». Testuei dagokienez, Hector Ortega kazetariaren hitzetan, lan honekin, lehenik eta behin, «Euskal Herria kokatu eta edukiz betetzen» saiatu dira, eta horregatik, gure natura ardaztzat hartu dute. «Hau gonbidapen bat da, jendea Euskal Herria maitatzera, ezagutzera kitzikatu nahi dugulako eta, liburu honen bidez, gurean gehiago sakontzeko aurrerapauso gehiago egitera», esan du, hitz gutxitan laburtzeko. Bai bertakoentzat bai bisitarientzat erabilgarria izatea nahi dute, eta, horregatik, euskaraz ez ezik, gaztelaniaz, frantsesez eta ingelesez ere argitaratu dute.

H

hutsa

El peatón de París León-Paul Fargue Errata Naturae, 2014 272 orrialde. 19,50 euro

hutsa

piko eta modernoa da liburu hau, xehetasun txikien «omenaldi bat» dela kontsidera daiteke. Parisi buruz idatzi den libururik ederrenetarikoen artean dago, maisulana da eta bertan mota guztietako aurkikuntzak daude: poetikoak, historikoak, narratiboak, umorezkoak...

Léon-Paul Farguek (Paris, 1876-1947) urte batean idatzi zuen “Le Piéton de Paris”. 1939an argitaratu zioten eta liburuak planosekuentzia bakarra dela ematen du, plano segida bakar eta modulatu bat, edo biratzeari utzi ez dion kaleidoskopio bat. Errata Naturaek kaleratu duen gaztelerazko bertsio honetako hitzaurrea Andrés Trapiellok idatzi du.

E

hutsa

hutsa

hutsa

ZAPOREEN BIDEZ BIDAIATZEKO AUKERA

PARIS, PLANOSEKUENTZIA BATEAN ERROMARI BURUZKO EGUNKARIA rromari buruz idatzi duten beste hainbat idazlek bezala –Goethek eta Stendhalek, kasu–, «hirien hiriaren» ikuspegi pertsonala islatu du Javier Revertek egunkari baten itxura hartu duen liburu honetan. Bere estilo imitaezinean, pasioa, kultura, historia, poesia, umorea eta samurtasuna nahasiz, idazleak Betiereko Hiriaren erretratua egin du.

«Begiak itxi eta koliseoa gauez imajinatzen dut, suak tenpluen ondoan erretzen eta jainkoak goratzen dituzten kantuak (...). New York sortu baino lehenago, gizakiak ez zuen Erromaren eraikuntza baino lan itzel eta asmo handiagorik gauzatu».

E

Un otoño romano Javier Reverte Plaza y Janés, 2014 320 orrialde. 20,90 euro

onely Planet argitaletxe ezagunak sukaldaritzari buruzko liburu-bilduma berri bat zabaldu du. Bertan, munduan dauden zaporeen bidez, bidaiatzeko beste modu bat proposatzen digu, eta bide batez, gertutik ezagutu ahal izango ditugu munduan dauden sukaldaritza aberats eta askotarikoak. 30 errezetaz osatutako aukeraketa bat kaleratu du, azalpen argiekin eta argazkiez lagunduta. Tematikoki antolatu ditu, lekuko gastronomiaren arabera: barazki platerak, sarrerak, zopak eta entsaladak, arroza duten platerak, kaleko janaria, gozoak... Era berean, plater hauek probatu ahal izateko hainbat helbide ematen ditu.

L

Mis recetas Made In...

Hainbat egile Lonely Planet, 2014 72 orrialde. 8,95 euro

ORIA IBAIAN ONTZIAK EGITEN ZITUEN FAMILIA an mardul honek Oria ibaiaren ubidean ontzigintzaren eraikuntzan profesionalki lanean aritutako Mutiozabal leinuaren hiru belaunaldi ekartzen ditu gogora. Bere orrialdeetan, familia honen bilakaera islatzen da, beren jatorri apaletik hasita ia XIX. mende osoan Gipuzkoako ontzigintzan izan zuten garrantziraino.

Lourdes Odriozola historiagileak mota guztietako artxiboak arakatu ditu gure ontzigintzaren kronikatzat jo daitekeen liburu hau gauzatzeko; horien artean, Donostiako Aquariumekoak, bertan baitaude mutiozabaldarren artxiboak.

L

Mutiozabal Lourdes Odriozola 212 orrialde eta DVDa. 29,90 euro

59

Gogoan hartu hutsa

ROOKERY BUILDING CHICAGOKO IPAR-BELEEN DORREA

Turista askorentzat Chicagora gerturatzeko arrazoi nagusietako bat munduan eraiki ziren lehen etxe-orratzak bertatik bertara mirestea da. Chicagoko Eskola bezala ezaguna den korrontearen arkitektoak aitzindariak izan ziren ia zerua urratzeko gai ziren etxeak eraikitzeko lanetan. 1871n hiria suntsitu zuen sutearen ondorioz, Chicago berreraiki behar izan zuten. Uneko arkitekto onenei deitu zieten, Chicago berria, erabateko askatasun sortzailea eta aurrekontu handiak eskinita, berregiteko eskatuz. Orduan, Frank Lloyd Wright edo Mies van der Rohe bezalako egileek bere garaiko berrikuntza arkitekto-

niko handienen erakusgarri bihurtu zuten Amerikako Estatu Batuetako hiri handi hau.

Chicagotik ibiltzea, beraz, gozamena handia da arkitekturaren zaleentzat. Hiriaren erdigunean, Rookery Building dago, denborarekin hiriko eraikin adierazgarrienetariko bat bihurtu dena.

1886an eraikia, Daniel H. Burnhamek (1846-1912) eta John Welborn Rootek (1850-1891) diseinatu zuten eta bere garaiko etxerik garaiena izan zen, hamabi solairurekin. Rookery Buildingeko halla ikusgarria da oso eta Frank Lloyd Wrighten ukitua soma daiteke ahalegin handirik gabe. Chicagoko monumentu izendatu zuten 1972an eta hiru urte beranduago Nazio-Monumentu Historikoaren izendapena jaso zuen.

Rooten eta Burnhamen diseinua.

Eguzkia islatzen duen urre koloreko eraikina da Rookery Building.

Esaten dutenez, Rookery izenarekin ÂŤbataiatzearenÂť arrazoietako bat bere hormak ipar-beleen bizileku ohia izatea da (rookery hitzak ipar-bele esan nahi dtu euskaraz); beste batzuek, ordea, beste esanahi maltzurrago bat ematen diote izenari, garai batean, erakin honetan zegoelako kokatuta hiriko udaletxea. Garai hartako politikariak ez ziren oso maitatuak, antza.

Rooten eta Burnhamen diseinua berritzailea zen oso, batez ere, altzairua, burdina eta hormigoia uztartu zituztelako eraikuntzan.

Gainera, argia eta airea sartzen uzten zuen galeria bat egin zuten eraikinaren barnean. Elektrizitatea oso ohikoa ez zen garai hartan, eta sistema honi esker argiztatu ahal izan zuten eraikina. Galeria honen beheko aldean, burdina forjatuzko sabaia duen patioa sortu zuten, gaur egun Rookery Buildingeko tokirik miretsiena dena, alegia. http://therookerybuilding.com/

60

hutsa

IZAR ITSASOA MALDIVETAN Maldivetako Errepublika osatzen duten 1.200 uharteen artetik (atoloietan eratu dira 26) bat nabarmentzen da, hain juxtu, eguzkiaren azken printzak erortzen direnean bertako itsasbazterrek hartzen duten itxura luminiszenteagatik.

Vaadhoo uharteez ari gara, Maldiven iparraldean dagoen Raa atoloian kokatutako paradisua dirudien inor gabeko uharte ikusgarriez, hain zuzen. Gauero, Vaadhooko hondartzan, munduan oso toki gutxitan gertatzen den argi-ikuskizun baten emanaldia dago, «izar itsasoa» izenarekin ospetsu egin dena.

Baina fenomeno hori artifiziala al da? Ez, benetakoa da, eta guztiz naturala gainera, bioluminiszentziari esker gertatzen baita, hots, organismo bizidun batzuek argia sortzeko duten ahalmenagatik.

Kasu honi dagokionez, Vaadhoo uharteko hondartzak distira egiten du iluntasunean fitoplanktona oxigenoarekin kontaktuan jartzen denean. Jatorri begetaleko bizidunek modu honetan erantzuten diote itsasoari, honek mugiarazten dituenean eta oxigenoarekin harremanetan sartzen direnean.

Dena dela, bioluminiszentziaren fenomeno hau ez da toki bakarrean gertatzen gure planetan, Puerto Ricon kokatuta dagoen Urmael Handian ere antzeko zerbait gertatzen da eta.

Bertako hiru badiatan, urak egindako edozein mugimenduk

mikroorganismo batzuengan eragin berbera du, bat-batean argiztatu egiten direlako, baina ez bakarrik mikroorganismo horiek, baizik eta ikutzen duten edozer. Beraz, uretan eskua sartuz gero, eskua bera ere «piztu» egingo zaizu.

Ang Leek zuzendu zuen “Life of Pi” (2012) film ederreko eszenarik gogoratuenetariko batek Vaadhooko argien magia islatzen zuen.

LABURRaK hutsa

RIO DE JAINEIROK BADU HONDARTZA NUDISTA BAT uropan ohikoa da hondartzetan top-less egitea, baina Brasilen ez, ordea.

Gauzak aldatzen ari dira, dena dela, jada ofiziala baita: Rio de Jaineiron nudismoa egin ahal izango dela hemendik aurrera.

Aukeratutako hondartzak Abricó izena du (Praia do Abricó portugesez) eta hiriaren mendebaldean dago, Grumari auzoan. Hondartza ederra da, ia idilikoa, urre koloreko harea garbikoa eta landarediaz eta haitz handiez inguratua.

E

62

«THE WALKING DEAD»-I ESKER, TURISTA ANDANA

he Walking Dead”, etorkizun post-apokaliptiko bateak mundua zonbi basatiz beteta irudikatzen duen telesail beldurgarriak onura asko ekarri dizkio Atlantari. Astero milioika ikusle pantaila aurrean elkartzen dituen serie hau Atlantan grabatzen denez, hainbat agentziak zonbiekin lotutako bira tematikoak antolatu dituzte. Atlanta Movie Tours-ek antolatzen duena (50 euroen truke) da arrakastatsuena, 10.000 bezeroen muga gainditu baitu agentzia honek. Mota askoko ibilbideak daude; adibidez, Atlanta hiriko Nelson Street Bridge-ra eramaten gaituena.

Lehenengo denboraldian Rick Grimes sheriffa zaldiaren gainean azaltzen zen bertan.

T

hutsa

ilboko aireportuko datorren udako egutegiak beste hegaldi erregular berri bat izango du. CSA airelinea txekiarrak iragarri duenez, La Paloma eta Pragako aireportuaren artean, astean bi konexio ezarriko ditu ekainaren 1etik irailaren 30era bitartean. Pragatik ostegunetan eta igandeetan aterako dira hegaldiak, eta Bilboko plataforman lo egin ondoren, itzulerako bidaia egingo dute ostiraletan eta astelehenetan.

Joaneko txartelak 114 euro balio du eta joan-etorriak, aldiz, 208 euro.

B

hutsa

hutsa

hutsa

BILBOREN ETA PRAGAREN ARTEKO HEGALDIA UDAN

ANTZARREN IBILBIDEA EGIN DAITEKE ORAIN

egaztiak ikusteko Urdaibai Bird Center zentroak turismoko produktu berritzaile bat garatu du, Europan zeharreko natura esperientzia berri bat ezartzeko. Ibilbidea Done Jakue Bidearen antzekoa izango bada ere, oinarria antzarren migrazio-bidaia izango da. Gainera, Europako natur eremu zoragarrienak ezagutzeko aukera emango du.

Ibilbide handi hori bizitzan zehar osatu ahal izango da, eta horretarako bidaia batzuk egin beharko dira. Europako natur eremuetan kokatutako bisitari zentroen sare batek jasoko ditu bidaiariak. Turistek Europako hainbat herrialdetako (Finlandia, Suedia, Danimarka, Alemania, Holanda, Belgika eta Frantzia) natur eremuak bisitatuko dituzte.

H

LIKIDOEN ESKANERRA AIREPORTUETAN railaren 11ko atentatuen ostean, nazioarteko hegaldietan ezarri zen debeku gogaingarri bat desagertu daiteke aurki; alegia, eskumaletan 100 mililitro baino gehiagoko edukiontzirik ezin eramatea. Orain, arau hori indargabetu dezakeen likidoen eskaner bat probatzen hasi dira Europako 65 aireportutan.

Insight100 izena du eta edukiontzia zeharkatzen duen laserra darabil, edukiontziko likidoaren, gelaren eta hautsaren «aztarna molekularra» egiten duena.

Horrela, edukiaren egitura kimikoa identifikatu ahal izango dute, eta «aztarna» hori substantzia arriskutsuen datubase batekin erraz alderatu.

Probak bost segundo baino ez ditu behar izango, egileen arabera.

I

GURPILDUN MALETEN DEBEKUA VENEZIAN eneziako Udalak 100 eta 500 euro bitarteko isunak jarriko ditu hirigune historikoan plastikozko gurpildun maletak erabiltzeagatik. Auzokideen kexek eragindako neurria da, zaratagatik kexa ugari iritsi baitzaizkio Udalari. Veneziak urtero jasotzen dituen 22 milioi turista inguruk diru asko uzten dute, baina, era berean, gogaitu egiten dituzte alde zaharrean bizi diren 57.000 auzokideak.

Hotel gehienak alde zaharrean daude eta maletek sekulako zarata sortzen omen dute.

Maiatzean jarriko da indarrean debekua. Hori bai, onartuko diren maleta bakarrak gomazkoak edo pneumatikozko gurpiltxoak dituztenak dira.

V

hutsa

hutsa

ERREUMATISMOAREN AURKA, HAREA-BAINUAK SAHARAN Goizeko eguzkiaren lehen printzak Erg Chebbi-ren gailurren atzean agertu orduko, gazte batzuk lanean ari dira dunetan zuloak aitzurtzen turistei ostatu emango dieten jaimen ondoan. Gehienak Ait Atta-ren tribu berberekoak dira, iraganean nomadak izandakoak. Garai berrietara egokituz, nazioartean gero eta indar gehiago duen osasun-turismoa jorratzen dute Marokoko inguru honetan. Hogei kilometroko luzera duen erg-ari esker, edertasunez beteriko egunsentiez gozatzeko aukera dago Merzougan. «Saharako atea» bezala ezaguna den herrixka honetan, «hareaterapia» lantzen dute.

Harea-bainuak erreuma, poliartritisa, lunbalgiak eta azalaren gaixotasunentzat onuragarriak omen dira.

hutsa

KAPSULA APARTAMENTUAK BABESTEKO BORROKA

hutsa

Tokioko Shimbashi barruti finantzarioan dagoen Nagakin Capsule Tower eraikina ez eraisteko crowfunding kanpaina jarri dute martxan. 1972an eraikitako itxura futurista duen dorre honek 140 gelatxo ditu, bakoitza 10 metro koadrokoa. Azken trena galtzen zuten langileek ostatu har zezaten diseinatu zen; egun, bulegoak eta etxebizitzak hartzen ditu.

hutsa

hutsa

IRANEK NAZIOARTEKO BISITARIAK NAHI DITU

HABANAKO BADIAN ITSAS PASEALEKUA EGINGO DUTE Bost mendetan Kubako itsas-trafikoaren bihotza izan diren Habanako portua eta badiari erabateko aldaketa egiten ari zaizkie, trafikoa Marielen zabaldu berri den megaportura bideratu ondoren. Portuko etorbidea berriztatzeko proiektu honen lehen emaitzak 2015ean ikusiko dira, Habanak 500 urte beteko dituen urtean, alegia. Orduan berrinauguratuko da Paula zumardia; ur gainean argitutako 156 metroko itsas pasealekua izango da.

Turistaz betetako autobusak Persepoliseko gune historikoaren sarrerara itzuli dira. Iran atzerriko turistak erakartzen hasi da, baina hilzorian den bertako turismo industriak oraindik ere lan asko du. Europar turistak ugaritu dira aurten, % 35, eta on egin dio horrek nazioarteko zigor ekonomikoek itota duten herrialde honi. Baina egitura turistikoak falta dira eta, era berean, gainditu beharreko beste oztopo batzuk daude, janzkeraren kode islamiarra, kasu (emakumeek beloa eraman beharra edota gizonei galtza motzak erabiltzea debekatzea, besteak beste).

63