s a n a t o r i o Μεταξάς Μιχαήλ Χρωματα Φθισης
Σίμος Νίκος | Ζιγκλέρ - Έβελιν | Μεταξάς Μιχαήλ
1
SANATORIO -ΧΡΩΜΑΤΑ ΦΘΙΣΗΣ - ΜΙΧΑΗΛ ΜΕΤΑΞΑ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ – ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ 5|ΑΝΔΡΟΝ ΣΕΛ. 106 ΑΘΗΝΑ 2019 ΑΘΛ.Ε.ΠΟΛΙ.Σ. ISBN: 978-618-5323-40-0 ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΠΕΝΤΑΝΔΡΟΝ
s a n a t o r i o Χρώματα Φθίσης
Μ ε τ α ξ ά ς
αθήνα 2019
Μ ι χ α ή λ
πρόλογος Τουτ’ η ζωή που ζούμε είναι γελοία, μα δεν υπάρχει κι άλλη να διαλέξεις. Γράφουμε, ερωτευόμαστε, όλο λέξεις, πεθαίνουμε και μπαίνει μια τελεία.
Φυτώρια επιθανάτιας έμπνευσης και δοκιμαστήρια πικρού ρεμβασμού. Στα Θεραπευτήρια αυτά ο αγωνιώδης εναγκαλισμός του φλοίσβου στο στυφό δειλινό προϊδεάζει έναν ακόμη θάνατο, μια ακόμη αναχώρηση για το ξεροτόπι της λησμονιάς. Στα Σανατόρια τα φάρμακα μυρίζουν θάνατο, μα δελεάζουν τον επισκέπτη να εναντιωθεί στο αποτύπωμά τους, τον προκαλούν να ακροαστεί τις άφυλες φωνές και τους ανατριχιαστικούς ψιθύρους των φαντασμάτων τους. Στα Σανατόρια μόνο οι ξελογιασμένοι μπορούν ν’ αφουγκραστούν ανάμεσα στις ρομαντικές ρίμες του ποιητή τον βήχα και τον πόνο και άλλοτε παραφράζοντας τον ποιητή, να νοιώσουν τον βοριά να τους σηκώνει στα φτερά του και γοργά να κατεβαίνουν στον ύπνο τον βαρύ κι ατάραχο των άτυχων ψυχών, των καταραμένων. Στα Σανατόρια η αρρώστια θερίζει τους εξαθλιωμένους και ανήμπορους, μα και καρπίζει τα λογοτεχνικά μυαλά αφού σε τούτο το θανατερό περιβάλλον ανθίζει με φρίκη η Τέχνη, αυτή η ακένωτη πηγή ελπίδας.
Στα ερείπιά τους σήμερα ο ευλαβής επισκέπτης διαπιστώνει την λεηλασία μιας ιστορικής περιόδου, σαγηνεύεται από τις άγνωστες μικρές ιστορίες που τον περιστοιχίζουν και με θλίψη καυτή, σαν εκείνον τον πυρετό που τότε έλιωνε την κέρινη σάρκα, απ’ τα αφύλακτα παράθυρα θα νοιώσει τα στοιχειά του παρελθόντος να τον ζώνουν και με πείσμα να προσπαθούν να τον διώξουν. Γιατί κανείς δεν έχει το δικαίωμα να βρίσκεται εκεί. Κανείς δεν έχει σήμερα το στίγμα, ούτε έχει υποστεί την κοινωνική βαρβαρότητα της απομόνωσης. Ουδείς προσφέρει, μα όλοι καταστρέφουν γιατί δεν θέλουν να θυμούνται, ούτε θέλουν να τους θυμίζει τι υπήρξε.
6
Το Σανατόριο Νταού Πεντέλης, όπως εξάλλου τα περισσότερα, αν όχι όλα οικοδομήθηκε στην υπερορία των Αθηνών και μόλις λίγα χιλιόμετρα δυτικά της Ραφήνας, στις αρχές του 20ου αιώνα (1929)*. Στην πολυκύμαντη ιστορία του εναλλάσσονται η φυματίωση, το αντάρτικο και αργότερα, τέλη της δεκαετίας του ’60, το παιδιατρικό νευροψυχιατρικό νοσοκομείο. Το τσιμεντένιο κουφάρι του, απόκοσμο σήμερα, μα ένδοξο και περικλεισμένο από πλούσιο πευκοδάσος τις αλλοτινές εποχές, υπομένει καθημερινά τη φθορά, την αδιαφορία ως το βέβαιο τέλος του. Θρηνητικός απόηχος αυτό το λεύκωμα, στο μνημείο τούτο που κανείς δεν θέλησε να περιλάβει στη συλλογική μνήμη, αλλά επίμονα το αποβάλλει στο περιθώριο της ιστορίας. Ίσως τελικά αυτή είναι και η μαγεία των μνημείων τούτων, ότι δεν ανήκουν σ’ αυτόν τον κόσμο, αλλά στον κόσμο της ενοχής και της σιωπής. Κάποιες στιγμές όμως, μία Φευγαλέα Φωνή, ανάμεσα
στις τόσες, βουίζει μες στα αυτιά μου και σαν έχει παγωμένη ξαστεριά μονολογεί με τύψεις: Ἄφησέ με νἄρθω μαζί σου. Ὅταν ἔχει φεγγάρι μεγαλώνουν οἱ σκιές μές στό σπίτι, ἀόρατα χέρια τραβοῦν τίς κουρτίνες, ἕνα δάχτυλο ἀχνό γράφει στή σκόνη τοῦ πιάνου λησμονημένα λόγια — δέ θέλω νά τ’ ἀκούσω. Σώπα.** M.M.
7
................................................................................................ *Τα Σανατόρια και το κοινωνικό ζήτημα της φυματίωσης στην Αθήνα, 1960-1940, Γιάννης Στυλιανίδης, σελ.416, Βόλος 2015. ** Η Σονάτα του Σεληνόφωτος, Γιάννη Ρίτσου, 1956
1
«μόνο για την αγάπη»
έκνομη ηδονή Μες στην ολέθρια κάμαρη κλεισμένοι με τα νεύρα μας άρρωστα πολύ, δινόμαστε στα χάδια μας τρελοί από το έκνομο πάθος νικημένοι.
Μόνο για την Αγάπη ας προσπεράσω κι αυτή τη δύσκολή μου ανηφοριά, κι ας προσπαθήσω να χαμογελάσω σαν το λουλούδι στην καλοκαιριά…
Τραγικών εραστών την ιστορία οι τέσσαροί της τοίχοι μέσα κλείνουν. Και ξέρουμε ποια θα ’ναι η τιμωρία για όσους από τη φύση παρεκκλίνουν.
Μόνο για την Αγάπη ίσως αξίζει την πρώιμη μοναξιά μου ν’ αρνηθώ, πριν, όπως το νερό, που πλημμυρίζει, με παρασύρει μέσα στο βυθό!
Δέσμιοι μιας μοιραίας γνωριμίας κι οι δυο χωρίς περίσκεψη καμιά, λυγίσαμε τα νέα μας κορμιά στο βάρος μιας τρελής αδυναμίας.
Γύρω μου τάφοι, γύρω μου τα δάκρυα κάποιων ματιών που κλάψανε πιστά. Μα εγώ θα μείνω εδώ, σε κάποιαν άκρια, με τα δικά μου βλέφαρα κλειστά.
Της λεπτής ηδονής μύστες μεγάλοι τη ζωή μας σ’ αυτήν έχουμε δώσει. Και όμως κανείς δε θα μας δικαιώσει όταν η τρέλα θα χτυπήσει στο κεφάλι.
Χωρίς να βλέπω τίποτα απ’ τη μπόρα, κι ας είναι σαν το δέντρο να μαδώ. Τώρα που όλα τριγύρω σβήνουν … Τώρα!
Ανθούλα Σταθοπούλου-Βαφοπούλου (1908-1935)
Γιάννης Αηδονόπουλος (1916-1944)
Γιάννης Αϊδονόπουλος
1
Μαρία Πολυδούρη Ανθούλα Σταθοπούλου-Βαφοπούλου Γιώργος Κοτζιούλας
Μίνως Ζώτος
Στο τέρμα Στο τέρμα της ζωής μου έχω φτάσει, κατάκοπη απ’ την πορεία τη δεινή. Μια νύχτα με κυκλώνει σκοτεινή, που το φτωχό κορμί θα ξαποστάσει. Την πόρτα του θανάτου ηύρα κλειστή και μάταια χτυπώ το μάνταλό της. Θέλω η ψυχή μου εκεί να δροσιστεί απ’ το πικρότατο μαρτύριό της. Άλικο αίμα πια δε μου έχει μείνει για να ξαναγυρίσω πίσω στη ζωή. Στους ζωντανούς γυρίζω μια νεκρή, δίχως του τάφου να ’χω τη γαλήνη.
Ανθούλα Σταθοπούλου-Βαφοπούλου (1908-1935)
12
13
14
15
16
17
18
s a n a t o r i o
19
Χρώματα Φθίσης
φιλοσοφείν Τουτ’ η ζωή που ζούμε είναι γελοία, μα δεν υπάρχει κι άλλη να διαλέξεις. Γράφουμε, ερωτευόμαστε, όλο λέξεις. πεθαίνουμε και μπαίνει μια τελεία. Τα δάχτυλα που εκράτησαν την πέννα θα ’ν’ ίδια μ’ όποια χάιδευαν μια κόμη, θα φαίνονται απαράλλαχτα κι ακόμη κι αυτά και κείνα μάταια απλωμένα. Από την κεφαλή μας ως τα πόδια θα βγαίνουν άνθη, γιούλια ή χαμομήλια, ενώ αποπάνου ατέλειωτη ή γαμήλια πομπή θα διασταυρώνεται με ξόδια. Θα ’μαστε μόνοι χώρια κι από κείνους που χάνουνε με μας την οικουμένη: η μάνα, η αδερφή η γονατισμένη δε θα μας φτάνουν ούτε με τους θρήνους.
Γιώργος Κοτζιούλας (1909-1956)
21
22
23
24
25
26
s a n a t o r i o
27
Χρώματα Φθίσης
28
s a n a t o r i o
29
Χρώματα Φθίσης
30
31
32
33
34
s a n a t o r i o
35
Χρώματα Φθίσης
36
s a n a t o r i o
37
Χρώματα Φθίσης
38
s a n a t o r i o
39
Χρώματα Φθίσης
40
s a n a t o r i o
41
Χρώματα Φθίσης
42
43
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
s a n a t o r i o
53
Χρώματα Φθίσης
54
s a n a t o r i o
55
Χρώματα Φθίσης
56
57
58
s a n a t o r i o
59
Χρώματα Φθίσης
60
61
62
63
64
65
φθινοπωρινή προσευχή Όταν η σιγαλιά πλατιά θα απλώση στον κήπο μου τη νύχτα, βροχερό το σύννεφο τον ουρανό θα στρώση σε μαύρο θόλο πάνω του ιερό. Θα γύρουνε στο μυστικό σκοτάδι τα δέντρα, οι θάμνοι, αργά την κεφαλή κ’ ευλαβικά θα ψάλλουν έτσι ομάδι τη θλιβερή στερνή τους προσευχή!
66
Έλα και μεις μαζί την προσευχή μας στερνή φορά να πούμε. Θ’ ακουστή στη σιγαλιά παθιάρικη η φωνή μας, θ΄ αντιλαλήση ο θόλος θα σπαστή, το σύννεφο θα κλαίη, θα κλαίμε αντάμα, θ’ ακολουθάη των δέντρων ο ψαλμός λυπητερός το σιγαλό μας κλάμα και θα πυκνώνη η σκοτεινιά χαμός. Ούτε απ’ αστέρι λάμψη δε θα πέση, της Μοίρας δε θα δούμε τη μορφή κ’ ενώ τα χέρια χώρια θα μας δέση, τα χείλη μας θα λεν την προσευχή.
Μαρία Πολυδούρη (1902-1930)
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
s a n a t o r i o
87
Χρώματα Φθίσης
88
89
τραγούδι Κρατώ μια θύμηση και πάω με βήμα μετρημένο ωσότου το χώμ’ αυτό που τ’ αγαπάω μέ πάρει ολότελα δικό του.
90
Κάθομαι λίγο στο προσήλιο και βλέπω γύρω ξεχασμένα: στο φωτεινό σου το βασίλειο μ’ έκλεισες, ήλιε μου, και μένα! Αύριο, μεθαύριο ίσως θά ’μαι ένα λουλούδι, ένα χορτάρι, μια χούφτα γης και θα κοιμάμαι κάτου απ’ ασήμαντο λιθάρι. Μα τι με νοιάζει για ό,τι γράφει η Μοίρα αργότερα να κάμει, αφού γιομίζω με χρυσάφι την ανοιγμένη μου απαλάμη!
Γιώργος Κοτζιούλας (1909-1956)
91
92
s a n a t o r i o
93
Χρώματα Φθίσης
94
s a n a t o r i o
95
Χρώματα Φθίσης
96
s a n a t o r i o
97
Χρώματα Φθίσης
98
99
100
101
τάφος Στους κατάκοιτους φυματικούς του κόσμου
Τίποτε δε σαλεύει εδώ που γράφω και κάποτε κοιτώντας στο ταβάνι δεν ξέρω αν ζω ή αν έχω ίσως πεθάνει κι αν βρίσκομαι σε κάμαρα ή σε τάφο.
102
Αν, ώρες, ξέρω πόσα οι κολασμένοι στον Άδη μαρτυρούν, βαθιά γαλήνη άλλοτε με τυλίγει, ωσάν κι εκείνη που εκέρδισαν οι δίκαιοι πεθαμένοι. Κι όπως, πληγή τη μνήμη ο χρόνος κλείνει κάτι σα βύθος ύπνου μ’ έχει πάρει κι ή πόνος τώρα ή μήνυμα και χάρη σαν όνειρο με φτάνει και μ’ άφήνει.
Μίνως Ζώτος (1905-1932)
103
• SANATORIO ΧΡΩΜΑΤΑ ΦΘΙΣΗΣ-ΜΙΧΑΗΛ ΜΕΤΑΞΑ • ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ – ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ • ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΑΘΛ.Ε.ΠΟΛΙ.Σ. • ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ – ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ: 5|ΑΝΔΡΟΝ • ΕΚΔΟΘΗΚΕ ΤΟΝ ΙΟΥΛΙΟ ΤΟΥ 2019 Αριθμός έκδοσης 17
ISBN: 978-618-5323-40-0