azadi komelge 41 by گۆڤاری ئازادیی كۆمه‌ڵگه‌

‫ژماره‌‬ ‫‪41‬‬ ‫خاوه‌نی ئیمتیاز‬ ‫محمد كیانی عبدالرحمن‬ ‫(د‪.‬محه‌مه‌د كیانی)‬ ‫سه‌رنووسه‌ر‬ ‫گۆران علی حسن‬ ‫(گۆران پێنجوێنی)‬

‫‪41‬‬

‫نه‌خشه‌سازیی‬ ‫سه‌رنووسه‌ر‬ ‫ده‌سته‌ی نووسه‌ران‬ ‫پ‪.‬د‪.‬ساالر باسیره‌‬ ‫نه‌جیبه‌ قه‌ره‌داغی‬

‫تۆنی فرێدریکسۆن دریفتوود ‪ /‬پەیکەرتاش‬

‫په‌یوه‌ندییه‌كان له‌ رێگه‌ی‬ ‫سه‌رنووسه‌ره‌و ‌ه ده‌بن‬ ‫‪07501539197‬‬ ‫‪goran.a.hesen@hotmail.com‬‬ ‫‪www.komelge.com‬‬ ‫‪facebook.com/‬‬ ‫‪Azadi Komelge‬‬ ‫چاپ‪ :‬چاپخانه‌ی كارۆ‬ ‫‌تیراژ‪ 1000 :‬دانه‬ ‫نرخ‪ 1500 :‬د‪.‬ع‬

‫‪41‬‬

‫‪www.komelge.com‬‬

‫‪@azadikomalga‬‬ ‫‪@AzadiKomelge‬‬ ‫‪07501539197‬‬ ‫‪goran.a.hesen@hotmail.com‬‬

‫‪Azadi Komelge‬‬

‫ســـــــه‌روتار‬

‫‪Political, Intellectual and Social‬‬ ‫‪monthly Magazine.‬‬

‫ناوه‌ڕۆك‬

‫ت‬ ‫سه‌روتار‪ :‬ره‌تدانه‌وه‌ی سیاسه‌� كورد ب ‌ه كورد ب ‌ه كوشتدان‪3 ............................‬‬ ‫ش‬ ‫هاوژین ئه ی ن‬ ‫‌م�» ئاییندەی‬ ‫ی‬ ‫سیاس� و ئاسای� قەوارەی هەرێم ڕوو لە فەوتانە»‪4 ....‬‬ ‫ن‬ ‫ڕاپۆرتێك ده‌رباره‌ی �‬ ‫ه�ش و ی‬ ‫ێ‬ ‫داگ�كارییه‌كا� توركیا ‪15 .....................................‬‬ ‫ی ن‬ ‫ئومێد ناسیح‪ :‬ئەوان ڕێکەوتن‪ ،‬ئێمە‬ ‫کەوت�؟! ‪21 ..............................................‬‬ ‫�‬ ‫ت‬ ‫ێ‬ ‫ه�ۆ خورسەوی‪ :‬پڕۆژەی مێینە؛ کۆنسێپتێیک دیکە بۆ هونەر‪،‬هونەری نێو فەزای گش�‪45 ....‬‬

‫�ێژ‬ ‫ئەلیف شەفەق‪ :‬ڕ‬ ‫سینەوەی م�وو ‪55 ..............................................................‬‬ ‫ێ� ن‬ ‫جۆرجۆ‬ ‫ئاگامب�‪ :‬پرسیارێک ‪61 ....................................................................‬‬ ‫ڵ‬ ‫خەباتێیک بێوچان لە نێوان �ێز‬ ‫ن‬ ‫هەڤپەیڤی� گۆڤاری‬ ‫زله�اندا‪:‬‬ ‫ی‬ ‫فەرەنس� «با�ست»‪67 ...‬‬ ‫�ێژ‬ ‫�ێژ‬ ‫د‪.‬کامه‌ران مه‌نتک‪ :‬م�وو له‌رابردووه‌و بۆ ئاینده‌‪ ،‬نووسینه‌وه‌ی م�ووی ئاینده‪76 ....‬‬ ‫عادل عوسمان‪ :‬شەڕی‬ ‫ی‬ ‫کوردکوژ� ‪79 ...........................................................‬‬ ‫ت‬ ‫ل ‌ه كتێبه‌كانه‌وه‌‪ :‬تازه‌گه‌ری دیموكرا� به‌رانبه‌ر مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری‪80 ...........‬‬

‫هه‌رنووسینێك گوزاره‌ له‌ رای نووسه‌رخۆیه‌تی‬

‫‪MAGAZENE AZADI‬‬ ‫‪KOMELGE‬‬

‫ره‌تدانه‌وه‌ی‬ ‫سیاسه‌تی كورد به‌ كورد به‌كوشتدان‬ ‫له‌كاتێكــدا رژێمــی داگیركاریــی توركیــا‬ ‫له‌پیالنگێڕیی ‌هك ـه‌ی خــۆی بــۆ له‌ناوبردنــی‬ ‫بزووتن ـه‌وه‌ی ئازادیخــوازی گه‌له‌ك ‌همــان و‬ ‫له‌باربردنــی د ‌هســتكه‌وته‌كانی گه‌له‌ك ‌همــان‬ ‫ل ـه‌ رۆژئــاوا و باشــوور شكســتیهێنا‪ ،‬ئێســتا‬ ‫ده‌یه‌وێــت بگه‌ڕێت ـه‌وه‌ بــۆ سیاس ـه‌ته‌‬ ‫كۆن ‌هك ـه‌ی داگیــركاران ك ـه‌ «سیاس ـه‌تی‬ ‫كــورد ب ـه‌ كــورد به‌كوشــتدان»ه‌‪ .‬وه‌كــو‬ ‫دیاریشـه‌؛ هه‌ندێــك هێــزی د ‌هسـه‌اڵتخوازی‬ ‫كــوردی بــۆ ئـه‌م سیاسـه‌ته‌ د ‌هســت له‌سـه‌ر‬ ‫ســینگ ئامــاده‌ی جێبه‌جێكردنــن و ته‌پڵــی‬ ‫ش ـه‌ڕ و په‌المــاردان ده‌كوتــن‪ .‬بێگومــان‬ ‫له‌نێــو ئ ـه‌و پیالنگێڕیی ـه‌دا ره‌نگبــێ هه‌ندێــك‬ ‫هێــز و الیه‌نــی دیك ـه‌ش له‌ئاســتی جیهــان و‬ ‫ناوچ ‌هك ـه‌دا له‌پشــت ئ ـه‌و پیالنگێڕیی ـه‌دا‬ ‫هه‌بــن‪.‬‬ ‫له‌كاتێكــدا ئ ـه‌م‌ سیاس ـه‌ته‌ دژ ب ـه‌‬ ‫گه‌له‌كه‌مان و بزووتنه‌وه‌ ئازادیخوازه‌كه‌ی‬ ‫خراوه‌ت ـه‌ رۆژ ‌هڤ ـه‌وه‌‪ ،‬ك ـه‌ گ ‌هلــی كــورد‬ ‫ب ـه‌ تێكۆشــانی ئازادیخوازان ـه‌ی خــۆی‬ ‫گه‌وره‌تریــن ده‌رف ـه‌ت و مه‌زنتریــن پێگ ـه‌ی‬ ‫ل ـه‌ خۆرهه‌اڵتــی ناویــن به‌د ‌هســتهێناوه‌ و‬ ‫داگیركارانــی كوردســتانیش له‌ه ‌همــوو‬ ‫كات زیاتــر له‌داڕووخــان و داته‌پیــن دان‪،‬‬

‫ك ‌هچــی به‌فیتــی رژێمــی داگیــركاری توركیــا‪،‬‬ ‫جارێكــی دیك ـه‌ هه‌وڵــده‌درێ ب ـه‌ سیاس ـه‌تی‬ ‫به‌كرێگیراوێتــی و بــوون ب ـه‌ كه‌واســووری‬ ‫به‌رل ‌هشــكری دووژمـن‌ ه ‌همــوو ئـه‌و ده‌رفه‌ت‬ ‫و پێگ ـه‌ مه‌زن ـه‌ی ك ـه‌ گ ‌هلــی كوردســتان‬ ‫و بزاڤ ـه‌ ئازادیخواز ‌هك ـه‌ی به‌د ‌هســتیان‬ ‫هێنــاوه‌ له‌د ‌هســتبدرێت و ته‌نان ـه‌ت گ ‌هلــی‬ ‫كوردیــش رووب ـه‌ڕووی كۆمه‌ڵكــوژی و‬ ‫قڕكردنێكــی بێســنوور ببێت ـه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ ـه‌م پیالن ـه‌ تــا دواڕاده نه‌گریس ـه‌ و‬ ‫پێویســته‌ به‌ه ‌همــوو شــێوه‌یه‌ك رێگیــری‬ ‫لێبكرێــت‪ .‬ئه‌گه‌رنــا گه‌له‌ك ‌همــان ده‌كه‌وێتـه‌‬ ‫نێــو دۆخێكــی تـه‌واو مه‌ترســیداره‌وه‌‪ .‬ئ ‌هگـه‌ر‬ ‫گه‌له‌ك ‌همــان‪ ،‬به‌تایبه‌تیــش ل ـه‌ باشــووری‬ ‫كوردســتاندا‪ ،‬هه‌روه‌هــا هێــز و الیه‌ن ـه‌‬ ‫ئازادیخــواز و دیموكراتیخــوازه‌كان‪ ،‬ئ ـه‌و‬ ‫پیالنگێڕییه‌ شكست پێبهێنن ئه‌وا مسۆگه‌ر‬ ‫گه‌له‌ك ‌همــان ده‌توانێــت ئ ـه‌و ده‌رفه‌ت ـه‌‬ ‫زێڕینان ـه‌ی له‌به‌رده‌میــدان بــۆ گه‌یشــتن‬ ‫ب ـه‌ ئــازادی و س ـه‌ركه‌وتن به‌كاریبهێنێــت‬ ‫و پێگه‌ی ‌ه ـكـی شــكۆمه‌ند و پڕشــنگدار ل ـه‌‬ ‫واڵت ‌هك ـه‌ی خــۆی و خۆرهه‌اڵتــی ناویــن و‬ ‫ت ـه‌واوی جیهــان به‌د ‌هســتبهێنێت‪‌.‬‬ ‫له‌ سه‌رنووسه‌ره‌وه‌‬

‫دیدار‬

‫هاوژین مەال ئەمین‬

‫ئاییندەی سیاسیی و ئاسایشی قەوارەی‬ ‫هەرێم ڕوو لە فەوتانە‬

‫هاوژیــن مــەال ئەمیــن‪ ،‬مامۆســتای زانکــۆ‪ ،‬رایدەگەیەنێــت‪:‬‬ ‫هەژمــوون و داگیركاریــی توركیــا‪ ،‬بــۆ ســەر هەرێمــی‬ ‫كوردســتان لە رووی سیاســیی و ئابووریی و فەرهەنگییەوە‪،‬‬ ‫بــە قۆناغــی مەترســییدار گەیشــتووە و ئەگــەر بەرەنگاریــی‬ ‫راســتەقینەیش نەبێت‪ ،‬ئاییندەی سیاســیی و ئاسایشــی هەرێم‬ ‫و قەوارەكــەی ڕوو لــە ناوچوونــە‪.‬‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫سازدانی دیدار ‪ /‬ئازادیی كۆمه‌ڵگه‌‬

‫‪6‬‬

‫‪7‬‬

‫هاوژین مەال ئەمین‪،‬‬ ‫مامۆستای زانکۆی سلێمانیی‪ ،‬لەم‬ ‫چاوپێکەوتنەی ئازادیی کۆمەڵگە‪-‬دا‬ ‫جەختدەکاتەوە‪ :‬پارتیی دیموكراتیی‬ ‫كوردستان و بە گشتیی حكومەتی‬ ‫هەرێم‪ ،‬ئاسانكاریی لۆجستیی و‬ ‫سیاسیی زۆری كردووە‪ ،‬بۆ ئەو‬ ‫لەشكرکێشیی و داگیرکارییەی‬ ‫تورکیا بۆ سەر هەرێمی‬ ‫کوردستان‪.‬‬ ‫ بۆچیــی تورکیــا هێــرش‬‫ ‬ ‫و داگیرکارییەکانــی بــۆ ســەر‬ ‫هەرێمــی کوردســتان بەردەوامــە؟‬ ‫هاوژیــن مــەال ئەمیــن‪ :‬هێــرش‬ ‫و داگیركارییەكانــی توركیــا‪ ،‬بــۆ ســەر‬ ‫باشــور و هەرێمــی كوردســتان چەنــد‬ ‫ئامانجێكــی ســتراتیژیی و تاكتیكیــی هەیــە و‬ ‫بێگومــان تــا بەدیهێنانــی ئــەو ئامانجانــە یــان‬ ‫شكســتخواردنی بــەردەوام دەبــن‪ ،‬ئامانجــی‬ ‫ســتراتیژیی و دووری ئــەو داگیركارییانــە‬ ‫نەخشــەی گریمانكــراوی نیوعوســمانیزم‬ ‫و خەونــی فراوانخوازییــە لــە ناوچەكــەدا‪،‬‬ ‫ئامانجــی تاكتیكیــی كــورت خایەنــی ئــەو‬ ‫هێرشــانەش لــە ڕاســتییدا گەمارۆدانــی‬ ‫ڕۆژئــاوای كوردســتان و لێكدابڕینــی‬ ‫هەرێمەكانــی پاراســتنی میدیــا و ئاســتەنگ‬ ‫كردنــی جموجوڵــی هێزەكانــی پاراســتنی گەلــە‪.‬‬ ‫ئەمــە ســەرباری فڕێدانــە دەرەوەی كێشــە‬ ‫ناوخۆییــەكان و هێشــتنەوەی دۆخــی توركیــا‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫بــە گشــتیی و دۆخــی باكــور بــە تایبــەت لــە‬ ‫حاڵەتــی ئاوارتــە و ئەحكامــی عورفیــی و بــە‬ ‫ســەربازگەكردندا‪ ،‬بەشــێكی زۆری ناوچــە‬ ‫ســنوورییەكانی باكــوری كوردســتان بــە هــۆی‬ ‫ئــەو هێــرش و پەالمارانــەوە ئێســتا بوونەتــە‬ ‫ســەربازگە و ژیانــی مەدەنیــی و ئاســایی‬ ‫هاوواڵتییــان تێیانــدا ئاســتەنگ كــراوە و‬ ‫لــە ژێــر چەپۆكــی دۆخــی ئاوارتــە و حاڵەتــی‬ ‫ســەربازیی و حوكمــی عورفییــدان‪.‬‬ ‫بێگومــان‪ ،‬ئەمــە ســەرباری باڵكێشــان‬ ‫و هەژموونــی توركیــا بــە ســەر ئەزموونــی‬ ‫هەرێمــی كوردســتانەوە و دەســتێوەردانی‬ ‫بەردەوامیــی لــە سیاســەتی ناوخــۆی هەرێــم و‬ ‫كــۆی عێراقیــش بــە بیانــووی هەبوونــی پارتیــی‬ ‫كرێكارانــی كوردســتان‪.‬‬ ‫ ئــەو هــۆکار و دەرفــەت‬‫ ‬ ‫و ئاســانکاریانە چییــن؟ ســوپای‬ ‫تورکیــا زیاتــر لەشکرکێشــیی و‬ ‫داگیرکارییەکانــی زیاتــر دەبــن‬ ‫و هەیمەنــەی سیاسیی‪-‬شــی لــە‬ ‫هەرێمــی کوردســتانی عێــراق‬ ‫زیاتــر بــووە؟‬ ‫هاوژیــن مــەال ئەمیــن‪ :‬بێگومــان‬ ‫ســوپای توركیــا بەشــێكی ســەرەكیی‬ ‫ئــەو جموجواڵنــەی خــۆی‪ ،‬لــە ڕێگــە و‬ ‫بەهــۆی ئەندامێتــی لــە ناتــۆ و هاوپەیمانیــی‬ ‫نێودەوڵەتییــەوە دەكات كــە بــۆ قڕكــردن و‬ ‫جینۆساید و گۆڕینی دیمۆگرافیی و سیاسیی‬ ‫لە ناوچەكەدا سودی زۆری لەو ئەندامێتیی‬

‫و هاوپەیمانییــە بینیــوە‪ ،‬بــەاڵم ئاشــكرا و‬ ‫دیاریشــە كــە پارتیــی دیموكراتیــی كوردســتان‬ ‫و بــە گشــتیی حكومەتــی هەرێــم كــە ئێســتا‬ ‫پارتیــی بــااڵ دەســتە بــە ســەریدا‪ ،‬ئاســانكاریی‬ ‫لۆجســتیی و سیاســیی زۆری كــردووە بــۆ ئــەو‬ ‫لەشكرکێشــییە و هەمــوو ئاماژەكانیــش ـ بــە‬ ‫تایبــەت گۆڕانكاریــی و ڕێکكەوتنەكانــی ئــەم‬ ‫دواییــە لــە شــەنگال ـ بــاس لــەوە دەكــەن كــە‬ ‫ئیــرادەی تێوەگالندنــی حكومەتــی عێراقیــش‬ ‫هەیــە لــەم پیالنگێڕییــەدا و هەمــوو ئەمەیــش‬ ‫بە ئاسانكاریی و لەڕێگای پارتیی دیموكراتیی‬ ‫كوردســتان و «هێــزی پێشــمەرگە و ســوپای‬ ‫عێراقی»یــەوە خەریكــە بەڕێــوە دەچێــت‪.‬‬ ‫بەهانەكــە بــۆ حكومەتــی عێراقیــی و بــۆ پارتیــی‬ ‫و بــۆ توركیــاش هەبوونــی پەكەكەیــە لــەو‬ ‫ناوچانــە كــە بێگومــان ئەمــە تەنیــا بەهانەیــە‬ ‫بــۆ سیاســەتەكانی توركیــا و بــە شــێوەیەك‬ ‫لــە شــێوەكان و تــا ئەندازەیــەك بــە ڕاشــكاویی‬ ‫پارتیــی بووەتــە نوێنــەری بەرژەوەندییەكانــی‬ ‫توركیــا لــە هەرێــم و لــە عێراقیشــدا و‬ ‫سیاســەتی خــۆی بــە پێــی ئــەو نوێنەرایەتیــی و‬ ‫داخوازییانــە رێكدەخــات‪.‬‬ ‫سیاســیی‬ ‫ رێــکارە‬‫ ‬ ‫و قانوونییــەکان چیــن بــۆ‬ ‫ئــەوەی هەیمەنــە سیاســیی و‬ ‫عەســکەرییەکانی تورکیــا لەســەر‬ ‫هەرێمــی کورســتانی عێــراق‬ ‫نەهێڵدرێــت و ســەروەریی باکوری‬ ‫عێــراق بپارێزرێــت؟‬

‫هاوژیــن مــەال ئەمیــن‪ :‬بێگومــان‬ ‫لــە چوارچێــوەی پەیوەندییــە نێــو دەوڵەتیــی‬ ‫و هەرێمایەتییەكانــدا‪ ،‬ئــەوەی كــە زۆر لــە‬ ‫كێشــەكان یەكالیــی دەكاتــەوە‪ ،‬ملمالنێكانــی‬ ‫هێــز و بەرژەوەندییەكانــی الیەنــی بەهێــزە‬ ‫و زۆر جــار هەمــوو ڕێــكارەكان بــەو‬ ‫هاوســەنگییانەی هێــز كاریگــەر دەبــن‪ ،‬بــە‬ ‫تایبــەت ئەگــەر لــە چوارچێــوەی ڕێــكاری‬ ‫یاســایی و قانونییــدا قســە بكەیــن‪ ،‬ئێمــە‬ ‫ســەبارەت بــە هێــرش و پەالمارەكانــی‬ ‫توركیــا‪ ،‬ڕاســپاردە و بڕیــاری پێشــووی‬ ‫پارملانــی هەرێــم و پارملانــی بەغدادیشــمان‬ ‫هەیــە و بەپێــی بیرۆكــەی ســەروەریی دەڵەتــان‬ ‫و بــە پێــی هەمــوو عــورف و ڕێكەوتننامــە نێــو‬ ‫دەوڵەتییــەكان ئــەوەی كــە دەوڵەتــی توركیــا‬ ‫دەیــكات چ لــە هەرێمــی كوردســتان و چ لــە‬ ‫ڕۆژئــاوا و باكــوری ســوریا و چ لــە هەنــدێ‬ ‫ناوچەی بندەســتی حكومەتی فیدراڵی عێراق‬ ‫و چ لــە رۆژئــاوا و چ لــە دەریــای ناوەڕاســت و‬ ‫چ لــە لیبیــا و چ لــە هــەر شــوێنێكی دی‪ .‬وەك‬ ‫دەستێوەردانەكانی ئەم دواییەی لە كێشەی‬ ‫نێــوان ئەرمینیــا و ئازەربایجــان‪ ،‬ئەمانــە‬ ‫هەموویــان پێشــێلكاریی‪ ،‬ســنوربەزاندن‪،‬‬ ‫دەســدرێژیی نــاڕەوان و نیــازە گاڵوەكانی�شــی‬ ‫وەك داگیركاریــی و گۆڕینــی دیمۆگرافیــی‬ ‫و كــردەوە دزێوەكانــی وەك كۆمەڵكوژیــی‬ ‫و تاوانــی جەنــگ و ڕەشــەكوژیی و‬ ‫تەنانــەت تێــوەگالن لــە هاوكاریــی دەوڵەتــی‬ ‫ئیســامیی داعــش و گرووپــە تونــدڕەو و‬ ‫تیرۆریســتییەكانی دیكــە و ‪ ...‬هتــد هەموویــان‬ ‫‪8‬‬

‫‪9‬‬

‫بــە پێــی ڕاپۆرتــە نێودەوڵەتییــەكان و ڕاپۆرتــی‬ ‫لیژنــەی تایبەتیــی مافــی مــرۆڤ و « ملرصــد‬ ‫الســوری لحقــوق اإلنســان» و كۆنفرانــس‬ ‫و ڕاپۆرتــە نێــو نەتەوەییەكانــی دی‪،‬‬ ‫هەموویــان وەك تــاوان و دەســدرێژیی بــۆ‬ ‫ســەر گــەالن و ســەروەریی واڵتــان و ‪ ...‬هتــد‬ ‫دۆكۆمێنــت كــراون و ڕاگەیەنــراون‪ .‬واتــە‬ ‫ڕاســتییەكەی ئەوەیــە كــە لــە ڕووی یاســایی‬ ‫و قانونییــەوە‪ ،‬شــتێكی ئەوتــۆ پێویســت نییــە‬ ‫بكرێــت‪ ،‬ئــەوەی كــە پێویســتە هەڵوێســت‬ ‫وەرگرتنــی ڕاســتەقینەی حكومەتــی‬ ‫عێراقیــی و ســوریی و لیبیــی و هەروەهــا‬ ‫هەڵوێســت وەرگرتنــی حكومەتــی هەرێــم‬ ‫و هەروەهــا كۆمەڵگــەی نێودەوڵەتییــە‬ ‫كــە ئــەم هەڵوێســت وەرگرتنــە مەحكومــە‬ ‫بــە هاوكێشــەكانی هێــز و بەرژەوەندیــی و‬ ‫پاشــكۆیەتیی تا ئاســتی خیانەتی نیشــتمانیی لە‬ ‫نێــو هێــزە عێراقییــەكان و هێزەكانــی هەرێمــی‬ ‫كوردســتاندا و ڕاســتییەكەی ئەوەیــە كــە‬ ‫هــۆكاری هەڵوێســت وەرنەگرتــن ئــەم‬ ‫هۆكارانەیــە نــەك نەبوونــی یاســا و قانــوون‪.‬‬ ‫هــەر یاســایەك كــە دەرچــووە و دەردەچێــت‬ ‫و دەربچێــت لــەم بارەیــەوە‪ ،‬مەحكومــە‬ ‫بــەوەی كــە ئیرادەیەكــی بەهێــز و ڕاســتەقینە‬ ‫هەبێــت بــۆ جێبجێكــردن و پەیڕەوكردنــی‪.‬‬ ‫بەشــێكی زۆری ئــەوەی كــە دەوڵەتــی‬ ‫توركیــا دەیــكات‪ ،‬بەدیــار چــاوی كۆمەڵگــەی‬ ‫نێودەوڵەتییــەوە دەگرێــت‪ ،‬بــە دیارچــاوی‬ ‫ئەمریــكا و حكومەتــی عێراقیــی و حكومەتــی‬ ‫هەرێمەوەیــە دەكرێــت و هەڵوێســتەكانی‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫ئەوانیــش لــە نێــوان بێدەنگیــی و پیالنگێڕیــی‬ ‫و ئاســانكاریی و پشــتیوانیی دایــە و تــا ئێســتا‬ ‫حكومەتــی هەرێــم جگــە لــە ئاســانگاریی و‬ ‫پاســاوهێنانەوە‪ ،‬بەرامبــەر بــەو كۆمەڵكوژیــی‬ ‫و كــورد كوژیــی و هێــرش و داگیركارییــە چ‬ ‫هەڵوێســتێكی دیكــەی نەبــووە و ئەمەشــە‬ ‫كێشــەكە‪ .‬بــۆ پاراســتنی هەرێــم یــان باكــوری‬ ‫عێــراق ئــەوەی پێویســتە بەرگریــی و‬ ‫بەرپەرچدانــەوەی ڕەوایــە كــە ئێمــە ئــەم‬ ‫هەڵوێســتەمان لــە حكومەتــی هەرێــم و هێــزی‬ ‫پێشــمەرگە و ســوپای عێــراق نەبینیــوە و بــە‬ ‫جیاوازیــی و ئایرۆنییەكــی گــەورەوە‪ ،‬تاكــە‬ ‫هێزێــك كــە بەرگریــی دەكات و بەرپەرچــی ئــەو‬ ‫هێــرش و داگیركاریــی و قڕكردنــەی نەتــەوەی‬ ‫كــورد و گەالنــی ناوچەكــەی داوەتــەوە‪ ،‬تــا‬ ‫ئێســتا هێــزەكان و یەكینەكانــی پاراســتنن و‬ ‫بــەس‪ ،‬كــە ئــەوان لــە چەندیــن ســەنگەردا‬ ‫و بــە تەنیــا و نابەرابــەر شــەڕی ئــەو پیالنــە‬ ‫دزێــوەی دەوڵەتــی توركیــا دەكــەن‪.‬‬ ‫ ئایــا ســوپای تورکیــا‬‫ ‬ ‫لــە‬ ‫دەبێــت‬ ‫بــەردەوام‬ ‫داگیرکارییەکانــی بــۆ ســەر‬ ‫کوردســتان؟‬ ‫هەرێمــی‬ ‫مــەال ئەمیــن‪:‬‬ ‫هاوژیــن‬ ‫دەوڵەتــی توركیــا یــان دەبێــت تێكبشــكێت‬ ‫و ڕابگیرێــت‪ ،‬یاخــود تــا وەدیهێنانــی خەونــە‬ ‫عوسمانییەكانی خۆی و ئامانجە دوورەكانی‬ ‫لــەو داگیركارییانــە بــەردەوام دەبێــت و چــۆن‬ ‫بــە هێــز هاتــووە‪ ،‬دەبێــت بەهێزیــش ڕابگیرێــت‬

‫و بكرێتــە دەرەوە‪ .‬ئامانجــی ئــەو خولقاندنــی‬ ‫دۆخــی جێوسیا�ســی نوێیــە لــەو ناوچانــەدا‬ ‫نــەك وەك ئــەوەی كــە خــۆی هەندێكجــار‬ ‫دەیڵێــت‪ :‬ئۆپەراســیۆنی كاتیــی!‬ ‫توركیــا‪ ،‬هــەر كات هەندێــك فشــاری بــۆ‬ ‫هاتبێــت‪ ،‬یــان شكســتێكی خواردبێــت یــان بــۆ‬ ‫خۆڵكردنــە چــاوی ڕاگەیانــدن و ڕایگشــتیی‬ ‫هەندێــك جــار پەنــای بــۆ دەســتەواژە و‬ ‫بیانووی لەو شــێوەیە بردووە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫كــە ئاشــكرایە ئەوەیــە كــە ئامانجەكانــی ئــەو‬ ‫هەرگیــز لــە ڕێگــەی ئۆپەراســیۆنی كاتییــەوە‬ ‫جێبەجــێ نابــن‪.‬‬ ‫ ئایینــدەی سیاســیی و‬‫ ‬ ‫ئاسایشــی هەرێمــی کوردســتان‬ ‫لــە ســایەی داگیرکارییەکانــی‬ ‫تورکیــا دا بــە کــوێ دەگات؟‬ ‫هاوژیــن مــەال ئەمیــن‪ :‬ئەگــەر‬ ‫بەرەنگاریــی و ڕووبەڕووبوونــەوەی‬ ‫ڕاســتەقینە نەبێــت‪ ،‬ئایینــدەی سیاســیی‬ ‫و ئاسای�شــی هەرێــم و بەنــاو قەوارەكــەی‬ ‫ڕوو لــە فەوتــان و مەحــف بوونەوەیــە‪ ،‬بــە‬ ‫تایبــەت لــە دوای ڕیفراندۆمــە شــوومەكەوە‪،‬‬ ‫ئیــدی دەوڵەتــی توركیــا بــە تایبــەت‬ ‫ئــەوەی نەشــاردوەتەوە كــە تەنانــەت بــە‬ ‫دراوســێیەتیی بــاش و پاشــكۆیەتیی ئابووریــی‬ ‫و ســەربازیی و سیاســیی هەرێــم ڕازی نابێــت‬ ‫و ئــەوەی ئــەو دەیەوێــت ئەوەیــە كــە وەك‬ ‫ئیدلیــب و ناوچەكانــی ژێــر دەســەاڵتی بەنــاو‬ ‫ســوپای ئازادیــی ســوریا‪ ،‬لێــرەش تەنانــەت‬

‫دروای توركیــی و خوێندنــی توركیــی و‬ ‫ئــااڵی توركیــی بــااڵ دەســت و شــەكاوە بێــت‪.‬‬ ‫توركیــا ئــەوەی دەوێــت و لــە بەدیهێنانــی ئــەو‬ ‫ئامانجەیــش هەندێــك نزیكبوەتــەوە و بــۆ‬ ‫ئــەو مەبەســتە هەنــگاوی خــۆی نــاوە‪ ،‬مــن‬ ‫دەتوانــم بــێ موبالەغــە و زێدەڕۆیــی بڵێــم‬ ‫كــە ئایــدن مەعــروف و قونســوڵگەریی‬ ‫توركیــا لــە هەرێــم زیاتــر لــە ســەرۆك و زیاتــر‬ ‫لــە وەزیرەكانــی ئێمــە بــااڵ دەســتن و بڕیــار‬ ‫دەدەن و هەمــوو سیاســەت و تەنانــەت‬ ‫چاالكییــەك دژ بــەو داگیركارییــە لــە الیــەن‬ ‫حكومەتــی هەرێمــەوە و بــە فەرمانــی توركیــا‬ ‫ئاســتەنگ دەكرێــت‪ .‬لــە خۆپیشــاندان و‬ ‫بەرخۆدانــی شــیالدزێدا بینیمــان كــە چــۆن‬ ‫جەندرمــە و میتــی تــورك شــان بــە شــانی‬ ‫هێزەكانــی هەرێــم پەالمــاری خەڵــك دەدەن‬ ‫و تەنانــەت گردبوونەوەیەكــی ناڕەزایــی دژ‬ ‫بــە كۆمەڵگوژییەكانــی توركیــا لــە كونەما�ســی‬ ‫و لــە ســلێمانی ڕێگــەی لێدەگیرێــت‪ .‬خەڵكــی‬ ‫ئازادییخــواز لــە هەرێمــی كوردســتان‬ ‫دەگیرێــت و لــە ئەنقــەرە دادگایــی دەگرێــت‪.‬‬ ‫دۆخــی هەرێمــی كوردســتان بــەرەو ئــەوە‬ ‫دەڕوات‪ ،‬یــان ئیــرادەی ئــەوە هەیــە كــە‬ ‫هاوشــێوەی دۆخــی ناوچەكانــی ژێــر دەســتی‬ ‫چەتەكانــی ســەربە توركیــا و ناوچەكانــی ژێــر‬ ‫دەســەاڵتی بەنــاو ســوپای ئازادیــی ســوریای‬ ‫لێبێــت‪ .‬ئــەوەی كــە تــا ئێســتا ئێــرە‪ ،‬واتــە‬ ‫هەرێمــی كوردســتان وای لــێ نەهاتــووە‪ ،‬زۆر‬ ‫هــۆكاری هــەن كــە هەمــوو ئــەو هۆكارانــە‬ ‫لــە دەرەوەی ئیــرادەی حكومەتــی هەرێــم‬ ‫‪10‬‬

‫‪11‬‬

‫و لــە دەرەوەی ئیــرادەی داگیركارییــن و‬ ‫زۆریــان هــۆكاری جیۆسیاســیی و جێوئیتنیــی‬ ‫و جیۆگرافیــی و مرۆییــن‪ .‬ئەمــە ســەرباری‬ ‫بەرخــۆدان و بەرەنگاریــی و بەرگریــی ڕەوای‬ ‫هێــز و یەكینەكانــی پاراســتن و بەرگریــی‬ ‫ڕەوای خەڵــك‪ .‬ســەرباری ملمالنێــی هێــزە نێــو‬ ‫دەوڵەتیــی و هەرێمایەتییــەكان و ملمالنێــی‬ ‫نێــوان توركیــا و ئێــران لــە ســەر زۆنــی ســەوز‬ ‫و زەرد و ناوچــە جیۆســتراتیژییەكانی هــەر‬ ‫الیەكیــان و شــەڕی داعــش و دۆخــی ناوخــۆی‬ ‫عێــراق و دەیــان كێشــە و ئاڵۆزیــی دیكــە كــە‬ ‫ڕێگــرن لــەو پرۆژەیــە یاخــود سروشــتی‬ ‫پیالنــەكان بــۆ جێبەجێكردنــی دەگــۆڕن و دوا‬ ‫دەخــەن‪ .‬هەژمــوون و داگیركاریــی توركیــا بــۆ‬ ‫سەر هەرێمی كوردستان لە زۆر ڕووەوە‪ ،‬لە‬ ‫ڕووی سیاسیی و ئابووریی و فەرهەنگییەوە‬ ‫بە هەندێك قۆناغی مەترسییدار گەیشتووە‬ ‫لــە ڕاســتییدا و هەژمــوون و دەســەاڵتی‬ ‫ســەربازیی و ئەمنیــی ئــەو دەوڵەتــەش‪ ،‬لــە‬ ‫ڕێگــەی ئــۆردووەكان و ســەربازگەكان و‬ ‫بنكەكانــی میتــەوە‪ ،‬لــە ڕێگــەی چاودێریــی‬ ‫وردی ئاســمان و جومەگــە هەســتیارەكانی‬ ‫ســەر زەوییــەوە‪ ،‬ئێســتا بــە ڕوونیــی و زیاتــر‬ ‫لــە هــەر وەختێكــی دیكــە دەبینرێــت و هەســتی‬ ‫پــێ دەكرێــت‪ .‬حكومەتــی هەرێــم بووەتــە دەم‬ ‫ڕاســت و بووەتــە بوكەڵــە بەدەســتی دەوڵەتــی‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫توركیــاوە و چەمكــی ئاسای�شــی هەرێمــی‬ ‫كوردســتان ئێســتا بــە واتــای وشــەكە خــۆی‬ ‫چەمكێكــی زۆر الوازە و خەریكــە بــێ واتــا‬ ‫دەمێنێتــەوە‪.‬‬ ‫ بۆچیــی ئــەم هەمــوو‬‫ ‬ ‫دەســتێوەردانانەی تورکیــا لــە‬ ‫ســوریا‪ ،‬هەرێمــی کوردســتان‪،‬‬ ‫لیبیــا‪ ،‬دەریای ســپیی ناوەڕاســت‬ ‫و ئازەربیجــان لــە الیــەن واڵتانــی‬ ‫هەرێمیــی و نێودەوڵەتییــەوە بــە‬ ‫جددیــی وەاڵم نادرێتــەوە؟‬ ‫هاوژیــن مــەال ئەمیــن‪ :‬ئــەوەی‬ ‫ئــەم پەیوەندییانــە بەڕێــوە دەبــات و‬ ‫كاریگــەرە لــەم ملمالنێیانــەدا‪ ،‬لۆژیكــی هێــز‬ ‫و بەرژەوەندیــی و سروشــتی دابەشــبوون‬ ‫و ملمالنــێ نێــو دەوڵەتییــەكان و دۆخــی ئــەو‬ ‫هاوپەیمانییەتیــی و گۆڕانانەیــە كــە لــە دوای‬ ‫جەنگــی كەنــداوەوە هاتوونەتــە ئــاراوە و‬ ‫دونیــای ملمالنــێ و پەیوەندییەكانــی هێزیــان‬ ‫بــەم شــێوەیە لێكــردووە و هــەم گرفتــی‬ ‫گــەورە و هــەم بــێ متمانەیــی گەورەیــان‬ ‫بــۆ هەمــوو ڕێكخــراو و هاوپەیمانیــی و‬ ‫ڕێکكەوتــن و نێوەنــدە نێــو دەوڵەتییــەكان‬ ‫دروســت كــردووە‪ .‬بــە تایبــەت دوای بەنــاو‬ ‫بەهــاری عەرەبیــی و ئــەو گۆڕانگارییانــەی كــە‬

‫لــەم ناوچەیــەدا ڕوویــان دا‪ .‬نــە ئەنجومەنــی‬ ‫ئاســایش و نەتەوەیەكگرتــووەكان‪ ،‬نــە‬ ‫یەكێتیــی ئەوروپــا و پارملانــی ئەوروپــا‪ ،‬نــە‬ ‫زۆرێكــی تــر لــە هاوپەیمانیــی و دامــەزراوە‬ ‫نێــو دەوڵەتییــەكان‪ ،‬ئــەو بەهــاو متمانــە و‬ ‫تۆكمەییــەی جارانیــان مــاوە‪ ،‬نــە ئاســۆكانی‬ ‫دونیــای جەمســەرە نوێــكان هێشــتا وەك‬ ‫پێویســت ڕوونــن‪ ،‬ئــەوەی كــە پێیدەگوتــرا‬ ‫سیســتمی نوێــی جیهانیــی و هەژموونــی یــەك‬ ‫جەمســەریی و هەندێــك بەنــاو بیرمەنــد‬ ‫وەك كۆتایــی مێــژوو وێنەیــان دەكــرد‪ ،‬ئــەوە‬ ‫كۆتایــی پێهــات و شكســتی هێنــا‪ .‬لۆژیكــی‬ ‫هێــزی ســەربازیی و شــەڕ بــە وەكالــەت و لــە‬ ‫بــری و خۆشــاردنەوەی زلهێــزەكان لــە پشــت‬ ‫دامــە و دەســكالكانی خۆیانــەوە‪ ،‬هەروەهــا‬ ‫گەڕانــەوەی زۆر لــە پاڵنــەرە كالســیكییەكانی‬ ‫نائارامیــی و لــە الیەكــی دیكــەوە هەســتكردن‬ ‫بــە پێویســتیی گــەورەی خــۆ ڕێكخســتنەوە‬ ‫و هاوپەیمانێتیــی هەرێمــی و نێــو دەوڵەتیــی‬ ‫نــوێ و ترســێكی گــەورە و هەروەهــا خــۆ‬ ‫ئامادەكردنیــش بــۆ جەنگێكــی جیهانیــی‬ ‫دیكــە و مەترســییەكانی و ئــەو كەلێــن و‬ ‫درزانــەی كــە جەســتەی جیهانــی دوای‬ ‫جەنگــی كەنداویــان داڕزانــدووە و هــەر‬ ‫جــارەی لــە شــوێنێكەوە دەتەقــن هەمــوو‬ ‫ئەمانــە كاریگەریــی تەواویــان هەیــە لــە ســەر‬

‫سروشــتی دەســبردن بــۆ كێشــەكان و چۆنێتــی‬ ‫مامەڵەكــردن لــە گەڵیانــدا‪ ،‬ئەمــە ســەرباری‬ ‫ئــەوەی كــە ڕاســتەقینەی هەلومەرجــی‬ ‫ســەرمایەداریی جیهانیــی ئێســتا‪ ،‬ئەوپــەڕی‬ ‫چاوچنۆكیــی و بەرژەوەندیــی خوازیــی و‬ ‫ســەرهەڵدانی شــتێكی هاوشــێوەی دەوڵەتــی‬ ‫قوڵــە لەســەر ئاســتی جیهــان‪ ،‬ئــەم جیهانــەی‬ ‫ئێمــە ئێســتا تێیــدا دەژیــن‪ ،‬وادیــارە كــە‬ ‫زیاتــر لــە هــەر شــتێك و هــەر هێزێــك‪ ،‬لــە‬ ‫بــری دامــەزراوە و رێکكەوتــن و پەیمــان و‬ ‫ناوەندەكانــی بڕیــار‪ ،‬مافیایەكــی نێــو دەوڵەتیــی‬ ‫بەڕێــوەی دەبــات‪ ،‬كۆمەڵێــك بازرگانــی‬ ‫جەنــگ و بەنــاو دیموكراســیی و ناوەندیــی‬ ‫و ڕاگەیانــدن و دروســتكردنی ڕایگشــتیی‪،‬‬ ‫كــە خــودی بیرۆكــەی دەوڵــەت خــۆی و‬ ‫بیرۆكــەی ئاسای�شــی جیهانیــی و پەیوەندییــە‬ ‫نێــو دەوڵەتییــەكان و دامــەزراوە پەیوەندیــی‬ ‫دارەكانــی بــەو بابــەت و كێشــانەوە‪ ،‬خســتۆتە‬ ‫ژێــر پرســیاری گــەورەوە‪ ،‬لــە دونیایەكــدا‬ ‫بــە هەمــوو پێوەرەكانــی لەنــگ و نەنــگ دێنــە‬ ‫پێشــاو‪ ،‬هەمــوو شــتێكدا تێیــدا ڕوو لــە‬ ‫كۆتایــی و پــاش خۆیەتــی‪ ،‬لــە جیهانێكــدا كــە‬ ‫هەمــوو شــتێك بــۆ فرۆشــتن و بازرگانیــی و‬ ‫مامەڵــە پێكــردن نرخێكــی خراوەتــە ســەر‬ ‫هیــچ كێشــەیەك بــە ئاســانی چارەســەر و‬ ‫یەكالنابێتــەوە‪.‬‬ ‫‪12‬‬

‫‪13‬‬

‫ڕاپۆرت‬

‫بۆ‬

‫بۆ وەستاندنی هێرشەکانی تورکیا دەستبردن‬ ‫کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیی باشتریین بژاردەیە‬

‫ئاماده‌كردنی ڕاپۆرت ‪ /‬ئاسۆ جه‌وهه‌ر‬ ‫چاودێرانــی سیاســیی رایدەگەیەنــن‪ :‬هــۆکاری بەردەوامیــی هێــرش و‬

‫داگیرکارییەکانــی تورکیــا بــۆ ســەر هەرێمــی کوردســتان‪ ،‬کار ئاســانیی‬ ‫پارتیــی دێمۆکراتیــی کوردســتان و یەکێتیــی نیشــتمانیی کوردســتانە‪،‬‬ ‫بەبــێ هەمانگیــی ئــەوان ئــەو لەشکركێشــییانە بــەو ئاســتە قورســە و‬ ‫کوشــندەیە نابێــت‪.‬‬

‫هێمــا بــۆ ئــەوەش دەکــەن‪ :‬رێــکاری قانوونیــی و سیاســیی ئەوەیــە‪ ،‬تەنها‬

‫لــە رێگــەی دەوڵەتــی عێراقــەوە هێــرش و داگیرکارییەکانــی تورکیــا بــۆ‬

‫ســەر هەرێمــی کوردســتان بووەســتێندرێت‪.‬‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫‪14‬‬

‫‪15‬‬

‫مێدیــا نێودەڵەتییــەکان باســیان لــەوە‬ ‫دەکــەن‪ ،‬بەبیانــووی پەکەکــەوە‪ ،‬دەوڵەتــی‬ ‫تورکیــا دەیەوێــت بنکــەی تــری ســەربازیی‬ ‫هەمیشــەیی لــە خاکــی باکــوری عێــراق‬ ‫دروســتبکات‪ ،‬ئەمەیــش لــە چوارچێــوەی‬ ‫پیالنــە بەرباڵوەکەیــدا کــە لــە ســوریا و لیبیــا‬ ‫و ناوچەکانــی دیکــە کاری بــۆ دەکات و لــەم‬ ‫دوایانــەش دا پەلیکێشــاوە بــۆ دەریــای ســپیی‬ ‫ناوەڕاســت و ئەرمینیــا‪.‬‬ ‫بەهــۆی بەردەوامیــی هێــرش و‬ ‫لەشکرکێشــییەکانی تورکیــاوە‪ ،‬لــە ئێســتا دا‪،‬‬ ‫ســوپای تورکیــا بــە پانیــی ‪ ٥٠ - ٤٥‬کیلۆمەتــر و‬ ‫بــە قواڵیــی زیاتــر لــە ‪ ٤٥‬کیلۆمەتــر هاتووەتــە‬ ‫نێــو خاکــی هەرێمــی کوردســتانەوە‪ ،‬بەمەیــش‬ ‫زیاتــر لــە ‪ ٤٠‬بنکــەی ســەربازیی و هەواڵگریــی‬ ‫نــوێ‪-‬ی تری�شــی دروســت کــردوە‪.‬‬ ‫چاودێرانــی سیاســیی‪ ،‬ئامــاژە بــۆ ئــەوە‬ ‫دەکــەن کــە ھێــرش و داگیرکارییەکانــی‬ ‫ئەمجــارەی تورکیــا ھــەر تەنیــا ســەربازیی نییــن‪،‬‬ ‫بەڵکــو مەرامێکــی سیاســیی گەورەتری�شــی‬ ‫ھەیــە و بەھــەر ھۆکارێــک بــێ ئەمێریــکای لــە‬ ‫داگیرکارییەکانی بۆ ســەر هەرێمی کوردســتان‬ ‫بــێ دەنــگ کــردوە و ئێرانیــش ھەماھەنگیــی‬ ‫تورکیــا‪ ،‬رەو�شــی‬ ‫دەکات‪ .‬هەروەهــا‬ ‫سیاســیی و ئەمنیــی عێراقــی بــۆ ئــەم مەبەســتە‬ ‫قۆســتۆتەوە‪ ،‬هەروەهــا بەڕێککەوتنــە‬ ‫ئابووریــی و سیاسییەکانی�شــی حکومەتــی‬ ‫ھەرێمــی کوردســتانی رازی کــردوە‪.‬‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫کاروان ئیبراهیــم‪ ،‬رۆژنامەنــووس‬ ‫«ئازادیــی کۆمەڵگــە»ی‬ ‫بــە گۆڤــاری‬ ‫راگەیانــد‪ :‬هــۆکاری بەردەوامیــی هێرشــە‬ ‫داگیرکارییەکانــی تورکیــا بــۆ ســەر هەرێمــی‬ ‫کوردســتان‪ ،‬لەبــەر ئەوەیــە ناوچەیەکــی‬ ‫گرنگــە و هەرێــم پارچەکــی کوردســتانە کــە‬ ‫لەالیــەن کــوردەکان خۆیانــەوە بەڕێوەبــراوە؛‬ ‫بــۆ ئــەوەی ئــەم ئەزموونــە ســەرکوتوو نەبێــت‬ ‫یــان ئــەم ئەزموونــی بەڕێوەبردنــە لەالیــەن‬ ‫کــوردەوە لــە کوردســتان دا ســەرکەوتوو‬ ‫نەبێــت‪ ،‬تورکیــا هەمیشــە هەوڵیــداوە‬ ‫ئــەو دۆخــە تێکبــدات! ئــەو دەســەاڵت و‬ ‫قەوارەیــەی کــە دروســت بــووە لــە نــاوی‬ ‫ببــات‪ .‬لــە رووی ئابوورییشــەوە هەرێمــی‬ ‫کوردســتان‪ ،‬ناوچەیەکــی زۆر دەوڵەمەنــدە‬ ‫بــە نــەوت و گازی سروشــتیی و جگەلــەوەش‬ ‫هەرێمــی کوردســتان بازاڕێکیشــە بــۆ تورکیــا‬ ‫و کەلوپــەل و شــمەک و کااڵی تورکیــی‪.‬‬ ‫وتی�شــی‪ :‬تورکیــا بەتایبەتیــی لــە ســەردەمی‬ ‫پارتیــی داد و گەشــە پێــدان تموحــی هەیــە‪،‬‬ ‫دەیەوێــت هەژموونــی خــۆی بباتــە دەرەوە‪،‬‬ ‫ســەربازیان رەوانــەی لیبیــا کــردوە‪ ،‬چەندیــن‬ ‫بە�شــی ســوریان داگیرکــردوە وەک عەفریــن‬ ‫و تەرابلــوس و ســەرێکانی و هێــز رەوانــەی‬ ‫هەرێمــی کوردســتان دەکــەن و چەندیــن‬ ‫بنکەیــان هەیــە لــە هەرێمــی کوردســتان‪.‬‬ ‫لــە دەریــای ســپیی ناوەڕاســتدا‪ ،‬ســەرقاڵی‬ ‫گەڕانــن بــە دوای گازی سروشــتیی دا‪،‬‬ ‫لەگەڵ یۆنان و فڕانسا و بەشێک لە واڵتانی‬ ‫ئەوروپــا کێشــەیان هەیــە‪ .‬تورکیــا جۆرێــک‬

‫لــە زیندوکردنــەوەی خەونــی عوســمانیی‬ ‫هەیــە لــەالی پارتیــی داد و گەشــە پێــدان بــە‬ ‫ســەرۆکایەتیی ئەرۆغــان‪ ،‬تورکیــا هەمیشــە‬ ‫هەوڵیــداوە بیانــوو بدۆزێتــەوە بــۆ ئــەم‬ ‫هێرشــانەی بــۆ ســەر هەرێمــی کوردســتان‪،‬‬ ‫بــە بیانــووی ئــەوەی کــە گەریالکانــی‬ ‫پەکەکــە لــەو پارچەیــەی کوردســتان هــەن‪،‬‬ ‫بــەاڵم هۆکارەکــە ئەوەیــە توکیــا تموحــی‬ ‫داگیرکاریــی و قورغکاریــی هەیــە و ئەوەتــا‬ ‫دەســتێوەردان لــە لیبیــا‪ ،‬ســوریا‪ ،‬قوبــرس‪،‬‬ ‫ئەرمینیــا و دەریــای ســپیی ناوەڕاســتدا‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫ئــەو رۆژنامەنووســە‪ ،‬ئامــاژەی‬ ‫بەوەشــکرد‪ :‬پێویســتە پر�ســی کــورد لــە‬ ‫تورکیــا بــە ئاشــتیی چارەســەر بکرێــت‪،‬‬ ‫ئەگــەر پر�ســی کــورد لــە تورکیــا چارەســەر‬ ‫ببێــت ئــەوا داگیرکارییەکانــی تورکیــا بــۆ‬ ‫ســەر هەرێمــی کوردســتانی عێراقیــش‬ ‫کۆتایــی پێدێــت‪ ،‬کــورد و تــورک دەتــوان بــە‬ ‫‪16‬‬

‫‪17‬‬

‫ئاشــتییانە پێکــەو بژیــن‪ ،‬چونکــە ئــەم گەالنــە‬ ‫تێکــەاڵوی یــەک بــوون‪.‬‬ ‫پارملانتارێــک ئــەوە دەخاتــەڕوو‪،‬‬ ‫حکومەتــی عێــراق توانــای ئــەوەی نییــە هێــرش‬ ‫و داگیرکارییەکانــی تورکیــا رابگرێــت‪،‬‬ ‫حکومەتــی هەرێــم و بەتایــەت پارتیــی‬ ‫دێمۆکراتــی کوردســتان کارئاســانیی دەکات‬ ‫بــۆ هێرشــەکانی تورکیــا‪.‬‬

‫ســەرکەوت شەمســەدیین‪ ،‬ئەندامــی‬ ‫پارملانــی عێــراق بــە «ئازادیــی کۆمەڵگــە»ی‬ ‫راگەیانــد‪ :‬هــۆکاری بەردەوامیــی هێرشــەکانی‬ ‫تورکیــا لەســەر هەرێمــی کوردســتان‪،‬‬ ‫بــۆ ئــەوە دەگەڕێتــەوە تورکیــا پێوایــە کــە‬ ‫هێــز و هەڕەشــەکانی پەکەکــە هەڕەشــەیە‬ ‫بــۆ ســەری‪ ،‬هۆکارێکــی تــری بەردەوامیــی‬ ‫هێرشــەکانی تورکیــا ئەوەیــە کــە الیەنــی‬ ‫عێــراق و هەرێمــی کوردســتان و هەروەهــا‬ ‫عێــراق خــۆی الوازە و توانــای رێگریــی‬ ‫نییــە لــە هێرشــەکانی تورکیــا‪ ،‬هــەر بۆیــە‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫ئــەوان بــەردەوام دەبــن لــە هێرشــەکانی‬ ‫خۆیــان‪ ،‬مــادام لــە هەرێمــی کوردســتانەوە‬ ‫کارئاســانییان بــۆ دەکرێــت‪ .‬عێــراق‪،‬‬ ‫توانــا عەســکەراییەکانی بــەو ئاســتە نییــە‬ ‫هەڕەشــەی لێبــکات و رایبگرێــت‪ ،‬هــەر‬ ‫بۆیــە تورکیــا هەتــا دەرفەتــی هەبێــت و‬ ‫بــۆی بگونجێــت‪ ،‬ئــەوا لــە چوارچێــوەی‬ ‫بەرژەوەندییەکانــی خــۆی و ســتراتیژی‬ ‫خۆیــدا بــەردەوام دەبێــت‪ ،‬لــە هێرشــەکانی‪.‬‬ ‫ســەرکەوت شەمســەدیین‪ ،‬جەختــی‬ ‫کــردەوە‪ :‬کار ئاســانیی پارتیــی دێمۆکراتیــی‬ ‫کوردســتان‪ ،‬لــە ناوچــەی بادینــان و ناوچــەی‬ ‫هەولێــر و هەروەهــا لــەم دوایانەیشــدا‬ ‫کار ئاســانییەکانی یەکێتیــی نیشــتمانیی‬ ‫کوردســتان هەبــووە بــۆ هێرشــەکانی‬ ‫تورکیــا‪ .‬ئــەم ئاســانکارییانە لــە ئاســانکاریی‬ ‫هەواڵگریــی دا خــۆی دەبینێتــەوە و لــە‬ ‫بێدەنگییــش لەبەرامبــەر بۆردومانــەکان دا‬ ‫خــۆی دەبینێتــەوە‪ .‬هەروەهــا چاوپۆشــیین لــە‬ ‫هەواڵگریــی الیەنــی تورکیــی کــە لــە هەرێمــی‬ ‫کوردســتان هەیــە و ئیجــگار زیــادی کــردوە!‬ ‫ئەمــە وادەکات تورکیــا وردتــر و دەقیقتــر‬ ‫بــن لــە پێکانــی ئامانەجەکانــی خۆیانــدا لــە‬ ‫هەرێمــی کوردســتاندا و لــە ناوچــە جیــاوازە‬ ‫کانــی هەرێمــی کوردســتاندا‪ ،‬بــەاڵم هــۆکاری‬ ‫ســەرەکیی و تەنســیق و هەماهەنگیــی بریتیــن‬ ‫لــە هــەردوو هێــزە ســەرەکییە حوکمڕانەکــەی‬ ‫هەرێمی کوردستان کە پارتیی و یەکێتیی‪-‬ن و‬ ‫بــە بــێ هەمانگیــی ئــەوان ئــەو لەشکركێشــییانە‬ ‫بــەو ئاســتە قورســە و کوشــندەیە نابێــت‪.‬‬

‫عێــراق‪،‬‬ ‫پارملانتــارەی‬ ‫ئــەو‬ ‫راشــیدەگەێنێت‪ :‬رێــکاری قانوونیــی‬ ‫و سیاســیی ئەوەیــە کــە تەنهــا لــە‬ ‫رێگــەی دەوڵەتــی عێراقــەوە هێــرش و‬ ‫داگیرکارییەکانــی تورکیــا بــۆ ســەر هەرێمــی‬ ‫کوردســتان بووەســتێندرێت‪ ،‬چونکــە‬ ‫هێــزە سیاســییەکانی هەرێمــی کوردســتان‪،‬‬ ‫لــە بەرژەوەندیــی خۆیانــەوە لــەو بابەتــە لــە‬ ‫تورکیــا دەڕوانــن و ئێمەیــش لەبەرژەوەندیــی‬ ‫هاوواڵتیانــی هەرێمــی کوردســتانەوە لــەو‬ ‫بابەتــە دەڕوانیــن‪ .‬هــەر بۆیــە لــە مــاوەی‬

‫رابــردوودا داوامــان لــە حکومەتــی عێــراق‬ ‫کردبوو‪ ،‬لە رێگەی ئەنجومەنی ئاسایشەوە‬ ‫ئــەو بابەتــە بجوڵێندرێــت و داوای قەرەبــوو‬ ‫کردنــەوە و داوای وەســتاندنی هێرشــەکان‬ ‫بــکات و عێــراق هەنــگاوی جددیــی نــا لــەو‬ ‫بارەیــە و تــا ئێســتایش کاریگەریــی هەیــە و‬ ‫ســاردییەکی دیبلۆماســیی لەالیــەن هــەردوو‬ ‫واڵتــەوە هەیــە‪ ،‬بۆیــە ئەوانــە فشــاری‬ ‫دیبلۆماتیــی عێراقییــن و دەســتبردن بــۆ‬ ‫کۆمەڵگــەی نێودەوڵەتییــش باشــتریین‬ ‫بژاردەکانــی ئێمــەن‪.‬‬ ‫‪18‬‬

‫‪19‬‬

‫توێژینه‌وه‌‬

‫ئەوان ڕێکەوتن‪،‬‬ ‫ئێمە کەوتین؟!‬ ‫ئومید ناسح شەریف‬ ‫ماستەر لە مێژوو دا‬

‫هیــچ نەتــەوە و گەلێــک وەکــو کــورد‬ ‫خاکەکــەی دابــەش نەکــراوە‪ ،‬هیــچ‬ ‫نەتەوەیــەک وەکــو کــورد چــواردەوری بــە‬ ‫دوژمــن نەتەنــراوە‪ ،‬هیــچ نەتەوەیــەک وەکــو‬ ‫کــورد پیالنگێــڕی لــە دژ ئەنجامنــەدراوە‪.‬‬ ‫دوژمنەکانــی کــورد لــە ســەر هەمــوو بابەتێــک‬ ‫ناکــۆک بــن‪ ،‬بــەاڵم لــە بابەتــی دوژمنایەتــی‬ ‫کــورد دا کــۆک و تەبــا و خــاوەن یــەک بڕیــارن‪،‬‬ ‫کوردیــش هەمیشــە هــۆکاری ڕێکەوتنــی‬ ‫ئــەوان بــووە‪ .‬کــورد لــە ســەر خاکــی خــۆی لــە‬ ‫واڵتێکــی دیکــەوە دوو دوژمــن و زیاتــر لــە دوو‬ ‫دوژمــن لــە دژی ڕێدەکــەون‪ ،‬لەبــەر ئــەوە‬ ‫هیــچ نەتەوەیــەک وەکــو کــورد ڕێکەوتنــی لــە‬ ‫دژ نەکــراوە‪ ،‬ڕێکەوتننامــەکان تەنیــا دوو‬ ‫قۆڵــی و �ســێ قۆڵــی و چــوار قۆڵــی نەبــووە دژی‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫کــورد‪ ،‬بەڵکــو ڕێکەوتننامــەی نێودەوڵەتیــش‬ ‫دژی کــورد ئەنجامــدراوە‪.‬‬ ‫کاریگــەری ئــەو ڕێکەوتننامانــە بــە‬ ‫جۆرێــک بــوون کــە هــەم بۆتــە هــۆی‬ ‫دابەشــکردنی کوردســتان‪ ،‬هــەم بۆتــە‬ ‫هــۆی الوازکــردن و لــە ناوبردنــی‬ ‫جواڵنــەوە و ســەرهەڵدانە کوردییــەکان‪.‬‬ ‫وەکــو ڕێکەوتننامــەی ئەماســیایی نێــوان‬ ‫ئیمپڕاتۆریەتــی عوســمانی و ســەفەوی‬ ‫لــە ســاڵی ‪ 1555‬کــە بــووە دابەشــکردنی‬ ‫کوردســتان بــۆ دوو پارچــە و چەســپاندنی‬ ‫ئــەو ســنور و دابەشــکارییەی کــە لــە شــەڕی‬ ‫چاڵدێرانــی ســاڵی ‪ 1514‬کەوتــەوە‪ .‬یــان‬ ‫ڕێکەوتننامــەی لۆزانــی ســاڵی ‪ 1923‬کــە بــووە‬ ‫هــۆی دابەشــکردنی کوردســتان بــۆ چــوار‬

‫ئێمــە هەمیشــە دەڵێیــن گەلەکۆمەکــێ و‬ ‫پیالنگێــڕی ناوچەیــی و نێودەوڵەتیمــان لــە‬ ‫دژ ئەنجامدەدرێــت و قــەدەری ئێمــە هــەر‬ ‫داگیرکــراوی و دابەشــکراوییە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫ســەرەڕای ئامانــە‪ ،‬ئایــا خەبــات و تێکۆشــانی‬ ‫ئێمە بۆ دژە پیالنگێڕی چی بووە؟ ئایا ئەوەی‬ ‫تــا ئێســتا ناومــان نــاوە شــۆڕش توانیویەتــی‬ ‫ڕێکەوتننامــە و پیالنگێڕییــەکان تێپەڕێنێــت؟‬ ‫یــان شــۆڕش بــۆ خاتــری مانــەوەی بنەماڵــە و‬ ‫حیزبێــک هەرەســیهێناوە؟‬ ‫ئێمــە لــەم توێژینەوەیــەدا بــۆ‬ ‫وەاڵمدانــەوەی ئــەو پرســیارانە و چەندانــی‬ ‫دیکــە بــەراورد لــە نێــوان �ســێ ڕێکەوتننامــەدا‬ ‫دەکەیــن‪ ،‬کــە ڕێکەوتنێکیــان دژی باشــور‬ ‫بــوو‪ ،‬دووانیــان دژی خۆرئاوایــە‪ ،‬ئەوانیــش‬ ‫ڕێکەتننامــەی جەزائیــری ‪1975/3/6‬‬ ‫لــە جەزائیــرەوە لــە دژی کــورد واژۆکــرا‪،‬‬ ‫ڕێکەوتنــی نێــوان ئەمریــکا و تورکیــا لــە‬ ‫‪ 2019/10/14‬دا لــە تورکیــاوە لــە دژی‬ ‫کــورد واژۆکــرا‪ ،‬ڕێکەوتنــی ڕوســیا و تورکیــا‬ ‫لــە ‪ 2019/10/22‬لــە ڕوســیاوە لــە دژی‬ ‫کــورد واژۆکــرا‪.‬‬

‫پارچــە‪ .‬لەالیەکــی دیکــەوە ڕێکەوتننامــە‬ ‫هەبــووە بۆتــە هــۆی لــە ناوبردنــی جواڵنــەوە‬ ‫و بزووتــەوەی ڕزگاریخــوازی کــوردی‬ ‫وەکــو ڕێکەوتنــی نێــوان تورکیــا و ئێــران‬ ‫کــە بــووە یەکێــک لــە هۆکارەکانــی لــە‬ ‫ناوچوونــی ســەرهەڵدانی ئــارارات‪ .‬هەروەهــا‬ ‫ڕێکەوتننامەی جەزائیری ساڵی ‪ 1975‬نێوان‬ ‫عێــراق و ئێــران کــە بــووە هــۆی ئاشــبەتاڵ و‬ ‫هەرە�ســی جواڵنــەوەی ئەیلــول بــە ڕابەرایەتی‬ ‫مســتەفا بارزانــی‪ .‬لــە ئەنجامــدا جواڵنــەوە و‬ ‫یەکەم‪ .‬ڕێکەوتنامەی‬ ‫بزووتنــەوە کوردییــەکان بەهــۆی زاڵبونــی‬ ‫جەزائیری ‪1975‬‬ ‫هەژمونــی ناسیۆنالیســتی شــوانکارەیی لــە‬ ‫ڕێکەوتنامــەی جەزائیــری ‪:1975‬‬ ‫هەناویــان دا‪ ،‬نــەک نەیانتوانــوە ســنوری ئــەو مۆرکردنــی پەیمانــی ســنووری زەوی وئــاوی‬ ‫ڕێکەوتننامانە تێپەڕێنن‪ ،‬بەڵکو نەیانتوانیوە لــە نێــوان ســەدام حســین بــە نوێنەرایەتــی‬ ‫ســنوری ناوچەیەکــی جوگرافیــش تێپەڕێنــن‪ .‬حکومەتــی عێــراق و ئێــران بەســەرکردایەتی‬ ‫‪20‬‬

‫‪21‬‬

‫محمــد ڕەزا شــا لــە شــاری جەزائیــری‬ ‫پایتەختــی جەزائیــر‪ ،‬لــە کاتــی کۆبونــەوەی‬ ‫ســەرانی (ئۆپیــک)‪ ،‬بــە بەشــداری ســەرۆک‬ ‫کۆمــاری جەزائیــر (هــەواری بۆمدیــان) و‬ ‫وەزیــری دەرەوەی جەزائیــر (عبدالعزیــز‬ ‫بۆتەفلیقــە) و بــە ئــاگاداری (هێنــری‬ ‫کیســنجر) وەزیــری دەرەوەی ئەمریــکا لــە‬ ‫‪ 1975/3/6‬مۆرکــرا‪.‬‬ ‫بەگوێــرەی ئــەو رێکەوتننامەیــە عێــراق‬ ‫دەســتبەرداری نیــوەی شــەتولعەرەب‌و‬ ‫زەوییــە کێشــە لەســەرە ســنورییەکانی خــۆی‬ ‫بــوو لەبەرامبــەر لەنێوبردنــی جواڵنــەوەی‬ ‫رزگاریخوازیــی کــوردی‪.‬‬ ‫هــەر لــەو رێکەوتننامەیــەدا عێــراق‬ ‫لەبەرامبــەر بەڵێنەکانــی ئێرانــدا هەمــوو‬ ‫هاوکاریــو پشــتگیرییەکی خــۆی بۆعــەرەب‌ و‬ ‫بلوچ دژی حکومەتی شا وەستاند‌ و وازی�شی‬ ‫لــەو پڕوپاگەنــدە‌و داواکارییانــە هێنــا‪،‬‬ ‫کەپارێزگەی خوزستانی بەبەشێک لەزەوی‬ ‫عەرەبــی دادەنــا‪ .‬هەروەها(خومەینــی)‬ ‫بەرهەڵســتکاری ڕژێمــی پەهلــەوی ئێرانــی لــە‬ ‫واڵتەکــەی دەرکــرد‪.‬‬ ‫لەبەرامبەریشــدا ئێــران هاوکارییەکانــی‬ ‫بۆکــورد راوەســتاند‪ .‬لــە بەندێکــی دیکــەی‬ ‫ڕێکەوتننامەکــەدا کەنــداو کــرا بــە دوو‬ ‫بــەش لــە نێوانیانــدا‪ ،‬هێڵــی تالــوگ دانــرا بــۆ‬ ‫دەســت نیشــانکردنی ســنووری نێوانیــان‪.‬‬ ‫ئــەم ڕێکەوتنامەیــە بوویــە هۆیــی ئاشــبەتاڵی‬ ‫جواڵنــەوەی ئەیلــول بــە ســەرکردایەتی مــەال‬ ‫مســتەفای بــارزان‪.‬‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫داگیــرکاری تورکیــا بــۆ ســەر خۆرئــاوای‬ ‫کوردســتان‬ ‫ڕۆژی ‪ 2019/10/9‬ســوپایی تورکیــا بــە‬ ‫هاوپەیمانــی گروپــە تیرۆرســتییە عارەبییــە‬ ‫ســونییەکان و ئیخــوان موســلیمنی ســوری‬ ‫دەســتی کــرد بــە داگیــرکاری خۆرئــاوای‬ ‫کوردســتان بــە نــاوی ئۆپەڕاســیۆنی «کانــی‬ ‫ئاشــتی»‪ .‬ئامانــج لــەو داگیرکارییــە لەالیــەک‬ ‫داگیرکردنــی خۆرئــاوای کوردســتان و لــە‬ ‫ناوبردنــی خۆبەڕێوەبــەری و فیدڕاڵیەتــی‬ ‫خۆرئــاوا بــوو‪ ،‬لــە الیەکــی دیکــەوە گۆڕینــی‬ ‫دیمۆگرافیایــی خۆرئــاوا بــوو‪ ،‬هــەر وەکــو‬ ‫«ئەردۆغــان» چەندیــن جــار ئامــاژەی بــەوە‬ ‫کــرد کــە دەیەوێــت ناوچەیەکــی ئــارام بــە‬ ‫قواڵیــی (‪30‬کــم) دروســت بــکات و هەمــوو‬ ‫ئــەو ئــاوارە عارەبــە ســوریانەی لــە تورکیــان‬ ‫کــە نزیکــە «‪ »3‬ملیــۆن کەســن لــە خۆرئــاوای‬ ‫کوردســتان لــە ســەر مــاڵ و زێــدی کــورد‬ ‫نیشــتەجێ بــکات و کــورد لــە ســەر خاکــی‬ ‫خــۆی دەرپەڕێنێــت و ئاوارەیــان بــکات بــە‬ ‫نــاوی ئۆپەڕاســیۆنی «کانــی ئاشــتی»‪ .‬ئەمــە‬ ‫لــە کاتێکــدا هەســەدە لەگــەڵ تورکیــا بــە‬ ‫ناوبژیوانــی ئەمریــکا ڕێکەوتــن بــە قواڵیــی‬ ‫‪10‬کــم بکشــێنەوە بەبــێ شــەڕ بــەو مەرجــەی‬ ‫تورکیا هیچ دەستدرێژییەک نەکات‪ .‬تورکیا‬ ‫لــە کاتــی داگیرکارییەکەیــدا ســورەتی (فتــح)‬ ‫ی بەکارهێنــا و موفتــی تورکیــاش جیهــادی‬ ‫ڕاگەیانــد و لــە (‪ )90000‬هــەزار مزگەوتــی‬ ‫تورکیــاوە ســورەتی فتــح خوێندرایــەوە دژی‬ ‫خۆرئــاوای کوردســتان‪.‬‬

‫دووەم‪ .‬ڕێکەوتننامەی تورکیا‬ ‫ ئەمریکا لە ‪2019/10/17‬‬‫«مایــک پێنــس» جێگــری «دۆناڵــد‬ ‫تڕامــپ» ســەرۆک کۆمــاری ئەمریــکا لەگــەڵ‬ ‫مایــک پۆمپەیــۆ وەزیــری دەرەوەی ئەمریــکا‬ ‫ڕۆژی ‪ 2019/10/17‬لەگــەڵ وەفدێــک‬ ‫دا ســەردانی ئەنقــەرەی کــرد و لەگــەڵ‬ ‫ئەردۆغــان و وەزیــری دەرەوەی تورکیــا‬ ‫مەولــو چاوشــئۆغلۆ بــۆ مــاوەی پێنــج‬ ‫کاتژمێــر کۆبونــەوە‪ ،‬ئێــوارەی هەمــان ڕۆژ لــە‬ ‫کۆنگرەیەکــی ڕۆژنامەوانیــدا مایــک پێن�ســی‬ ‫لەگــەڵ مایــک پۆمپەیــۆ‪ ،‬وتــی‪« :‬ئەنقــەرە و‬ ‫واشــنتن ڕێکەوتــن لــە ســەر ئاگربەســت‪.‬‬ ‫جەنــگ ڕادەگیرێــت تــا چارەســەرێکی گونجــاو‬ ‫بــۆ دۆخــی ســوریا دەدۆزرێتــەوە‪ .‬هەروەهــا‬ ‫مایــک پێنــس‪ ،‬ووتــی پەیوەندیمــان بــە‬ ‫هەســەدەوە کــردووە کــە دڵنیایــی بــدات و بــۆ‬ ‫قواڵیــی ‪ 20‬میــل بکشــێنەوە‪ ،‬لەبەرامبــەردا‬ ‫ســزاکان لەســەر تورکیــا هەڵدەوەشــێنینەوە‬ ‫بــە ڕاوەســتاندنی شــەڕ‪ ،‬و کار بــۆ ئــەوە‬ ‫دەکەیــن کــە کــوردەکان بــە قواڵیــی ‪30‬کــم‬ ‫بکشــێنەوە‪ .‬هاوپەیممانییــەک لەگــەڵ کــورد‬ ‫دروســت دەکەیــن بــۆ دروســتکردنی ناوچــەی‬ ‫ئــارام‪ .‬سوپا�ســی کــوردەکان دەکەیــن کــە‬ ‫هاوپەیمانمــان بــوون بــۆ لــە ناوبردنــی داعــش‪.‬‬ ‫هەســەدە لــە مــاوەی ‪ 5‬ڕۆژدا لــە ســنورەکان‬ ‫دەکشــێنەوە‪ ،‬لەمــاوەی ئاگربســتدا ســزا‬ ‫بەســەر تورکیــادا ناســەپێنین‪ ،‬ئەگــەر تورکیــا‬ ‫ئاگربەســت نــەکات ســزای تونــدی بــە ســەردا‬ ‫دەســەپێنین‪ .‬تاکــە ســەربازێکی ئەمریکــی لــە‬

‫باکــوری ســوریا نامێنێــت»‪.‬‬ ‫«مایــک پۆمپەیــۆ» وەزیــری دەرەوەی‬ ‫ئەمریــکا‪ ،‬وتــی «کاری جدیمــان کــرد بــۆ‬ ‫ئــەوەی بگەینــە ئــەم ڕێکەوتنــە‪ .‬دەبێــت‬ ‫پێکهاتــە ئاینییــەکان لــە عێــراق و ســوریا و‬ ‫خۆرهەاڵتــی ناوەڕاســت پارێزراوبــن»‪.‬‬ ‫لەبەرامبــەدا هەمــان شــەو «مەولــود‬ ‫چاوشــئۆغڵۆ» وەزیــری دەرەوەی تورکیــا لــە‬ ‫کۆنگرەیەکــی ڕۆژنامەوەنیــدا ووتــی‪« :‬لەگــەڵ‬ ‫ئەمریــکا ڕێکەوتیــن ئۆپەڕاســیۆن ڕابگریــن‪.‬‬ ‫و «یەپەگــە»ش لــە مــاوەی ‪ 120‬کاتژمێــردا لــە‬ ‫ســنورەکان بکشــێنەوە‪ .‬ئــەوەی کردوومانــە‬ ‫ئاگربەســت نییــە‪ ،‬چونکــە ئاگربەســت‬ ‫لــە نێــوان دوو الیەنــی فەرمیــدا دەکرێــت‪.‬‬ ‫پانتایــی ناوچــەی ئــارام ‪432‬کــم دەبێــت و لــە‬ ‫ژێــر چاودێــری تورکیــا و ئەمریــکادا دەبێــت‬ ‫و تــەواوی چەکــە قورســەکان لــە هەســەدە‬ ‫دەســەندرێتەوە»‪.‬‬ ‫دەقی خاڵەکانی ڕێکەوتنەکە‪:‬‬ ‫‪ .1‬ئەمەریکا و تورکیا جەخت دەکەنەوە‬ ‫ســەر پەیوەندی ــیەکانی نێوانیــان وەک دوو‬ ‫ئەندامــی ناتــۆ‪ .‬ئەمەریــکا لــە نیگەرانی ــیە‬ ‫ئاسایشی ــیە ڕەواکانــی تورکیــا ســەبارەت بــە‬ ‫ســنوورەکانی باشــوری تورکیــا تێــدەگات‪.‬‬ ‫‪ .2‬تورکیــا و ئەمەریــکا کۆکــن لەســەر‬ ‫ئــەوەی دۆخەکــە لەســەر زەوی بــە تایبەتــی‬ ‫لــە باکــوری ڕۆژهەاڵتــی ســوریا وەهایــە‬ ‫هــاوکاری نزیکتــر هەبێــت لەســەر بنەمــای‬ ‫بەرژەوەندی ــیە هاوبەشــەکان‪.‬‬ ‫‪22‬‬

‫‪23‬‬

‫‪ .3‬تورکیــا و ئەمەریــکا بەردەوامــن‬ ‫لەســەر پاراســتنی خــاک و هاواڵتیانــی‬ ‫واڵتــە ئەندامەکانــی ناتــۆ لــە بەرامبــەر هــەر‬ ‫هەڕەشــەیەکدا‪ .‬لەگەڵ تێگەیشــتنێکی تەواو‬ ‫بــۆ (یــەک لــە پ ــێناو هەموومــان و هەمــوو لــە‬ ‫پ ــێناو یــەک)‪ .‬دەســەتەواژەیەکی واڵتانــی‬ ‫ئەندامــی ناتۆیــە‪.‬‬ ‫‪ .4‬ئــەم دوو واڵتــە بەڵێنیــان‬ ‫دووپاتدەکەنــەوە بــۆ ڕێزگرتــن لــە ژیانــی‬ ‫مرۆڤــەکان‪ ،‬مافەکانــی مــرۆڤ و پاراســتنی‬ ‫کەمایەتی ــیە ئاینــی و نەژادی ــیەکان‪.‬‬ ‫‪ .5‬تورکیــا و ئەمەریــکا پابەنــدن بــە‬ ‫نەهێشــتنی چاالکی ــیەکانی داعــش لــە باکــوری‬ ‫خۆرهەاڵتــی ســوریا‪.‬‬ ‫ئەمــە بریتــی دەبێــت لــە هەماهەنگیکــردن‬ ‫بەپ ــێی پ ــێویست لــە بــارەی بەندیخانەکانــی‬ ‫دەســتگیرکراوە داعشــەکانی تێدایــە و‬ ‫هەروەهــا لــە بــارەی ئــەو کەســانەی لــەو‬ ‫ناوچانــە ئاوارەبــوون کــە جــاران لــە ژێــر‬ ‫دەســتی داعشــدا بــوون‪.‬‬ ‫‪ .6‬تورکیــا و ئەمەریــکا ڕێکەوتــوون کــە‬ ‫شــەڕی دژە تێــرۆر دەبێــت تەنهــا تێرۆرســتان‬ ‫و شــوێن و حەشــارگەکانیان و چــەک و‬ ‫کەلوپەلەکانیــان بکاتــە ئامانــج‪.‬‬ ‫‪ .7‬الیەنــی تورکــی پابەنــدی خــۆی‬ ‫دەربڕیــوە بــۆ ئــەوەی مســۆگەربکرێت‬ ‫هەمــوو دانیشــتووانی ناوچــەی ئــارام‬ ‫بپارێزرێــن کــە لــە الیــەن هێزەکانــی تورکیــاوە‬ ‫کۆنتــرۆڵ دەکرێــن‪ ،‬وە جەختــی کردووەتــەوە‬ ‫کــە ئەوپــەڕی هەوڵــی خــۆی دەدات تاوەکــو‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫خەڵکــی ســیڤیل و ژێرخانــی ســیڤیلی‬ ‫ناوچەکــە بپ ــارێزێن‪.‬‬ ‫‪ .8‬هــەردوو واڵت جارێکــی دیکــە بەڵێنــی‬ ‫خۆیــان دایــەوە بــۆ پاراســتنی یەکگرتوویــی‬ ‫سیا�ســی و یەکپارچەیــی خاکــی ســوریا‬ ‫و بەڕێوەچوونــی پ ــرۆسەی سیا�ســی بــە‬ ‫ڕێبەرایەتــی نەتــەوە یەکگرتــووەکان کــە‬ ‫ئامانــج لێــی کۆتاییهێنــان بــە شــەڕی ســوریا‬ ‫بەپ ــێی بڕیــاری ‪ SCR2254‬ئەنجومەنــی‬ ‫ئاسای�شــی نەتــەوە یەکگرتــووەکان‪.‬‬ ‫‪ .9‬هــەردوو الیــەن ڕازیبــوون لەســەر‬ ‫گرنگــی و کاریگــەری ناوچەیەکــی ئــارام‬ ‫بــۆ نەهێشــتنی نیگەرانی ــیە ئاسایشی ــیە‬ ‫لەوانــە‬ ‫تورکیــا‪،‬‬ ‫نشتیمانی ــیەکانی‬ ‫گواســتنەوەی چەکــە قورســەکانی یەپەگــە و‬ ‫تێکدانــی ســەنگەر و بنکەکانیــان‪.‬‬ ‫‪ .10‬ناوچــەی ئــارام بــە شــێوەیەکی‬ ‫ســەرەکی دەکەوێتــە ژێــر دەســەاڵتی‬ ‫هێزەکانــی تورکیــاوە‪ ،‬وە هــەردووال پــەرە بــە‬ ‫هاوکاری ــیان دەدەن لــە هەمــوو بوارەکانــدا‬ ‫تاوەکــو ئەمــە جێبەجێــی بکرێــت‪.‬‬ ‫‪ .11‬الیەنــی تورکــی ئۆپەراســیۆنی»کانی‬ ‫ئاشــتی» ڕادەگرێــت تاوەکــو ڕێگــە بــە‬ ‫هێزەکانــی یەپەگــە بــدات لــە مــاوەی ‪120‬‬ ‫کاتژمێــر لــە ناوچــەی ئــارام بکێشــنەوە‪ .‬لــە‬ ‫پــاش تەواوبوونــی کشــانەوەی هێزەکانــی‬ ‫یەپەگــە کۆتایــی بــە ئۆپەراســیۆنی «کانــی‬ ‫ئاشــتی» دێــت‪.‬‬ ‫‪ .12‬هــەر کات ئۆپەراســیۆنی « کانــی‬ ‫ئاشــتی» ڕاگیــرا‪ ،‬ئەمەریــکا ڕازی دەبێــت‬

‫ســزای زیاتــر بەســەر تورکیــا نەسەپ ــێنرێت‬ ‫بەپ ــێی فەرمانــی ســەرۆکایەتی کــە‬ ‫‪ 2019/10/14‬دەرچــووە‪ .‬بەڕێوەبەرایەتــی‬ ‫ئەمەریــکا لەگــەڵ کۆنگرێــس کاردەکات‬ ‫بــۆ تاووتوێکردنــی هەنــگاوە ئەرێنی ــیەکان‬ ‫بــە ئامانجــی گەیشــتن بــە ئاشــتی و ئاســایش‬ ‫لــە ســوریا بەپێــی بڕیــاری ژمــارە ‪SCR2254‬‬ ‫ی ئەنجومەنــی ئاسای�شــی نەتــەوە‬ ‫یەکگر تــووەکان‪.‬‬ ‫کاتێــک ئۆپەراســیۆنی «کانــی ئاشــتی»‬ ‫کۆتایــی پ ــێهات وەک ئــەوەی لــە خاڵــی ژمــارە‬ ‫«‪»11‬دا هاتــووە‪ ،‬ســزا سەپ ــێندراوەکانی‬ ‫ســەر تورکیــا هەڵدەگیرێــن‪.‬‬ ‫هەردووالیــەن بەڵێنیــان داوە پ ــێکەوە‬ ‫کاربکــەن بــۆ جێبەجێکردنــی تــەواوی‬ ‫ئامانجــەکان کــە لــەم ڕاگەیاندنــەدا هاتــوون‪.‬‬ ‫هــەر هەمــان شــەو «دۆناڵــد تڕەمــپ» لــە‬ ‫تەکساسەوە ووتی‪ « :‬ئەمە ڕۆژێکی گەورەیە‬ ‫بــۆ ئەمریــکا و تورکیــا و کــوردەکان‪ .‬چیدیکــە‬ ‫شــەڕ ڕونــادات و ئێمــە نامانەوێــت بەشــداری‬ ‫ئەو شەڕە بکەین‪ .‬چیدیکە سزاکان بۆ سەر‬ ‫تورکیــا پێویســت نییــن‪ .‬مــن ئامــادەم هەمیشــە‬ ‫بــۆ کاری بــاش‪ ،‬ئــەم ڕێکەوتنــەش کارێکــی‬ ‫زۆر باشــە‪ ،‬خەڵکــی هەمــوو خۆشــحاڵە‪.‬‬ ‫ئێســتا کــورد و تــورک تێگەیشــتن دەبێــت‬ ‫چــی بکــەن‪ .‬هاوپەیمانــە کوردەکانمــان ڕزگار‬ ‫کــرد‪ ،‬و ئــەو ڕێکەوتننامەیەیــی کردمانــە‬ ‫دەرئەنجامەکــەی بــۆ تورکیــا و کــورد باشــە‪،‬‬ ‫ئێســتا پێویســت نــاکات ملیۆنــان مــرۆڤ‬ ‫بکوژرێــت‪ ،‬گــەر ڕێکەوتــن نەکرایــە ڕەنگــە‬

‫جەنگــی جیهانــی هەڵبگیرســایە»‪.‬‬ ‫هــەر هەمــان شــەو «ئاڵــدار خەلیــل»‬ ‫ئەندامــی دەســتەی خۆبەڕێوەبــەری‬ ‫کۆمەڵــگای دیموکــرات «تەڤــدەم» وتــی‪:‬‬ ‫«ئەردۆغــان دەیەوێــت بــە قواڵیــی ‪32‬کــم‬ ‫لەشکرکێ�شــی بــکات‪ ،‬ئێمــە پێشــتریش ئــەو‬ ‫مەرجانەمــان ڕەتکردۆتــەوە»‪.‬‬ ‫هــەر هەمــان شــەو حکومەتــی ســوریا‬ ‫ڕایگەیانــد کــە ڕێکەوتنــی تورکیــا و ئەمریــکا‬ ‫تەمومژاوییە و ئەو ناوچە ئارامەی لەسەری‬ ‫ڕێکەوتــوون ناوچــەی داگیرکارییــە‪ ،‬و مــەرج‬ ‫نییــە ســوریا و ڕووســیا بــەو ڕێکەوتننامەیــە‬ ‫ڕازی ببــن‪.‬‬ ‫سێیەم‪ .‬ڕێکەوتننامەی ڕوسیا‬ ‫ تورکیا لە ‪2020/10/22‬‬‫‪ 2019/10/22‬ئەردۆغــان ســەردانی‬ ‫ڕووســیایی کــرد و لەگــەڵ فالدیمێــر‬ ‫پۆتینــی ســەرۆکی ڕووســیادا کۆبونــەوە و‬ ‫ڕێکەوتنێکیــان (‪ )10‬خاڵییــان ســەبارەت بــە‬ ‫بارودۆخــی ســوریا و خۆرئــاوای کوردســتان‬ ‫واژۆکــرد‪ .‬پاشــان لــە کۆنگرەیەکــی‬ ‫ڕۆژنامەوانیــدا پۆتیــن وتــی‪« :‬پێویســتە‬ ‫تــەواوی هێــزە بیانییــەکان لەســەر خاکــی‬ ‫سوریا بچنە دەرەوه‪ .‬پێویستە دانوستانێکی‬ ‫بەرفــراوان لــە نێــوان دیمــەش و کــوردەکان‬ ‫بکرێــت‪ .‬پێویســتە هەمــوو مافێکــی گەلــی‬ ‫کــورد لــە نــاو دەســتوری نوێــی ســوریادا جێــی‬ ‫بکرێتــەوە»‪.‬‬ ‫لەبەرامبــەردا ئەردۆغــان وتــی‪:‬‬ ‫‪24‬‬

‫‪25‬‬

‫«رێکەوتنێکــی مێژوویمــان ئیمــزا کــرد‪ ،‬بەپێــی‬ ‫رێکەوتنــی ناوچــەی ئــارام دەبێــت‪ ،‬یەپەگــە‬ ‫‪30‬کــم لــە ســنوری تورکیــا دووربکەونــەوە‪.‬‬ ‫پێویســتە لــە مــاوەی ‪ 150‬کاتژمێــردا یەپەگــە‬ ‫بکشــێتەوە‪.‬‬ ‫لــە قۆناغــی یەکەمــدا یــەک ملیــۆن ئــاوارە‬ ‫لــە ناوچــەی ئــارام نیشــتەجێ دەکەیــن‪ .‬بەپێــی‬ ‫رێکەوتنەکــە پێویســتە یەکپارچەیــی ســوریا‬ ‫بپارێزرێت‪4000(.‬کــم) چوارگۆشــەمان لــە‬ ‫خاکــی ســوریا کۆنتــرۆڵ کــردووە»‪ .‬هەروەهــا‬ ‫ئەردۆغــان داوای زیندوکردنــەوەی‬ ‫ڕێککەوتننامــەی «ئەدەنە»�شــی کــرد‪.‬‬ ‫دەقــی رێککەوتنــە ‪ 10‬خاڵییەکــەی‬ ‫نێــوان روســیا و تورکیــا لەبــارەی خۆرئــاوای‬ ‫کورد ســتان‪:‬‬ ‫‪ .1‬هــەردوال بەڵێنــدەدەن پارێــزگاری‬ ‫لــە یەکێتیــی سیا�ســی و یەکپارچەیــی خاکــی‬ ‫ســوریا و ئاسای�شــی نیشــتمانیی تورکیــا بکــەن‪.‬‬ ‫‪ .2‬هــەردوال جەختیــان لەســەر‬ ‫بەرەنگاربونــەوەی هەمــو چەشــنەکانی‬ ‫تیــرۆر و بەهەدەردانــی تــەواوی هەوڵــە‬ ‫جوداخــوازەکان لــە خاکــی ســوریا کــردەوە‪.‬‬ ‫‪ .3‬لــەم چوارچێوەیــەدا قواڵیــی (‪ 32‬کــم)‬ ‫ئۆپەراســیۆنی کانیــی ئاشــتی کــە گــرێ ســپی‬ ‫و ســەرێ کانــی لەخۆدەگــرێ‪ ،‬پارێــزگاری‬ ‫لێدەکر ێــت‪.‬‬ ‫‪ .4‬هــەردوال گرنگیــی رێککەوتننامــەی‬ ‫ئەدەنــە پشتڕاســتدەکەنەوە‪ .‬فیدراســیۆنی‬ ‫ڕوسیا لە هەلومەرجی پێویستدا ئاسانکاری‬ ‫بــۆ رێککەوتننامــەی ئەدەنــە دەکات‪.‬‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫‪ .5‬لــە ‪23‬ی تشــرینی یەکەمــی ‪2019‬‬ ‫کاتژمێــر ‪12:00‬ی دوای نیــوەڕۆوە پۆلی�ســی‬ ‫ســەربازی روســیا لەگــەڵ پاســەوانانی‬ ‫ســنوریی ســوریا ئــەو ســنورەی ســوریا ‪-‬‬ ‫تورکیــا کــە دەکەوێتــە دەرەوەی ســنوری‬ ‫ئۆپەراســیۆنی کانیــی ئاشــتی بــەرەو ســنوری‬ ‫ســوریا دەچنــەژورەوە‪ ،‬بــۆ کارئاســانکردنی‬ ‫کشــاندنەوەی یەپەگــە و چەکەکانــی‬ ‫بــە مــەودای ‪ 30‬کیلۆمەتــر لــە ســنوری‬ ‫تورکیــا ‪ -‬ســوریاوە‪ .‬ئــەم کارە لــە مــاوەی‬ ‫‪ 150‬کاتژمێــردا تــەواو بکرێــت‪ .‬لەوکاتــەدا‬ ‫لــە خۆرهــەاڵت و خۆرئــاوای ســنوری‬ ‫هەنوکەیــی ئۆپەراســیۆنی کانــی ئاشــتییەوە‬ ‫بــە فراوانیــی ‪ 10‬کیلۆمەتــر جگــە لــە‬ ‫قامشــلۆ گەڕانــی هاوبە�شــی تورکیــا ‪ -‬روســیا‬ ‫دە ســتیپێدەکرێت‪.‬‬ ‫‪ .6‬هــەردوال بەردەوامدەبــن بــۆ کارکــردن‬ ‫ســەبارەت بــە دۆزینــەوەی چارەســەرێکی‬ ‫هەمیشــەیی سیا�ســی بــۆ قەیرانــی ســوریا‬ ‫لــە چوارچێــوەی میکانیزمــی ئەســتانا و‬ ‫پشــتیوانی کۆمیتــەی دەســتوری دەکــەن‪.‬‬ ‫‪ .7‬تــەواوی ئەندامانــی یەپەگــە بــە‬ ‫چەکەکانیانــەوە لــە منبــج و تەلڕەفعــەت‬ ‫دەکرێنــە دەرەوە‪.‬‬ ‫‪ .8‬هــەردوال هەنــگاوی پێویســت‬ ‫دەگرنەبــەر بــۆ ڕێگریکــردن لــە دزەکردنــی‬ ‫یەکــە تیرۆریســتییەکان‪.‬‬ ‫‪.9‬هەوڵــی هاوبــەش دەســتپێدەکات بــۆ‬ ‫گەڕاندنــەوەی ئــاوارەکان بــە شــێوەیەکی‬ ‫ئارەزومەندانــە و پارێــزراو‪.‬‬

‫هاوبە�شــی‬ ‫میکانیزمێکــی‬ ‫‪.10‬‬ ‫چاودێریکــردن و پشتڕاســتکرنەوە‬ ‫دادەمەزرێندرێــت بــۆ چاودێریکــردن و‬ ‫جێبەجێکردنــی ئــەم لێکتێگەیشــتنە‪.‬‬ ‫بەراوردکاری‬ ‫ســەرەتا دەبێــت ئــەوە بڵێیــن کــە‬ ‫هەریــەک لــە ئیســڕائیل و ئەمریــکا‬ ‫لەگــەڵ ڕێکەوتننامــەی جەزائیــر دا‬ ‫بــوون‪ ،‬کاتێــک زانیــان ڕێکەوتنەکــە دژی‬ ‫بەرژەوەندییەکانیــان نییــە لــە عێــراق و ئێــران‬ ‫دا لــێ بــێ دەنــگ بــوون‪ .‬بــەاڵم کاردانــەوەی‬ ‫ئــەوەی ناویــان نــاوە شۆڕ�شــی ئەیلــول چــی‬ ‫بــوو؟ ئایــا دەکرێــت ڕێکەوتننامەیــەک‬ ‫کۆتایــی بــە شۆڕشــێک بهێنێــت؟ ڕۆڵــی ئــەو‬ ‫ســەرکردەیە چــی بــوو کــە گەلــی باشــوری‬ ‫هیــوای لەســەر هەڵچنــی بــوو؟ ئایــا دەکرێــت‬ ‫شۆڕشێک لە پێناو مانەوەی بنەماڵەیەک دا‬ ‫ئاشــبەتاڵی پێبکرێــت؟ لێــرەوە ئــەم پرســیارانە‬ ‫و چەنــد پرســیارێکی دیکــە وەاڵمدەدەینــەوە‪.‬‬ ‫ڕێکەوتننامــەی جەزائیــر تەنیــا دژی مــەال‬ ‫مستەفا و بزوتنەوەکەی نەبوو‪ ،‬بەڵکو چۆن‬ ‫ئێــران بەڵێنــی دا بــە عێــراق هــاوکاری مــەال‬ ‫مســتەفا نــەکات‪ ،‬بــە هەمــان شــێوە عێــراق‬ ‫بەڵێنــی دا خومەینــی لــە وواڵتەکــەی دەرکات‪،‬‬ ‫دەری�شــی کــرد و ڕووی لــە فەڕەنســا کــرد‪ .‬بــە‬ ‫کاریگــەری ئــەم ڕێکەوتننامەیــە مــەال مســتەفا‬ ‫ئاشــبەتاڵی بــێ بەرگــری کــرد‪ ،‬بــەاڵم خومەینــی‬ ‫بــە پشــتیوانی گەالنــی ئێــران و ئەوروپــا و‬ ‫ئەمریــکا توانــی ڕژێمــی شــا بڕوخێنێــت و ببێتــە‬

‫دەســەاڵتداری ئێــران و کۆمــاری ئیســامی‬ ‫ئێــران دابمەزرێنێــت‪ .‬واتــە ســەرەڕایی ئــەوەی‬ ‫ڕێکەوتننامەکە دژی خومەینیش بوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لــە ڕێگــەی پەیوەندییــە دبلۆماســییەکانییەوە‬ ‫توانــی پشــتیوانی ئەمریــکا و ئەوروپــا بــە‬ ‫دەســتبهێنێت و ڕێکەوتننامــەی جەزائیــر‬ ‫زەبــری کوشــندەی لێنــەدا‪ ،‬بــەاڵم مــەال‬ ‫مســتەفا و جواڵنەوەکــەی نەیانتوانــی‬ ‫پەیوەندییەکــی دبلۆما�ســی بەهێــز لەگــەڵ‬ ‫ئەمریــکا و ئەوروپــا و وواڵتانــی ناوچەیــی دا‬ ‫دروســت بکــەن و ســەرنجیان بــۆ الی کێشــە‬ ‫ڕەواکــەی کــورد ڕاکێشــن تــا لــە داهاتــوش دا‬ ‫بتوانــن بەرژەوەندییەکانیــان بهێننــە باشــوری‬ ‫کوردســتانەوە‪.‬‬ ‫لــە هیــچ بەندێکــی ڕێکەوتننامــەی‬ ‫جەزائیــر دا ئامــاژە بــەوە نەکــراوە کــە دوای‬ ‫ڕێکەوتننامەکــە ســوپای عێــراق هێرشــێکی‬ ‫دڕندانــە دەکاتــە ســەر پێشــمەرگەکانی کــورد‪،‬‬ ‫یــان لەگــەڵ ســوپای ئێــران پێکــەوە پیالنگێــڕی‬ ‫دژی کــورد بەڕێــوە دەبــەن‪ .‬تەنیــا هــەر دوو‬ ‫ال بەڵێنیــان بــە یەکتــری داوە کــە هــاوکاری‬ ‫ئۆپۆزســیۆنەکانی یەکتــری نەکــەن‪ .‬ســوپای‬ ‫عێــراق لــەو کاتــەدا زۆر الواز و خــراپ‬ ‫بــوو‪ ،‬ئــەوە ڕاســتییەکی حاشــاهەڵنەگرە‬ ‫کــە جواڵنــەوەی ئەیلــول زەبــری کوشــندەی‬ ‫لــە ســوپای عێــراق دابــوو‪ ،‬هــەر لەبــەر ئــەو‬ ‫ئاســتە الوازەی ســوپا و حکومــەت بــوو لــە‬ ‫ڕوبەڕوبونــەوەی جواڵنــەوەی ئەیلــول دا‪،‬‬ ‫عێــراق ئــەو هەمــوو تەنازوالتــەی بــۆ ئێــران‬ ‫کــرد‪.‬‬ ‫‪26‬‬

‫‪27‬‬

‫بــەاڵم مــەال مســتەفا دوای ئــەوەی‬ ‫ڕۆژی(‪ )1975/3/12‬بــە هاوڕێیەتــی‬ ‫هەریەکــە لە(د‪.‬مەحمــود عوســمان‌ و‬ ‫شــەفیق قــەزاز‌ و موحســین دزەیــی)‬ ‫ســەردانی ئێرانیــان کــرد‌ و لەکۆشــکی‬ ‫نیــاوران چاویــان بەشــای ئێــران کــەوت‪.‬‬ ‫کاتێــک لــەو ســەردانەدا تێگەیشــتن ئێــران‬ ‫بۆدواجــار کۆمەکییەکانــی لەشۆڕ�شــی کــورد‬ ‫دەبــڕێ‪ ،‬ئیــدی مــەال مســتەفا پێشــنیاری خــۆ‬ ‫بەدەســتەوەدان دەکات‪ .‬دوای گەڕانــەوەی‬ ‫بارزانیــو شــاندەکە لــەرۆژی(‪)1975/3/13‬‬ ‫چەنــد کۆبوونەوەیــەک لەالیــەن مەکتەبــی‬ ‫سیا�ســی پارتــی دیموکراتــی کوردســتانەوە‬ ‫لەرۆژانــی(‪ )1975/3/18-14‬ئەنجامــدرا‪.‬‬ ‫لــەو کۆبوونەوەیــەدا بارزانــی �ســێ ئەگــەری‬ ‫خســتە بــەردەم ســەرکردەکانی شــۆڕش‪:‬‬ ‫‪ .1‬خۆبەدەســتەوەدان‌و پەنابــردن بــۆ‬ ‫ئێــران‪.‬‬ ‫‪ .2‬خۆبەدەســتەوەدان لەگــەڵ‬ ‫پێشــمەرگەکان بەحکومەتــی عێــراق‌ و ســود‬ ‫وەرگرتــن لەلێبوردنــی گشــتی‪.‬‬ ‫‪ .3‬بەردەوامــی لەســەر شــەڕ‌ و کوشــتار‬ ‫بەبــێ هــاوکاری ئێــران‪.‬‬ ‫«ڕەفیــق پشــدەری» لــە بەرگــی ســێیەمی‬ ‫پاداشــتەکانیدا بــە ناونیشــانی (کــورد دوژمنــی‬ ‫خــۆت بناســە) دەڵێــت‪ « :‬ئــەم زنجیــرە‬ ‫کۆبونــەوە یــەک لــە دوایەکانــی مــەال مســتەفا‬ ‫لەگــەڵ ســەرکردایەتی شــۆڕش و ســەرانی‬ ‫ئێــران و (‪ )C.I.A‬تەنهــا بــۆ دوو مەبەســت‬ ‫بــوو‪ ،‬یەکەمیــان بــۆ ئــەوەی کــە بــڕوا بــە‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫سەرکردایەتی شۆڕش بێنێ تا دەسبەرداری‬ ‫بیــری شــۆڕش بــن و لــە ئاکامەکانــی درێــژەدان‬ ‫بــە شــۆڕش بیــان ترســێنێ و گیانــی فیداکاریــی‬ ‫خەڵکــی کوردســتان ســارد بکاتــەوە‪.‬‬ ‫دووەمیــان هەوڵبــدا ژیــان و گوزەرانــی‬ ‫بنەماڵــە مســۆگەر بــکا و دەســکەوت و‬ ‫داهاتەکانــی شــۆڕش بــۆ ئێــران بگوازێتــەوە»‪.‬‬ ‫لیژنــەی ناوەنــدی پارتــی دیموکراتــی‬ ‫کوردســتان لەنێــوان خۆیانــدا دابەشــبوون‪،‬‬ ‫خۆبەدەســتەوەدانیان‬ ‫بەشــێکیان‬ ‫ڕەتکــردەوە‌ و داوای بەردەوامــی‬ ‫خەباتیــان دەکــرد‪ .‬بەشــێکیتر هەوڵیانــدا‬ ‫لەرێــگای رێکەوت ـن‌و گفتوگــۆوە لەگــەڵ‬ ‫بەغــدا شــۆڕش لەهــەرەس رزگار بکــەن‪.‬‬ ‫بــۆ ئــەم مەبەســتە مەکتەبــی سیا�ســی‬ ‫بەڕەزامەنــدی مــەال مســتەفا بارزانــی‬ ‫بروســکەی بۆئەنجومەنــی ســەرکردایەتی‬ ‫شۆڕ�شــی حزبــی بەعــس نــار ‌د و بەغــدای‬ ‫بۆگفتوگ ـۆ‌ و چارەســەری کێشــەی کــورد‬ ‫ئــاگادار کــردەوە‪ ،‬بــەاڵم ڕەتیــان کــردەوە‌و‬ ‫وەاڵمیــان نەبــوو‪ .‬نەوشــیروان مســتەفا‬ ‫دەنوســێت‪ »:‬بەدرێژایــی ئــەو کۆبوونەوانــە‬ ‫دوو بۆچــوون هەبــوون‪ :‬یەکێکیــان الی‬ ‫وابــوو مــادەم عێــراق‌و ئێــران رێکەوتــوون‬ ‫کــورد بەتەنیــا بەرگــری پێناکــرێ‪ .‬ئەویتریــان‬ ‫الی وابــوو ســەرەڕای هەمــوو کەموکورتیــو‬ ‫ناتەواوییــەک بەرگــری دەکرێ ـت‌و ئەبــێ‬ ‫درێــژە بەبەرگــری بــدرێ»‪.‬‬ ‫لەڕاســتیدا ســەرکردە ســەربازییەکان‌و‬ ‫زۆربــەی ئەندامانــی مەکتەبــی سیاســیو‬

‫کۆمیتــەی ناوەنــدی پارتــی دیموکراتــی‬ ‫کوردســتان ســوربوون لەســەر ئــەوەی‬ ‫کەســەرەڕای بڕانــی کۆمەکــی ئێــران‬ ‫درێــژە بەشــەڕ بــدەن‪ ،‬بۆدرێژەدانــی شــەڕ‬ ‫نەخشــەیەک دانــرا‌و بەگوێــرەی ئــەم‬ ‫نەخشــەیە ژمــارەی هێــزی پێشــمەرگە‬ ‫بۆ(‪)14-13‬هــەزار کــەس کەمبکرێ ــتەوە‪.‬‬ ‫هــەر وەکــو لــە ئاماژەمــان پێــدا کــە بــێ‬ ‫ئــەوەی هیــچ بەندێــک لــە ڕێکەوتننامــەی‬ ‫جەزائیــر دا هەبێــت با�ســی پیالنگێــڕی بــکات‬ ‫دژی مــەال مســتەفا و جواڵنــەوەی ئەیلــول‬ ‫(تەنهــا شــای ئێــران بــە مــەال مســتەفای ووتــوە‬ ‫چــەک دانێــن‪ ،‬نــەک چەکدانــان بەندێکــی‬ ‫ڕێکەوتننامــەی جەزائیــر بووبێــت)‪ ،‬تەنهــا (‪)6‬‬ ‫ڕۆژ دوای ڕێکەوتننامەکــە مــەال مســتەفا‬ ‫پێشــنیاری خۆبەدەســتەوەدان دەکات‪.‬‬ ‫بــەاڵم کاتێــک بــەراوردی ئــەم هەڵوێســتەی‬ ‫مــەال مســتەفا بــە بەرخــۆدان و هەڵوێســتی‬ ‫ســەرکردە و شۆڕ�شــی خۆرئــاوا دەکەیــن‬ ‫کاتــی داگیــرکاری تورکیــا‪ ،‬تێکــڕای ســەرانی‬ ‫خۆرئــاوا بڕیــاری بەرخۆدانــی سەرتاســەری‬ ‫دەدەن‪ ،‬ئەمــە جگــە لــەوەی لــە بەنــدی (‪10‬‬ ‫و ‪ )11‬ڕێکەوتننامــەی تورکیــا و ئەمریــکا دا‬ ‫دەڵێــت پێویســتە هێزەکانــی یەپەگــە و یەپــەژە‬ ‫چەکبکرێــن و بــە قــواڵی (‪30‬کــم) پاشەک�شــێ‬ ‫بکــەن لــە مــاوەی (‪ )120‬کاتژمێــردا‬ ‫بەندی ‪ .10‬ناوچەی ئارام بە شــێوەیەکی‬ ‫ســەرەکی دەکەوێتــە ژێــر دەســەاڵتی‬ ‫هێزەکانــی تورکیــاوە‪ ،‬وە هــەردووال پــەرە بــە‬ ‫هاوکاری ــیان دەدەن لــە هەمــوو بوارەکانــدا‬

‫تاوەکــو ئەمــە جێبەجێــی بکرێــت‪.‬‬ ‫بەنــدی ‪ .11‬الیەنــی تورکــی‬ ‫ئۆپەراســیۆنی»کانی ئاشــتی» ڕادەگرێــت‬ ‫تاوەکــو ڕێگــە بــە هێزەکانــی یەپەگــە بــدات‬ ‫لــە مــاوەی ‪ 120‬کاتژمێــر لــە ناوچــەی ئــارام‬ ‫بکێشــنەوە‪ .‬لــە پــاش تەواوبوونــی کشــانەوەی‬ ‫هێزەکانــی یەپەگــە کۆتایــی بــە ئۆپەراســیۆنی‬ ‫«کانــی ئاشــتی» دێــت‪.‬‬ ‫هەروەهــا لــە بەنــدی (‪ 5‬و ‪)7‬‬ ‫ڕێکەوتننامــەی ڕوســیا و تورکیــادا ئامــاژە‬ ‫بــە چەکدانــی یەپەگــە و یەپــەژە دەکات لــە‬ ‫هــەر دوو شــاری منبــج و تەلڕەفعــەت و‬ ‫کشــانەوەی تــەواوی (هێزەکانــی ســوریای‬ ‫دیموکــرات‪ -‬هەســەدە) بــە قواڵیــی (‪30‬کــم)‪.‬‬ ‫بەنــدی ‪ -5‬لــە ‪23‬ی تشــرینی یەکەمــی‬ ‫‪ 2019‬کاتژمێــر ‪12:00‬ی دوای نیــوەڕۆوە‬ ‫پۆلی�ســی ســەربازی روســیا لەگــەڵ‬ ‫پاســەوانانی ســنوریی ســوریا ئــەو ســنورەی‬ ‫ســوریا ‪ -‬تورکیــا کــە دەکەوێتــە دەرەوەی‬ ‫ســنوری ئۆپەراســیۆنی کانیــی ئاشــتی‬ ‫بــەرەو ســنوری ســوریا دەچنــەژورەوە‪،‬‬ ‫بــۆ کارئاســانکردنی کشــاندنەوەی یەپەگــە‬ ‫و چەکەکانــی بــە مــەودای ‪ 30‬کیلۆمەتــر‬ ‫لــە ســنوری تورکیــا ‪ -‬ســوریاوە‪ .‬ئــەم کارە‬ ‫لــە مــاوەی ‪ 150‬کاتژمێــردا تــەواو بکرێــت‪.‬‬ ‫لەوکاتــەدا لــە خۆرهــەاڵت و خۆرئــاوای‬ ‫ســنوری هەنوکەیــی ئۆپەراســیۆنی کانــی‬ ‫ئاشــتییەوە بــە فراوانیــی ‪ 10‬کیلۆمەتــر جگــە‬ ‫لــە قامشــلۆ گەڕانــی هاوبە�شــی تورکیــا ‪-‬‬ ‫روســیا دەســتیپێدەکرێت‪.‬‬ ‫‪28‬‬

‫‪29‬‬

‫بەنــدی ‪ -7‬تــەواوی ئەندامانــی یەپەگــە‬ ‫بــە چەکەکانیانــەوە لــە منبــج و تەلڕەفعــەت‬ ‫دەکرێنــە دەرەوە‪.‬‬ ‫لەگەڵ هەموو ئەو فشارانەی ڕێکەوتنی‬ ‫تورکیــا و ئەمریــکا‪ ،‬تورکیــا و ڕوســیا بــەاڵم‬ ‫ســەرکردە و شــەڕڤانی خۆرئــاوا بەرگــی ڕەوا‬ ‫دەکــەن دژی ســوپا و چەتەکانــی تورکیــا کــە‬ ‫نــە ڕوی چۆنایەتــی و نــە ڕووی چەندایەتــی‬ ‫هاوســەنگ نیــن‪.‬‬ ‫پێــش ڕێکەوتننامــەی جەزائیــر ڕژێمــی‬ ‫شــای ئێــران لــە ڕووی مــادی و ســەربازییەوە‬ ‫هــاوکاری جواڵنــەوەی ئەیلولــی دەکــرد و‬ ‫هەمیشــە مــەال مســتەفا و جواڵنەوەکــەی‬ ‫وەکــو کارتــی فشــار دژی حکومەتــی عێراقــی‬ ‫بەکاردەهێنــا لــە پێنــاو بەرژەوەندییــە سیا�ســی‬ ‫و ئابورییەکانــی دا‪ .‬لــە خۆرئــاواش لــە جەنگــی‬ ‫داعشــەوە‪ ،‬دوای ســەرکەوتنی شــەڕڤانان‬ ‫بــە هــاوکاری پێشــمەرگە لــە دژی داعــش‬ ‫لــە کۆبانــێ‪ ،‬ئەمریــکا و هاوپەیمانەکانــی‬ ‫هێزەکانــی (یەپەگــە و یەپەژە)یــان پــڕ‬ ‫چــەک کــرد‪ ،‬دواتــر هێزەکانــی ســوریایی‬ ‫دیموکراتیــان دروســتکرد‪ ،‬ئەمریــکا و چەنــد‬ ‫وواڵتێکــی ئەوروپــی بــە تایبەتــی فەڕەنســا‬ ‫هــاوکاری ســەربازی و ئابــوری خۆرئاوایــان‬ ‫دەکــرد‪ ،‬لــە نــاو وواڵتــە عارەبییەکانــدا‬ ‫ســعودیا و میســڕ هــاوکاری ئابــوری و‬ ‫ســەربازی خۆرئاوایــان دەکــرد‪ .‬ئەمریــکا‬ ‫بنکــەی ســەربازی لــە کۆبانــێ و منبــج هەبــوو‪،‬‬ ‫ڕوســیا لــە عەفریــن و قامیشــلۆ بنکــەی‬ ‫ســەربزای هەبــوو‪ ،‬ئەگەرچــی دواتــر لــە‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫عەفریــن کشــایەوە تــا تورکیــا داگیــری بــکات‪.‬‬ ‫ئەمــە لــە کاتێکــدا هێر�شــی داگیــرکاری تورکیــا‬ ‫بــۆ ســەر تــەواوی خۆرئــاوا لــە ‪2019/10/9‬‬ ‫بەڕازیبوونــی ئەمریــکا و ڕوســیا بــوو‪ ،‬ڕوســیا‬ ‫و ئەمریــکا گڵۆپــی ســەوزیان بــۆ تورکیــا‬ ‫هەڵکــرد و ئەمریــکا لــە ســەرەتاوە کۆبانــێ‬ ‫و منبــج و حەســەکە و تــەواوی خۆرئــاوا‬ ‫کشــانەوە‪ ،‬هەروەکــو مەزڵــوم کۆبانــێ‪،‬‬ ‫فەرمانــدەی گشــتی هێزەکانــی ســوریای‬ ‫دیموکــرات بــە « ویلیــەم ڕیۆبــوک» جێگــری‬ ‫فەرمانــدەی هێــزە تایبەتەکانــی ئەمەریــکا بــۆ‬ ‫ڕووبەڕووبوونــەوە دژی داعــش وت ‪« :‬ئێــوە‬ ‫دەســتبەرداری ئێمەبــوون‪ .‬ئێــوە ئێمەتــان‬ ‫جێهێشــت بــۆ ئــەوەی بمانکــوژن‪ .‬چیتــر خۆتــان‬ ‫ناتانەوێــت خەڵــک بپارێــزن و ناشــتانەوێت‬ ‫هێزێکــی دیکــە بێــت و بمانپارێزێــت‪ .‬ئێمەتــان‬ ‫فرۆشــت‪ .‬ئەمــە کارێکــی زۆر نــا ئەخالقییــە‪.‬‬ ‫دەمەوێــت بزانــم ئایــا دەتوانــن خەڵکەکــەم‬ ‫بپارێــزن‪ ،‬دەتوانــن ئــەو بۆمبانــە ڕابگــرن‬ ‫کــە بەســەرماندا دەبارێــت؟ چوونکــە ئەگــەر‬ ‫نەتوانــن‪ ،‬پێویســتە ئێســتا ڕێککەوتنێــک‬ ‫بکەم لەگەڵ ڕووسیا و ڕژێمدا و بانگهێشتی‬ ‫فڕۆکەکانیــان بکــەم تــا هەرێمەکــە بپارێــزن‪.‬‬ ‫دوو ڕۆژە خــۆم گرتــووە تــا نەچمــە ســەر‬ ‫تەلەفزیــۆن و بڵێــم ئەمەریــکا ئێمــەی‬ ‫جێهێشــت و دەمەوێــت ئێــوە لــە ناوچەکــەی‬ ‫ئێمــە بچنــە دەرەوە تــا بتوانــم بانگهێشــتی‬ ‫فڕۆکەکانــی ڕووســیا و ڕژێــم بکــەم و ئــەوان‬ ‫کۆنترۆڵــی ئاســمانی ئێــرە بکــەن‪ ،‬یــان ئــەم‬ ‫بۆمبانــە کــە دەبارێــن بەســەر خەڵکەکەمانــدا‬

‫بوەســتێنن و یــان بچنــە ئــەوالوە تــا ئێمــە‬ ‫بتوانیــن ڕووســییەکان بانــگ بکــەن»‪.‬‬ ‫جواڵنــەوەی ئەیلــول خــاوەن هێزێکــی‬ ‫مەشــق پێکــرا و ڕاهێنــراو نەبــوو‪،‬‬ ‫هێزەکــە زیاتــی خێاڵکــی بــوو‪ ،‬خــاوەن هیــچ‬ ‫فەلســەفەیەکی سیا�ســی نەبــوون‪ ،‬خــاوەن‬ ‫هەســتێکی ناسیۆنالیســتی شــوانکارەیی‬ ‫بــوون‪ .‬بــەاڵم هێزەکانــی یەپەگــە و یەپــەژە و‬ ‫دواتــر هەســەدە هێزێکــی ڕاعێنــراوی مەشــق‬ ‫پێکــراون لــە کــورد و کەمــە نەتەوەیەکانــی‬ ‫وەکــو عــارەب و ســریانی و چەرکــەس و‬ ‫ئەرمەنــی و مەســیحی پێکهاتــووە‪ .‬مەشــق‬ ‫پێکــراو و ڕاهێنــراون لەســەر فەلســەفەی‬ ‫عەبدوڵــا ئۆجــەالن پــەروەردە کــراون کــە‬ ‫لەســەر بنەمــای بەرگــری ڕەوا بەرخــۆدان‬ ‫دەکــەن و باوەڕیــان بــە ئــازادی گــەالن و‬ ‫ئــازادی ژن و هاواڵتــی ئــازاد و یەکســان و‬ ‫کۆمەڵگــەی دیموکــرات هەیــە‪.‬‬ ‫کاتێــک تورکیــا هێر�شــی کــردە ســەر‬ ‫خۆرئــاوای کوردســتان‪ ،‬ئــەو هێــزەی کــە‬ ‫ئامــادەی شــەڕ کــردن بــوون زیاتــر لــە ســەد‬ ‫هــەزار ســەرباز بــوو بــە پاڵپشــتی نزیکــەی‬ ‫چــل هــەزار چەتــەی هاوپەیمانــی لــە عارەبــی‬ ‫ســوری ئیخــوان موســلمین‪ ،‬بــە پاڵپشــتی‬ ‫پێشــکەوتوترین فڕۆکــەی ‪ F16‬و تانــک و‬ ‫تۆپ و تەکنەلۆژیای سەربازی پێشکەوتوو‪.‬‬ ‫ســوپای تورکیــا بەیەکێــک لەســوپا‬ ‫هــەرە بەهێزەکانــی جیهــان دادەنرێــت‪ ،‬بەپێــی‬ ‫نوێتریــن پۆلێــن کــە پێگــەی «گڵۆبــەڵ فایــەر‬ ‫پــاوەر»ی ئەمریکــی باڵویکردۆتــەوە‪ ،‬لەکــۆی‬

‫(‪ )133‬بەهێزتریــن ســوپاکانی جیهــان‪،‬‬ ‫ســوپای تورکیــا پلــەی (‪ )8‬گرتــووە و لــە‬ ‫خۆرهەاڵتــی ناوەراســتیش پلــەی یەکەمــی‬ ‫هەیــە و لــە ناتۆشــدا پلــەی چوارمــی گرتــووە‪.‬‬ ‫بەپێــی ئامارەکــەی «گڵۆبــاڵ فایــەر پــاوەر»‬ ‫ژمــارەی ســەربازەکانی ئــەو واڵتــە زیاتــرە‬ ‫لــە (‪ )743‬هــەزار ســەرباز‪ ،‬لــەو ژمارەیــەش‬ ‫(‪ )360‬هەزاریــان ســەربازی یەدەگــن و زیاتــر‬ ‫لــە (‪ )1‬ملیــۆن کەســیش لــەو واڵتــە خزمەتــی‬ ‫ســەربازیی دەیانگرێتــەوە‪.‬‬ ‫پێگــەی «گڵۆبــاڵ فایــەر پــاوەر»‬ ‫ڕاشــیگەیاندووە‪ ،‬بودجــەی بەرگریــی تورکیــا‬ ‫ســااڵنە (‪ )8‬ملیــار و (‪ )200‬ملیــۆن دۆالرە‪،‬‬ ‫هێــزە ئاسمانییەکانی�شــی لــە (‪ )414‬فڕۆکــەی‬ ‫جەنگــی و (‪ )445‬هێلیکۆپتــەر و (‪)70‬‬ ‫هێلیکۆپتــەری شــەڕکەر پێهاکهاتــووە‪.‬‬ ‫ســوپای تورکیــا خاوەنــی (‪ )2‬هــەزار و‬ ‫(‪ )445‬تانکــی پێشــکەوتوو و (‪ )7‬هــەزار‬ ‫و (‪ )550‬زرێپــۆش و زیاتــر لــە هــەزار‬ ‫تۆپهاوێــژی خــودکارە و (‪ )12‬ژێــر دەریایــی و‬ ‫(‪ )16‬کەشــتی جەنگــی جــۆری مامناوەندی�شــی‬ ‫هە یــە‪.‬‬ ‫ســەرەرای ئــەو توانــا ســەربازییەی‬ ‫ســوپای تورکیــا کــە هەیەتــی‪ )40( ،‬هــەزار‬ ‫چەتــەی ســوریش هاوپەیمانێتــی‪.‬‬ ‫لەبەرامبــەردا شــەڕڤانان حەفتــا هــەزار‬ ‫ســەرباز بــوون لــە ڕووی چەندایەتییــەوە‬ ‫نابەرامبــەر بــوون بــەاڵم لــە ڕووی‬ ‫چۆنایەتییــەوە خــاوەن ئیرادەیەکــی بەهێــز‬ ‫بــوون و لــە پێنــاو ئــازادی گەالنــی خۆرئــاوادا‬ ‫‪30‬‬

‫‪31‬‬

‫بڕیــاری بەرخــۆدان و ڕووبەڕووبوونــەوەی‬ ‫تورکیــا و گروپــە چەتەییەکانیــان داو‬ ‫نزیکــەی دوومانــگ دلێرانــە تێکۆشــان و‬ ‫قەناعەتیــان بــە دنیــا کــرد تــا پشــتیوانیان‬ ‫بــکات دژی جینۆســایدی تورکیــا و چەتــە‬ ‫هاوپەیمانەکانــی تــا ســەرکەوتنێکی مەزنــی‬ ‫سیا�ســی و ســەربازیان بــە دەســتهێنا لــەو‬ ‫جەنگــە نابەرامبــەرەدا‪ .‬ڕاســتە کــورد لــە‬ ‫خۆرئــاوا بــە بــەراورد بــە ســەردەمی ئەیلــول‬ ‫حکومــەت و هێــزی ســەربازی مەشــق‬ ‫پێکراویــان دامەزرانــد و خــاوەن ئابــوری‬ ‫و نەوتێکــی زۆر بــوون‪ ،‬ئەمــەش خــۆی لــە‬ ‫خۆیــدا لێهاتویــی و گیانــی بەرپرســیارێتی‬ ‫خەمخــۆری نەوەیــی ســەرکردە و شــەڕڤانانی‬ ‫خۆرئــاوا دەردەخــات‪.‬‬ ‫بــەاڵم جواڵنــەوەی ئەیلــول لــە ڕووی‬ ‫ســەربازییەوە خــاوەن (‪ )60‬هــەزار‬ ‫پێشــمەرگەی هەمیشــەیی و (‪ )40‬هــەزاری‬ ‫هێــزی یەدەگــی میللــی بــوو‪ ،‬لــە ڕووی‬ ‫ئابورییــەوە پارەکــەی بــە (‪ )24‬میلــۆن‬ ‫دۆالری مەزەنــدە کرێــت‪ .‬برایــم ئەحمــەد‬ ‫دەڵێــت‪« :‬خــاوەن (‪ )300 - 200‬هــەزار‬ ‫پێشــمەرگەمان هەبــوو‪ ،‬لەگــەڵ (‪ )30‬ملیــۆن‬ ‫دۆالردا»‪.‬‬ ‫ڕەفیــق پشــدەری دەڵێــت‪« :‬لــەو کاتــەدا‬ ‫کــە بارزانــی بڕیــاری ئاشــبەتاڵی دا و بــەرە و‬ ‫ئێــران هــەاڵت‪ ،‬شــۆڕش خاوەنــی (‪ )15‬ملیــۆن‬ ‫فیشــەکی تفەنــگ و ڕەشــاش و نزیکــەی‬ ‫(‪ )5000‬گــوەلل تــۆپ و هــاوەن و لــە شــکرێکی‬ ‫زیاتــر لــە (‪ )70,000‬هــەزار پێشــمەرگە بــوو‪،‬‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫لەگــەڵ نزیکــەی (‪40,000‬کــم) چوارگۆشــە‬ ‫گــرد و شــاخ و دەشــتی لــە بــەر دەســتدا بــوو‪.‬‬ ‫لــە ڕووی ئازوقــە و ئابوریشــەوە ڕەنگــە‬ ‫لــەو ســاتەدا دەوڵەمەندتریــن شۆڕ�شــی‬ ‫ڕۆژهــەاڵت بوبــێ‪ .‬تاکــە کەموکوڕییەکــی‬ ‫شــۆڕش نەبوونی ســەرکردەی شــیاو و لێهاتو‬ ‫بــوو‪ ،‬بەڵکــو بــە پێچەوانــەوە دەرکــەوت خاڵــی‬ ‫الوازی شــۆڕش هاوتانەبوونــی ســەرکردە و‬ ‫گــەل بــوو لــە گیــان بەخشــین و دڵســۆزی بــۆ‬ ‫شــۆڕش»‪.‬‬ ‫ســەبارەت بــە ژمــارەی پێشــمەرگە لــەو‬ ‫کاتــەدا قســەی جیــاواز هەیــە هەندێــک‬ ‫دەڵێــن (‪ )60 - 40‬هــەزار پێشــمەرگە بــووە‪،‬‬ ‫هەندێــک دەڵێــن (‪)70‬هــەزار پێشــمەرگە‪،‬‬ ‫هەندێــک دەڵێــن (‪)300 - 200‬هــەزار‬ ‫پێشــمەرگە بــوو‪ ،‬ئــەم قســانە دوو لێکدانــەوە‬ ‫هەڵدەگرێــت‪ ،‬یەکــەم ئەوەیــە کــە جگــە لــە‬ ‫بنەماڵــەی بارزانــی هیــچ کەســێک ژمــارەی‬ ‫پێشــمەرگە و ئابــوری جواڵنەوەکــەی بــە‬ ‫دروســتی نەزانیــوە ئەمــەش مانــای تاکڕەویــی‬ ‫و بنەماڵەچێتــی بــووە‪ .‬دووەم ئەوەیــە کــە‬ ‫هیــچ گومانــی تێــدا نییــە جواڵنــەوەی ئەیلــول‬ ‫خــاوەن ئابوریەکــی گــەورە و خــاوەن چــەک‬ ‫و کەرەســتەیەکی زۆری ســەربازی ســوک و‬ ‫قــورس بــووە‪ ،‬ئازوقەیەکــی ئەمبارکــراوی‬ ‫زۆر هەبــووە کــە بە�شــی چەنــد مانگێکــی‬ ‫بەرگریکردنــی کــردووە‪.‬‬ ‫دوای ڕێکەوتنــی جەزائیریــش نــە عێــراق‬ ‫بــە تەنیــا هێر�شــی کــرد و نــە لەگــەڵ ئێــران‬ ‫پێکەوە گەلەکۆمەکێ و هێرشــیان کرد‪ .‬مەال‬

‫مســتەفا تاکالیەنانــە بڕیــاری ئاشــبەتاڵی دا و‬ ‫دواتــر لــە ئێــران وتــی‪« :‬کار مــن تمــام شــد»‪.‬‬ ‫لــە شــەوی(‪ )1975/3/19‬بارزانــی‬ ‫بڕیــاری کۆتایــی هێنــان بەشۆڕشــیو خەباتــی‬ ‫چەکداریــو کشــانەوەی بۆئێــران دا‪ .‬ڕەنگــە‬ ‫ئــەم مێــژووە بەخەماڵنــدن دانرابێــت‪ ،‬نــەک‬ ‫کتومــت لــەو رۆژەدا بووبێــت‪ ،‬چونکــە کــەس‬ ‫بــەوردی‬ ‫نایزانێــت‪ .‬عومــەری ســەید عەلــی بــاس‬ ‫لــەوە دەکات ســەرکردایەتی شــۆڕش‌و‬ ‫مەکتەبــی سیاســیو لیژنــەی مەرکەزیــو‬ ‫بــارەگای بارزانــی کۆمەڵێــک ئامۆژگاریــان‬ ‫بەخەڵــک لەهەمــوو ناوچەکانــی ژێــر‬ ‫دەســەاڵتیاندا‌و داوایــان لێکــردن هەمــوو‬ ‫دامــو دەزگا کارگێڕیــو ســەربازییەکان‬ ‫هەڵبوەشــێننەوە‪ ،‬تەنانــەت حزبەکەشــیان‬ ‫حەلکــرد‪.‬‬ ‫مەحمــود عوســمان پێــی وایــە شــۆڕش‬ ‫لەســاتەوەختێکدا کۆتایــی پێهێنــراوە‪،‬‬ ‫کەدەتوانــرا درێــژەی پێبــدرێ‌ و ئۆباڵەکــەی‬ ‫دەخاتــە ئەســتۆی مــەال مســتەفا بارزانــی‪،‬‬ ‫بــەو بەڵگەیــەی شــۆڕش لەوکاتــەدا‪:‬‬ ‫‪ .1‬پارەیەکــی زۆری هەبــوو‪ ،‬بەبــڕی (‪)24‬‬ ‫ملیــۆن دینــاری عێراقــی ئەوکاتــە مەزەنــدە‬ ‫کــراوە‪ ،‬بێجگــە لــەو قازانجــەی لەکاروبــاری‬ ‫بازرگانیــو فرۆشــگەکانی شۆڕشــدا‬ ‫دە ســتدەکەوت‪.‬‬ ‫‪ .2‬لــەرووی تەقەمەنییــەوە النیکــەم(‪)15‬‬ ‫ملیــۆن فیشــەکی جۆراوجــۆری تفەن ـگ‌‬ ‫و رەشــاش‌ و(‪)500‬هــەزار گــوەلل تۆپــی‬

‫جــۆراو جــۆر‌ و(‪)60‬هــەزار پێشــمەرگەی‬ ‫هەمیشــەییو زیاتــر لە(‪)40‬هــەزار هێــزی‬ ‫بەرگــری میللــی چەکــدار‌و دەیــان جــۆر‬ ‫ش و بــازوکا‌و تۆپــی قــورس‌و ســوک‌و‬ ‫رەشــا ‌‬ ‫هــاوەن هەبــووە‪.‬‬ ‫‪ .3‬ئازوقەیەکــی ئەمبارکــراوی زۆر‬ ‫هەبــووە‪ ،‬کەبە�شــی چەندیــن مانگــی شۆڕ�شــی‬ ‫دە کــرد‪.‬‬ ‫‪ .4‬ئامادەیــی رۆڵەکانــی میللــەت‬ ‫بۆقوربانیــدان‌ و بەرگــری لەنێــو خەڵ ـک‌ و‬ ‫پێشــمەرگەدا ئــەو گیانــە زۆر بــەرز بــوو‪.‬‬ ‫جگەلەمــە بــاس لــەوە دەکرێــت‬ ‫رێکخــراوی کۆمەڵەی(مارک�ســی‪ -‬لینینــی)‪،‬‬ ‫کەبەنهێنــی لــە ڕیزەکانــی پارتــی دیموکراتــی‬ ‫کوردســتاندا لەســەرەتای ســاڵی(‪)1970‬‬ ‫بــەدواوە گەشــەیان کردبــوو‪ ،‬پەیوەندیــان‬ ‫بەئیدریس بارزانییەوە کردووە‌ و ئامادەییان‬ ‫بۆدرێــژەدان بەشــۆڕش دەربڕیــوە‌ و توانــا‬ ‫ســەربازیی و چەکدارییەکانیشــیان بخەنــە‬ ‫ژێــر دەســەاڵتی ســەرکردایەتی شۆڕشــەوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم لەبەرئــەوەی بڕیــاری دەســتهەڵگرتن‬ ‫لەشــۆڕش درابــوو‪ ،‬لەبەرئــەوە بێســود بــووە‪.‬‬ ‫مەســعود بارزانــی دەنوســێت‪« :‬پــاش‬ ‫هەرە�ســی‪1975‬زۆر کــەس لەگۆڕەپــان ڕایــان‬ ‫کرد‌ و ئەو کاتە بە هەموو شت ڕازی بوون‪،‬‬ ‫لــە هەمــوو بڕیارەکانــدا بــاش یــان خــراپ‬ ‫دەوری بااڵیــان هەبــوو‪ ،‬زۆر لــە بارزانــی‬ ‫نزیکبــوو ‌ن و نزیکبوونەوەیــان ســودی‬ ‫تاکەکە�ســی تێدابــوو‪ ،‬بــەاڵم پــاش هــەرەس‬ ‫نــەک هــەر لەبارزانــی دوورکەوتنــەوە‪ ،‬بەڵکــو‬ ‫‪32‬‬

‫‪33‬‬

‫بەهەمــوو جۆرێــک هەوڵیاندا بەرپرســیارێتی‬ ‫بخەنــە ســەر شــانی ئــەو و بــەس‪ ،...‬هەمــوو‬ ‫ســەرکردایەتی بەرپرســیار بــووە‪ ،‬ئەمــە‬ ‫واقی ـع‌ و حەقیقەتــە»‪.‬‬ ‫ئــەم قســەیەی مەســعود بارزانــی‬ ‫هەرچەنــدە بەجــۆرێ لەجــۆرەکان‬ ‫بەرگریکردنــە لەمــەال مســتەفا بارزانــی‬ ‫باوکیــو گشــتاندنی بەرپرســیارێتیی هەرە�ســی‬ ‫شۆڕشــە بەســەر ئەندامانــی مەکتەبــی‬ ‫سیا�ســی و ســەرکردایەتی پارتــی دیموکراتــی‬ ‫کوردســتاندا‪ .‬ڕاســتە بەشــێکی زۆری‬ ‫مەکتــەب سیا�ســی و ســەرکردایەتی پارتــی‬ ‫تەنهــا بەقســە وەکــو هەڵوێســتێک بۆمێــژوو‬ ‫لەبڕیارەکەی مەال مســتەفا ناڕازی نەبوون‪.‬‬ ‫بــەاڵم ئێمــە بــۆ وەاڵمــی ئــەو قســەیەی‬ ‫مەســعود بارزانــی چەنــد نمونەیــەک دێینــەوە‬ ‫کــە لــەو ڕۆژگارەدا داوای بەرگریکردانیــان‬ ‫کــردوە بەکــردەوە کــە دواتــر بەڵگــەی‬ ‫مێژوویــی قســەکانیانی ســەملاندووە‪ ،‬لەوانــە‪:‬‬ ‫ســاڵەح یوســفی و عەلــی عەســکەری‪،‬‬ ‫بەجــۆرێ ســاڵەح یوســفی لــە کۆبوونــەوەی‬ ‫لەگــەڵ مــەال مســتەفا وتویەتــی‪ »:‬ئەوکاتــەی‬ ‫پێویســتبوو شــەڕ نەکەیــن شــەڕمان کــرد‪،‬‬ ‫ئێســتاش کەدەبــێ بەرهەڵســتی بکەیــن‬ ‫دەگوتــرێ شــەڕ لەقازانجمــان نییــە»‪ .‬عەلــی‬ ‫عەســکەریش وەکــو ســەرکردەیەکی شــۆڕش‬ ‫دەســتهەڵگرتنی یەکجارەکــی لەخەباتــی‬ ‫چەکداریــو سیا�ســی قبــوڵ نەکــرد و لەســەر‬ ‫بەردەوامیــدان بــە بەرەنــگاری و چــەک‬ ‫دانەنــان ســور بــوو‪.‬‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫هەنــدێ لەســەرچاوەکان بــاس لــەوە‬ ‫دەکــەن ئــەو شــەوەی بڕیــاری کۆتایــی‬ ‫شــۆڕش لەالیــەن مــەال مســتەفا بارزانییــەوە‬ ‫درا‪ ،‬عەلــی عەســکەری دوای ئــەوەی‬ ‫ناڕەزایەتــی خــۆی دەربڕیــوە‪ ،‬پێشــنیازی‬ ‫بۆبارزانــی کــردووە هێــزی چەکــداری کــوردی‬ ‫بەقواڵیی(‪10‬کــم) بچنــە نــاوەوەی خاکــی‬ ‫ئێــران‌ و چەکەکانیــان پێبێــت‪ ،‬بــەوەش‬ ‫ئێــران لــەم جموجوڵــە بێدەنــگ ناب ـێ‌ و ئــەو‬ ‫کاتــە شــەڕ هەڵدەگیر�س ـێ‌ و ناوچەکانــی‬ ‫مهابــا ‌د و مەریــوا ‌ن و ســنە لەکوردســتانی‬ ‫ئێــران دەگرێتــەوە‪ ،....‬بــەاڵم بارزانــی‬ ‫قبوڵــی نەکــردووە‪ .‬دواتــر عەلــی عەســکەری‬ ‫داوایکــردووە هێزێکــی چەکــداری(‪)1300‬‬ ‫کە�ســی لەژێــر سەرپەرشــتیدا بمێنێتــەوە‌ و‬ ‫بارزانــی هەنــدێ چــەک‌ و تەقەمەنــی بــاش‌ و‬ ‫پــارە‌ و خــواردن بۆمــاوەی چەنــد مانگێــک‬ ‫کۆمەکیــان بــکات‪ ،‬دیســان ئــەم پێشــنیازەش‬ ‫قبــوڵ نەکــراوە‪ .‬بــاس لــەوەش دەکرێــت‬ ‫هەنــدێ لەفەرمانــدە ســەربازییەکان‌ و‬ ‫رێبەرانــی حــزب تــا(‪ )1975/3/24‬هــەر‬ ‫لەبیــری ئەوەدابــوون شۆڕ�شــی پارتیزانــی‬ ‫لەدەڤــەری پێنجوێــن درێــژە پێبــدەن‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫قەیرانــی ســاڵی(‪)1964‬یان بیرهاتۆتــەوە‬ ‫کەســیان نەیانوێــراوە مــل بداتــە ئــەوکارە‪.‬‬ ‫برایــم ئەحمــەد دەڵێــت‪« :‬مــەال مســتەفا‬ ‫پێــش ئــەوەی ئێــران و ئەمریکییــەکان ببینێــت‬ ‫بڕیــاری بەرگریکردنــی دابــوو‪ ،‬شــا پێــی‬ ‫ووتبــوو‪ :‬دەبێــت خۆبەدەســتەوە بــدەن و‬ ‫چــەک دانێــن‪ .‬بــەاڵم مــن پێــم وت‪ :‬دەبێئێمــە‬

‫بەرگــری بکەیــن‪ .‬مــەال مســتەفا لەگــەڵ ئــەو‬ ‫ڕایــەدا نەبــوو‪ ،‬ووتــم باشــە‪ :‬بــا لیژنەیــەک‬ ‫دروســتبکەین‪ ،‬ئێمــە‪ ،‬خۆمــان هیــچ ناکەیــن‪،‬‬ ‫بــا کۆمەڵێکــی تــازە‪ ،‬ئــەو کارە لــە ئەســتۆی‬ ‫خۆیــان بگــرن‪ .‬خــۆ هــەر ئێمــە‪ ،‬گەلــی کــورد‬ ‫نیــن‪ ،‬ئەوانــەی دەیانــەوێ‪ ،‬خەبــات بکــەن‪،‬‬ ‫چەکەکانیــان دەدەینــێ‪ ،‬بــا خەباتــی خۆیــان‬ ‫بکــەن‪.‬‬ ‫تــا ئەندازەیــەک مــەا مســتەفا جــواڵ بــوو‪،‬‬ ‫بــەاڵم کۆمەڵەکــەی دەوروپشــتی‪ ،‬دوو دڵ‬ ‫بــوون‪ .‬بیریانخســتەوە کــە ئــەو کۆبونــەوەی‬ ‫کــردوە و بڕیــاری داوە چــەک دانێــت‪ ،‬تــازە‬ ‫ناتانــێ پەشــیمان بێتــەوە‪ ،‬هــەر بــە تایبەتیــش‬ ‫بیریانخســتەوە‪ ،‬کــە نابــێ و کــەس ڕازی‬ ‫نییــە و کەســمان لەگــەڵ نییــە‪ ،‬ڕای هەمــوو‬ ‫الیەکیش دەزانین چییە و هەموو ئەوانەیان‬ ‫تێگەیانــد‪ .‬ئیــدی مــەال مســتەفا پیشــانیدا کــە‬ ‫ناتوانیــن شــەڕ بکەیــن و هیچمــان پــێ ناکرێــت‪.‬‬ ‫مــن پێمــوت‪ :‬ئێــوە لــە ســیازەدەی مانگــەوە‬ ‫بڕیارتانــداوە شــەڕ نەکــەن‪ ،‬تــا ئێســتا شــەش‬ ‫ڕۆژ دەکات‪ ،‬ئەمــڕۆ ئێرانییــەکان خەریکــن‬ ‫تۆپــەکان دەگوازنــەوە‪ ،‬هێشــتا لێرەیــە و‬ ‫بــە تەواویــی نەیانگواســتۆتەوە‪ ،‬چــەک‬ ‫جبەخانەیەکــی زۆرە‪ ،‬دوو پێشــمەرگە لــە‬ ‫ســەر ســنور دانێــن‪ ،‬بڵێــن‪ :‬نایەڵیــن بــڕۆن‪.‬‬ ‫چونکــە ئێــران لــەوە دڵنیــا نییــە کــە ســەددام‬ ‫مەرجەکانــی خــۆی بەجێدێنێــت‪ .‬لەبەرئــەوە‬ ‫وەک تاکتیکــێ دەیویســت کەمــێ دوو دڵــی لــە‬ ‫نــاو کــورد دا پەیــدا کات‪ ،‬تــا کەڵــک لــەو هــەرا‬ ‫و بەزمــە ببینــێ و ســەددامیش ناچــارکات‪،‬‬

‫هەمــوو مەرجەکانــی ئێــران جێبەجــێ بــکات‪.‬‬ ‫واتــە کــورد بــە تــەواوی نەوەســتێ و چــەک‬ ‫فــڕێ نــەدات‪ .‬تەنانــەت د‪ .‬مەحمــود عوســمان‬ ‫گێڕایــەوە‪ ،‬وتــی‪« :‬نەســیری» پێــی وتیــن‪ :‬بــۆ‬ ‫لــە خۆتانــەوە و لێــرەوە دەیبڕنــەوە‪ .‬بچــن‬ ‫لــەوێ کۆببنــەوە و بڕیــاری خۆتــان بــدەن‪.‬‬ ‫بۆچــی لــە خزمــەت شــا دا دەڵێــن‪ :‬هەرچــی تــۆ‬ ‫بفەرمــووی ڕاســتە و بــە قســەت دەکەیــن‪.‬‬ ‫بــە کورتییەکــەی مــەال مســتەفا لــە‬ ‫وەاڵم دا پێیگوتــم ‪ :‬گــەر شــەڕ بکەیــن تــۆ‬ ‫دەتوانــی لــەم شــەڕە دا چــی بکەیــت؟ وتــم‪:‬‬ ‫مــن نازانــم تەقــە بکــەم‪ ،‬گەرچــی �ســێ چــوار‬ ‫مانــگ مەشــقی ســەربازیم کــردوە‪ ،‬کاتــێ‬ ‫خۆێندنــم تــەواو کــرد و ئەفســەری یــەدەک‬ ‫بــووم‪ ،‬بــەاڵم ‪ ،‬نیشــان ناپێکــم! واتــە گــەر‬ ‫ســەد گــوەلل بتەقێنــم لەوانەیــە یەکێکــی بــەر‬ ‫نیشــانە بکــەوێ‪ ،‬لەبەرئــەوە‪ ،‬مــن الی تــۆوە‬ ‫دادەنیشــم و مەخزەنــت بــۆ پــڕ دەکەمــەوە‪.‬‬ ‫بــڕوا بکــە‪ ،‬وا زوو دوژمــن ناگاتــە الی‬ ‫تــۆ‪ ،‬مەگــەر بــە ســەر الشــەی دە هــەزار‬ ‫پێشــمەرگە دا هەنــگاو هەڵنــێ‪ .‬وتــی‪ « :‬برایــم‬ ‫تــازە لــە دەســتچوو‪ ،‬کەســمان لەگــەڵ نییــە‪،‬‬ ‫مــن ئومێــدم نەمــاوە»‪.‬‬ ‫هەروەهــا برایــم ئەحمــەد دەڵێــت‪« :‬‬ ‫لــەو کاتــەدا مــام جــەالل لەگــەڵ قەزافــی دا‬ ‫خەریکــی پێوەندیکــردن بــوو‪ ،‬نامەیەکــی بــە‬ ‫(هێــرۆ)ی کچمــدا نــارد بــوو‪ ،‬نامەکــەم بــرد‬ ‫بــۆ مــەال مســتەفا و پێــم ووت‪ :‬ئــەم نامەیــە بــۆ‬ ‫تــۆ هاتــووە‪ ،‬لــە نامەکــەدا نوســرابوو‪ :‬گــەر‬ ‫تەنیــا مانگــێ بمێننــەوە و خۆتــان بــە دەســتەوە‬ ‫‪34‬‬

‫‪35‬‬

‫نــەدەن‪ ،‬بەرگــری لــە خۆتــان و شۆڕشــەکە‬ ‫بکــەن‪ ،‬دەتوانــم ئەوەنــدەی ئێــران بــە‬ ‫پــارە یارمەتــی داون‪ ،‬ئێمــە دوو ئەوەنــدە‬ ‫یارمەتیتــان بدەیــن»‪.‬‬ ‫مام جەالل دەڵێت‪ « :‬من لە میسڕ بووم‪،‬‬ ‫قەزافــی لــەوێ بــوو‪ ،‬قەزافــی پرســیاریکرد‬ ‫چیتــان بەســەر دێتئەگــەر عێــراق و ئێــران‬ ‫ڕێکبکــەون؟ منیــش گوتــم‪ :‬شــەڕ ئەکەیــن و‬ ‫بەرگریــی ئەکەیــن‪ .‬گوتــی‪ :‬تــۆ دڵنیایــت؟ گوتم‪:‬‬ ‫زۆر دڵنیــام‪ ،‬بــەاڵم ڕەنگــە ئــەو کاتــە زۆر‬ ‫پێویســتمان بــە هــاوکاری جەنابتــان هەبێــت‪،‬‬ ‫ئــەو کاتــەش ئەتوانیــن ڕێبــازی بزوتنەوەکــە‬ ‫بگۆڕیــن‪ ،‬لــە جیاتــی هــاوکاری لەگــەڵ‬ ‫ئێــران بکەیــن‪ ،‬ئەتوانیــن هــاوکاری لەگــەڵ‬ ‫دۆســتانماندا لــە لیبیــا و ســوریا بکەیــن‪.‬‬ ‫قەزافــی گوتــی‪ :‬ئەگــەر بزوتنەوەکــە بــەو‬ ‫شــێوەیە بێــت‪ ،‬ئــەوە مــن ئامــادەی هەمــوو‬ ‫جــۆرە یارمەتییەکــم‪ .‬منیــش گوتــم‪ :‬باشــە‬ ‫هەمــوو جــۆرە یارمەتییــەک؟ گوتــی‪ :‬جــەالل‬ ‫بەڵــێ هەمــوو جــۆرە یارمەتیــەک‪ .‬منیــش‬ ‫گوتــم‪ :‬ئاخــر مــەال مســتەفا مــن نییــە بــە ‪20‬‬ ‫هــەزار دینــار مانگانــە ڕازی بێــت‪ ،‬ئــەو چەنــد‬ ‫ملیۆنێکــی ئەوێــت! قەزافــی گوتــی‪ :‬بەڵــێ مــن‬ ‫ئامــادەم!‪.‬‬ ‫کــە گەڕامــەوە نامەیەکــم بــۆ ئیدریــس‬ ‫و مەســعود بارزانــی نو�ســی و بــە عەزیــزی‬ ‫شــێخ ڕەزا دا نــاردم‪ ،‬ئــەوان هەمدیســان‬ ‫گاڵتەیــان پێکردبــوو‪ ،‬گوتبویــان ئــەوە تەنهــا‬ ‫پڕوپاگەندە یــە!‪.‬‬ ‫ئینجــا خۆشــتر لــەو حادیســانە ئــەوە بــوو‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫کــە ڕێکەوتننامــەی ‪6‬ی مــارت لــە جەزائیــر‬ ‫ڕوویــدا‪ ،‬قەزافــی بــە پەلــە منــی نــاردەوە و وتــی‪:‬‬ ‫بڕۆ بە مەال مســتەفا بڵێ من لەســەر وەعدی‬ ‫خــۆم بەردەوامــم‪ ،‬ئەگــەر مــەال مســتەفا‬ ‫بەرگــری بــکات و تەجەموعــی وەتەنــی عێــراق‬ ‫پشــتگیری بــکات‪ ،‬ئــەوا مــن ئامــادەم هەمــوو‬ ‫هاوکاریەکــی بکــەم‪.‬‬ ‫گوتــم‪ :‬وەڵــا زۆر چاکــە و باشــە‪ ،‬کــە مــن‬ ‫گەیشــتمە فڕۆکەخانــەی دیمەشــق هەمــوو‬ ‫چاوەڕێــی منیــان ئەکــرد‪ ،‬لەوانــە عومــەر‬ ‫دەبابــە و ئەحمــەد عەزاویــی و کۆمەڵێــک‬ ‫کەســایەتی تــری لــە گروپــە جیاوازەکانــی‬ ‫هێزەکانــی بەربەرەکانــی عێــراق بــە پیرمــەوە‬ ‫هاتبــون‪ .‬هەمــوو لــە ســوریا مشــەوەش‬ ‫بــوون‪ ،‬کــە پێویســتە شــتێک بکرێــت‪ ،‬لــە‬ ‫ئەنجامــی ئــەو ڕێکەوتننامەیــە ! مــن ڕەئیــم‬ ‫وا بــوو کــە مــەال مســتەفا بەرگــری ئــەکات‪،‬‬ ‫عومــەر دەبابــە گوتــی‪« :‬وەڵاڵهــی مــەال‬ ‫مســتەفا هێــزی تێــدا نەمــاوە‪ ،‬بــە بــڕوای مــن‬ ‫تەقــە لــە تفەنگیــەوە نایــەت و ڕا دەکات»‪.‬‬ ‫لــەالی عەلــی ســنجار و ئەســعەد‬ ‫خۆشــەوییەوە هــەواڵ هــات کــەوا‬ ‫تەجەموعــی عێراقــی هەمــوو هاوکارییــەک‬ ‫دەکات‪ ،‬منیــش بــە پەلــە عومــەر دەبابــەم‬ ‫نــاردەوە بــۆ کوردســتان و نامەیەکــم بــۆ‬ ‫مــەال مســتەفا نو�ســی‪ ،‬تێیــدا هاتبــوو‪« :‬ئــەوە‬ ‫لیبیــا ئامادەیــە‪ ،‬ســەرۆک حافــز ئەسەدیشــم‬ ‫بینیــوە‪ ،‬ئەویــش ئامادەیــە بــۆ هــاوکاری و‬ ‫گوتــی چــەک و تەقەمەنــی لــە ســەر مــن‪،‬‬ ‫بــەاڵم مــن پــارەم نییــە‪ ،‬بــەاڵم وا لیبیــا پــارە‬

‫ئــەدات‪ ،‬واتــا چــەک و پــارە و تەقەمەنــی‬ ‫تەئمینــە‪ ،‬لەبەرئــەوە گرنگــە کــە درێــژە بــە‬ ‫خەباتبدە یــن»‪.‬‬ ‫کاک عومــەر گەڕایــەوە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫وەاڵمنەبــوو‪ ،‬لەبەرئــەوە ناچــار بــووم کــە‬ ‫نامەیەکــی تــرم بــە هێــرۆدا نــارد‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫تاوەکــو ئــەو گەیشــتە کوردســتان ئاشــبەتاڵ‬ ‫ڕوویــدا بــوو‪ ،‬مــەال مســتەفا بڕیارێکــی دا بــوو‬ ‫کــە نامــە و ڕاســپاردە ســوودی نەبــوو‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫سوپا�ســی ناردنــی نامەکانــی کــرد بــوو»‪.‬‬ ‫ئــەم قســانەی برایــم ئەحمــەد و مــام‬ ‫جــەالل هیــچ گومانێــک هەڵناگرێــت‪ ،‬چونکــە‬ ‫کاتێــک یەکێتــی نیشــتیمانی کوردســتان لــە‬ ‫ســاڵی ‪ 1976‬دا دامــەزرا و بڕیــاری خەباتــی‬ ‫چەکــداری دژی حکومەتــی عێــراق دا‪،‬‬ ‫موعمــەر قەزافــی لیبیــا و ســوریا و هەندێــک‬ ‫ڕێکخــراوی فەلەســتینی بــڕی (‪ )80‬تــەن‬ ‫چــەک و کەرەســتەی ســەربازی بــە ڕێگــەی‬ ‫ئێــران دا بــۆ یەکێتــی نــارد‪ ،‬ئەگەرچــی دوای‬ ‫چەندیــن گــرژی و ناکۆکــی و گفتوگــۆ ئێــران‬ ‫ڕادەســتی یەکێتــی کــرد‪.‬‬ ‫دوای و پێ�شــی ڕێکەوتننامــەی جەزائیــر‬ ‫ســەرکردایەتی سیا�ســی کــورد لــە باشــوری‬ ‫کوردســتان نەیتوانــی لــە ڕێگــەی پەیوەنــدی‬ ‫دبلۆماســییەوە ســەرنجی ئەمریــکا و ئەوروپــا‬ ‫و واڵتانــی عارەبــی و ئیســامی بــۆ کێشــەی‬ ‫کــورد ڕاکێشــێت و لــە ڕێگــەی ڕەوەنــدی‬ ‫کوردییــەوە خۆپیشــاندان و مانگرتــن لــە‬ ‫ئەوروپــا و ئەمریــکا و واڵتــە عارەبییــەکان‬ ‫ئەنجامبــدات‪ ،‬یاداشــت و ناڕەزایەتــی‬

‫بگەیەنێتــە واڵتــە دیموکراســییەکان‪،‬‬ ‫لــە بــەردەم باڵوێــزی ئێــران و عێــراق‬ ‫لــە دنیــادا خۆپیشــاندان ئەنجامبــدات‪،‬‬ ‫یاشــت و ناڕەزایەتــی بگەیەنێتــە ڕێکخــراوە‬ ‫نێودەوڵەتییــەکان‪ .‬ڕاســتە بارودۆخــی ســاڵی‬ ‫‪ 1975‬زۆر جیــاوازە لــە بارودۆخــی سیا�ســی‬ ‫‪ 2019‬و کێشــەی کــورد لــەو کاتــەدا وەکــو‬ ‫ئێســتا بــەڕووی دنیــادا نەکرابوویــەوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم ســەرکردایەتی کــوردی باشــور لــەو‬ ‫کاتــەدا نەیتوانــی پەروەردەیەکــی نەتەوەیــی‬ ‫کۆمەڵــگا بکــەن و یەکێتییەکــی نەتەوەیــی‬ ‫دروســت بکــەن تــا ئــەوەی لــە ناوخۆیــش‬ ‫دا خۆپیشــاندان و ناڕەزایەتــی دژی‬ ‫حکومەتــی عێــراق ئەنجامبــدەن‪ .‬بــەاڵم دوای‬ ‫داگیــرکاری تورکیــا خۆســەری خۆرئــاوای لــە‬ ‫ڕێگــەی پەیوەندییــە دبلۆماســییەکانیانەوە‬ ‫دەنگــی خۆرئاوایــان گەیانــدە تــەواوی دونیــا‪،‬‬ ‫خۆپیشــاندان و مانگرتــن و ناڕەزایەتییــان‬ ‫لــە زۆربــەی وواڵتانــی دونیــا ئەنجــام دا‪.‬‬ ‫ئیلهــام ئەحمــەد هاوســەرۆکی ئەنجومەنــی‬ ‫جێبەجێــکاری خۆســەری خۆرئــاوا لــە‬ ‫کۆنگرێ�ســی ئەمریــکا دا بــە زمانــی کــوردی‬ ‫با�ســی داگیــرکاری و جینۆســایدی تورکیایــی‬ ‫کــرد‪ .‬فەرمانــدە مەزڵــوم کۆبانــێ لــە ڕێگــەی‬ ‫ڤیدیــۆ کۆنفڕانســەوە لەگــەڵ وەزیــری‬ ‫بەرگــری ڕوســیا با�ســی داگیــرکاری و‬ ‫جینۆســایدی تورکیــا و بارودۆخــی ســوریا‬ ‫و خۆرئــاوای کوردســتانی کــرد‪ ،‬بــە نامــە و‬ ‫تەلەفــۆن لەگــەڵ زۆربــەی ســەرکردەکانی‬ ‫دونیــا گفتوگــۆی کــرد ســەبارەت بــە دۆخــی‬ ‫‪36‬‬

‫‪37‬‬

‫خۆرئــاوا‪ ،‬چەندیــن وەفــدی خۆرئــاوا چونــە‬ ‫ئەمریــکا و ئەوروپــا و واڵتانــی عارەبــی و‬ ‫ئیســامی و ڕوســیا‪ ،‬دەنگــی خۆرئاوایــان‬ ‫گەیانــدە دونیــا تــا ئــەوەی چەندیــن‬ ‫کاردانــەوەی سیا�ســی و ئابــوری دژی تورکیــا‬ ‫گیرایەبــەر لــە الیــەن ئەمریــکا و ئەوروپــا و‬ ‫میســڕەوە‪.‬‬ ‫بەرخۆدانــی خۆرئــاوا دژی داعــش‬ ‫داگیــرکاری تورکیــای ئەندامــی ناتــۆ و‬ ‫خــاوەن ‪ ،S400‬شــەڕڤانان بــە کەرەســتە و‬ ‫هێــزی نابەرابــەر جوامێرانــە خەباتیــان کــرد‬ ‫و ســەرکردەکانیش بــەردەوام بــە هەوڵــە‬ ‫دبلۆماســییەکان و خەڵکیــش بــێ وچــان‬ ‫بــە خەباتــی مەدەنــی‪ ،‬بــە جۆرێــک واقیعــی‬ ‫ســەپێندرا و قــەدەرە داگیرکارییەکەیــان‬ ‫تێکشــکاند‪ ،‬ئــەو جــۆرە بەرخۆدانــە بوویــە‬ ‫گەڕانــەوەی شــکۆ بــۆ کــۆی کــورد‪ ،‬لــە‬ ‫باشــورەی ڕێگــە بــە خۆپیشــاندان دژی‬ ‫تورکیــا و ئێــران نــەدەدرا‪ ،‬خەڵکــی تێکۆشــان‬ ‫و خۆپیشــاندان و هەڵمەتێکــی گــەورەی‬ ‫بایکۆتــی کااڵی تورکــی بەڕێوەبــرد و‬ ‫میدیــاکان بەرخۆدانــی شــەڕڤانانیان بــۆ دنیــا‬ ‫پەخــش دەکــرد و بوونــە پاڵپشــتییەکی گــەورە‬ ‫بــۆ خۆرئــاوا‪ ،‬ئــەو شــکۆیەی کــە داگیرکــەران‬ ‫بــە پاڵپشــتی و چەکــی زلهێزانــی دنیــا تێکیــان‬ ‫شــکاند بــوو‪ ،‬بــە شۆڕ�شــی بایکــۆت و‬ ‫بەرخۆدانــی خۆرئــاوا شــکۆی گەڕایــەوە‪.‬‬ ‫بەرخۆدانــی خۆرئــاوا بوویــە ســمبولی‬ ‫بەرگــری و گەڕانــەوەی شــکۆ بــۆ گەلــی کــورد‬ ‫لــە چــوار پارچــەی کوردســتان‪ ،‬لــە باشــوری‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫کورســتانەوە لەالیــەن خەڵــک و چەنــد‬ ‫پارتێکــەوە کۆمــەک ئابــوری و ســەربازی‬ ‫گەیەنرایــە خۆرئــاوا‪ ،‬میدیــا و سۆشــیال‬ ‫میدیــا بوونــە دەنگــی خۆرئــاوا‪ ،‬چەندیــن‬ ‫جــەوان لــە باشــورەوە گەیشــتنە خۆرئــاوا بــۆ‬ ‫خەبــات و بەرخــۆدان‪ ،‬قۆناغــی ئاشــبەتەڵ‬ ‫و کــۆڕە و خۆبەدەســتەوەدان کۆتاییهــات‪،‬‬ ‫تەنانــەت دژی بەهێزتریــن ســوپاش‪.‬‬ ‫بــەاڵم بڕیــاری ئاشــبەتاڵی مــەال مســتەفا‬ ‫و هەرەســهێنانی شــۆڕش لــە ســەر دەروونــی‬ ‫خەڵکــی باشــوری کوردســتان زۆر گــەورە‌ و‬ ‫کاریگــە ‌ر و لێدانێکــی کوشــندەبوو‪ ،‬بەجــۆرێ‬ ‫پێشــبینی نەدەکــرا‪ ،‬هــاوکات زۆر قــورس‌ و‬ ‫گــران کەوتــەوە‌ و جەمــاوەری کوردســتان‬ ‫هەســتی بەناخۆشــییەکی زۆر کــرد‪.‬‬ ‫شکستی شۆڕش نائومێدییەکی گەورەی‬ ‫الی خەڵکــی کوردســتان دروســتکرد‪،‬‬ ‫بەجــۆرێ هــەرەس رۆچــووە نــاو ســەنگەر‌و‬ ‫هەنــاوی کۆمــەڵ‌و هەمــوو کوردێــک‪.‬‬ ‫تروســکەی هیوایەکیــش نەمــا بەئاســتەم‬ ‫بەرچــاوی خەڵــک ڕوون بکاتــەوە‪ .‬لەبەرئــەوە‬ ‫کارەســاتێکی گــەورە سەرانســەری‬ ‫کوردســتان بەتایبــەت باشــوری کوردســتانی‬ ‫گرتــەوە‌و خەڵکــی کەوتنــە نێــو قەیرانێکــی‬ ‫بێوێنــەوە‪ ،‬نائومێدیــو بێبڕوایــی تەشــەنەی‬ ‫کــر ‌د و چۆکــدادان‌ و پەرێشــانی‪ .‬تەنانــەت‬ ‫دابەزینی هەست‌و هۆ�شی نەتەوەیی گەیشتە‬ ‫ســنورێکی نەبینــراو‌ و بــاوەڕ پێنەکــراو‪ .‬لــەم‬ ‫بارودۆخــەدا خەڵکــی کوردســتان لــەرۆژی‬ ‫(‪ )1975/3/22‬بەلێشــاو پەنایــان بــردە بــەر‬

‫ئێــران‪ ،‬کەســە کارگێڕییــەکان مەلــەف‌ و‬ ‫نوســراوەکانیان دەســوتاند‌ و پێشــمەرگەش‬ ‫چەکەکانیــان بەدەســتەوە دەدا‪.‬‬ ‫کاریگــەری هەرە�ســی شــۆڕش لەســەر‬ ‫هێــزی پێشــمەرگە کەمتــر نەبــوو لــەو‬ ‫کاریگەرییــەی لەســەر خەڵــک دروســتبوو‬ ‫بــوو‪ ،‬چونکــە بڕیــاری ڕاوەســتاندنی شــۆڕش‬ ‫بۆ ئەوان‌ و بەسەر ئەواندا درا‪ .‬لەبەرئەوە لە‬ ‫ڕۆژی (‪)1975/3/24‬ڕادیــۆی کوردســتان‪،‬‬ ‫کــە لــە نزیــک ناوپــردان بــوو لــەکار وەســتا‌ و‬ ‫چەنــد پێشــمەرگەیەک تەقاندیانــەوە‪ .‬بــاس‬ ‫لــەوە دەکرێــت کاتێــک مەســعود بارزانــی‬ ‫گوێی لەدەنگی تەقاندنەوەی ڕادیۆکە بووە‪،‬‬ ‫دەســتی بەگریــان کــردووە‪ .‬لەالیەکیتــرەوە‬ ‫مەفرەزەکانی تۆپخانە کەوتنە لەکارخستنی‬ ‫ئــەو چەنــد تۆپــە کەمــەی بەدەســتیانەوە‬ ‫مابــوو‪ ،‬دوکاندارەکانیــش فرۆشــگە‬ ‫بازرگانییەکانــی خۆیــان تەقانــدەوە‪ .‬گوینتــەر‬ ‫دیشــنەر دەنوســێت‪ »:‬زۆر پێشــمەرگەم‬ ‫بینــی لــەداخ‌ و هەژمەتانــدا تفەنگەکانیــان‬ ‫بەتاوێرانــدا دەکێش ـا‌ و دەیانشــکاندن‪،‬‬ ‫نائومێــدی زۆر باڵوبــووەوە‌ و کۆمەڵێــک‬ ‫پێشــمەرگەی هــەرزەکار کەوتنــە رەفتــاری‬ ‫نامە ســوالنە»‪.‬‬ ‫کریس کۆچێراش ئاماژە بۆ ئەوە دەکات‪،‬‬ ‫دانیشــتوانی گەاڵڵ ـە‌ و چۆمــا ‌ن و دەربەنــد‪،‬‬ ‫بەنزینیــان بەمــاڵ‌ و دوکانەکانیانــدا دەکــرد‌ و‬ ‫دەویانســوتاندن‪ ،‬لەکاتێکــدا لەبێدەســەاڵتی‬ ‫و نائومێدیــدا دەگریــان‪ ،‬دەنگــی دەســتڕێژی‬ ‫گ و ڕەشــاش سەرانســەری‬ ‫تفەن ـ ‌‬

‫دۆڵەکــەی پڕکربــوو‪ ،‬پێشــمەرگە ئــەم‬ ‫تەقانەیــان دەکــرد‪ ،‬دەیانویســت بەرلــەوەی‬ ‫تفەنگەکانیــان بشــکێنن‌ و بەدیــوی ئێرانــدا‬ ‫بچــن‪ ،‬تەقەمەنیەکانیــان تــەواو بکــەن‪.‬‬ ‫هــەر دوای هەرە�ســی شــۆڕش‪،‬‬ ‫هەســتان‬ ‫ئێــران‬ ‫دەســەاڵتدارانی‬ ‫بەجیاکردنــەوەی ژمارەیــەک لــە کادیــرە‬ ‫ســەرەکییەکانی پارتــی و خێزانەکانیــان لــە‬ ‫خەڵکــە هــەژار‌ و لێقەوماوەک ـە‌ و شــوێن‌‬ ‫و ژیانــی نیمچــە ئاســودەیان بۆســازکردن‌‬ ‫و خەڵکــە زۆرینەکــەش کەوتنــە کارکــردن‌‬ ‫و پەیداکردنــی بژێــوی ژیانیــان‌ و بەکولــە‬ ‫مەرگــی وردە وردە ژیانیــان بەســەر دەبــرد‌‬ ‫و کۆنتــرۆڵ‌ و چاودێریکردنــی ســیخوڕی‬ ‫و مشــەخۆرانیان بەســەردا ســەپێنرا‪.‬‬ ‫پێویســتە ئــەوە بوتــرێ وەنەبــێ ئەمانــەی‬ ‫جیاکرانــەوە بــۆ خۆی�شــی و باشــترکردنی‬ ‫بارودۆخــی ژیانــی رۆژانەیــان بــوو بێــت‪ ،‬بەڵکــو‬ ‫بــۆ ئــەوە بــوو زیاتـر‌ و چاکتــر لەژێــر چاودێــری‬ ‫دامــو دەزگاکانــی ئێــران بەگشــتی و بەتایبــەت‬ ‫ن و ئاگاداری جموجوڵ‌‬ ‫دەزگای ساواک دا ب ‌‬ ‫و چاالکییــان بــن‪ .‬بنەماڵــەی بارزانــی و‬ ‫ســەرانی پارتــی پەیوەندیکردنــی مــام جــەالل‬ ‫لــە ســاڵی ‪ 1966‬دا و دواتــر پەیوەنــدی هــەر‬ ‫�ســێ کــوڕی مــەال مســتەفا (عوبەیدوڵــا و‬ ‫ســابیر و لوقمــان) نــاو دەنێــن خیانــەت‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫بــە ئەشــبەتاڵی ‪ 1975‬دەڵێــن نســکۆ و ناڵێــن‬ ‫خیا نــەت‪!...‬‬ ‫مــەال مســتەفا لــە ‪1975/3/19‬‬ ‫دا تاکالیەنانــە بڕیــاری ئاشــبەتاڵ و‬ ‫‪38‬‬

‫‪39‬‬

‫هەرەســهێنانی دا‪ ،‬ئەگەرچــی لەالیــەن‬ ‫ئەندامانــی مەکتەبــی سیا�ســی پارتــی بــە‬ ‫تایبەتــی لــە الیــەن (ســاڵح یوســفی‪ ،‬عەلــی‬ ‫عەســکەری و د‪ .‬مەحمــود عوســمان و‬ ‫برایــم ئەحمــەد)ەوە چەندیــن پێشــنیاری‬ ‫خەبــات و ڕووبەڕووبوونــەوەی چەکــداری‬ ‫حکومەتــی عێراقیــان خســتە بەردەمــی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دواجــار مــەال مســتەفا تاکالیەنانــە بڕیــاری‬ ‫هەرەســهێنانی دا‪ .‬ئەمــە جگــە لــەوەی لــە‬ ‫جواڵنــەوەی ئەیلــول دا ژنــان هیــچ ڕۆڵێکیــان‬ ‫پێنــەدرا بــوو‪ ،‬هیــچ ڕۆڵ و کاریگەرییەکیــان‬ ‫نەبــوو‪ .‬بــەاڵم کاتێــک ئەیلــول بــەراورد بــە‬ ‫شۆڕ�شــی خۆرئــاوا دەکەیــت دەبینــت هیــچ‬ ‫ســەرکردەیەک تاکــڕەو نییــە لــە بڕیاردانــدا‪،‬‬ ‫جگــە لــەوەی هاوســەرۆکی ژن هەیــە‪،‬‬ ‫هەمــوو بڕیــارەکان دوای گفتوگۆکــردن و‬ ‫هەڵســەنگاندنی بــە دەســتە جەمعــی بڕیــار‬ ‫دەدرێت‪ .‬ژن لە خۆرئاوا ڕەگەزێکی بنەڕەتی‬ ‫بەڕێوەبردنــە لــە ڕووی سیا�ســی و ســەربازی‬ ‫و کارگێڕییــەوە لــە هەمــوو جومگەکانــی‬ ‫دەســەاڵتدا هاوســەرۆکی ژن هەیــە‪ ،‬ئەمــە‬ ‫جگــە لــەوەی هێــزی تایبەتیــان هەیــە بــە نــاوی‬ ‫یەکینەکانــی پاراســتنی ژنــان ‪ -‬یەپــەژە‪ ،‬لــە‬ ‫شــۆڕش و بەرخــۆدان و خۆبەڕێوەبــەری‬ ‫خۆرئــاوادا هێزێکــی کاریگــەر بــوون و‬ ‫بوونــە شوناســنامەی ژنانــی ئــازادی کــورد‬ ‫و ناوچەکــە و جیهــان‪ ،‬بەرخــۆدان و‬ ‫ئازایەتییــان لــە ناوەنــدە جیهانییــە سیا�ســی و‬ ‫میدیاییەکانــدا دەنگــی دایــەوە‪.‬‬ ‫لــە ســاڵی ‪ 1964‬بــەدواوە لەتبــوون و‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫دابەشــبونێکی قوڵــی سیا�ســی لــە باشــوری‬ ‫کوردســتان ڕوویــدا‪ ،‬جواڵنــەوەی کــوردی‬ ‫بوونــە دووبــاڵ‪ ،‬باڵــی مەالیــی و باڵــی جەاللــی‪.‬‬ ‫دواتــر و دوای هەرە�ســی جواڵنــەوەی ئەیلــول‬ ‫و دروستبوونی یەکێتی نیشتیمانی کورستان‬ ‫لــە ســاڵی ‪ 1976‬بــە ڕابەرایەتــی مــام جــەالل‬ ‫ئیــدی دابەشــبونەکە زیاتــر قوڵبویــەوە‬ ‫لــە هەولێــر و دهــۆک پارتــی دیموکراتــی‬ ‫کوردســتان بەڕابەرایەتــی ئیدریــس بارزانــی‬ ‫و مەســعود بارزانــی هەژمونیــان هەبــوو‪،‬‬ ‫لــە ســلێمانی و گەرمیــان یەکێتــی هەژمونــی‬ ‫هەبــوو‪ ،‬ئــەم دابــەش بوونــە زیاتــر قــوڵ‬ ‫دەبوویــەوە تــا گەیشــتە شــەڕی بــرا کــوژی و‬ ‫دوو ئیدارەیــی و دواتــر زۆنــی زەرد و زۆنــی‬ ‫ســەوز‪ .‬بــەاڵم لــە خۆرئــاوا لــە دوای جەنگــی‬ ‫ناوخۆیــی ســوریا بــە دەســتێوەردانی دەرەکــی‬ ‫لــە ســاڵی (‪)2011‬ەوە یــەک هێــز و دەســەاڵت‬ ‫بوونــی هەیــە‪ ،‬ئەرگەچــی پارتــی دیموکراتــی‬ ‫عێــراق لــە ڕێگــەی (ئەنجومەنــی نیشــتیمانی‬ ‫کــوردی ســوریا ‪ -‬ئەنەکەســە)وە هەوڵــی دا‬ ‫دوو ئیدارەیــی لــە خۆرئــاوا دروســت بــکات‪،‬‬ ‫نیوەی سەربازی و ئابوری بۆ خۆی داببڕێت‬ ‫لــە ڕێگــەی (پێشــمەرگەی ڕۆژ)ەوە‪ ،‬بــەاڵم لــە‬ ‫الیــەن (پارتــی یەکێتــی دیموکــرات ‪ -‬پەیــەدە)‬ ‫وە ڕەتکرایــەوە‪ ،‬ئیــدی لــەو ڕۆژگارەوە یــەک‬ ‫هێــزی ســەربازی ڕاهێنــرا و یــەک ئیــدارە و‬ ‫یــەک ئاســایش و پــەروەردە‪ ......‬سیســتمی‬ ‫دیموکراتــی فیدڕاڵــی لــە خۆرئــاوا ئاواکــراوە‪.‬‬ ‫ئاشــبەتاڵی بــە کاریگــەری ڕێکەوتننامــەی‬ ‫جەزائیــر بوویــە هــۆی بــە دەســتەوەدانی‬

‫تــەواوی باشــوری کوردســتان‪ .‬داگیــرکاری‬ ‫تورکیــا و ڕێکەوتننامــەی تورکیــا و ئەمریــکا‪،‬‬ ‫تورکیــا و ڕوســیا بوویــە هــۆی داگیــرکاری‬ ‫هــەر دوو شــاری گــرێ ســپی و ســەرێکانی و‬ ‫چەنــد گوندێکــی منبــج و عەیــن عیســا‪ ،‬ئەمــە‬ ‫جگــە لــەوە ســاڵی‪ 2017‬تورکیــا کانتۆنــی‬ ‫عەفرینــی داگیرکــرد‪.‬‬ ‫ئاشــبەتاڵ بــە کاریگــەری ڕێکەوتننامــەی‬ ‫جەزائیــر بوویــە هــۆی ئــاوارە بوونــی چەندیــن‬ ‫هــەزار کــەس بــەرەو ئێــران‪ ،‬ئــەم ئــاوارە‬ ‫بوونــە زیانێکــی گــەورەی گەیانــدە ئابــوری‬ ‫باشــوری کوردســتان لەو کاتەدا‪ .‬داگیرکاری‬ ‫تورکیــا و ڕێکەوتننامــەی تورکیــا لەگــەڵ‬ ‫ئەمریــکا و ڕوســیا بوویــە هــۆی ئــاوارە بوونــی‬ ‫(‪ )350‬هــەزار کــوردی خۆرئــاوا لــە بــۆ ناوچــە‬ ‫ئارامەکانی خۆرئاوا و باشوری کوردستان‪،‬‬ ‫جگــە لــە شــەهید بوونــی نزیکــەی (‪)500‬‬ ‫شــەڕڤان و برینداربونــی هــەزارن و شــەهید‬ ‫بوونــی ســەدان هاواڵتــی مەدەنــی بەهــۆی‬ ‫هێر�شــی ئاســمانی و کیمیایــی تورکیــاوە‪،‬‬ ‫زیانێکــی گــەورەی ئابــوری بــە گــرێ ســپی و‬ ‫ســەرێکانی عەیــن عیســا و تەلڕەفعــەت و‬ ‫کۆبانــی و منبــج و عەفریــن کــەوت بەهــۆی‬ ‫جینۆســاید و داگیــرکاری و تااڵنــی و‬ ‫فەرهــودی ســوپا و چەتــە هاوپەیمانەکانــی‬ ‫تورکیــاوە‪.‬‬ ‫ڕەفیــق پشــدەری دەڵێــت‪ « :‬لەســەرەتای‬ ‫دەرکەوتنــی پیالنــە دوژمنکارییەکــەی‬ ‫جەزائیــر دا زۆربــەی خەڵــک بــڕوای وابــوو‬ ‫کــە مــەال مســتەفا خــۆی دەکــوژێ و ملشــۆڕی‬

‫قبــوڵ نــاکات‪ .‬بــەاڵم دیــارە ســەرکردەی‬ ‫نەتــرس و جەربــەزە دەتوانــێ شــۆڕش لــە‬ ‫ترســناکترین و دژوارتریــن بــاردا ڕزگار‬ ‫بــکات‪ ،‬گەلێــک بڕیــاری ژیانــی دابێــت‬ ‫دەتوانێــت نــەک پیالنــە ئینســانییەکان‪،‬‬ ‫بەڵکــو خــودی قەدەریــش بەپێــی ویســتی‬ ‫خــۆی هەڵســوڕێنێ‪ .‬بارزانــی بەشــێوەیەک‬ ‫ئاشــبەتاڵی لێکــرد‪ ،‬نــەک هــەر لــە نــاو‬ ‫کوردســتان دا جێــی سەرســامی بــوو‪ ،‬بەڵکــو‬ ‫لــە دەرەوەشــدا نــاوی کــورد و شۆڕشــەکەی‬ ‫زڕانــد‪ .‬مــەال مســتەفا هەرچــی ســەروەت و‬ ‫ســامانی شــۆڕش هەبــوو‪ ،‬هەمــوو بــە لــۆری‬ ‫ڕەوانــەی تــاران کــرد‪ ،‬ئینجــا بروســکەی‬ ‫بــۆ هەمــوو بارەگاکانــی پێشــمەرگە کــرد بــۆ‬ ‫ئــەوەی چەکــە قورســەکانیان لــە ناوبــەرن‬ ‫و بــە چەکــە ســوکەکانیانەوە پەیوەنــدی‬ ‫بــە حکومەتــی ئێرانــەوە بکــەن‪ ،‬لــە هەمــان‬ ‫بروســکەدا داوای لێکردبــوون کــە لــە‬ ‫(‪ )1975/3/26‬بــە یەکجــاری ڕوو بکەنــە‬ ‫ئێــران و کۆتایــی بــە هەمــوو شــتێک بێنــن‪.‬‬ ‫مــەال مســتەفا و بنەماڵەکــەی‬ ‫گەورەتریــن ســودمەندبوون لــەو پیالنــە دا‪،‬‬ ‫چونکــە بــەو هۆیــەوە توانیــان لــە تــاران کــە‬ ‫ئــەو کاتــە وەکــو پاری�ســی ئێســتا وا بــوو پــاڵ‬ ‫بدەنــەوە و ژیانێکــی تێــر و خــۆش بــۆ خۆیــان‬ ‫مســۆگەر بکــەن و بــە ئــارەزووی خۆیــان‬ ‫هاتوچــۆی واڵتــە ڕۆژئاواییــەکان بکــەن‪.‬‬ ‫جگــە لــەوەش بــە دوورکەوتنەوەیــان لــە‬ ‫شــۆڕش هەڕەشــەی کــوژان و تیرۆرکردنیــان‬ ‫لــە خۆیــان دوور خســتەوە و دەســتیان‬ ‫‪40‬‬

‫‪41‬‬

‫گــرت بــە کاڵوەکــەی خۆیــان تــا بــا نەیبــا‪،‬‬ ‫چــش لــە کاڵوی گــەل‪ .‬تاکــە زەرەرمەنــد‬ ‫لــەم نــاوەدا‪ ،‬خەڵکــی هــەژار و ڕەشــوڕوتی‬ ‫کوردســتان بــوو‪ ،‬کــە بــە هــەزاران دەردە‬ ‫ســەری و نەگبەتــی شــتێکیان پێکــەوە نابــوو‬ ‫تــا لــە ســایەیدا بژیــن‪ ،‬بــەاڵم ئەویــش کــرا بــە‬ ‫قوربانــی ئیســراحەتی بارزانــی‪ .‬پــاش ئــەوەی‬ ‫ڕژێمــی عێــراق لێبوردنــی گشــتی دەرکــرد‬ ‫ژمــارەی ئەوانــەی لــە ســنوری ئێرانــەوە‬ ‫پەڕینــەوە ســەر و مــاڵ و حاڵــی تااڵنکراویــان‬ ‫(‪)170‬هــەزار کــەس بــوون‪.‬‬ ‫مــەال مســتەفا بــەو کارەی پڕوپاگەنــدەی‬ ‫دوژمنانــی ســەملاند کــە دەیانگــوت «هــەر‬ ‫کاتــێ ئێــران پشــت لــە شــۆڕش بــکا‪ ،‬ئاشــبەتاڵی‬ ‫لێدەکرێــت»‪ .‬لەبــەر ئــەوە لــە ئەنجامــی ئــەم‬ ‫ڕووداوە بــە ڕوونــی دەرکــەوت کــە ئــەم‬ ‫بنەماڵەیــە تەنهــا بــە دوای پــارە و دەســەاڵتدا‬ ‫دەگەڕێــن و دروشــمەکانی شــۆڕش و‬ ‫ڕزگاریــی نەتەوەیــی الی ئــەوان لــە سیاســەتی‬ ‫چەواشــەکاری و هەڵخەڵەتاندنــی خەڵــک‬ ‫زیاتــر هیچــی تــر نیــن‪ ،‬تــا بتوانــن زۆرتریــن‬ ‫ســەرمایە کۆبکەنــەوە‪ ،‬کــە تەنهــا دوای‬ ‫ئاشــبەتاڵ نزیکــەی (‪ )70‬ملیــۆن دۆالر و‬ ‫(‪ )45‬ملیــۆن دینــاری عێراقــی سویســرییان‬ ‫ڕەوانــەی بانکەکانــی ئەمریــکا کــرد‪ .‬جگــە‬ ‫لــەوەی کاتێــک بنەماڵــە گەیشــتنە تــاران‪،‬‬ ‫شــا (‪ )100‬خانــووی پێیــان بەخ�شــی و یــەک‬ ‫ملیــۆن دینــاری بــۆ مــەال مســتەفا نــارد‪،‬‬ ‫تەنهــا بــۆ مەســروفاتی جەنابیــان‪ ،‬ئەمــەش‬ ‫لــە کاتێکــدا گەلــی کــورد لــە عێــراق مــاڵ و‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫حــاڵ و گوزەرانیــان لــە دەســت دابــوو‪ ،‬بــە‬ ‫دەســتی بــە تاڵــەوە لــە تر�ســی ڕژێمــی عێراقــی‬ ‫هەاڵتبــوون‪ ،‬چونکــە بەعــس پــاش ئــەوەی‬ ‫ناوچــە ئازادکراوەکانــی شــۆڕش‪ ،‬کــە لــە‬ ‫ســاڵی (‪)1961‬ەوە لەالیــەن گەلــی کــوردەوە‬ ‫دەســتکرابوو بــە ڕزگارکردنیــان‪ ،‬بســت‬ ‫بــە بســت و گــرد بــە گــرد‪ ،‬کــە تــا جەبــەل‬ ‫حەمریــن بــوو‪ ،‬هــەر هەمــوو ئــەو ناوچانــە‬ ‫تەنهــا بــە بڕیارێکــی ترســنۆکانە کەوتنــەوە‬ ‫بەردەســتی بەعــس و خســتنیەوە ژێــر‬ ‫دەســەاڵتی خــۆی‪ ،‬ئەمــەش بــۆ درێــژەدان‬ ‫بــە سیاســەتە نەگریســەکانی دەرهــەق بــە‬ ‫گەلەکەمــان کــە یەکــەم هەنــگاوی بریتــی بــوو‬ ‫لــە ڕاگواســتنی کــوری خانەقیــن‪ ،‬جەلــەوال‪،‬‬ ‫کفــری‪ ،‬کەرکــوک‪ ،‬دووز‪ ،‬شــێخان‪ ،‬شــنگار‪،‬‬ ‫تەلەعفــەر‪ ،‬تاســنوری دهــۆک و فاییــدە‪.‬‬ ‫بەمشــێوەیە مــەال مســتەفا بــوو بــە خاوەنــی‬ ‫گەورەتریــن گاڵتەجــاڕی سیا�ســی لــە مێــژووی‬ ‫گەلــی کــورد دا کــە بــە دڵنیاییــەوە پــاش خــۆی‬ ‫کاریگــەری خراپــی لەســەر کەســایەتی و‬ ‫ســایکۆلۆژیی تاکــی کــورد جێهێشــت و ئــەو‬ ‫وتەیــەی خســتە ژێــر گومانــەوە کــە بــەردەوام‬ ‫دۆســت و دوژمــن دەیڵێنــەوە و دووبارەیــان‬ ‫دەکــردەوە «کــورد گەلێکــی ئازایــە»‪.‬‬ ‫لەســاڵی ‪ 1992‬دا پەڕلەمــان و‬ ‫حکومەتــی ئۆتۆنۆمــی باشــوری کوردســتان‬ ‫دامــەزرا‪ ،‬دوای چەندیــن شــەڕی ناوخۆیــی‬ ‫و شــەڕی بــە وەکالەتــی تورکیــا و ئێــران‪،‬‬ ‫دوای دوو ئیدارەیــی‪ ،‬دوای ڕووخانــی‬ ‫ڕژێمــی بەعــس لــە ســاڵی ‪ 2003‬دا لەالیــەن‬

‫ئەمریــکا و هاوپەیمانەکانییــەوە‪ ،‬حکومەتــی‬ ‫یەکگرتوویــی باشــوری کوردســتان لــە ســاڵی‬ ‫‪ 2005‬دا دامــەزرا‪ ،‬لــە ســاڵی ‪ 2017‬دا دوای‬ ‫شــەڕی داعــش ڕیفرانــدۆم ئەنجامــدرا و‬ ‫با�ســی جیابوونــەوە لــە عێــراق و دەوڵەتــی‬ ‫ســەربەخۆیی باشــوری کوردســتان‬ ‫دەکــرا‪ ،‬بــە هەمــوو ئەمانەشــەوە تاکــو‬ ‫ئێســتا ئــەو ناسیۆنالیســتی و دیموکراتــی و‬ ‫نیشــتیمانییەی یەکێتــی و پارتــی با�ســی دەکــەن‬ ‫نەیتوانیــوە بچوکتریــن یەکێتــی بخاتــە نــاو‬ ‫نەتــەوەوە‪ .‬مێــژووی ناسیۆنالیســتی کــوردی‬ ‫بــە درێژایــی چاالکبوونــی و بــە تایبەتــی‬ ‫لــە شەســت ســاڵی ڕابــردوو دا ‪ ،‬مێــژووی‬ ‫شکســت بــووە‪ ،‬مێــژووی پارچــە پارچــە بــوون‬ ‫و پەشــیمانبونەوەی بــەردەوام و هــەرەس‬ ‫و ئیفلیــج بوونــی ســمبولەکان بــووە‪ ،‬مۆرکــی‬ ‫ســەرەکی ئــەم ناسیۆنالیســتە ســەرکردەی‬ ‫کاریزمــا و قەیرانــی ئیرادەگەرایــی بــووە‪،‬‬ ‫جگــە لــە کۆمەڵێــک کەرنەڤــاڵ و نمای�شــی‬ ‫حیزبــی نەیتوانیــوە دوو شــار هەولێــر ‪-‬‬ ‫ســلێمانی یەکبخــات‪ ،‬دوو حیــزب یەکێتــی‬ ‫ پارتــی یەکبخــات‪ ،‬دوو ناوچــە لــە یەکــدی‬‫نزیــک بکاتــەوە‪ ،‬ناسیۆنالیســتی شــوانکارەیی‬ ‫لەتبــوون و پارچــە بــوون‪ ،‬شــەڕی بــرا کــوژی‪،‬‬ ‫و دروســتکردنی زۆن و گرێــدراوی ئێرانــی و‬ ‫تورکییە‪ .‬ســەرهەڵدان و بزووتنەوەیەکی بێ‬ ‫فکــر و ســتراتیژ بــووە‪ ،‬بــێ هــاوکاری و ئی�شــی‬ ‫پێکەوەیــی لەگــەڵ ئــەوەی مەترســییەکانی‬ ‫ســەری هەمیشــە بــێ ئەنــدازە کوشــندە‬ ‫و جــدی بــوون‪ .‬نەیتوانیــوە لــە پاشــکۆیی‬

‫و نمایشــەوە بگوازێتــەوە بــۆ ئەکتــی کارا‬ ‫لەســەر ڕووداوەکان‪ ،‬ناسیۆنالیســتی‬ ‫پەرچەکردارانــە بــووە‪ ،‬کــە ئی�شــی ئــەوە بــووە‬ ‫کارەسات بێت و بەرماڵی پێبگرێت و یەخەی‬ ‫بگرێــت و لــە دوای ئــەوە ئیــش و بەرنامــەی‬ ‫خــۆی دابڕێژێــت‪ .‬ئــەم ناسیۆنالیســتە نــەک‬ ‫نەیتوانیــوە لــە باشــور دوو شــار و دوو زۆن‬ ‫پێکــەوە گــرێ بــدات بەڵکــو بۆشــایی گــەورەی‬ ‫خســتۆتە نێــو پارچەکانــی دیکــەوە و کۆســپ‬ ‫و لەمپەرە لەبەردەم پێشکەوتنی پارچەکانی‬ ‫دیکــە بــە حوکمــی گرێدراویــی و شــەڕکردنی‬ ‫بەوەکالــەت بــۆ ئێــران و تورکیــا‪ .‬تەنانــەت‬ ‫لــە شــەڕی داعــش دا لــە هەمــوو بەرەکانــدا‬ ‫لــە شــەنگالەوە تــا جەلــەوال و کەرکــوک‬ ‫ئــەم ناسۆنالیســتە لــەت و پــەت و شــپرز و‬ ‫بێشــیرازە بــوو‪ .‬بــە کورتــی ئــەم ناسیۆنالیســتە‬ ‫بــە درێژایــی مێــژووی نەیتوانیــوە دوو‬ ‫ســەرکردە هەڵنێــت بــۆ کاری پێکەوەیــی‪،‬‬ ‫دوو حیــزب ئاشــتبکاتەوە‪ ،‬دوو شــار بخاتــە‬ ‫چوارچێــوەی یەکێتــی نەتەوەییــەوە‪ ،‬دوو‬ ‫هێــز بکاتــە هێــزی یەکگرتــوی باشــور‪ ،‬دوو‬ ‫دۆزن و دوو ئیــدارە و دوو ئاســایش بخاتــە‬ ‫چوارچێــوەی سیســتمێکی دیموکراتیــەوە‪.‬‬

‫‪42‬‬

‫‪43‬‬

‫گوتار‬

‫ســووتاندنی بەشــێک لــە پــرۆژەی مێینــە لــە‬ ‫الیــەن چەنــد کەســێکی نادیــار – پرۆژەکــە ناوی‬ ‫” مێینــە” یــە و چــوار هــەزار و ‪ 800‬مەتــر درێژە‬ ‫و ‪ 99‬هــەزار ‪ 678‬ژن بەشــدارییان تێداکــردووە‬

‫هێرۆ خوسرەوی‬

‫پڕۆژەی مێینە؛‬

‫کۆنسێپتێکی دیکە بۆ هونەر‪،‬‬ ‫هونەری نێو فەزای گشتی‬ ‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫پڕۆژەی مێینە‬ ‫لــەم ماوەیــەی پێشــوودا کارێکــی هونــەری‬ ‫شــۆکێک و جواڵنەوەیەکــی بەرەنگارییانــەی‬ ‫ئەنجامــدا‪ ،‬ئەویــش بــەوەی خاتوونێــک‬ ‫بەنــاوی (تــارا عەبــدواڵ) کارێکــی هونەریــی‬ ‫هاوچەرخــی لەنێــو فــەزای گشــتیدا نمایــش‬ ‫کــرد‪ .‬پرۆژەی«مێینــە» کــە لــە بــەرواری ‪٢٦‬ی‬ ‫ئۆکتۆبــەری ‪ ٢٠٢٠‬نمایشــکرا و ناســێنرا‪،‬‬ ‫پێکھاتبــوو لــە کارێکــی ئینستەڵەیشــنی‬ ‫دوورو درێــژ کــە «‪ »٤٨٠٠‬مەتــر دریژبــوو‪،‬‬ ‫ســەرەتاکەی لــە باخچــەی نالییــەوە دەســتی‬ ‫پێکردبــوو و لەلێــواری شــەقامی ســەرەکیی‬ ‫ســالم تــا بــەردەم دادگای گشــتیی شــاری‬ ‫ســلێمانی کۆتایــی پێهــات‪.‬‬ ‫پێکهاتەکانــی ئــەم کارە هونەرییــە‬ ‫بەشــێکبوون لــە پارچەیــەک لــە بــەرگ و‬

‫پۆشــاکی ئــەو ژنانــەی کــە توندوتیژییــان‬ ‫بەرامبەرکــراوە‪ ،‬کــە بــە گوێــرەی‬ ‫زانیارییەکانــی تــارا عەبــدواڵ «‪»٩٩.٦٧٨‬‬ ‫پارچەبــوون و هەموویــان بەیەکــەوە هێڵێکــی‬ ‫نەپچڕاویان بەلێواری جاددەکاندا دروســت‬ ‫کردبــوو‪ ،‬هــەر ئەمــەش هۆکارێکــی گرنــگ‬ ‫بــوو بــۆ بینینــی زیاتــری ئــەم پــڕۆژە هونەرییــە‪.‬‬ ‫ئــەم کارە هونەرییــە هــەر لەســەرەتای‬ ‫نمایشــەکەدا بۆیــە جێــی دیــدی زۆرێــک لــە‬ ‫دانیشــتوانی شــاری ســڵێمانی و لەڕێگــەی‬ ‫هــەواڵ و تۆڕەکۆمەاڵیەتییەکانیشــەوە‬ ‫بەشــێوەیەکی بەرچــاو پەخــش بــوو‪،‬‬ ‫لەهەمــان کاتیشــدا لەالیــەن کەســانێکی‬ ‫زۆرەوە پێشــوازی لێکــراو بــووە جێگــەی‬ ‫تێڕامــان و دەستخۆشــیی لێکردنیــان‪،‬‬ ‫و هەروەهــا لەالیەکــی دیکەشــەوە ئــەم‬ ‫‪44‬‬

‫‪45‬‬

‫کارە هونەرییــە وەک هەڕەشــەیەک و‬ ‫ئەکتێکــی توندوتیژیــی لێکدانــەوەی بۆکــرا و‬ ‫کەســانێکی زۆر هــەم ناڕەزایەتییــان دەربــڕی‬ ‫و کاردانــەوەی زۆر نەشیاوانەشــیان‬ ‫بەرامبــەر بــەم کارە هونەرییــە هەبــوو‪ ،‬وەک‬ ‫ســوتاندنی بەشــێکی ئــەو کارە هونەرییــە و‬ ‫بڕیــاری کۆکردنــەوە و هەڵگرتنــی (ڕاگرتنــی)‬ ‫ئەم کارە هونەرییە لەالیەن سیاســییەکان و‬ ‫بەڕێوبەرایەتییەکا نــەوە‪.‬‬

‫بەتــەواوی ڕەتدەکاتــەوە و هونەرێکــی دیکــە‬ ‫دەخوڵقێنێــت یــان بەدەربڕینێکــی دیکــە‬ ‫(بەسیاســییکردنی هونــەر) و گەڕاندنــەوەی‬ ‫هونــەر بــۆ جەمــاوەر‪ .‬دیــارە نــەک تەنیــا‬ ‫بــۆ ئــەو کەســانەی کــە لەپێگەیەکــی‬ ‫ئابووریــی و کولتووریــی باشــتردان و‬ ‫توانــای کڕینــی هونــەر و ســەردانکردنی‬ ‫پێشــانگا هونەرییەکانیــان هەیــە‪ ،‬چونکــە‬ ‫بــەر لــە هونەرمەنــد تــارا عەبــدواڵ چەنــد‬

‫سووتاندنی بەشێک لە پرۆژەی مێینە لە الیەن چەند کەسێکی نادیار – پرۆژەکە ناوی ” مێینە” یە و‬ ‫چوار هەزار و ‪ 800‬مەتر درێژە و ‪ 99‬هەزار ‪ 678‬ژن بەشدارییان تێداکردووە‬

‫وێــڕای دەستخۆ�شــی و پاڵپشــتیکردنم‬ ‫بــۆ ئــەم پڕۆژەیــە پێویســتە ئامــاژە بەچەنــد‬ ‫خاڵێــک بکــەم و هەڵوەســتەی لەســەر‬ ‫بکــەم‪ .‬بەدڵنیاییــەوە ئــەم کارە ناکرێــت‬ ‫بڵێیــن؛ تاکــە پڕۆژەیەکــی لــەم چەشــنەیە‪،‬‬ ‫کــە هونــەر لەنێــو چوارچێوەکانــی گالێــری‬ ‫و مۆزەخانــەکان دەهێنێتــەوە دەرەوە و‬ ‫فۆڕمێکــی دیکــەی پێدەبەخشــێت – ئەکتــی‬ ‫هونــەر بــۆ هونــەر یاخــود هونــەری جــوان‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫هونەرمەندانــی دیکــەش هەبــوون کاری‬ ‫زۆر گرنگــی پێرفۆرمانــس و لــەم چەشــنەیان‬ ‫لــە کۆمەڵــگای کوردیــدا کــردووە‪ .‬بێگومــان‬ ‫دەکرێــت هەتــا ئــەم کارە وەک کارێکــی کاڵ‬ ‫و کــرچ و ناکامــل هەڵبســەنگێندرێت و‬ ‫تەنانــەت لەهەندێــک الیەنیشــەوە ببێتــە‬ ‫جێگــەی ڕەخنــە‪ ،‬لەبەرئــەوەی شــێوە‬ ‫کارێکــی هونەریــی لەئێســتادا بــۆ کوردســتان‬ ‫زۆر تازەیــە و دەکرێــت لــە داهاتووشــدا‬

‫لەڕێگــەی ئەزمــوون و بەشــداریی زێدەتــری‬ ‫هونەرمەنــدان لــەم بــوار و چەشــنە‬ ‫هونــەرەدا کاری زۆر گرنگتــر لەمــە بکرێــت‪،‬‬ ‫و هەروەهــا هیــچ بەرهەمێکیــش بــۆ ئــەوە‬ ‫نییــە ڕەخنــە نەکرێــت‪ ،‬هــەر خــودی بەرهــەم‬ ‫لــە پێنــاوی ڕەخنــەدا بەرهــەم دەهێنرێــت‪،‬‬ ‫هــەر ئەمــەش ئومێــدی منــە‪ ،‬بــەاڵم نــەک‬ ‫ســوتاندن و داگرتنــی‪ ،‬لەبەرئــەوەی‬ ‫کەســانێک پێیانوابێــت کــە ئــەم کارە ســیمای‬ ‫شــاری ناشــیرین کــردووە یاخــود ســوکایەتیی‬ ‫بــە توندوتیژیکــەران کــردووە‪.‬‬

‫ئــەم کارە ئیتــر تەنیــا پێدانــی دەنــگ نییــە‬ ‫بــە قوربانییەکانــی توندوتیــژی‪ ،‬بەڵکــو‬ ‫دووبــارە نمایشــکردنەوەی ئەکتەکانــی‬ ‫توندوتیژیکەرانــە‪ ،‬کــە لــەم کۆنســێپتە‬ ‫هونەرییــەدا زیاتــر جەخــت کراوەتــە ســەر‬ ‫توندوتیژیــی کۆمەڵــگای باوکســاالریی‬ ‫(نێرســاالری) بەرامبــەر بەژنــان‪ .‬الیەنێکــی‬ ‫دیکــەش کــە زۆر بەتامەزرۆییانــەوە‬ ‫چاوەڕوانبــووم لــەم کارەدا نمایشــبکرێت‪،‬‬ ‫هەڵبژاردنــی هەمــوو شــێوە لــە پۆشــاکەکانی‬ ‫ژنــان بێــت‪ ،‬ئەگــەر ڕوونتــر مەبەســتی‬ ‫خــۆم دەربخــەم مەبەســتم لــە بەشــداریی‬ ‫پۆشــاکەکانی ژێــرەوەی ژنــان بەبــێ ئەکتێکــی‬ ‫شــەرمنانە‪ ،‬کــە بەخۆشــیاڵییەوە بەشــێکبوو‬ ‫لــە پێکهاتــەی ئــەم کارە هونەرییــە‪.‬‬

‫هونەر و هونەرمەند‬ ‫هونــەر بەگشــتی کۆمەڵێــک بەهــا‬ ‫دەگرێتەخۆی و هونەر یانی دواندن‪ ،‬دەربڕین‪،‬‬ ‫دەرککــردن و داڕشــتنی کۆنســێپتی نــوێ‪.‬‬ ‫لەڕێگەیهونەریشەوەهونەرمەنداندەتوانن‬ ‫پەیامێکــی دیکــە بگەیەنــن و کەســانی بەرامبــەر‬ ‫و ئاڕاســتەکراو بدوێنــن‪ ،‬هەربۆیــە هونــەر‬ ‫ڕۆڵیکــی بەرچــاو دەبینێــت لــە بەریەککەوتنــی‬ ‫پڕۆســە سیا�ســی و کۆمەاڵیەتییــەکان و‬ ‫دژیەکییەکانیشــدا‪ .‬بەدەربڕینێکــی دیکــە‬ ‫هونــەر واتــا هــەر ئەکتێکــی مرۆیــی کــە لــە هــزر‪،‬‬ ‫ڕاهێنــان‪ ،‬وێناکــردن و وێناوەرگرتنــەوە‬ ‫ســەرچاوەی گرتبێــت‪ ،‬هونــەر کاردانەوەیەکــە‬ ‫و بەشــدارییەکی ڕاســتەوخۆیە لەبونیــادی‬ ‫سیاســەت و کۆمەڵگایەکــی تەندروســت‪،‬‬ ‫هونــەر ئاوێتەبــوون و ڕەنگدانەوەیەکــە لەگــەڵ‬ ‫سیاســەت و واقیعییــەت و کۆمەڵگــەدا‪ .‬هــەر‬ ‫کارێکی هونەریی دنیابینین و دەرککرنی خودی‬ ‫هونەرمەندەکەیــە‪ ،‬بەدڵنیایشــەوە هەقیقەتــی‬ ‫ئــەو هونەرمەندە�شــی لەخۆیــدا حەشــارداوە‪.‬‬ ‫ئەرکــی هونەرمەنــد ئەوەیــە کــە پانتاییــەک‬ ‫بــۆ تێفکریــن و تێڕامــان بخوڵقێنێــت‪ ،‬ئیتــر‬ ‫پەسەندبوون و ناپەسەندبوون‪ ،‬بەجوانبینین‬ ‫و ڕقلێبوونــەوە یــان هەبوونــی کارکــرد و بێباکــی‬ ‫دەکەوێتــەوە ســەر کە�ســی ئاڕاســتەکراو و‬ ‫ســەلیقە و توانــای تێگەیشــتنی‪ .‬هــەر ئەمــەش‬ ‫ئــەو دیلەمایەیــە کــە خۆمانــی تێــدا دەبینینــەوە‪،‬‬ ‫ئەگــەر بڕاونینــە مێــژووی هونەرییــەوە دەبینیــن‬ ‫بــۆ هــەر ســەردەمێک پێناســەیەکی دیاریکــراو‬ ‫بۆ هونەر هەبووە و بەرهەمە هونەرییەکانیش‬ ‫ســەملێنەری ئــەوەن‪.‬‬ ‫‪46‬‬

‫‪47‬‬

‫ڤانکۆخ ‪١٨٨٥‬؛ پەتاتە خۆرەکان – هونەری‬ ‫ڕوانینگیرەکان (ئیمپریشینیزم)‬

‫بــۆ نموونــە؛ بەرهەمــە هونەرییەکانــی‬ ‫(ڤــان گــۆک) بــۆ ئــەو ســەردەمەی خــۆی‬ ‫بایەخێکــی ئەوتۆیــان نەبــوو‪ ،‬لەبەرئــەوەی‬ ‫لــەو کاتــەدا پێوەرەکانــی هونــەر و دنیابینــی‬ ‫هونــەری لەژێــر کاریگەرییەکانــی لــۆرد‬ ‫و بنەماڵــە دەوڵەمەندەکانــدا بــوو و‬ ‫خواســتی ئــەوان هونەرێکــی دەقــاودەق‬ ‫و ئایدیالــە سروشــتییەکانبوو‪ .‬ڤــان‬ ‫گــۆک بەپێچەوانــەوە دنیابینینێکــی دیکــە‬ ‫لەنێوجەرگەی دڵی کەســانی زەحمەتکێش و‬ ‫ڕەنجــدەرەوە هاتبوونــە دەرەوە‪ ،‬مەینەتیــی و‬ ‫ســەختییەکانی ژیانــی خــۆی و خەڵکانــی چینــی‬ ‫هــەژاری وێنادەکــردەوە‪ ،‬کــە خــودی ئەمــەش‬ ‫هۆکاربــوو بۆئــەوەی لەســەردەم و شــوێنی‬ ‫خۆیــدا پێشــوازی لێنەکرێــت‪.‬‬ ‫پێــش ســەدەیەک لەمەوپێــش چەمکێکــی‬ ‫دیکــە لــە نێــو هونــەردا دروســتبوو ئەویــش‬ ‫چەمکــی «ئەبســتراکت» بــوو‪ ،‬کــە وەک‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫دژەالیەنێکــی ئــەم ئایدیالــە سروشــتی و‬ ‫دەقاودەقانــە خــۆی پێناســەکرد‪ ،‬وەک‬ ‫ئەڵتەرناتیڤێــک بــۆ بینینــی هەقیقــەت و‬ ‫پێچەوانــەی تەنیــا وێنەکێشــانەوە‪ .‬دەکرێــت‬ ‫ئــەم دەقاودەقییــە تــا پێــش هاتنــی فۆتۆگرافــی‬ ‫گرنگییەکــی خــۆی هەبێــت لــە مێــژووی‬ ‫هونەرییــدا‪ ،‬بــەاڵم لەگــەڵ پەیدابوونــی‬ ‫فۆتۆگرافــی و ســینەمادا هونــەری‬ ‫وێنەکێشــانەوە ڕۆڵێکــی ئەوتــۆی نەمــا‪،‬‬ ‫مەگــەر ئــەوەی هونەرمەنــد بیەوێــت لــەو‬ ‫ڕێگەیــەوە پەیامێکــی سیا�ســی و کۆمەاڵیەتیــی‬ ‫ســەر بەواقیعییــەت بگەیەنێــت‪ .‬هــەر لەبــەر‬ ‫ئــەم هۆکارانــە ئیتــر پێویســت نــاکات هونــەر‬ ‫هەمیشــە چێژبەخــش و ئێســتاتیکیی بێــت‪،‬‬ ‫بەڵکــو پێویســتە ناخهەڵتەکێنــەر (بزوێنــەر)‬ ‫و تــوڕە بێــت‪ ،‬بەشــێوەیەک ئازارمــان‬ ‫بــدات و چــاو لەچاوەکانمــان ببڕێــت‪،‬‬ ‫پێویســتە هەراســانمان بــکات و نەتوانیــن‬ ‫لەبەرامبەریــدا خۆمــان ئارامبگریــن‪.‬‬ ‫هونــەری هاوچــەرخ چاوێکــی دیکــەی‬ ‫بەخشــیوە بــە هونەرمەنــد‪ ،‬کــە ئیتــر ئەرکــی‬ ‫دووبــارە کێشــانەوە و هەمانبینــەوەی‬ ‫نەبێــت وەک هونەرمەندانــی پێشــتر و‬ ‫خەڵکــی ئاســایی‪ ،‬بەڵکــو بتوانێــت بــە چاوێکــی‬ ‫دیکــەوە لێکدانــەوە بــۆ دیــاردە و کێشــەکانی‬ ‫دەوروبــەری بــکات‪ .‬هەروەهــا خــۆی تەرخــان‬ ‫بــکات بــۆ کارێــک کــە نــۆڕم و کۆتوبەندەکانــی‬ ‫کۆمەڵــگا تێکبشــکێنێت‪ .‬هونــەر و‬ ‫هونەرمەنــد بەرهەڵســتکارن‪.‬‬

‫گواستنەوەی هونەر بۆ نێو‬ ‫فەزای گشتی‬ ‫هونــەر لــە نێــو فــەزای گشــتیی‬ ‫پێچەوانــەی نەریــت و پێــوەرە کالســیکەکان‬ ‫– کــە ئۆبیێکتــەکان لــە نێــو ڕووبەرێکــی‬ ‫دیاریکــراو بــۆ هونــەر و هونەرمەنــدان‬ ‫و ئارەزوومەندانــی هونــەر دەخرێنــە‬ ‫نمایشــەوە و دەناســێنرێن – هونەرێکــە بــۆ‬ ‫دووبارەکارکردنــەوە لەســەر کاریگەریــی و‬ ‫کاردانــەوەی کارکــردن (لێــرەدا مەبەســتم‬ ‫لــەو هونەرەیــە کــە لەڕێگــەی هونەرەکەیــەوە‬ ‫جوڵەیــەک لــە فــەزای گشــتیدا دروســت‬ ‫دەکات‪ ،‬هــەر ئەمــەش زەمینــە بــۆ‬ ‫دووبارەکارکردنــەوە و بــۆ بەگەڕخســتنەوە‬ ‫خــۆش دەکات)‪.‬‬ ‫فــەزای گشــتی بــۆ هونەرمەنــد وەک‬ ‫تاقیگەیەکــە بــۆ دۆزینــەوەی هەقیقــەت‪،‬‬ ‫چونکــە هونەرمەنــد لەنێــو ئــەو واقیعــەی‬ ‫کــە تێیــدا نغــرۆ بــووە هەوڵــدەدات لــەو‬ ‫حەقیقەتــەی کــە ئێمــە دەیبینیــن ڕابــکات‬ ‫و لــە هونــەردا بەقەڵغانــی هونەرەکەیــەوە‬ ‫دووبارە بگەڕێتەوە بۆ نێو فەزای گشتی‪ .‬ئەو‬ ‫هونەرمەندانــەی کــە کارە هونەرییەکانیــان‬ ‫لەنێــو هــۆڵ و گالێــری و مۆزەخانەکانــدا‬ ‫نمایــش دەکــەن‪ ،‬بەشــێوەیەکی ناڕاســتەوخۆ‬ ‫یاخــود ڕاســتەوخۆ بەشــدار دەبــن لــە‬ ‫قەتیســکردنی هونــەر لەنێــو چوارچێوەیەکــی‬ ‫پەنگخــواردوودا‪ ،‬کــە ســوڕێکی دووبــارە‬ ‫لــە دەرککــردن و گفتوگــۆی نێــوان چەنــد‬ ‫توێژێکــی نیمچــە جیــاواز بەرهەمدەهێنێــت‪،‬‬

‫کــە بێجگــە خۆســەرقاڵکردنیان بــە خشــڵ‬ ‫و زەخرەفــە و چوارچێــوە زێڕینەکانــی نێــو‬ ‫گالێــری مۆزەخانــەکان بــەر شــتێکی دیکــە بــۆ‬ ‫دەرککــردن ناکــەون‪ ،‬بۆیــە هونەرمەندانــی‬ ‫نێــو گالێرییــەکان هیــچ کات ناتوانــن بــەو‬ ‫واقیعییەتــە بگــەن‪.‬‬ ‫ئەمانــەش‬ ‫هەمــوو‬ ‫ســەرەڕای‬ ‫پێناســەکردنی فــەزای گشــتی لــەم ســاتەدا‬ ‫هێنــدە ئاســان نییــە‪ .‬وەک ئاشــکرایە بەهــۆی‬ ‫کاریگەرییــە دیارەکانــی بەتایبەتیکــردن‬ ‫(شــوێنە گشــتییەکانی شــار‪ ،‬بــوار و کەرتــە‬ ‫گشــتییەکان‪ ،‬ڕاگەیاندنــەکان‪ ،‬دەســتگاکانی‬ ‫کۆنتــڕۆڵ و چاودێــری) ناتوانرێــت فەزایەکــی‬ ‫گشــتیش ببینرێتــەوە‪ .‬فــەزای گشــتی بەبــڕوای‬ ‫مــن فەزایەکــی کۆمەاڵیەتــی و سیاســییە‪ ،‬کــە‬ ‫تێیــدا تەنیــا مەبەســت لــە شــوێن و جادەوبــان‬ ‫و ســەکتەرە حکومییــەکان نییــە‪ ،‬بەڵکــو‬ ‫هەمــوو ئــەو شــتانەی کــە بەشــێوەیەکی‬ ‫کۆلێکتیڤــی دەکرێــت مامەڵەیــان لەگەڵــدا‬ ‫بکرێــت‪ .‬بەدڵنیایشــەوە دەکرێــت لەنێــو‬ ‫فــەزای مەجازیشــدا ڕوبــدات‪ .‬فــەزای گشــتی‬ ‫شــوێنێکە کــە هــی هەمــوان بێــت‪ ،‬هەواکــەی‪،‬‬ ‫ڕووناکییە کــەی‪،‬‬ ‫دارەکانــی‪ ،‬شــوێنەکەی بــۆ مانــەوە…‪.‬‬ ‫هتــد‪ .‬بەهــۆی گۆڕانــی بــارودۆخ و‬ ‫سیســتەمە سیاســییانەی کــە لــە ئێســتادا‬ ‫بااڵدەســتن و ڕۆزژ دوای ڕۆژ وەک‬ ‫مۆنســتەرێک قەبارەیــان زیــاددەکات‪،‬‬ ‫دۆخێکــی کۆمەاڵیەتــی وا دروســتبووە کــە‬ ‫‪48‬‬

‫‪49‬‬

‫کۆمەڵگــەکان بــەرەو تاکگەراییەکــی ڕووت وروژاندنی پرســەکانی ژن بەشــێکی دانەبڕاو‬ ‫هەنــگاو دەنێــن‪ ،‬لەئێستاشــدا فۆکۆســێکی و ســەرەکی ئــەم ئەکتــە سیاســییەیە‪.‬‬ ‫ڕاســتەوخۆ خراوەتــە ســەر ژیانــی تاکگەرایــی‬ ‫فــەزای گشــتی کــە بەشــێوەیەکی کراوەیــی‬ ‫و پێــوەرو بنەمــا خۆپەرســتییەکان‪ ،‬هــەر‬ ‫ئەمەش شوێن و پانتایی بۆ بەتایبەتیکردن و بەردەســتە بــۆ هەمــووان‪ ،‬بەتایبــەت ئــەو‬ ‫بێبەهاکردنــی ژیانــی هاوبــەش ڕێکخســتووە‪ .‬کاتــەی کــە هونەرمەنــد خــۆی بەبەشــێک لــەو‬ ‫بۆیــە فــەزای گشــتیش وەک فەزایــەک فەزایــە دەبینێــت‪ ،‬ئیتــر ئــەو فەزایــە دەبێــت‬ ‫کــە هــی هەمووانــە وەرناگرترێــت‪ ،‬بەڵکــو شــوێنێک بــۆ بەکارهێنــان و پێناســەکردنی‬ ‫وەک شــوێنێک کــە هــی هیــچ کــەس نییــە‪ .‬ئایدیاکانــی‪ .‬ئــەوەی کــە ئــەم کارە هونەرییــەی‬ ‫بەدیاریکراویــش لــەم ســەردەم و ســاتەی تــارا عەبــدواڵ دەنگدانەوەیەکــی خێــرای‬ ‫ئێســتادا کــە نیولیبڕالیــزم و بەتایبەتیکردنــی هەبــوو دەرخــەری ئەوەیــە کــە هونــەر دەبێــت‬ ‫هەمــوو فــەزا گشــتییەکان لەگەشــەیەکی بەشــێک بێــت لــە تێڕوانیــن و هەســتپێکردنی‬ ‫خێرادایــە کارێکــی هونەریــی لــەم شــێوەیە ڕاستەقینەی هونەرمەندەکە بۆ ئەو شتەی‬ ‫دەکرێــت وەک ئەکتێکــی سیا�ســی دژ بــە کــە دەیەوێــت نیشــانی بــدات‪ ،‬بەتایبەتــی‬ ‫بەتایبەتیکــردن و قەتیســکردن لێکدانــەوەی کاتێــک دەبینیــن ئــەم کارە هونەرییــە نــەک‬ ‫بــۆ بکرێــت‪ .‬دووبــارە گەڕاندنــەوەی هێــزو تەنیــا فۆڕمێکــی فێمینیســتانەی بەخۆیــەوە‬ ‫دەســەاڵتی چینــی ژێردەســتە و ســتەمدیدە گرتــووە‪ ،‬بەڵکــو هەوڵیــداوە لەڕێگــەی‬ ‫و خۆپێناســەکردنەوەیان لەنێــو فــەزای هەســتکردن بەئــازار و ســەختیی ژن‬ ‫گشــتیدا‪ .‬دەبێــت دووبــارەش جەخــت لەســەر ئــەم ئــازارە بگوازێتــەوە بــۆ نێــو شــەقام و‬ ‫ئــەوەش بکەینــەوە کــە مەســەلەی ژنیــش پیشــانمان بداتــەوە‪.‬‬ ‫بەشــێکە لــەم پڕۆســەیە و بــە بایەخپێــدان و‬ ‫تارا عەبدواڵ لە کاتی کرکادنی لە پرۆژەی مێینەدا‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫تــارا دەیەوێــت هونــەر لێــرەدا لەنێــو‬ ‫دۆخێکــی تــەواو پاســیڤی نێــو دنیــا‬ ‫بازرگانییــەکان و کێبڕکــێ و گەندەڵیــدا‬ ‫بەئەگابهێنێتــەوە و وەک تەکانێکــی تونــد‬ ‫هونــەر چاالکبکاتــەوە‪ .‬ئــەم هونــەرەی نێــو‬ ‫فــەزای گشــتی زینــدووە و بەرهەڵســتکارە و‬ ‫هەوڵــدەدات لەبــارەی ژیانــی ڕاســتەقینەوە‬ ‫بزانێــت ئەویــش بــەو دەرفەتــەی بۆ گفتوگۆو‬ ‫قســەکردن لەنێــو خەڵکــدا بەشــێوەیەکی‬ ‫خۆڕســکیانە دەیڕەخســێنێت‪.‬‬

‫کاردانەوەکان‬ ‫وەک بینیمــان هــەر خێــرا کاردانــەوەی‬ ‫زۆر بەرانبــەر بــەم پــڕۆژە هونەرییــە‬ ‫دروســتبوو‪ ،‬لەوپــەڕی کۆنزەرڤاتیــڤ‬ ‫و کۆنەپارێزەکانــەوە (نەریتپارێــزەکان‪،‬‬ ‫دینــدارەکان‪ ،‬سیاســەتمەدارانی ســەر بــە‬ ‫حزبە بااڵدەستەکان) تا دەگاتە بەناو بەرەی‬ ‫خوێنــدەواران‪ ،‬ڕۆشــنبیران و نووســەران‪.‬‬ ‫زۆربەیــان بــە بیانــووی جۆراوجــۆر دژی ئــەم‬ ‫بەرهەمــە وەســتانەوە‪ ،‬هەندێــک بەنــاوی‬ ‫بەرگریکــردن لــە بەهــا بــاو و ئەخالقییەکانــی‬ ‫کۆمەڵگــە‪ ،‬هەندێــک بەنــاوی پاراســتنی‬ ‫ســیمای شــار‪ ،‬هەندێکــی دیکــە بەنــاوی‬ ‫ئــەوەی کــە هونــەر بەهــای کتێبــی نییــە و ژنــان‬ ‫ناخوێننــەوە‪.‬‬ ‫لەنــاو ڕێــژەی هــەرە زۆری‬ ‫کاردانەوەکانــدا‪ ،‬پیاوانــن‪ ،‬ئەمــەش تەنهــا‬

‫خاڵێکمــان بــۆ زەق دەکاتــەوە‪ :‬هەمویــان‬ ‫وێنــەی توندوتیژانــەی خۆیــان لەنــاو ئــەم‬ ‫بەرهەمــەدا دەبیننــەوە‪ ،‬ڕوونتــر؛ ئــەو پیاوانــە‬ ‫نایانەوێــت ئازارەکانــی ژنــان ببینــن‪ ،‬چونکــە‬ ‫خۆیــان بەجــۆری جیــاواز جیــاواز تێیــدا‬ ‫بەشــدارن لــە کوشــتن بەنــاوی شــەرەفەوە‬ ‫لەالیــەن کۆنەپارێــزان و ئیسالمیســت و‬ ‫شــەرەفپارێزانەوە تــا بــەرەی ڕۆشــنبیران کــە‬ ‫بەشــدارن بەجــۆری خۆیــان لــە ســەرکوتی‬ ‫ژنــان‪ ،‬هــەم لــە داگیرکردنــی کــۆی بوارەکانــی‬ ‫نووســین‪ ،‬هونــەر و ئــەدەب بــۆ پیــاوان و هــەم‬ ‫بەپاشــکۆکردن و بەشــتکردنی ژن وەک‬ ‫جەســتەیەکی سێکســیی بــۆ تێرکردنــی حــەز و‬ ‫ئــارەزووی نووســەران و ڕۆشــنبیران‪.‬‬ ‫کــەم نیــن ئــەو ژنانــەی چەنــدە قوربانیــی‬ ‫دەســتی مــەال و سیاســیی و کۆنەپارێزەکانــن‪،‬‬ ‫هێنــدەش قوربانیــی دەســتی بەنــاو نوســەران‬ ‫و ڕۆشــنبیرانن‪ .‬بەرهەمەکــەی تــارا عەبــدواڵ‬ ‫ئــەوەی ئاشــکرا کــرد کــە هــەردوو بەرەکــە لــە‬ ‫هەڵدانــەوەی الپــەڕە ڕەشــەکانیان دەترســن‪،‬‬ ‫ئــەم پڕۆژەیــە ئاوێنەیــەک بــوو هەمویــان‬ ‫خۆیــان تێــدا بینییــەوە‪ .‬هەروەهــا بیانــووی‬ ‫ناشــرینکردنی ســیمای شــار‪ ،‬یەکێکــی دیکەیــە‬ ‫لەو بیانووە زۆر مەترسیدارە باوکساالرانە‪،‬‬ ‫ڕۆژانە شار پڕییەتی لە زبڵ‪ ،‬شەقامەکانی بە‬ ‫خوێنــی ژنــان ســوور بــوون‪ ،‬لــە مەولەوییــەوە‬ ‫تــا دووڕیانــی ســەرچنار‪ ،‬پڕیەتــی لــە پەیکــەری‬ ‫ناشــرینی پیــاوان‪ ،‬هەمــان ئــەو بەرانــە‬ ‫بەرگریــان لــەو پەیکــەرە پیاوانــە کــردووە‪.‬‬ ‫‪50‬‬

‫‪51‬‬

‫بیانووی ئەوەی هونەر بەهای نووسینی‬ ‫نییــە‪ ،‬بیانوویەکــی مەترســیداری ســەرجەمی‬ ‫بەنــاو نوســەران و ڕۆشــنبیرانی کــوردە‪.‬‬ ‫نوســەری کــورد تــا ئــەم ســاتە لــە هونــەر‬ ‫تێنەگەیشــتووە‪ ،‬بــە عەینەکــە کۆنەپارێــز‬ ‫و جیهانبینییــە ســنووردارەکەی خــۆی لــە‬ ‫هونــەری ڕوانیــوە‪ ،‬کڵێشــەیەکی داتاشــیوە‬ ‫کــە بــەو پێیــە هونــەر بپێوێــت‪ .‬هونەرمەنــد‬ ‫ناچــار نییــە فەیلەســوف بێــت‪ ،‬هەمــوو‬ ‫مێــژووی دونیــای لەبــەر بێــت‪ ،‬لەکاتێکــدا ئــەو‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫نووســەرانەش خۆیــان ئــەو جیهانبینییەیــان‬ ‫نییــە‪ .‬هونەرمەنــد بــۆ ئــەوەی بەرهەمێکــی‬ ‫هونەریــی بخوڵقێنێــت پێویســت نــاکات زانــا‬ ‫و مێژوونــووس بێــت‪ ،‬چونکــە لــەو حاڵەتــەدا‬ ‫هــەم کۆســپ لەبــەردەم ئازادییەکانــی‬ ‫دادەنێــت و هەمیــش ئیتــر کەوابــوو پێویســت‬ ‫نــاکات هونەرمەنــد بێــت‪ ،‬بەڵکــو بــا وەک‬ ‫ئــەوان ببێتــە نووســەر‪ .‬هونەرمەنــد زۆرجــار‬ ‫کوێــرە‪ ،‬بەهــۆی ئــەوەی نایەوێــت وەک‬ ‫ئێمــە ببینێــت‪ ،‬بەرهەمێــک دەخوڵقێنێــت‪،‬‬

‫کــە هەمــوان سەرســام دەکات و ئــەو شــتە‬ ‫ڤیژوەاڵیــز و بەوێنەیــی دەکات‪ ،‬کــە ئێمــە‬ ‫نەماندەتوانــی بیــری لێبکەینــەوە‪ .‬ئەکتــی‬ ‫هونەریی هەم ئێســتاتیکییە و هەم سیاســیی‪.‬‬ ‫ئێــوە ئەگــەر لــە هونــەر تێناگــەن‪ ،‬لێگەڕێــن بــا‬ ‫هونەرمەنــد کاری خــۆی بــکات‪.‬‬

‫‪52‬‬

‫‪53‬‬

‫گوتار‬

‫سڕینەوەی مێژوو بۆچی ده‌بێت‬ ‫هایا سۆفیای تورکیا وەکو مۆزەخانە بمێنێتەوە؟‬ ‫بڕیارەکەی سەرۆک ئەردۆگان بۆ گۆڕینی باڵەخانەکە‬ ‫بۆ مزگەوت هەنگاوێکی دیکەیە لە دژی فرەئایینی‬

‫هایا سۆفیا ل ‌ه مانگی ته‌موزی ‪ ٢٠٢٠‬ب ‌ه بڕیارێکی سیا�سی ته‌یب ئۆردوگان ل ‌ه مۆزه‌خانه‌و ‌ه کرایه‌و ‌ه ب ‌ه مزگه‌وت‬

‫ئەلیف شەفەق‬ ‫ڤییەننا سەالم لە ئینگلیزییەوە‬ ‫كردوویه‌تی ب ‌ه كوردی‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫ئەســتانبوڵ شــارێکە بــە مێژوویەکــی‬ ‫دەوڵەمەنــد‪ ،‬فرەچەشــن و ســەرنجڕاکێش‬ ‫بــەاڵم بــە یادەوەرییەکــی الوازەوە‪ .‬دەتوانیــت‬ ‫بــە کاتژمێــر بــە شــەقامەکانیدا پیاســە‬ ‫بکەیــت بــێ ئــەوەی بــەر تابلۆیــەک یاخــود‬ ‫پەیکەرێــک بکەویــت لــە بــارەی پاشــخانە‬ ‫شارســتانییەکەیەوە‪ .‬دەکرێــت بــە الی‬ ‫گۆڕســتانی عوســمانیدا تێبپەڕێیــت بــێ ئــەوەی‬ ‫هیــچ بیرۆکەیەکــت هەبێــت لــە بــارەی ئــەوەی‬ ‫کێــی لــێ نێــژراوە‪ ،‬گــەر نەتوانــی نوســراوی ســەر‬ ‫کێلــی گــۆڕەکان بخوێنیتــەوە‪ .‬بــە گشــتی‪ ،‬لــە‬ ‫ئەمــڕۆدا تورکیــا کۆمەڵگه‌یەکــە کــە توو�شــی‬ ‫لەدەســتدانی یادەوەریــی بەکۆمــەڵ هاتــووە‪.‬‬ ‫تەواویــی پەیوەندیــی بــە ڕابــوردووەوە پــڕە لــە‬ ‫دابــڕان‪ ،‬لەبیرکردنــی لەبــار‪ ،‬بێدەنگــی‪.‬‬ ‫ئەنجامەکە�شــی بۆشــاییەکە لــە مەعریفــە‬

‫و تێگەیشتنی مێژووییدا‪ ،‬کە پڕە لە تەفسیری‬ ‫ئایینی‪-‬ئیســامیی یــان ناسیۆنالیســتانەی‬ ‫تونــدڕەو بــۆ ڕابــوردوو‪ .‬یاخــود‪ ،‬زۆر جــار‪،‬‬ ‫یەکگرتنێکــی ترســناکی هەردووکیــان‪ .‬لــە‬ ‫کاتێکــدا ئــەوە ڕاســتە کــە هەمــوو نەتــەوە‪،‬‬ ‫واڵتێــک‪ ،‬ڤێرژنــی فەرمیــی خۆیــان هەیــە‬ ‫بــۆ ڕابــوردوو‪ ،‬کــە لــە چــاوی براوەکانــەوە‬ ‫نوســراون‪ ،‬جیاوازییــەک هەیــە لــە نێــوان‬ ‫ئــەوەی کــە چــۆن واڵتێکــی دیموکرا�ســی و‬ ‫یەکێکــی نادیموکرا�ســی مێــژووی خــۆی تۆمــار‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫لــە دیموکراســیەکی کارکــردوودا‬ ‫دەتوانیــت لــە بــری تەنهــا یــەک گێڕانــەوە‪،‬‬ ‫فرەیــی لــە چیرۆکەکانــدا (مێــژوو و‬ ‫چیرۆکەکانــی) دا ببینیــت‪ .‬دەتوانیــت بچیتــە‬ ‫کتێبفرۆشییەکەوە و ئەو کتێبانە بکڕیت کە‬ ‫‪54‬‬

‫‪55‬‬

‫دەنــگ بــە بێدەنگیــەکان دەبەخشــن‪ ،‬تیشــک‬ ‫دەخەنــە ســەر ئــەو شــتانەی کــە گێــڕەرەوەی‬ ‫زاڵ دەیەوێــت بیــرت بچنــەوە‪ .‬نوســەری ئــەو‬ ‫کتێبانــە‪ ،‬یاخــود ڕۆژنامەنو�ســی پشــت ئــەو‬ ‫وتارانــە دەســتگیر یاخــود دادگایــی ناکرێــن‪.‬‬ ‫لــە واڵتەکــەی منــدا‪ ،‬لــە تورکیــا‪،‬‬ ‫گێــڕەرەوەی زاڵــی مێــژوو زۆر بــەرز دەقیژێنێــت‬ ‫بــە جۆرێــک کــە هەمــوو شــتێکی دیکــەی‬ ‫بێدەنــگ کــردووە‪ .‬بــەو جــۆرەی مێــژوو‬ ‫لــە خوێندنگه‌کانــدا دەگوترێتــەوە و لــە‬ ‫کولتــوری بــاودا پڕوپاگەنــدەی بــۆ دەکرێــت‬ ‫بــە شــێوەیەکی سیســتیماتیک کەمینــەکان‪،‬‬ ‫فرەییــەکان و ڕاســتییەکان دەســڕیتەوە؛‬ ‫ژیانــی ژنــان لــە ئیمپراتۆریەتــی عوســمانییدا‬ ‫چــۆن بــوو؟ یاخــود ژیانــی کۆیلــەکان؟ یاخــود‬ ‫ئەرمەنییــەکان‪ ،‬جــووەکان‪ ،‬یۆنانییــەکان‪،‬‬ ‫عەلەوییــەکان‪ ،‬ڕۆمانییــەکان‪ ،‬کــوردەکان‪،‬‬ ‫ســۆفییە زەندیقییــەکان؟ هــەر کەســێک کــە‬ ‫خراوەتــە پەراوێــزەوە‪ ،‬چیرۆکەکانیــان چــۆن‬ ‫بــوون؟‬ ‫پێویســتە بــەم پێشــینەیەوە بیــر لــە‬ ‫بڕیارەکــەی ئــەم دواییــەی حکومەتــی تورکیــا‬ ‫بکەینەوە بە گۆڕینی هایا سۆفیا بۆ مزگەوت‪.‬‬ ‫وەک شــاکارێکی تەالرســازیی‪ ،‬کولتوریــی‬ ‫و هونەریــی‪ ،‬هایــا ســۆفیا لــە زۆر ڕووەوە‬ ‫بێهاوتایــە‪ .‬هەروەهــا بەهــای ســیمبولیی‬ ‫گــەورەی هەیــە‪ .‬لــە ســەردەمی ئیمپراتۆریەتــی‬ ‫بێزەنتییــدا وەک کاتیدراڵێکــی ئۆرسۆدۆک�ســی‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫مەســیحی دروســتکراوە‪ ،‬بــە خێراییەکــی‬ ‫بەرچــاو لــە ســاڵی ‪ ٥٣٧‬و لــە کەمتــر لــە‬ ‫شــەش ســاڵدا تەواوکــرا‪ .‬ئــەوە ئــارەزووی‬ ‫(ئیمپڕاتــۆر جەســتینین) بــوو کــە مەزنیــی‬ ‫خــۆی بــۆ جیهــان بســەملێنێت‪ ،‬بــە جۆرێــک کــە‬ ‫دەگوترێــت لــە کاتــی چوونــە ژورەوەیــدا بۆ بینا‬ ‫تەواوکراوەکــە بــە سەرســامییەوە گوتویەتــی‪:‬‬ ‫“ئــای ســڵێمان‪ ،‬پێشــم دایتــەوە!”‬ ‫بــۆ مــاوەی نزیکــەی ‪ ٩٠٠‬نۆس ـه‌د‬ ‫ســاڵ وەکــو کەنیســەیەکی ئۆرسۆدۆک�ســی‬ ‫مایەوە(تەنهــا بــۆ ماوەیەکــی کــەم نەبێــت کــە‬ ‫خاچپەرســتان گۆڕییــان بــە کەنیســەیەکی‬ ‫کاســۆلیکی) تــا ئــەو کاتــەی تورکــە‬ ‫عوســمانییەکان لــە ســاڵی ‪١٤٥٣‬دا دەســتیان‬ ‫بەســەر ئیســتانبوڵدا گــرت‪ .‬دوای گرتنــی‬ ‫شــارەکە‪ ،‬ســوڵتان فاتیــح کــردی بــە مزگــەوت‬ ‫و بــۆ مــاوەی ‪ ٤٨٠‬چوارس ـه‌د و ه ‌هشــتا‬ ‫ســاڵ بــەو جــۆرە مایــەوە‪ .‬ئــەم جــۆرە گۆڕینــە‬ ‫زۆرەملێیانــە تەنهــا لــە ئەســتەنبوڵ ڕووویــان‬ ‫نــەدا‪ .‬هــەر لــە ئیســپانیاوە تــا یۆنــان‪ ،‬چەندیــن‬ ‫مزگــەوت گــۆڕدران بــۆ کەنیســە‪ ،‬مەزکیتــای‬ ‫گــەورەی قورتەبــەش نموونەیەکــی دیــارە‬ ‫بــۆ ئــەوە‪ .‬ئــەوەی کــە لەبــارەی هایــا ســۆفیاوە‬ ‫نائاســایی بــوو ئــەوە بــوو کــە لــە ســاڵی ‪ ١٩٣٤‬لــە‬ ‫ژێــر دەســتەاڵتی ئەتاتــورک و بوونــی تورکیــا‬ ‫بــە واڵتێکــی نەتەوەیــی مۆدێرنــدا‪ ،‬باڵەخانــە‬ ‫مێژووییەکــە کــرا بــە مۆزەخانــە‪ ،‬شــوێنێکی‬ ‫عەملانــی‪ .‬ئەمــە ئــەو میراتەیــە کــە لــە ئێســتادا‬ ‫ئــەردۆگان دەیەوێــت هەڵــی بگێڕێتــەوە‪.‬‬

‫نــاوەوەی هایــا ســۆفیا‪ ،‬کــە پــڕە لــە کاری‬ ‫هونەریــی نایــاب‪ ،‬هەروەکو تەالرســازییەکەی‬ ‫دڵگیــرە‪ .‬بەیزەنتینیــەکان کــە خۆیــان بــە‬ ‫میراتگــری سرووشــتیی ڕۆمــی کــۆن دەزانــی‪،‬‬ ‫شــوێنەکەیان بــە جوانکاریــی بەنــرخ‬ ‫ڕازاندۆتــەوە کــە جەخــت لــە بانگەشــەکەیان‬ ‫دەکاتــەوە‪ .‬ئــەوەی کــە هەمیشــە سەرســامیی‬ ‫کــردووم ئــەوەی ئیمپراتــۆر زووییــە‪ ،‬بــە چــاوە‬ ‫گەورەکانــی‪ ،‬لووتــە سەرنجڕاکێشــەکەی و‬ ‫زیرەکییــە بڕندەکەیــەوە؛ فەرمانڕەوایەکــی‬ ‫مێینــە کــە �ســێ مێــردی هەبــوو (کــە وای‬ ‫پێویســت دەکــرد هەمــوو جارێــک خشــتەکانی‬ ‫ڕووخســاریان بگۆڕدرێــن تــا ڕێکبکەوێــت)‪.‬‬ ‫دانەیەکــی تریــان ئــەوەی مریەمــی پاکیزەیــە کــە‬ ‫عیســای ســاوای بــە باوەشــەوەیە‪ .‬هــەر بــەم‬ ‫وردەکاریانــەی جوانکارییەکانــی بێزەنتینــەوە‪،‬‬ ‫دواتر کاری جوانی خۆشنوو�سی ئیسالمیی بۆ‬ ‫زیــاد کــرا‪ .‬لــە ســەروو ســتوونە گەورەکانــەوە‪،‬‬ ‫ئایەتێــک لــە قورئــان هەیــە‪“ :‬خــودا ڕووناکــی‬ ‫ئاســمان و زەوییــە‪ ”.‬هەمــوو ئەمانــە لــە هەمــان‬ ‫شــوێندان‪.‬‬ ‫ئەمــە ئــەو جیاوازییــە دیارەیــە کــە‬ ‫هایــا ســۆفیا جیــا دەکاتــەوە‪ .‬ئــەوە نییــە کــە‬ ‫ڕۆژانێــک کڵێســە بــووە‪ ،‬یاخــود مزگــەوت‬ ‫بــووە بەڵکــو ئــەو ڕاســتیەیە کــە لەمیانــەی‬ ‫ڕێــرەوی مێــژووی خۆیــدا چەندیــن کولتــور‪،‬‬ ‫بــاوەڕ و عەملانییــەت‪ ،‬میراتــی جیهانگەرایــی‬ ‫و مێــژووی ناوچەیــی پێکــەوە کۆکردۆتــەوە؛‬ ‫ئایــن‪ ،‬سیاســەت‪ ،‬کولتــور وهونــەری پێکــەوە‬

‫چنییــوە‪ .‬ئەمــە ئــەو مێــژووە ئاڵۆزەیــە کــە لــە‬ ‫‪١٠‬ی تەممــوز و لــە ڕۆژی هەینییــدا خرایــە‬ ‫الوە‪ ،‬کاتێــک ســەرۆک ئــەردۆگان بڕیــاری دا‬ ‫کە بیناکە بۆ نوێژکەرانی موسوڵمان بکاتەوە‬ ‫ئەمــەش لــە پــاش ئــەوەی دادگا شــوێنەکەی‬ ‫وەک مۆزەخانەیــەک هەڵوەشــاندەوە‪ .‬ئــەو‬ ‫بینایــەی کــە مێژووەکــەی ‪ ١٥٠٠‬هـه‌زار و پێنــج‬ ‫س ـه‌د ســاڵە کــە یەکێکــە لــە شــوێنەوارەکانی‬ ‫میراتــی جیهانیــی یونســکۆ‪ ،‬لەالیــەن وەزارەتــی‬ ‫ڕۆشــنبیرییەوە سەرپەرشــتیی دەکــرا‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫ئێســتا گواســتراوەتەوە بــۆ بەڕێوەبەرایەتیــی‬ ‫کاروبــاری ئایینــی‪.‬‬ ‫بــە پێــی ڕاپرســییەکی ئاژان�ســی میترۆپــۆڵ‪،‬‬ ‫زۆرینــەی ڕای گشــتی تورکیــا بــاوەڕی وایــە کــە‬ ‫لــە پشــت بڕیارەکــەوە دەســتکەوتی سیاســیی‬ ‫هەیــە ئــەوەش لــە ڕێــی دروســتکردنی دیبــەت‬ ‫لــە بــارەی بابەتەکــەوە ‪ .‬ئابــووری تورکیــا‬ ‫کــە بــۆ ماوەیەکــی زۆرە لــە پاشەکشــەدایە‪،‬‬ ‫بــە زیادبوونــی ڕێــژەی بێــکاری و قەیرانــی‬ ‫ڤایرۆ�ســی کۆڕۆنــا بــاری قورســتتر بــوو و بــەم‬ ‫هەنــگاوەی ئــەم دواییــەی ســەرۆک ئــۆردۆگان‬ ‫وا دەردەکەوێــت کــە بــۆ بنکــە جەماوەرییەکــە‬ ‫ترادیشــناڵەکەی ســەرنجڕاکێش بێــت‪.‬‬ ‫لــە وتارێکــی جەماوەرییــدا لەبــارەی‬ ‫ڕاگەیاندنەکــەوە گووتــی‪ ”:‬مافــی گەلــی تــورک‬ ‫لــە هایــا ســۆفیادا لــە هــی ئەوانــە کەمتــر نییــە‬ ‫کــە ‪ ١٥٠٠‬ه ـه‌زار و پێنــج س ـه‌د ســاڵ بــەر لــە‬ ‫ئێســتا دروســتیانکرد؛ بەڵکــو زیاتریشــە‪”.‬‬ ‫کــە دواتــر چەندیــن تــۆڕی کۆمەاڵیەتیــی‬ ‫‪56‬‬

‫‪57‬‬

‫گارۆ پایــان‪ :‬ئەمــە “ڕۆژێکــی غەمگینــە بــۆ‬ ‫مەســیحییەکان و هەمــوو ئەوانــەی کــە‬ ‫باوەڕیــان بــە تورکیــای فرەخــواز هەیــە”‪.‬‬

‫وەک “داگیرکردنــی دووەم” ئاماژەیــان‬ ‫بــە بڕیارەکــە دەدا‪ .‬تەنانــەت هەندێــک‬ ‫ســەرکردەی ئۆپۆزســیۆن بــە گووتنــی ئــەوەی‪،‬‬ ‫کــە دەیانەوێــت بەشــداری لــە یەکــەم نوێــژدا‬ ‫بکــەن‪ ،‬هاتنــە نێــو کۆڕەکــەوە‪.‬‬ ‫لــە کاتێکــدا کــە کەمینەکانــی‬ ‫تورکیــا؛ عه‌ملانیــەکان‪ ،‬لیبڕاڵــەکان و‬ ‫پێشــکەوتنخوازەکان‪ ،‬بــە دڵگرانیــەوە‬ ‫تەماشــای ئەمەیــان دەکــرد‪ .‬ئەنــدام‬ ‫پەرلەمانــی ئەرمەنی‪-‬تورکــی (گارۆ پایــان) لــە‬ ‫ئینســتگرام نوو�ســی‪ :‬ئەمە “ڕۆژێکی غەمگینە‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫بــۆ مەســیحییەکان و هەمــوو ئەوانــەی کــە‬ ‫باوەڕیــان بــە تورکیــای فرەخــواز هەیــە”‪ .‬لــە‬ ‫چاوپێکەوتنێکیــدا لەگــەڵ تــۆڕی هەواڵــی‬ ‫‪ NBC‬گووتــی ئــەردۆگان ” ناتوانێــت نــان بــە‬ ‫خەڵکەکــە بــدات و ڕادیکاڵیزمــی زیاتــر دەدات‬ ‫بــە زۆرینــەی موســوڵمان” ‪.‬تەنانــەت لــە پێــش‬ ‫ڕاگەیاندنــی بڕیارەکــە‪ ،‬فایــەق ئۆزتــورک‪،‬‬ ‫گووتەبێــژی گەورەتریــن حیزبــی ئۆپۆزســیۆنی‬ ‫تورکیــا‪ ،‬ئامــاژەی بــەوە کــرد کــە ئەوانــەی‬ ‫بــە ئاشــکرا ڕەخنــە لــە پێشــنیارەکە دەگــرن‬ ‫خۆیــان دووچــاری ئــەوە دەکــەن کــە وەک‬ ‫ناپاکیکــەر لــە گەلەکەیــان دابنرێــن‪.‬‬

‫هایــا ســۆفیا لــە هەمــوو حکومەتێــک کۆنتــرە‪،‬‬ ‫ئــەم گەوهــەرە تەالرســازیی‪ ،‬هونــەری و‬ ‫مێژووییــە هــی تەنهــا هۆزێــک یاخــود پارتێکی‬ ‫سیاســی نییــە‬

‫بــەاڵم هیــچ یەکێــک لەمانــە ئــەو‬ ‫ڕاســتییە ناگۆڕێــت کــە هایــا ســۆفیا لــە‬ ‫هەمــوو حکومەتێــک کۆنتــرە‪ ،‬ئــەم گەوهــەرە‬ ‫تەالرســازیی‪ ،‬هونــەری و مێژووییــە هــی تەنهــا‬ ‫هۆزێــک یاخــود پارتێکــی سیا�ســی نییــە بــە‬ ‫چــەپ و ڕاســتەوە‪ .‬هایــا ســۆفیا هــی هەریــەک‬ ‫لــە موســوڵمان و مەســیحییەکانە‪ .‬لــەوەش‬ ‫زیاتــر‪ ،‬هــی هەمــوو مرۆڤایەتییــە‪ .‬ئــەم‬ ‫نەوەیــەی ئێســتای تــورک خاوەنــی نییــە‪ ،‬ئێمــە‬ ‫تەنهــا دەتوانیــن پارێزگاریکەرێکــی کاتیــی بیــن‬ ‫لێــی بــۆ داهاتــوو‪ .‬ئــەم باڵەخانــە بێهاوتایــە‪،‬‬ ‫بــە هەمــوو چیرۆکەکانییــەوە‪ ،‬دەبــوو وەک‬

‫مۆزەخانەیەک‪ ،‬شوێنێکی مەدەنی بمێنێتەوە‬ ‫کە دەرگاکانی بۆ هەموان کراوە بن‪ ،‬کەسانی‬ ‫هەمــوو ڕێبــازەکان و ئەوانــەش کــە هیــچ‬ ‫ڕێبازێکیــان نییە‪-‬چونکــە گومەزەکــەی هێنــدە‬ ‫گەورەیــە کــە بتوانێــت هەمــوو مرۆڤایەتیــی‬ ‫بگرێتــە بــاوەش‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌؛‬ ‫‪https://www.newstatesman.com/‬‬ ‫‪culture/art-design/07/2020/erasing‬‬‫‪histories-why-turkey-s-hagia-sophia‬‬‫‪should-remain-museum‬‬ ‫‪58‬‬

‫‪59‬‬

‫گوتار‬

‫پرسیارێک‬ ‫جۆرجۆ ئاگامبێن‬ ‫مەنسوور تەیفووری‬ ‫ه كوردی‬ ‫كردوویه‌تی ب ‌‬

‫بــ ‌ۆ شــاره‌که‌‪ ،‬تاعــوون ده‌ســپێکی گه‌نده‌ڵــی‬ ‫بــوو‪ ...‬چیــدی کــه‌س له‌ســه‌ر ئــه‌و ڕێ و ڕێبــاز ‌ه‬ ‫نه‌مابــۆو ‌ه کـ ‌ه پێشــتر بـ ‌ه باشــی ده‌زانــی‪ ،‬چونکــوو‬ ‫[هــه‌ر کــه‌س] وای ده‌زانــی له‌وانه‌یــ ‌ه پێــش‬ ‫گه‌ییشــتن بــ ‌ه ئامانج[ـــە باش]ـــە‌که‌ی بمرێــت‪.‬‬ ‫تویسیدید‪ ،‬جه‌نگی پێلۆپۆنێزی‪٥٣ ،II ،‬‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫‪60‬‬

‫‪61‬‬

‫واڵتێک ب ‌‬ ‫ه‬ ‫بەبێ ئه‌وه‌ی‬ ‫ه خۆی‬ ‫ب‌‬ ‫بزانێت‪،‬‬ ‫ه الیه‌نی‬ ‫ل‌‬ ‫ئه‌خالقی و‬ ‫سیاسییەوە‬ ‫لە بەردەم‬ ‫نەخۆشینێکدا‬ ‫هەرەس‬ ‫بهێنێت؟‬

‫خــۆی ئــەو چەنــد خاڵــەی دواتــر ڕەچــاو بــکات‪،‬‬ ‫ناتوانێ خۆی لەوە گێل بکات ‪ -‬ناهۆشــیارانە‬ ‫بێــت یــان بــە خۆنه‌بانکــردن‪ -‬کــە ئــەو تخــووب‬ ‫و ســنوورەی مرۆڤایەتــی لــە بەربەرێتــی جــوێ‬ ‫دەکاتــەوە‪ ،‬تێپەڕێنــراوە‪.‬‬

‫‪ .١‬خاڵــی یەکــەم‪ ،‬کــە لەوانەیــە خاڵــە‬ ‫گرنگەکەش بێت‪ ،‬بریتییە لە با�سی جەستەی‬ ‫ئــەو کەســانەی مــردوون‪ .‬ئاخــۆ چــۆن بــەوە‬ ‫ڕازی بوویــن بــە نــاوی مەترســییەکەوە کــە‬ ‫نەدەکــرا بــە وردی بیناســیت‪ ،‬ئــەو کەســانەی‬ ‫بۆمــان ئازیــزن و‪ ،‬بــە گشــتی مرۆڤــەکان‪ ،‬لــە‬ ‫ســەرەمەرگدا نــەک هــەر کەســیان بــە ســەر‬ ‫ســەرینەوە نەبــێ‪ -‬ئــەو شــتەی لــە مێــژووی‬ ‫کۆنــەوە تــا ئەمڕۆکــە رووی نــەداوە‪ -‬بەڵکــوو‬ ‫مانگێــک زیاتــر ‌ه پرســیارێک به‌رۆکــی تەنانــەت تەرمەکانیشــیان بەبــێ پرســە و‬ ‫گرتــووم و ب ـه‌رده‌وام بیــری لــێ ده‌ک ‌هم ـه‌وه‌‪ ،‬چەمــەری بســووتێنرێت؟‬ ‫ح ـه‌زم د ‌هکــرد پرســیارەک ‌ه ل ‌هگ ـه‌ڵ ئــەوەی‬ ‫‪ .٢‬دوای ئــەوەش‪ ،‬بەبــێ ئــەوەی بیکەیــن‬ ‫بیەوێــت‪ ،‬بب ‌هشــمه‌وه‌‪ .‬چۆن‌چۆنــی کــرا‬ ‫واڵتێــک ب ـ ‌ه تێکڕایــی‪ ،‬بەبــێ ئ ـه‌وه‌ی ب ـ ‌ه خــۆی بــە کێشــەیەکی گــەورە‪ ،‬تەنیــا بــە نــاوی‬ ‫بزانێــت‪ ،‬ل ـ ‌ه الی ‌هنــی ئه‌خالقــی و سیاســییەوە مەترســییەکەوە کــە نەدەکــرا چەنــد و‬ ‫لــە بــەردەم نەخۆشــینێکدا هــەرەس بهێنێــت؟ چۆنەکــەی بــە وردی بزانیــن‪ ،‬بــەوە ڕازی‬ ‫یــەک بــە یــەک ئــەو وشــانەم هەڵســەنگاندووە بوویــن ســنوور لەســەر ئازادیــی هاتوچۆمــان‬ ‫کە بۆ داڕشتنی ئەم پرسیارە هەڵمبژاردوون‪ .‬دابنرێــت‪ ،‬شــتێک کــە لــە مێــژووی واڵتەکــەدا‬ ‫پێــوەری وازهێنــان لــەو بنچینــە ئەخالقــی و نموونــەی نییــە و تەنانــەت لــە کاتــی هــەر‬ ‫سیاســییانەی تایب ‌هتــن ب ـ ‌ه ئێم ـه‌‪ ،‬لــە ڕاســتیدا دوو شــەڕی جیهانییشــدا نموونــەی‬ ‫زۆر ســادەیە‪ :‬باس ـه‌ک ‌ه ئه‌و ‌هی ـ ‌ه کامەیــە ئــەو نەبــووە (قەدەغــەی هاتوچــۆ تەنیــا بــۆ‬ ‫تخــووب و ســنوورەی ئامــادە نیــن وازی لــێ چەنــد کاتژمێرێکــی دیاریکــراو بــوو)‪ .‬لــە‬ ‫بهێنیــن و پشــتی تــێ بکەیــن؟ الم وایــە ئــەو ئاکامیشــدا‪ ،‬تەنیــا بــە نــاوی مەترســییەکەوە‬ ‫خوێنــەرەی زەحمەتــی ئــەوە دەداتــە بــەر کــە نەدەکــرا چەنــد و چۆنەکــەی بــە وردی‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫بزانیــن‪ ،‬بــە کــردەوە پێوەندیــی هاوڕێیانــە‬ ‫و ئەڤیندارانەمــان ڕاگــرت‪ ،‬چونکــوو‬ ‫دراوســێکەمان گۆڕابــوو بــۆ ســەرچاوەیەکی‬ ‫هیزەکیــی تووشــبوون بــە پەتاکــە‪.‬‬ ‫‪ .٣‬ئەمــە توانــی بقەومێــت‪ -‬لێــرەدا بــەر‬ ‫ڕەگوڕیشــەی دیاردەکــە دەکەویــن‪ -‬چونکــوو‬ ‫ئێمــە یەکیەتییەکــەی ئەزموونــی ژیانیــی‬ ‫خۆمانمــان‪ ،‬کــە هەمیشــە ئەزموونێکــی‬ ‫جەســتەیی و مەعنەویــی لێکدانەبــڕاوە‪ ،‬بــۆ‬ ‫دوو بــوون دابــەش کــردووە؛ لــە الیەکــەوە‬ ‫بوونێکــی بــە تــەواوی بیۆلۆژیــک و لــە الیەکــی‬ ‫دیکــەوە ژیانێکــی هەســتەکی و کولتــووری‪.‬‬ ‫ئیڤان ئیلیچ‪ ،‬کە ماوەیەک پێش ئێستە داڤید‬ ‫کایلــێ [‪ ]١‬با�ســی کردبــوو‪ ،‬بەرپرســیارێتی‬ ‫و دەســتی زانســتی پزیشــکیی مۆدێرنــی‬ ‫لــەم دابــڕان و لەتبوونــەدا دەرخســتووە‪،‬‬ ‫کــە وەک دەســتکەوت ســەیر کــراوە و لــە‬ ‫ڕاســتیدا گەورەتریــن دابڕاندنــە‪ .‬بــاش‬ ‫دەزانــم ئــەم دابڕاندنــە دەســتکردی زانســتی‬ ‫مۆدێرنــە بــە دامــودەزگای بووژاندنــەوەوە‪،‬‬ ‫ئــەو دامودەزگایانــەی کــە دەتوانــن لەشــێک‬ ‫لــە دۆخــی ژیانــی ڕووەکیــی ڕووت و ڕەبەقــدا‬ ‫بهێڵنــەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەگەر ئەم دۆخە ســنووری شــوێن‬ ‫و کاتــی تایبــەت بــە خــۆی ببەزێنێــت و‪ ،‬وەک‬ ‫ئەوڕۆکــەش هەوڵــی بــۆ دەدرێــت‪ ،‬بگۆڕێــت‬ ‫بــۆ بنچینەیەکــی هەڵســوکەوتی کۆمەاڵیەتــی‪،‬‬ ‫ئەوســا چیــدی توو�شــی ناکۆکییەکــی بــێ‬ ‫کۆتایــی دەبیــن‪ .‬دەزانــم کەســێک دەبێــت‬

‫کەنێسە‬ ‫بیری نەماوە‬ ‫ئەو فرانسوای‬ ‫ئەم پاپەی‬ ‫ئێستە بە‬ ‫ناوی ئەوەوە‬ ‫ناو نراوە‬ ‫بڵــێ باســەکە تەنیــا دۆخێکــی ســنووردار و‬ ‫کاتەکییــە و کــەی دۆخەکــە ڕەوییــەوە هەمــوو‬ ‫شــتێک وەک پێشــتری لــێ دێتــەوە‪ .‬ئــەم قســەیە‬ ‫بە ڕاستی نەستەقە گەر نەڵێین درۆزنانەیە‪،‬‬ ‫مــادام تەنانــەت هــەر ئــەو دەســەاڵتانەی‬ ‫خۆیــان دۆخــی ناکاویــان ڕاگەیانــدووە‬ ‫بــەردەوام بیرمــان دەخەنــەوە کــە تەنانــەت‬ ‫پــاش ناکاوییەکــەش پێویســتە هەمــان ڕێچکــە‬ ‫نەترازێنیــن‪ ،‬کــە وایــە «پەرێــز و مــەودای‬ ‫کۆمەاڵیەتــی»‪ ،‬کــە زۆرجــار وەک دیاردەیەکــی‬ ‫شــیاوی بیرلێکردنــەوە بــاس کــراوە‪ ،‬دەبێتــە‬ ‫بنچینــەی ڕێکخســتنی کۆمەڵــگا‪ .‬هــەر چۆنیــک‬ ‫بێــت‪ ،‬بــە نییەتــی بــاش یــان خراپــەوە‪ ،‬ئــەوەی‬ ‫پێــی ڕازی بوویــن و ملمــان پــێ دا‪ ،‬ناتوانــێ ال‬ ‫بچێــت‪.‬‬ ‫‪62‬‬

‫‪63‬‬

‫مــادام وتوومــە یــەک بــە یەکمــان‬ ‫بەرپرســین‪ ،‬ناتوانــم بەرپرســیارێتیی‬ ‫قورســتری ئەوانــە بــاس نەکــەم کــە دەبــێ‬ ‫ئاگایــان لــە ڕێــز و کەرامەتــی مــرۆڤ‬ ‫بێــت‪ .‬بــەر لــە هەموویــان کەنیســە‪ ،‬کــە بــە‬ ‫گۆڕینــی خــۆی بــۆ خزمەتــکاری زانســت ‪-‬کــە‬ ‫چیــدی بووەتــە ئایینــی ســەردەمی ئێمــە‪ -‬بــە‬ ‫تــەواوی پشــتی کردووەتــە بنچینــە هــەرە‬ ‫جەوهەرییەکانــی خــۆی‪ .‬لــە ســەردەمی‬ ‫پاپایەتیــی فرانســوای ئێســتەدا‪ ،‬کەنێســە‬ ‫بیــری نەمــاوە ئــەو فرانســوای ئــەم پاپــەی‬ ‫ئێســتە بــە نــاوی ئــەوەوە نــاو نــراوە‪ ،‬گولەکانــی‬ ‫مــاچ دەکــرد‪ .‬کەنیســە بیــری چــووە کــە‬ ‫یەکێــک لــە نیشــانەکانی بەزەیــی و دلۆڤانــی‪،‬‬ ‫ســەردانی نەخۆشــەکانە‪ .‬کەنیســە بیــری‬ ‫نییــە کــە شــەهیدەکانی وانــەی ئەوەیــان دەدا‬ ‫کــە دەبــێ ئامــادە بیــن لــە پێنــاو بــڕوادا ژیــان‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫بدەیــن و وازهێنــان لــە دراوســێکەت [کــە لــە‬ ‫فەرمانــی «دراوســێکەتت خــۆش بــوێ»ی‬ ‫مەســیحیدا هاتــووە] مانــای وازهێنانــە لــە‬ ‫بــڕوا و ئیمــان‪ .‬دەســتەیەکیتر کــە وازیــان‬ ‫لــە ئەرکەکانیــان هێنــاوە‪ ،‬مافناســانن‪.‬‬ ‫دەمێکەیــە بــە فەرمانــی بێســەرەوبەرە‬ ‫ســەبارەت بــە دۆخــی ئاوارتــە ڕا هاتوویــن‪،‬‬ ‫هەنــدێ فەرمــان کــە دەســەاڵتی جێبەجێــکار‬ ‫دەخەنــە جێگــەی دەســەاڵتی قانووندانــەر‬ ‫و‪ ،‬بــەم جــۆرە جیاکردنــەوەی دەســەاڵتەکان‬ ‫تێــک دەدەن‪ ،‬واتــە ئــەو بنچینــەی کــە‬ ‫دیمۆکراســیی پــێ پێناســە دەکرێــت‪ .‬بــەاڵم لــە‬ ‫دۆخــی ئێســتەدا‪ ،‬هەمــوو ســنوور و بەنــدەکان‬ ‫شــکێنراون و هەســت دەکەیــن قســەکانی‬ ‫ســەرۆک وەزیــران و ســەرۆکی پاراســتنی‬ ‫مەدەنــی‪ ،‬هــەر وەک وشــە و قســەکانی‬ ‫هیتلێــر‪ ،‬ڕێــک نــرخ و قورســایی قانوونیــان‬

‫هەیــە‪ .‬ناشــزانین کاتــێ ســنوورەکانی ڕەوایــی‬ ‫کاتیــی فەرمانەکانــی دۆخــی نــاکاو برەویــان‬ ‫نەمــا‪ ،‬چۆن‌چۆنــی ســنوورەکان لەســەر‬ ‫ئــازادی دەکــرێ بــەردەوام بــن‪ ،‬وەک دەڵیــن‬ ‫بەردەوامیــش دەبــن‪ .‬بــە کام دامــودەزگای‬ ‫دادوەرانــە ئەمــە درێــژ دەکەنــەوە؟ بــە دۆخــی‬ ‫ئاوارتەیەکــی هەمیشــەیی؟ ئــەوە ئەرکــی‬ ‫ســەر شــانی مافناســانە بزانــن چــۆن ڕێــز‬ ‫لــە ڕێســاکانی دەســتوور گیــراوە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫مافناسان بێدەنگن؛‪Quare silete iuristae .‬‬ ‫‪( ?in munere vestro‬مافنــاس چۆنــە‬ ‫بەرامبــەر ئــەو شــتەی پێوەندیــی بــە تــۆوە‬ ‫هەیــە بێدەنگــی؟)‪ .‬دەزانــم هەمیشــە کەســێک‬ ‫دەبــێ پێــم بڵــێ کــە بــاج و قوربانییەکــە‪،‬‬ ‫چەنــدەش قــورس بیــت‪ ،‬بــە نــاوی بنچینــە‬ ‫ئەخالقییەکانــەوە بــووە‪ .‬دەی منیــش لــە‬ ‫وەاڵمــدا دەیگێڕمــەوە بــۆ الی ئایشــمەن کــە‪،‬‬

‫وەک دیــارە بــە ڕاســتی‪ ،‬بــەردەوام دووبــارەی‬ ‫دەکردەوە ئەوەی کردوویەتی بەپێی ویژدانی‬ ‫بــووە‪ ،‬بــۆ جێبەجێکردنــی ئــەو شــتەی ئــەو‬ ‫لــە ڕێســاکانی ئەخالقــی کانتــی هه‌ڵیدەکڕانــد‪.‬‬ ‫قانوونێــک ئــەوە پشتڕاســت بکاتــەوە کــە‬ ‫پێوێســتە بــۆ پاراســتنی چاکــە پشــت لــە چاکــە‬ ‫بکەیــت‪ ،‬ناڕاســت و ناکۆکیشــە‪ ،‬هــەر ڕێــک‬ ‫وەک ئەو قانوونەی کە بۆ پاراستنی ئازادی‪،‬‬ ‫وازهێنــان لــە ئــازادی دادەســەپێنێت‪.‬‬

‫[‪ .]١‬بــۆ وتارەکــەی داڤیــد کایلــێ‪ ،‬بڕوانــە‪:‬‬ ‫‪https://www.quodlibet.it/david‬‬‫‪cayley-questions-about-the-current‬‬‫‪pandemic-from-the-point‬‬ ‫ســەرچاوەی وەرگێڕانــی کــوردی‪:‬‬ ‫‪https://lundi.am/Une-question‬‬ ‫‪64‬‬

‫‪65‬‬

‫وه‌رگێڕان‬

‫خەباتێکی بێوچان لە نێوان زلهێزاندا‬ ‫گۆڤاری فەرەنسیی بااڵست‬ ‫وەرگێڕانی بۆ کوردی‪ :‬ماڵپه‌ڕی ناوەخت‬

‫د‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫د‬

‫هم‌زلوم هع‌بدی‬

‫پوالت جان‬

‫هەڤپەیڤینی گۆڤاری فەرەنسیی «بااڵست» لەگەڵ‬ ‫مەزڵووم عەبدی‪ ،‬فەرماندەی گشتیی هێزەکانی‬ ‫سووریای دیمۆکرات‬ ‫و‬ ‫پۆالت جان‪ ،‬فەرماندەی بااڵ و وتەبێژی هێزەکانی‬ ‫سووریای دیمۆکرات‬

‫‪66‬‬

‫‪67‬‬

‫ئاماژە‪ :‬ئاخۆ دوای هێر�شی داگیرکارانەی‬ ‫تورکیــا لــە ئۆکتۆبــەری ‪٢٠١٩‬دا بــۆ ســەر‬ ‫ئیــدارەی خۆســەری باکــوور و ڕۆژهەاڵتــی‬ ‫ســووریا‪ ،‬کــە زیاتــر بــە نــاوی «ڕۆژئــاوا»وە‬ ‫دەیناســین‪ ،‬هەرەهــا دوای گەڕانــەوەی ڕژێمــی‬ ‫دیمەشــق‪ ،‬ئــەم ئیدارەیــە چیــی لــێ ماوەتــەوە؟‬ ‫دوو ڕۆژنامەڤانــی فەرەن�ســی‪ ،‬کریــس‬ ‫دێــن ئۆنــد و میــرای کــۆرت‪ ،‬لــە دواهەمیــن‬ ‫ســەردانیاندا بــۆ ڕۆژئــاوا‪ ،‬دەرفەتێکــی‬ ‫کەموێنەیــان دەســت کــەوت تاکــوو لــە‬ ‫بــەرەی پێشــەوەی شــەڕدا لــە نزیکــەوە‬ ‫لەگــەڵ «مەزڵــووم عەبــدی و پــۆالت جــان»دا‬ ‫دیــدار و وتووێــژ بکــەن‪ .‬هەردووکیــان‬ ‫کــوردی ســووریان‪ ،‬مەزڵــووم عەبــدی‬ ‫پێشــتر لــە زیندانــی رژیمــی ئەسەدیشــدا بەنــد‬ ‫کــراوە و ئەردۆگانیــش خەاڵتــی بــۆ ســەری‬ ‫ڕاگەیانــدووە‪ .‬پــۆالت جانیــش فەرمانــدەی‬ ‫بــااڵ و وتەبێــژی هێزەکانــی ســووریای‬ ‫دیمۆکرا تــە‪.‬‬ ‫داگیرکردنــی‬ ‫دوابــەدوای‬ ‫ناوچــەی عەفریــن لــە ســاڵی‬ ‫‪٢٠١٨‬دا‪ ،‬تورکیــا دەســتی دایــە‬ ‫داگیرکردنــی هەنــدێ دەڤــەری‬ ‫نێــوان گــرێ ســپی و ســەرێکانی‪،‬‬ ‫دۆخــی ئێســتامان چــۆن بــۆ‬ ‫هە ڵد ە ســە نگێنن ؟‬ ‫مەزڵــووم عەبــدی‪ :‬هاتنەنــاوەوەی‬ ‫تورکیــا بــۆ گــرێ ســپی و ســەرێکانی پێوەندیــی‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫بەرەی پێشەوەی نزیک لە سه‌ری کانیێ ‪ ،‬نیسانی ‪2014‬‬

‫بــە کێشــەی ئەدلێبــەوە هەبــوو‪ .‬ســووریا و‬ ‫ڕووســیا بــە مەبەســتی کۆنترۆڵکردنــەوەی‬ ‫شــاڕێی «ئێــم ‪ »٤‬و «ئێــم ‪ »٥‬هێرشــیان‬ ‫دەکــردە ســەر ئەدلێــب‪ ،‬تورکیایــش وەک‬ ‫کاردانەوەیــەک لــە بەرامبــەر ئــەم هێرشــەدا‬ ‫لەگــەڵ ئــەم واڵتانــەدا کەوتــە دانوســتانەوە‪.‬‬ ‫ئاکامــی ئــەم دانوســتانەش داگیرکردنــی‬ ‫هەنــدێ ناوچــەی نێــوان گــرێ ســپی و‬ ‫سەرێکانی بوو‪ ،‬لە ڕاستیدا ئەم داگیرکارییە‬ ‫ئاکامــی مامەڵەیەکــی سیا�ســی بــوو‪.‬‬ ‫پــۆالت جــان‪ :‬پێــش هــەر شــتێک‬ ‫دەبــێ بڵێیــن کــە هەنــدێ ڕیکەوتــن لــە نێــوان‬ ‫تورکیــا و ڕووســیادا کــراوە و هەمــوو ئــەم‬ ‫ڕێکەوتنانــەش بــە ئــاگاداری و ڕەزایەتــی‬ ‫واڵتــە یەکگرتووەکانــەوە بــووە‪ .‬جیــا لــەوەش‪،‬‬

‫ڕانەگەیاندنــی ناوچــەی دژەفڕیــن لــە الیــەن‬ ‫ئــەو زلهێزانــەوە لــە ڕۆژئــاوادا زەبــری قور�ســی‬ ‫لــە ئێمــە دا‪ .‬ئێمــە چاوەڕوانــی ئــەوە نیــن کــە‬ ‫ئەندامانــی ناتــۆ دژی تورکیــا شــەڕ بکــەن‪،‬‬ ‫بەاڵم خۆ هەر دەبێ ڕێگایەک بدۆزرێتەوە کە‬ ‫ســنوورێک لــە بــەردەم هێرشــەکانی تورکیــادا‬ ‫دابنرێــت‪ .‬تورکیــا بــە چەکــی ئەورووپــی ئێمــەی‬ ‫کــورد دەکوژێــت‪ :‬فڕۆکــەی بێفڕۆکــەوان‬ ‫لــە ئیتالیــا وەردەگرێــت‪ ،‬ئەڵمانیــا دەبابــەی‬ ‫لیۆپــاردی پــێ داوە و بەشــێکی تەکنۆلۆژیــای‬ ‫شەڕەکەی�شــی لــە بریتانیــا و فەرەنســاوە‬ ‫وەرگرتــووە‪ .‬ئەگــەر ناتــۆ گڵۆپــی ســەوز بــۆ‬ ‫تەرکیــا هەڵنــەکات‪ ،‬ئــەو واڵتــە قــەت ناتوانــێ‬ ‫بێتە ناو سووریاوە و شەڕی ئێمە بکات‪ .‬ئێمە‬ ‫لــە عەفرینــدا ‪ ٥٨‬ڕۆژ بەرخۆدانمــان کــرد و‬ ‫زیاتــر لــە ‪ ١١٠٠‬شــەڕڤانمان شــەهید بــوون‪.‬‬

‫ئێمــە گەلــێ تەیــار و ئامــادە بوویــن‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫توانای بەرنگاربوونەوەی هێر�شــی ئاســمانی و‬ ‫بۆمبارانە بەردەوامەکانی تورکیامان نەبوو‪.‬‬ ‫هــەر بۆیــەش ڕاگەیاندنــی ناوچــەی دژەفڕیــن‬ ‫گرنگایەتییەکــی ئێجــگار زۆری بۆمــان هەیــە‪.‬‬ ‫لــە ئۆکتۆبــەری ڕابوردوویشــدا هــەر ئــەم‬ ‫چیرۆکــە لــە ســەرێکانیدا دووبــارە بوویــەوە‪.‬‬ ‫بــا ڕاســت و پــاک پێتــان بڵێــم‪ :‬وەک وتەبێــژی‬ ‫هێزەکانــی ســووریای دیمۆکــرات دەڵێــم کــە‬ ‫ئەگــەر هــەر ئــەم چرکەیــە ناوچــەی دژەفڕیــن‬ ‫ڕابگەیەنرێــت‪ ،‬ئــەوا لــە یــەک حەفتــەدا‬ ‫دەتوانیــن گــرێ ســپی و ســەرێکانی ڕزگار‬ ‫بکەینــەوە‪ .‬ئێمــە هەمــوو ئــەو چەتانــە بــە با�شــی‬ ‫دەناســین‪ ،‬هەموویــان لــە ئەندامانــی جبهــەی‬ ‫نوســرەی پێشــوو و داعشــن کــە پێشــتر‬ ‫شــەڕمان لەگــەڵ کــردوون و شکســتمان‬ ‫داون‪ .‬بــەاڵم تورکیــا‪ ،‬یــان لــە ڕاســتیدا ناتــۆ‪،‬‬ ‫یارمەتییان دەدەن و دیسانەوە دەیانگێڕنەوە‬ ‫بــۆ مەیدانــی شــەڕ‪.‬‬ ‫ئایــا دوای هێرشــی تورکیــا‬ ‫لــە ئۆکتۆبــەری ‪٢٠١٩‬دا‪ ،‬ڕژێمــی‬ ‫ســووریا گەڕاوەتــەوە بــۆ‬ ‫ناوچەکانــی ژێــر دەســەاڵتی‬ ‫هێزەکانــی ســووریای دیمۆکــرات؟‬ ‫مەزڵــووم عەبــدی‪ :‬دوای ڕێکەوتــن‬ ‫لەگــەڵ ڕووســیادا ســوپای ڕژێــم لــە هەنــدێ‬ ‫خاڵــی بچووکــی سەرســنووری تورکیــادا‬ ‫جێگیــر بــووە‪ ،‬بــەاڵم ئــەم جێگیربوونــە‬ ‫زیاتــر سیاســییە تاکــوو ســەربازی‪ .‬واتــە‬ ‫‪68‬‬

‫‪69‬‬

‫بــە شــێوەیەکی هێماییــن هاتوونەتــە ئــەو‬ ‫خااڵنــەوە و ئەمــەش دوای ڕێکەوتنــی‬ ‫نێــوان ڕووســیا و تورکیــا و بــە مەبەســتنی‬ ‫بەرگرتــن بــوو بــە داگیرکرنــی ناوچەیەکــی‬ ‫گەورەتــری نێــوان ســەرێکانی و گــرێ ســپی‬ ‫لــە الیــەن تورکیــاوە‪ .‬ئامادەبوونــی ســوپای‬ ‫ســوریا لــە هەمــوو ناوچەکانــی دیکــەدا‬ ‫هــەروەک پێشــتر ماوەتــەوە و هیــچ گۆڕانێکــی‬ ‫بــە ســەردا نەهاتــووە؛ هێــزی ڕژێــم تەنیــا لــە‬ ‫چەنــد خاڵێکــی قامیشــلۆ و حەســەکەدا لــە‬ ‫پێشــترەوە بــوون و لــە ناوچەکانــی تــری ژێــر‬ ‫دەســەاڵتی هێزەکانــی ســووریای دیمۆکراتــدا‬ ‫هیچ ئامادەبوونێکیان نەبوو و ئێستاش هەر‬ ‫نییا نــە‪.‬‬ ‫دەســپێکرنی‬ ‫پێــش‬ ‫دانوســتانەکان لەگــەڵ ڕژێمــی‬ ‫ســووریادا ئێــوە چ داخوازییەکتان‬ ‫گەاڵڵــە کردبــوو؟‬ ‫مەزڵــووم عەبــدی‪ :‬بــۆ دۆزینــەوەی‬ ‫چارەســەرێکی درێژخایــەن لــە ســووریادا‪،‬‬ ‫ئێمــە دوو داواکاریــی بنەڕەتیمــان پێشــکەش‬ ‫کــردووە‪ .‬یەکــەم‪ :‬بەڕێوەبەریــی خۆســەر‬ ‫ببێتــە بەشــێک لــە دەســتوور‪ ،‬دوو‪ :‬هێــزە‬ ‫دیمۆکراتەکانــی باکــوور و ڕۆژهەاڵتــی‬ ‫ســووریا بەپێــی دەســتوور وەکــوو بەشــێک‬ ‫لــە هێــزی بەرگریــی ســەرجەم ســووریا‬ ‫دابنرێــن‪ .‬هەتــا ئــەم داواکارییانــە قبــووڵ‬ ‫نەکرێــن ناتوانیــن با�ســی هیــچ ڕێکەوتنێکــی‬ ‫دیکــە بکەیــن‪ ،‬چونکــوو ئەمانــە هێڵــە‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫ســوورەکانی ئێمــەن‪ .‬پاراســتنی باکــوور و‬ ‫ڕۆژهەاڵتــی ســووریا لــە ئەســتۆی هێزەکانــی‬ ‫پاراســتنی گەلدایــە‪ .‬مەشــقی ســەربازیی ئــەم‬ ‫هێزانــە دەبــێ هــەر لێــرە و لــەم دەڤــەرەدا‬ ‫بەڕێــوە بچــێ‪ .‬بەرپرســایەتیی یەکــە ناوەندییــە‬ ‫ســەربازییەکانی ئــەم ناوچەیــە لــە ئەســتۆی‬ ‫هێــزە دیمۆکراتیکەکانــی پاراســتنی گەلدایــە‪.‬‬ ‫پــوالت جــان‪ :‬یــەک‪ :‬ڕۆژئــاوا قــەت‬ ‫ناگەڕێتــەوە بــۆ دۆخــی پێــش ســاڵی ‪ ،٢٠١٠‬ئــاوا‬

‫کۆبانێ‪ ،‬نیسانی ‪2018‬‬

‫شــتێک قــەت ڕوو نــادات‪ .‬دوو‪ :‬یەکینەکانــی‬ ‫پاراســتنی گــەل هەڵناوەشــێتەوە‪� .‬ســێ‪ :‬ئێمــە‬ ‫ناهێڵیــن گەلــی کــورد لــە مافەکانــی بێبــەش‬ ‫بکرێــت‪ .‬چــوار‪ :‬ئێمــە قــەت ئیجــازەی تێکدانــی‬ ‫پێوەندیــی نێــوان گەالنــی کــورد و عــەرەب و‬ ‫مەســیحی نادەیــن‪ .‬هەروەهــا ئامادەیــن لەســەر‬ ‫هــەر شــتێکیش پێیــان خــۆش بــێ دانوســتانیان‬

‫لەگــەڵ بکەیــن؛ نــاوی هەرێمەکــە‪ ،‬ئــااڵ‪،‬‬ ‫ســنوور‪ ،‬هەمــوو شــت‪ .‬ڕاســتە ئێمــە دوو‬ ‫شــاری گرنگــی گــرێ ســپی و ســەرێکانیمان لــە‬ ‫دەســت داوە‪ ،‬بــەاڵم خۆبەڕێوەبەرییەکــەی‬ ‫ئێمــە لــە دەڤەرەکانــی تــردا هــەر دەســەاڵتی بــە‬ ‫دەســتە و کار دەکات‪ .‬بــە مەبەســتی پاراســتنی‬ ‫ســنوورەکان ڕێکەوتنێکــی ســەربازیمان‬ ‫لەگــەڵ ڕژێمــی ســووریا کــردووە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫هەمــوو شــوێنەکانی تــری باکــوور و‬

‫ڕژێمی سووریا بە هیچ شێوەیەک‬ ‫ئامادە نەبوو هاوکاریتان بکات؟‬ ‫پــوالت جــان‪ :‬ڕژێــم دەیهــەوێ بــە ســەر‬ ‫هەموو سووریادا زاڵ و حاکم بێت! ئێمە دوو‬ ‫کێشــەی گەورەمان لەگەڵ ڕژێمی ســووریادا‬ ‫هەیــە‪ :‬ئــەم ڕژێمــە بیرۆکەیەکــی شــۆڤێنیی بــە‬ ‫ســەردا زاڵــە و پێــی وایــە دەتوانــێ دۆخەکــە‬ ‫بگێڕێتــەوە بــۆ پێــش ســاڵی ‪ .٢٠١٠‬لــەوڕۆدا‬ ‫کــورد و عــەرەب لــە باکــوور و ڕۆژهەاڵتــی‬ ‫ســووریا پێکــەوە دەژیــن و بــەردەوام ئاســتی‬ ‫پێکەوەژیانەکەشــیان قووڵتــر دەبێتــەوە‪.‬‬ ‫دوای ئــەوەی ئیجازەمــان بــە ڕژێــم دا چەنــد‬ ‫بازگەیەکــی ســەربازی لــە دێــرەزوور و ڕەقــە‬ ‫بکاتــەوە‪ ،‬خەڵکــی عەرەبــی ناوچەکــە هاتنــە‬ ‫المــان و زۆر ئاشــکرا وتیــان‪« :‬ئێــوە نابــێ ڕژێــم‬ ‫بگێڕنــەوە بــۆ ئێــرە‪ ».‬زۆربــەی عەشــرەتەکانی‬ ‫ئــەم دەڤــەرە عەرەبــی ســوننەن و ڕژێــم‬ ‫عەلەوییــە‪ ،‬هاوشــێوەی ئێــران کــە شــیعەیە‪.‬‬ ‫جارێکیــان ســەرۆک عەشــرەتێکی عــەرەب‬ ‫پێــی وتــم‪« :‬ئێــوە کــوردن‪ ،‬ئێمــە حەزمــان لــە‬ ‫چارەتــان نییــە‪ ،‬بــەاڵم ئێوەیــش وەک ئێمــە‬ ‫ســوننەن و هــەر بۆیــە ئێمــە هاوکاریتــان‬ ‫دەکەیــن‪ ».‬ئــەوان ئەگــەر بکەونــە دۆخێکــەوە‬ ‫کــە ناچــار بــن لــە نێــوان ئێرانــی شــیعە‪،‬‬ ‫ڕژێمــی عەلــەوی و ئێمــەی کــورددا یەکمــان‬ ‫هەڵبژێــرن‪ ،‬ئێمــە هەڵدەبژێــرن‪.‬‬

‫بۆچی لە پرسی‬ ‫بەرنگاربوونەوەی‬ ‫دەستدرێژییەکانی تورکیادا‬

‫دەوری ڕووســیا و ئامریــکا لــە‬ ‫ســووریادا چــۆن هەڵدەســەنگێنن؟‬ ‫مەزڵــووم عەبــدی‪ :‬سیاســەتی‬

‫ڕۆژهەاڵتــی ســووریا هێشــتا هــەر لــە ژێــر‬ ‫دەســەاڵتی یەکینەکانــی پاراســتنی گەلدایــە؛‬ ‫منبــج‪ ،‬ڕەقــا‪ ،‬تەبقــا‪ ،‬قامیشــلۆ‪ ،‬حەســەکە‪،‬‬ ‫دێــرک و‪...‬‬

‫‪70‬‬

‫‪71‬‬

‫ئامریــکا ئێجــگار نابەجــێ و خــراپ کەوتــەوە و‬ ‫بــۆ هەمــوو ناوچەکــە پڕخەســار بــوو؛ کــورد و‬ ‫عــەرەب و مەســیحی هەموویــان زەبریــان بــەر‬ ‫کــەوت‪ .‬بــەاڵم قەیرانــی ســووریا قەیرانێکــی‬ ‫نێودەوڵەتییــە و تەنیــا بــە ڕێگایەکیشــدا چــارە‬ ‫دەکرێــت کــە هەمــوو زلهێــزەکان بەشــدارییان‬ ‫تێــدا کردبێــت‪.‬‬ ‫پــۆالت جــان‪ :‬واڵتــە یەکگرتــووەکان دوای‬ ‫کشــانەوە لــە ســووریا چ شــتێکی دەســت‬ ‫کــەوت؟ پێــش ئۆکتۆبــەری ‪ ،٢٠١٩‬لــە ســەدا‬ ‫�ســی و پێنجــی خاکــی ســووریا لــە ژێــر کۆنترۆڵــی‬ ‫ئامریکادا بوو‪ ،‬ئێستا ڕووسیا جێی ئامریکای‬ ‫گرتۆتــەوە‪ .‬کــوردەکان و بــە گشــتی خەڵکــی‬ ‫ڕۆژهەاڵتــی ناڤیــن ئیتــر متمانەیــان بــە ئامریــکا‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫نەمــاوە‪ .‬لــە خۆپیشــاندانەکانی ئــەم دواییــەی‬ ‫ئێرانــدا کــوردی ڕۆژئــاوا پشــتگیریی کــوردی‬ ‫ڕۆژهەاڵتیــان کــرد‪ ،‬هــاوکات ئاگاداریشــیان‬ ‫دەکردنــەوە کــە «بــاوەڕ بــە ئامریــکا مەکــەن‪».‬‬ ‫ئاشــکرایە ئــەوەی یارییەکــەی دۆڕانــدووە‬ ‫ئامریکایــە نــەک ئێمــە‪ .‬هێنــدەی پێوەندیــی بــە‬ ‫ڕووســیاوە هەبــێ‪ ،‬ئــەوان دەتوانــن دەورێکــی‬ ‫زۆر گرنگتــر لــە ئامریــکا بگێــڕن‪ .‬واڵتــە‬ ‫یەکگرتــووەکان سیاســەتێکی زۆر ســەیری‬ ‫هەیــە‪ :‬ئەگــەر ســەرکۆمار لــە هاوســەرەکەی‬ ‫تــووڕە بــێ ئــەوا تویتێــک دەنوو�ســێ‪ ،‬ئەگــەر‬ ‫ســەرلەبەیانییەکی زوو بڕیــار بــدات‬ ‫لــە ســووریا بکشــێتەوە ئــەوا تویتێــک‬ ‫دەنووســێت‪ ،‬ئەمەیــە ئــەو کەســەی ئامریــکا‬

‫بەڕێــوە دەبــات! پیاوێکــی خۆبەزلــزان‪.‬‬ ‫مەزڵــووم عەبــدی‪ :‬هەنووکــە و لــە‬ ‫دووتوێی هاوکێشــە سیاســییەکاندا‪ ،‬ڕووســیا‬ ‫دەورێکــی گرنگــی هەیــە‪ .‬ڕووســیا هــەوڵ دەدا‬ ‫ڕێگایــەک بــۆ چارەســەرکردنی کێشــەکانی‬ ‫نێــوان ئێمــە و ڕژێمــی ســووریا بدۆزێتــەوە‪.‬‬ ‫پرێزیدێنــت پووتیــن بــۆ ئــەم مەبەســتە‬ ‫گوشــاری خســتۆتە ســەر دیمەشــق‪ ،‬بــەاڵم بــە‬ ‫بــاوەڕی ئێمــە ئەگــەر بــەدوای چارەســەرێکی‬ ‫ڕاســتەقینەوە بیــن پێویســتە گوشــارەکان‬ ‫زیاتــر بکرێــت‪.‬‬ ‫پــۆالت جــان‪ :‬ڕووســەکان پێیــان خۆشــە‬ ‫هاوکاریــی ئێمــە بکــەن و دەشــیانەوێ‬ ‫لــە پێنــاوی دۆزینــەوەی چارەســەرێکدا‬

‫یارمەتیــی دیمەشــق بــدەن‪ .‬بــەاڵم لەبــەر‬ ‫ئــەو پێوەندییــەی لەگــەڵ تورکیــا هەیانــە‬ ‫ناتوانیــن زۆر متمانەیــان پــێ بکەیــن‪ .‬ڕووســیا‬ ‫دەیــەوێ کۆنترۆڵــی ســەرجەم ســووریا‬ ‫بــکات و زۆر بێتاقــەت و تووڕەیــە لــەو‬ ‫پێوەندییــەی نێــوان ئێمــە و هاوپەیمانیــی‬ ‫نێودەوڵەتــی بــە ســەرۆکایەتیی ئامریــکا‪ .‬جیــا‬ ‫لەمــە‪ ،‬مامەڵەکانــی نێــوان تورکیــا و ڕووســیا‬ ‫نیگەرانمــان دەکات‪ ،‬وەک ئــەوەی بــە‬ ‫تورکیایــان وتبــێ ئــەو بەشــەی ســووریا بــۆ تــۆ‬ ‫و ئەمە�شی بۆ ئێمە‪ ،‬ئەمە هەمان ئەو شتەیە‬ ‫لــە «ســووچی» ڕووی دا‪.‬‬

‫‪72‬‬

‫‪73‬‬

‫دەســتدرێژییەکانی‬ ‫دوای‬ ‫تورکیــا‪ ،‬پێکەوەژیانــی نێــوان‬ ‫پێکهاتەکانــی ئــەو دەڤەرانــەی‬ ‫ژێــر دەســەاڵتی ئێــوە کەمڕەنگتــر‬ ‫بۆتــەوە یــان پڕڕەنگتــر؟‬ ‫مەزڵــووم عەبــدی‪ :‬یــەک لــە‬ ‫ئامانجەکانــی هێر�شــی ســەربازیی تورکیــا‬ ‫شــێواندنی یەکێتیــی نێــوان دانیشــتوانی کــورد‬ ‫و عــەرەب و مەســیحیی ناوچەکــە بــوو‪ .‬بــەاڵم‬ ‫پێچەوانەکــەی ڕووی دا؛ خەڵکــی ناوچەکــە‬ ‫تێگەشــتن کــە چارەنووســیان هاوبــەش و‬ ‫لێکگرێــدراوە و تەنیــا کــوردەکان نیــن کــە‬ ‫دەکەونە بەر هێرش و دەستدرێژییەوە‪ .‬هەر‬ ‫ئــەم تێگەشــتنە وای کــرد خەڵکــی ناوچەکــە‬ ‫زیاتر لێک نزیک ببنەوە و هەنووکە تەنانەت‬ ‫زیاتــر لــە جارانیــش هاوپەیمانــی یەکتــرن‪.‬‬ ‫هێرشەکەی تورکیا بۆ ئێمە ئەزموونێکی زۆر‬ ‫بــاش بــوو‪ .‬هەنــدێ کــەس جــۆرە هیوایەکیــان‬ ‫ال دروســت ببــوو کــە بەشــکوو هەمــوو‬ ‫دەســتکەوتەکانی هەشــت ســاڵی پێشــوومان‬ ‫فەشــەل بێنــێ و هێــزە دیمۆکراتەکانــی باکــوور‬ ‫و ڕۆژهەاڵتی سووریا هەڵبوەشێتەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئــەم مانگانــەی دوایــی پێچەوانــەی ئەمــەی‬ ‫ســەملاند؛ ئێســتا بەهێزتریــن لــە پێشــوو و‬ ‫پێوەندییەکانــی نێــوان خەڵکــی ناوچەکەیــش‬ ‫پتەوتــر و تۆکمەتــرە لــە هەمیشــە‪ .‬خەڵکــی‬ ‫دەڤەرەکــە نــە دەیانــەوێ بچنــە ژێــر ڕکێفــی‬ ‫تورکیاوە و نەش دەیانەوێ ڕژێم بگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫پــۆالت جــان‪ :‬پێوەندیــی نێــوان ئێمــە‬ ‫و گەلــی عــەرەب پێوەندییەکــی تاکتیکــی نییــە‪،‬‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫عەشیرەتە‬ ‫عەرەبەکان‬ ‫نەیانوتووە‬ ‫لە هێزە‬ ‫دیمۆکراتیکەکانی‬ ‫باکوور و‬ ‫ڕۆژهەاڵتی‬ ‫سووریا جیا‬ ‫دەبینەوە‬

‫بەڵکــوو پێوەندییەکــی ســتراتیژیکە‪ .‬ڕژێمــی‬ ‫ســووریا وای بــە خەڵکــی عــەرەب وتــووە کــە‬ ‫ئێمــە زایۆنیســتین‪ ،‬الیەنگــری ئیســراییلین‪،‬‬ ‫بــێ خودایــن و ســەرمایەدارین‪ .‬ئێســتا‬ ‫عەشــیرەتە عەرەبەکانــی ڕەقــا و دێــرەزوور‬ ‫داوامــان لــێ دەکــەن الوانــی شۆڕشــگێڕی‬ ‫کــورد بنێرینــە ناوچەکانیــان بــۆ ئــەوەی‬ ‫پێکــەوە بەرگــری لــە واڵت بکــەن‪ .‬ئــەو کاتــەی‬ ‫بەرپر�ســی ڕزگارکردنــی دێــرەزوور بــووم‪،‬‬ ‫ســێزدە هــەزار شــەڕڤانم لەگــەڵ بــوو کــە‬ ‫تەنیــا ســەد کەســیان کــورد بــوون و ئەوانــی‬ ‫دیکــە عــەرەب بــوون‪ .‬بەشــێکی بەرچــاوی‬ ‫ئــەو هــەزار شــەڕڤانە شــەهیدەی شــەڕی‬ ‫دێــرەزوور عــەرەب بــوون‪ .‬ئێمــە پێکــەوە‬ ‫دەژیــن‪ ،‬پێکــەوە کار دەکەیــن‪ ،‬ناچاریــن ڕێــزی‬

‫بە سەدان‬ ‫الوی عەرەبی‬ ‫دێرەزوور‬ ‫و ڕەقا بۆ‬ ‫شەڕی دژی‬ ‫تورکیا چوونە‬ ‫سەرێکانی‬

‫یەکــدی بگریــن‪ .‬هەرچەنــد کارێکــی ســەختە‬ ‫بــەاڵم هەوڵمــان داوە ڕوانینــە ســواوە‬ ‫کۆنــەکان بگۆڕیــن‪ .‬دەســتدرێژییەکەی‬ ‫تورکیــا بــۆ ئێمــە ئەزموونێکــی گــەورە بــوو‪.‬‬ ‫هەمــووان چاویــان بڕیبــووە ڕووداوەکان‬ ‫تاکــوو بزانــن ئایــا گەالنــی کــورد و عــەرەب‬ ‫دەتوانــن پێکەوەژیانەکەیــان درێــژە پــێ‬ ‫بــدەن یــان نــا‪ .‬هەروەهــا دەیانهەویســت‬ ‫لــەوەش بگــەن کــە ئایــا تورکیــا دەتوانــێ‬ ‫هەمــوو ئــەو دەســکەوتانەی بــە درێژایــی‬ ‫ئــەم چەنــد ســاڵە بەرهەممــان هێنــاون‪،‬‬ ‫هەڵبوەشــێنێتەوە یــان نــا‪ .‬وەاڵمــە یەکگرتــوو‬ ‫و هاوبەشــەکەی ئێمــە ئەمەیــە‪ :‬گەالنــی کــورد‬ ‫و عــەرەب پێکــەوە و لــە یــەک ســەنگەردا‬ ‫بــە گــژ دەســتدرێژییەکانی تورکیــادا‬

‫چوونەتــەوە‪ .‬بــۆ وێنــە لــە دەڤــەری دێــرەزوور‬ ‫و ڕەقــادا کــە لــە ســەدا ســەدی دانیشــتووان‬ ‫عەرەبــن‪ ،‬تەنانــەت یــەک ناڕەزایەتیــش لــە‬ ‫ئاســت هێــزە دیمۆکراتیکەکانــی باکــوور و‬ ‫ڕۆژهەاڵتــی ســووریادا نەهاتۆتــە ئــاراوە‪ .‬بــە‬ ‫ســەدان الوی عەرەبــی دێــرەزوور و ڕەقــا‬ ‫بــۆ شــەڕی دژی تورکیــا چوونــە ســەرێکانی‪.‬‬ ‫هێزەکانــی ئێمــە بــزر نەبــوون و نەســڕانەوە‪.‬‬ ‫عەشــیرەتە عەرەبــەکان نەیانوتــووە لــە هێــزە‬ ‫دیمۆکراتیکەکانــی باکــوور و ڕۆژهەاڵتــی‬ ‫ســووریا جیــا دەبینــەوە‪ .‬تەنانــەت خەڵکــە‬ ‫عەرەبەکــەی ســەرێکانی و گــرێ ســپیش‬ ‫ئامــادە نەبــوون مــل بــۆ داگیــرکاری و‬ ‫دەســەاڵتی تورکیــا نــەوی بکــەن و ئەوانیــش‬ ‫بــەرەو ئــەو ناوچانــە کۆچیــان کــرد کــە لــە‬ ‫ژێــر کۆنترۆڵــی هێــزە دیمۆکراتەکانــی باکــوور‬ ‫و ڕۆژهەاڵتــی ســووریادایە‪ .‬بەڕێوەبەرییــە‬ ‫خۆســەرەکانمان هــەروەک ڕابــوردوو کار‬ ‫دەکــەن و دۆخــی ئابووریــش تــا ڕادەیەکــی زۆر‬ ‫هاوشــێوەی هەمــان دۆخــی پێــش هێرشــەکەی‬ ‫تورکیا یــە‪.‬‬

‫‪74‬‬

‫‪75‬‬

‫مێژوویی‬

‫مێژوو‬ ‫له‌رابردووه‌و‬ ‫بۆ‬ ‫ئاینده‌‪،‬‬ ‫نووسینه‌وه‌ی‬

‫مێژووی‬ ‫ئاینده‌‬

‫د‪.‬کام ‌هران مه‌نتک ‪ /‬مامۆستای زانكۆ‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫مێــژوو یه‌کێک ـه‌ ل ـه‌ مه‌ترســیدارترین‬ ‫ئ ـه‌و چه‌کان ـه‌ی دژی میلل ‌هتــان به‌کاردێــت‪،‬‬ ‫له‌رێــگای مێــژووه‌ میلل ‌هتــان به‌کۆیل ـه‌‬ ‫ده‌کرێــن‪ ،‬له‌ڕیــگای مێــژووه‌وه‌ ش ـه‌رعیه‌ت‬ ‫ب ـه‌ د ‌هس ـه‌اڵته‌ نــا ش ـه‌رعیه‌کان ده‌درێــت‪،‬‬ ‫له‌رێــگای مێــژووه‌وه‌ ش ـه‌ڕێکی رۆشــنبیری‬ ‫ترســناک به‌ڕێــوه‌ ده‌چێــت‪ ،‬ئ ‌هم ـه‌ش‬ ‫ه ‌همــووی ده‌رئه‌نجامــی تێگه‌یشــتنێکی‬ ‫ته‌قلیــدی و چ ـه‌ق ب ‌هســتووه‌ بــۆ مێــژوو‪،‬‬ ‫ک ـه‌ به‌داخ ـه‌وه زۆرب ـه‌ی گه‌النــی دنیــای‬ ‫گرتۆتـه‌وه‌‪ ،‬به‌تایب ‌هتــی گه‌رنــی ئـه‌و ناوچانـه‌ی‬ ‫جیهانــی ســێیه‌میان پێده‌گوترێــت‪ ،‬ک ـه‌‬ ‫یه‌کیــک له‌وان ـه‌ میلله‌تــی کــورده‌‪ ،‬به‌داخ ـه‌وه‌‬ ‫نغــرۆی جه‌هاله‌تــی مێــژوو کــراوه‌و مێــژوو‬ ‫خراپتریــن رۆڵــی ل ـه‌ کۆیل ـه‌ کــردن ب ـه‌ کۆیل ـه‌‬ ‫هێشــتنه‌وه‌ی بینیــوه‌‪ ،‬زانکــۆکان و کای ـه‌‬ ‫ئه‌کادیمیه‌کانیــش نه‌زانان ـه‌ کار ل ‌هس ـه‌ر‬ ‫پیرۆزرکــردن و هێشــتنه‌وه‌ی ئ ـه‌و نه‌زانیی ـه‌‬ ‫د ه‌ک ـه‌ن!‬ ‫به‌ریتانی ـه‌کان کاتێــک هیندســتانیان‬ ‫داگیرکــرد‪ ،‬مێژووێکیــان ل ‌هس ـه‌ر بن ‌همــای‬ ‫ئ ـه‌و میرنشــینانه‌ نووســیه‌وه‌‪ ،‬ک ـه‌ بوون ـه‌‬ ‫دارد ‌هســتی ئ ـه‌وان و به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانــی‬ ‫ئه‌وانیــان ده‌پاراســت‪ ،‬وات ـ ‌ه مێژوویــان‬ ‫هیندســتانیان کــرد ب ـه‌ مێــژووی راجــاکان‪،‬‬ ‫له‌کاتیکــدا نزیک ـه‌ی ب ـه‌ر ل ـه‌ ‪ 11‬ه ـه‌زار ســاڵ‬ ‫هیندســتان یاســای خــۆی هه‌بــووه‌ و ته‌نانـه‌ت‬ ‫زۆر ل ـه‌ توێــژه‌ران پێیــان وای ـ ‌ه فه‌لس ـه‌فه‌ی‬ ‫گریکــی‪ ،‬کـه‌ به‌باوکــی فه‌لسـه‌فه‌ی رۆژئاوایــی‬ ‫ده‌ناســرێت‪ ،‬ل ـ ‌ه ژێــر کاریگ ـه‌ری فه‌لس ـه‌فه‌ی‬

‫هیندیــدا بــووه‌‪ ،‬ب ‌هم ـه‌ش به‌ریتانی ـه‌کان‬ ‫هه‌وڵیانــدا له‌س ـه‌ر بن ‌همــای مێژووێکــی‬ ‫ساخته‌وه‌ که‌سایه‌تیه‌کی هیندی وا دروست‬ ‫بک ـه‌ن‪ ،‬ک ـه‌ ببێت ـه‌ کۆیل ـه‌و گوێڕایه‌ڵــی ئ ـه‌وان‪،‬‬ ‫وات ـه‌ مێــژوو ل ـه‌ پیشه‌ســازی دروســتکردنی‬ ‫کۆیل ـه‌دا به‌کاربهێنــن!‬ ‫کورتکردن ـه‌وه‌ی مێــژوو ل ـه‌ رابــردوو‪،‬‬ ‫وات ـه‌ دوورخســتنه‌وه‌ی مــرۆڤ ل ـه‌‬ ‫چرکه‌ســاته‌کانی ئێســتاو فۆرمۆڵه‌کردنــی‬ ‫دنیابینــی خــۆی بــۆ دواڕۆژ‪ ،‬ب ـه‌ واتایه‌کــی‬ ‫تــر پیرۆزکردنــی رابــردوو و بێبه‌هــا کردنــی‬ ‫ئێســتا‪ ،‬ک ـ ‌ه ژیانــی راســته‌قینه‌یه‌‌و چــرووک‬ ‫پێکردنــی ئ ـه‌و ئاینده‌یه‌ی ـه‌‌‪ ،‬ک ـه‌ مــرۆڤ ب ـه‌‬ ‫ئاڕاســته‌ی ئ ـه‌ودا هه‌نــگاو ده‌نێــت و کار‬ ‫ده‌کات بــۆ ئ ـه‌وه‌ی ئ ـه‌و خه‌ونان ـه‌ی تیــا‬ ‫به‌دیبێنێــت‪ ،‬ک ـه‌ ل ـه‌ چرکه‌ســاته‌کانی ئێســتا‬ ‫دا به‌دیهینانیــان ئاســته‌نگ ‌ه یاخــود ئاســان‬ ‫نی ـه‌‪ ،‬ک ـه‌ ئ ‌هم ـه‌ش جــۆره‌ کۆیالیه‌تی ـه‌ک بــۆ‬ ‫رابــردوو به‌ره ـه‌م ده‌هێنێــت و ره‌وڕه‌وه‌ی‬ ‫پێشــکه‌وتنه‌کان ب ـه‌ره‌و ئاینده‌یه‌کــی‬ ‫گ ‌هشــترو باشــتر ده‌و ‌هســتێنێت‪ ،‬مــرۆڤ‬ ‫ل ـه‌ بوونه‌وه‌رێکــی ئاوه‌زم ‌هنــده‌و ‌ه ده‌کات ـه‌‬ ‫بوونه‌وه‌رێکــی وه‌همــدار‪ ،‬ئ ـه‌و کات ـه‌ هیــچ‬ ‫به‌های ـه‌ک بــۆ ژیانــی راســته‌قینه‌ نامێنێت ـه‌وه‌‬ ‫له‌رێــگای پیش ‌هســازی دروســتکردنی‬ ‫وه‌همه‌کان ـه‌وه‌‪ ،‬مرۆڤ ـه‌کان هه‌میش ـه‌ ل ـه‌‬ ‫ژیانــی راســته‌قین ‌ه دوورده‌خرێن ـه‌وه‌و‬ ‫ده‌خرێن ـه‌ خزم ـه‌ت وه‌هم ـه‌کان! ل ـه‌و کات ـه‌دا‬ ‫مــرۆڤ شــێوه‌ی رۆبۆتێــک وه‌رده‌گرێــت‬ ‫و له‌الی ـه‌ن وه‌همه‌کان ـه‌وه‌ ئاڕاســته‌‬

‫ده‌کرێــت و ژیان ـه‌ پیرۆز ‌هک ـه‌ی خــۆی ده‌کات ـ ‌ه‬ ‫قوربانــی کۆمه‌ڵێــک وه‌همــی دروســتکراوی‬ ‫پیرۆز کــراو‪.‬‬ ‫کورتکردن ـه‌وه‌ی مێــژوو ل ـه‌ رووداوه‌کانــی‬ ‫رابــردوو وات ـه‌ پارچ ـه‌ پارچه‌کردنێکــی‬ ‫ناته‌ندروســتانه‌ی یه‌که‌کانــی ز ‌هم ـه‌ن‪،‬‬ ‫ک ـه‌ له‌بن ـه‌ڕه‌وه‌ ب ‌هشــێوه‌یه‌کی سروشــتی‬ ‫به‌ی ‌هک ـه‌وه‌ گرێــدراون و له‌یه‌کتــر جیــا‬ ‫ناکرێن ـه‌وه‌‪ ،‬کرۆکــی ئ ـه‌و یه‌کان ـه‌ش زه‌مه‌نــی‬ ‫ئێســتایه‌‪ ،‬واتــه ئ ‌هگ ـه‌ر بچووکتریــن ی ‌هک ـه‌ی‬ ‫ز ‌هم ـه‌ن خــورد بکه‌ین ـه‌وه‌‪ ،‬ل ـه‌ �ســێ چرک ـه‌‬ ‫ســات پێکدێــت‪ ،‬رابــردوو‪ ،‬ئ ـه‌و چرکه‌ی ـه‌ی‬ ‫رۆڵــی فیزیکــی خــۆی ت ـه‌واو کــردو تێپه‌ڕیــوه‌‪،‬‬ ‫چرکه‌ســاتی ئێســتا‪ ،‬ئ ـه‌و زه‌مه‌نــی پڕۆس ـه‌ی‬ ‫ژیانــی تیــادا به‌رده‌وام ـه‌و به‌کۆتــا نه‌هاتــووه‌‪،‬‬ ‫چرکه‌ســاتی ئاینــده‌‪ ،‬ئ ـه‌و چرک ‌هســاته‌یه‌‪،‬‬ ‫ک ـه‌ هێشــتا نه‌هاتــووه‌‪ ،‬مــرۆڤ ب ‌هشــێوه‌یه‌کی‬ ‫ئاوه‌زم ‌هنــدا پالنــی بــۆ داده‌نێــت و ژیانــی خــۆی‬ ‫به‌ئاڕاســته‌ی ئ ـه‌و ت ـه‌کان پێــده‌دات‪ .‬ئ ـه‌و‬ ‫چرکان ـه‌ ل ـه‌ دووتوێــی چرکه‌ســاتی ئێســتادا‬ ‫به‌تونــدی به‌ی ‌هک ـه‌وه‌ ب ‌هســتراون‪ ،‬ب ـه‌اڵم‬ ‫چرک ـ ‌ه ره‌س ـه‌نه‌ک ‌ه چرکه‌کانــی ئێســتایه‌‬ ‫ده‌بێــت ه ـه‌ردوو چرکه‌کانــی تــر ل ـه‌ خزم ـه‌ت‬ ‫ئ ـه‌ودا بــن‪ ،‬ن ـه‌ک به‌پێچه‌وان ـه‌وه‌‪ ،‬چونک ـه‌‬ ‫ئ ـه‌و ژیانــی راســته‌قینه‌یه‌‪ ،‬و ‌هلــێ ئ ‌هم ـه‌ واتــای‬ ‫بێبه‌هــا کردنــی رابــردوو و ئێســتا نی ـه‌‪ ،‬ک ـه‌‬ ‫یه‌کێکیــان تێپه‌ڕیــوه‌و ئ ـه‌وه‌ی تریشــیان‬ ‫هێشــتا نه‌هاتــووه‌‪ ،‬پێویســته‌ ئ ـه‌و دوو‬ ‫چرک ـه‌ ســاته‌ ب ‌هچــڕی ل ـه‌ خزم ‌هتــی ئێســتا‬ ‫ب ـه‌ پل ـه‌ی ی ‌هک ـه‌م و ئاینــده‌ به‌پل ـه‌ی دووه‌م‬ ‫‪76‬‬

‫‪77‬‬

‫کوردکوژیی‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫شەڕی‬

‫دابێــت‪ ،‬هه‌رچ ‌هنــده‌ رابــردوو و ئاینــد ‌ه‬ ‫ل ـه‌ زۆر خاڵــدا هاوبه‌شــن‪ ،‬بــۆ نمون ـه‌ ل ـه‌‬ ‫ه ـه‌ردوو چرک ـه‌ ســاته‌که‌ دروســتکه‌رانی‬ ‫ل ‌هس ـه‌ر‬ ‫راســته‌وخۆ‬ ‫رووداوه‌کان‬ ‫ته‌خت ـه‌ی رووداوه‌کان نیــن‪ ،‬له‌چرکه‌ســاتی‬ ‫رابــردوو‌ ک ‌هس ـه‌کان ئه‌رکه‌کانیــان ت ـه‌وا‬ ‫کــردووه‌و ئێســتا ئێم ـه‌ وه‌کــو وه‌زیف ـه‌ی‬ ‫کاره‌کانیــان مامه‌ڵ ‌هیــان له‌گ ‌هڵــدا ده‌ک ‌هیــن‪،‬‬ ‫له‌چرکه‌ســاتی ئاینــده‌ش به‌ه ‌همــان شــیوه‪‌،‬‬ ‫که‌ســان دیارنیــن و هێشــتا نه‌هاتوون ‌هت ـه‌‬ ‫س ـه‌ر ته‌خت ـه‌ی شــانۆکه‌‪ ،‬ده‌مانه‌وێــت‬ ‫له‌رێــگای تێکه‌ڵکردنــی رابــردوو ب ـه‌ ئێســتا‬ ‫رۆڵێــکان بــۆ دروســت بکه‌یــن‪ ،‬بــۆ ئ ـه‌وه‌ی‬ ‫ب ‌هشــێوه‌یه‌ک بێن ـه‌ به‌ره ـه‌م‪ ،‬ک ـه‌ مــرۆڤ ل ـه‌‬ ‫قۆناغێــک ل ـه‌ قۆناغه‌کانــی مێــژووی خۆیــدا‬ ‫هه‌وڵــی بــۆ ده‌دات و کاری بــۆ ده‌کات‪ ،‬بۆی ـه‌‬ ‫نووســینه‌وه‌ی راســته‌قینه‌ی مێــژوو‪ ،‬ده‌بێــت‬ ‫مێــژووی ئاینــده‌ بێــت‪ ،‬ب ‌هم ـه‌ش س ـه‌رله‌به‌ری‬ ‫پرســیاره‌کان ده‌بێــت هه‌ڵبو ‌هشــێنرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫چــۆن ژیاویــن‪ ،‬چه‌مکێکـه‌ تێپه‌ڕیــوه‌و ده‌بێــت‬ ‫هێنــده‌ بای ‌هخــی پێببه‌خشــین‪ ،‬ک ـه‌ خزم ـه‌ت‬

‫ب ـه‌ چرکه‌ســلته‌کانی ئێســتاو ئاینــده‌ ده‌کات‪،‬‬ ‫ن ـه‌ک بکرێت ـ ‌ه کاراکت ـه‌ری س ـه‌ره‌کی و مێــژوو‬ ‫لـه‌و کورتبکریتـه‌وه‌‪ ،‬کـه‌ به‌داخـه‌وه‌ ئێســتا لـه‌‬ ‫زانکۆکانــی کوردســتان مێــژوو ب ـه‌و شــێوه‌یه‌‬ ‫مام ‌هڵ ـه‌ی له‌گه‌لــدا ده‌کرێــت‪ ،‬ئ ‌هم ـه‌ش‬ ‫وایکــردووه‌ جگـه‌ له‌چه‌نــد درۆی ‌هکــی گـه‌وره‌و‬ ‫پیشه‌ســازیه‌کی ســاخته‌ی رووداوه‌کان‬ ‫هیــچ شــتێک دروســت نه‌بووبێــت‪ ،‬ک ـه‌‬ ‫ئێم ـه‌ شــانازیه‌کی راســته‌قینه‌ی پێــوه‌‬ ‫بکه‌یــن و فریــو نه‌خۆیــن‪ ،‬ته‌نان ـه‌ خــودی‬ ‫شــانازیه‌کانیش داگیرکــراون خراون ‌هت ـه‌‬ ‫خزمـه‌ت پڕۆسـه‌ی به‌کۆیلـه‌ کردن ‌هکـه‌‪ ،‬بۆیـه‌‬ ‫پێویســته‌ ل ـه‌ م ـه‌ودوا س ـه‌یری مێــژوو بک ‌هیــن‬ ‫وه‌ک رووداوه‌کانــی ئاینــده‌ و چــۆن پالنــی بــۆ‬ ‫داده‌نێیــن‪ ،‬چۆنمــان گه‌ر ‌هک ـه‌ ئاڕاســته‌ی‬ ‫بک ‌هیــن‪ ،‬ن ـه‌ک رووداو ‌ه کۆن ـه‌کان ئێم ـه‌‬ ‫ئاڕاســته‌ بک ـه‌ن!‪ .‬بۆی ـه‌ ده‌بێــت ل ‌هم ـه‌ودوا‬ ‫هه‌وڵبده‌یــن مێــژووی بــۆ ئاینــد ‌ه دروســت‬ ‫بک ‌هیــن و س ـه‌رله‌نوێ و ب ـه‌ چه‌مکێکــی نوێــوه‌‬ ‫س ـه‌یری مێــژوو بک ‌هیــن‪.‬‬

‫دواخواســت و ویســتی داگیرکــەری تــورک‪،‬‬ ‫مانونەمانــی پەیوەنــدی بــەم شــەڕەی ئەمجــارەی‬ ‫نێــوان کوردانــەوە هەیــە‪ .‬ئەگــەر پەدەکــە بچێتــە‬ ‫بەرەی شەڕی داگیرکەران وهێر�شی سەر پەکەکە‬ ‫وگەلی کورد بکات‪ .‬ئەوا گۆڕی خۆی وداگیرکەری‬ ‫تــورک هەڵدەکەنێــت‪ .‬ئەگــەر نەچێتــە بــەرەی‬ ‫شــەڕی داگیرکــەری تورکــەوە‪ ،‬ئــەوا گــۆڕی مەرگــی‬ ‫دەوڵەتــی تــورک و داگیــرکاری هەڵدەکەنێــت‪.‬‬ ‫پەدەکــە بۆئــەوەی لــەدوا تەمەنیــدا‪ ،‬لەنــاو‬ ‫مێژووی جوانیەکاندا خۆی بنوسێتەوە‪ ،‬پێویستە‬ ‫گوێبیســتی داخوازیەکانی خەڵک و حەرام کردنی‬ ‫شــەڕی بــراکان‪ ،‬نــەک بەگوێــرەی خــۆی‪ ،‬ببێــت‪.‬‬ ‫ئــەو کات لەنــاو کــردە( عەمەلیــە) ی سیا�ســی‬ ‫کوردســتاندا بەشــێوەی دیموکراتیک چارەنو�ســی‬ ‫دیاریدەکرێــت‪.‬‬ ‫ئــەو شــەڕەی دەهۆڵــی دەکوتــن‪ ،‬خواســتی‬ ‫کــوردان نیــە‪ ،‬خواســتی کــوردان یەکیەتــی‬ ‫ناکۆکیەکانــە‬ ‫وچارەســەری‬ ‫نەتەوەیــی‬ ‫لەناوخۆیانــدا‪ .‬ئەوشــەڕە خواســتی فاشــیزمی‬ ‫تــورک وئەردۆغانیزمــی ئیخوانیــە‪ ،‬کەپێویســت‬ ‫نــاکات نــەک حیــزب‪ ،‬بەڵکــو هیــچ تاکێکــی کــوردو‬ ‫ئازادیخــوازی تــورک جێگــەی تێــدا بگرێــت‪.‬‬ ‫بــۆ شۆڕشــگێڕانی کــوردو پێشــمەرگە‬ ‫واڵتپارێزەکانیــش‪ ،‬پێویســت دەکات دەنگــی‪ ،‬نــای‪،‬‬ ‫خۆیــان دەرخــەن و لولــەی تفەنگەکانیــان بکەنــە‬ ‫فەرماندەرەکانــی شــەڕی کوردکــوژی وســوپا‬ ‫داگیرکەرەکــەی تــورک‪ .‬ئەگــەر واڵتپارێــزان‬ ‫بەگوێــی هەڵگیرســێنەرانی شــەڕی کوردکــوژی‬ ‫نەکــەن ئــەوا ئــەوان مشــتێکن و هەڵدێــن‪ .‬وەک‬ ‫چــۆن هەواڵــەکان دەڵێــن‪ ،‬منــداڵ وپارەکانیــان‬ ‫حەواڵــەی دەرەوە دەکــەن‪.‬‬ ‫بزانــن شــەڕ بــۆ ئێمــە هەڵدەگرســێنن و‬ ‫لــەدورەوە تەماشــامان دەکــەن‪ .‬دەبــا ئێمــەش‬ ‫لەنزیکــەوە هیواکانیــان بشــکێنین‪.‬‬

‫ڕامیاریی‬

‫عادل عوسامن ‪ /‬چاالكی مه‌ده‌نی‬

‫‪78‬‬

‫‪79‬‬

‫له‌ كتێبه‌كانه‌وه‌‬

‫تازه‌گه‌ری دیموكراتی به‌رانبه‌ر‬ ‫مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری‬ ‫ناوی كتێب‪ :‬تازه‌گه‌ری دیموكراتی به‌رانبه‌ر مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری‬ ‫به‌رگـــــــی‪ :‬چواره‌م ‪ /‬به‌شی سیانزده‌‬ ‫نـــــوسینی‪ :‬عه‌بدواڵ ئۆجاالن‬ ‫وه‌رگێڕانــی‪ :‬لوقامن عه‌بدواڵ‬

‫ئه‌و كۆمه‌ڵگایه‌ی پره‌نسیپی سیا�سی نییه‌‪،‬‬ ‫یــان ل ـه‌كار خــراو ‌ه یاخــود له‌ناوبــراوه‌‪ ،‬به‌ڵكــو‬ ‫ته‌نیــا الش ـه‌یه‌كی ســاردو ســڕه‌‪ .‬باشــترین‬ ‫دۆخی�شــی كۆمه‌ڵگای ‌هكــی كۆڵۆنیكــراوه‌‪ .‬ل ‌هبـه‌ر‬ ‫ئ ـه‌م هۆكار ‌هی ـ ‌ه ك ـ ‌ه ئ ـه‌و رۆڵ ـه‌ی كۆم ‌هڵــگای‬ ‫دیموكراتیــك ب ـ ‌ه پره‌نســیپی سیا�ســی‬ ‫به‌خشــیو ‌ه گرنگی ‌هكــی ژیانــی ه ‌هیـه‌‪ .‬بااڵبوونــی‬ ‫وه‌ك سیســته‌م س ـه‌ره‌كیترین به‌ڵگ ـه‌ی ئ ـه‌م‬ ‫را ســتیه‌یه‌‪.‬‬ ‫به‌واتای ـه‌ك ل ـ ‌ه واتــاكان مێــژووی‬ ‫شارســتانیه‌ت مێــژووی ت ‌هســككردنه‌وه‌‪ ،‬ب ـێ‌‬ ‫رۆڵ و بێ‌بایـه‌خ كردنــی كۆم ‌هڵــگای (پۆلیتیــک)‬ ‫سیاســییه‌‪ .‬گۆڕینــی كۆم ‌هڵــگا بــۆ كۆم ‌هڵــگای‬ ‫چینایه‌تی ته‌نیا ل ‌ه ده‌ره‌نجامی سه‌ركوتكردنی‬ ‫ملمالنێــی سیا�ســی دژوارو یه‌كالبوون ـه‌وه‌ی‬ ‫به‌الی ‌هنــی ده‌وڵ ‌هتــدا فه‌راهه‌مبــووه‌‪ .‬پێویســته‌‬ ‫ب ـ ‌ه بای ‌هخ ـه‌و ‌ه س ـه‌رنجی ئ ـه‌م خاڵ ـ ‌ه بدرێــت‪.‬‬ ‫ته‌نان ـه‌ت ماركسیســته‌كانیش ك ـ ‌ه ه ـه‌ره‌‬ ‫زێــد ‌ه خه‌ریكــی كێش ـه‌ی ملمالن ـ ‌ێ و تێكۆشــانی‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫چینای ‌هتــی بــوون‪ ،‬نه‌یانتوانیــو ‌ه ب ‌هشــێوه‌یه‌كی‬ ‫جیابوون ـه‌وه‌ی‬ ‫سروشــتی‬ ‫راســت‬ ‫چینای ‌هتــی ده‌ستنیشــان بك ـه‌ن‪ .‬ته‌نان ـه‌ت‬ ‫جیابوونـه‌وه‌ی چینایه‌تییــان وه‌ك فه‌زیڵه‌تێــك‬ ‫هه‌ڵس ـه‌نگاندوو ‌ه ك ـ ‌ه شارســتانیه‌ت و ژیــار‬ ‫ب ـه‌ره‌و پێش ـه‌و ‌ه د ‌هبــات‪ .‬وه‌ك پێویســتیه‌كی‬ ‫ماتریالیزمــی مێژوویــی جیابوونــەوەی‬ ‫چینایەتییــان ب ـ ‌ه قۆنــاخ و پردێــك دانــاوه‌‬ ‫ك ـ ‌ه مســۆگه‌ر پێویســت ‌ه مێــژوو ب ‌هس ـه‌ریدا‬ ‫تێپه‌ڕێــت‪ .‬ل ـ ‌ه شــیكردنه‌وه‌كانمدا ده‌ره ـه‌ق‬ ‫ب ـ ‌ه شارســتانیه‌ت جیابوون ـه‌وه‌ی چینایه‌تیــم‬ ‫وه‌ك ت ‌هســككردنه‌وه‌و ل ـ ‌ه كارخســتنی‬ ‫كۆم ‌هڵــگای ئه‌خالقــی و سیا�ســی هه‌ڵسـه‌نگاند‪،‬‬ ‫بـ ‌ه بای ‌هخـه‌و ‌ه ئامــاژه‌م بـه‌و خاڵـ ‌ه كــرد‪ ،‬چ ‌هنــده‌‬ ‫جیابوون ـه‌وه‌ی چینای ‌هتــی پێشــده‌كه‌وێت‪،‬‬ ‫ئه‌و ‌هنــده‌ش كۆم ‌هڵــگا ده‌كه‌وێت ـ ‌ه ژێــر‬ ‫هه‌ژموونگه‌رایــی د ‌هس ـه‌اڵت و ده‌وڵ ‌هت ـه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل ـه‌م الی ‌هن ـه‌و ‌ه مێــژوو لەمیانــەی ملمالنێی ‌هكــی‬ ‫دژواری چینایه‌تی ـه‌وە گــوزەری کــردووە‌‪.‬‬

‫ب ـه‌اڵم خــودی ب ـ ‌ه چینایه‌تیبــوون ن ـه‌ك ه ـه‌ر‬ ‫ته‌نیــا پێشــكه‌وتن و په‌ر ‌هسـه‌ندن نییـه‌‪ ،‬به‌ڵكــو‬ ‫ب ـ ‌ه پێچه‌وان ـه‌و ‌ه دواكه‌وتــن و داڕووخان ـه‌‪.‬‬ ‫ل ‌هبــواری ئه‌خالقی ـه‌و ‌ه گۆڕانكاری ‌هكــی‬ ‫نه‌رێنیی ـ ‌ه ن ـه‌ك ئه‌رێنــی‪ .‬بانگەشــەی‬ ‫راگه‌یاندنــی جیابوون ـه‌وه‌ی چینای ‌هتــی‬ ‫وه‌ك وێســتگه‌یه‌كی د ‌هســتلێبه‌رنه‌دراوی‬ ‫پێشــكه‌وتن‪ ،‬به‌تایبه‌تیــش ئامــاژ ‌ه پێكردنــی‬ ‫وه‌ك گوزارشــتێكی ماركســیانه‌‪ ،‬هه‌ڵه‌ی ‌هكــی‬ ‫جددیی ـ ‌ه ك ـ ‌ه تێكۆشــانی ئــازادی تێیكه‌وتــووه‌‪.‬‬ ‫كاتێــك كۆم ‌هڵــگای سیا�ســی لەگــەڵ‬ ‫كۆم ‌هڵــگای چینایه‌تیــدا ب ـه‌راورد ده‌ك ‌هیــن‪،‬‬ ‫دەبینیــن کــە گرنگتریــن خەســڵەتی‬ ‫به‌رخودانــی به‌رده‌وامێتــی به‌رامب ـه‌ر ب ـه‌‬ ‫جیــاوازی چینای ‌هتــی‪ .‬باشــترین كۆم ‌هڵــگا‬ ‫ئه‌وه‌یان ـ ‌ه ك ـ ‌ه كه‌متریــن جیــاوازی چینای ‌هتــی‬ ‫ئه‌نجــام ده‌دات‪ .‬س ـه‌ركه‌وتنی تێكۆشــانی‬ ‫ت كـ ‌ه د ‌هســته‌مۆی‬ ‫سیاســیش لـه‌وه‌دا دەبینرێـ ‌‬ ‫جیابوون ـه‌وه‌ی چینای ‌هتــی نه‌بێــت‪ .‬هه‌رو ‌ههــا‬ ‫تێكۆشــانێكی سیا�ســی س ـه‌ركه‌وتووانه‌ش‬ ‫ته‌نیــا له‌میان ـه‌ی رێن ـه‌دان به‌جیابوون ـه‌وه‌ی‬ ‫چینای ‌هتــی كۆمه‌ڵگاك ـه‌ی دێت ـ ‌ه دی‪ ،‬ل ـه‌م‬ ‫ســۆنگه‌یه‌وه‌؛ ل ـ ‌ه رێــگای نه‌كه‌وتن ـ ‌ه ژێربــاری‬ ‫توندوتیــژی یه‌كالی ‌هن ـه‌ی دامه‌زراوه‌كانــی‬ ‫ده‌وڵ ـه‌ت و د ‌هس ـه‌اڵته‌و ‌ه د ‌هس ـه‌ملێنرێت‪.‬‬ ‫ل ـه‌و كۆمه‌ڵگایان ـه‌ی تــا بین ـ ‌ه قاقایــان‬ ‫ل ‌هنــاو توندوتیــژی ده‌وڵ ـه‌ت و د ‌هس ـه‌اڵتدا‬ ‫دەژیــن‪ ،‬باســكردنی تێكۆشــانێكی سیا�ســی‬ ‫س ـه‌ركه‌وتوو خــۆ فریودانێكــی مه‌زن ـه‌‪.‬‬ ‫نموونه‌ییتریــن دۆخ س ـه‌باره‌ت ب ـ ‌ه كۆم ‌هڵــگای‬ ‫سیا�ســی‪ :‬یــان هیــچ خــۆی نه‌خســتۆت ‌ه ژێــر‬ ‫توندوتیــژی د ‌هس ـه‌اڵت و ده‌وڵ ـه‌ت (هێنــده‌‬

‫گرنــگ نیی ـ ‌ه ك ـ ‌ه ئ ـه‌م توندوتیژی ـ ‌ه ناوخۆیــی‬ ‫یــان ده‌ر ‌هكــی‪ ،‬میللــی یــان نامیللــی بێــت) یاخــود‬ ‫ل ـ ‌ه ده‌ره‌نجامــی تێكۆشــانێكی دژوار و ل ‌هس ـه‌ر‬ ‫بن ‌همــای رێككه‌وتنێكــی نێــوان ه ـه‌ردووال دان‬ ‫بـ ‌ه د ‌هسـه‌اڵت و ده‌وڵـه‌ت داده‌نرێــت‪ ،‬ئەمــە بــۆ‬ ‫کۆمەڵــگای پۆلیتیــک ئایدیالــە‪.‬‬ ‫مۆدێرنیت ـه‌ی س ـه‌رمایه‌داری دوا قۆناخــی‬ ‫شارســتانیه‌ت ‌ه ك ـ ‌ه تێیــدا كۆم ‌هڵــگای سیا�ســی‬ ‫زۆر به‌رت ‌هســك ده‌كرێتـه‌وه‌و لـه‌كار ده‌خرێــت‪.‬‬ ‫پێویســت ‌ه بــاش ده‌رك ب ـه‌م م ‌هس ـه‌له‌یه‌‬ ‫بكرێــت‪ .‬ب ـه‌و ســیفه‌ته‌ی هه‌ژموونگه‌رایــی‬ ‫ئایدیۆلۆژیی ‌ه به‌گوێره‌ی لیبڕالیزم تێكۆشــانی‬ ‫سیا�ســی‪ ،‬ته‌نان ـه‌ت سیاس ـه‌تی دیموكراتیــش‬ ‫ل ‌هسـه‌رده‌می ئـه‌ودا تــا دوا راد ‌ه پێشــكه‌وتووه‌‪.‬‬ ‫ئ ـه‌م بانگ ‌هشــانه‌ی ل ـ ‌ه رواڵ ‌هتــدا راســت‬ ‫ده‌بینرێــت‪ ،‬بـه‌اڵم لـ ‌ه ناوه‌ڕۆكــدا پێچه‌وان ‌هیـه‌‪.‬‬ ‫چونكـ ‌ه له‌ئه‌نجامــی پێشخســتنی بـ ‌ێ ســنووری‬ ‫تاكڕه‌وێتــی و پاوانخوازێتــی مۆدێرنیتــەی‬ ‫ســەرمایەداری قۆناخێك ـ ‌ه ك ـ ‌ه كۆم ‌هڵــگای‬ ‫ئه‌خالقــی و سیا�ســی لـ ‌ه بـ ‌ێ كاریگه‌رتریــن دۆخــی‬ ‫خۆیدای ـه‌‪ .‬ده‌وڵ ـه‌ت ـ ن ‌هت ـه‌و ‌ه ب ـه‌و ســیفه‌ته‌ی‬ ‫به‌رزتریــن یــان زۆرتریــن راده‌ی د ‌هس ـه‌اڵته‌‪،‬‬ ‫ئــەو کۆمەڵگایەیــە کــە لــە به‌رزتریــن ئاســتدا‬ ‫کارەکتەری سیا�ســی خۆی لەدەســتداوە‪ .‬واته‌‬ ‫ده‌وڵ ـه‌ت ـ ن ‌هت ـه‌و ‌ه كۆمه‌ڵگای ‌هكــی به‌مجــۆره‌‬ ‫ئــاوا ده‌كات‪ .‬ته‌نان ـه‌ت شــتێك ل ـ ‌ه ئــارادا‬ ‫نامێنێــت نــاوی كۆم ‌هڵــگا بێــت‪ .‬وه‌ك بڵێــی‬ ‫كۆم ‌هڵــگا ل ‌هنــاو ده‌وڵ ـه‌ت ـ ن ‌هت ـه‌وه‌و كۆمپانیــا‬ ‫جیهانگیریه‌كانــدا توێنراو ‌هت ـه‌وه‌‪ .‬ل ـه‌م خاڵ ـه‌دا‬ ‫میشــێل فۆكــۆ به‌رگریكــردن له‌كۆم ‌هڵــگا‬ ‫ب ـ ‌ه بناخ ـه‌ی ئــازادی داده‌نێــت‪ .‬له‌د ‌هســتدانی‬ ‫كۆم ‌هڵــگا (له‌الی ـه‌ن پاوان ـه‌كان و تاكڕه‌وێتــی‬ ‫‪80‬‬

‫‪81‬‬

‫زێده‌ڕۆیان ـه‌‪ ،‬له‌الی ـه‌ن خــودی مۆدێرنیت ـه‌وه‌)‬ ‫ته‌نیــا وه‌ك له‌د ‌هســتدانی ئــازادی‬ ‫هه‌ڵناس ـه‌نگێنێت‪ ،‬به‌ڵكــو وه‌ك له‌د ‌هســتدانی‬ ‫مرۆڤی�شــی هه‌ڵد ‌هس ـه‌نگێنێت‪.‬‬ ‫ل ـه‌م چوارچێو ‌هی ـه‌دا ب ـه‌و راد ‌هی ـه‌ی‬ ‫كۆم ‌هڵــگا بپارێزرێــت تاز ‌هگ ـه‌ری دیموكراتــی‬ ‫تاك ـ ‌ه ده‌ره‌تانــی به‌د ‌هســتهێنانی ئازادیی ـه‌‪.‬‬ ‫ئ ـه‌و كۆمه‌ڵگای ـه‌ی له‌رێــگای سیاس ـه‌تی‬ ‫دیموكراتیان ـه‌و ‌ه خــۆی بپارێزێــت (به‌رامب ـه‌ر‬ ‫ب ‌ه تاكڕه‌وێتی و ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ‌ه و پاوانه‌كان)‬ ‫شانه‌ی سیا�سی خۆی كارا ده‌كات و ده‌توانێت‬ ‫خۆی بۆ كۆمه‌ڵگایه‌كی دیموكراتی هاوچه‌رخ‬ ‫وه‌رچه‌رخێنێــت‪ .‬كۆم ‌هڵــگای دیموكــرات و‬ ‫هاوچه‌رخیــش‪ ،‬بـه‌و ســیفه‌ته‌ی كۆمه‌ڵگایه‌كه‌‬ ‫س ـه‌باره‌ت س ـه‌رجه‌م كار ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تی ـه‌كان‬ ‫بیــر ده‌كات ـه‌وه‌‪ ،‬راده‌رده‌بڕێــت‪ ،‬بڕیــار‬ ‫ده‌دات و ل ـ ‌ه بــواری كرداریــدا جێبه‌جێــی‬ ‫ده‌كات‪ ،‬جیاوازی ـه‌كان‪ ،‬فره‌كولتــووری و‬ ‫یه‌كســانی ده‌كات ب ـ ‌ه واقیعێكــی ژیانــداری‪،‬‬ ‫ل ـه‌م چوارچێوه‌ی ‌هشــدا بااڵبوونــی خــۆی‬ ‫د ‌هس ـه‌ملێنێت‪ .‬به‌مجــۆر ‌ه تاز ‌هگ ـه‌ری‬ ‫دیموكراتــی ته‌نیــا بـه‌و ‌ه ناو ‌هســتێت تێكۆشــانی‬ ‫چینای ‌هتــی ل ‌هس ـه‌ر بنه‌مای ‌هكــی راســت ئه‌نجــام‬ ‫بــدات‪ ،‬ل ـ ‌ه هه‌مانكاتــدا له‌رێــگای خولقاندنــی‬ ‫د ‌هس ـه‌اڵت یاخــود ده‌وڵه‌تێكــی نوێــوه‌‬ ‫كۆم ‌هڵــگای خــۆی ناخنكێنێــت (هه‌ڵ ‌ه تراژیدی‬ ‫و مێژوویی ‌هك ـه‌ی ریــال سۆســیالیزم)‪،‬‬ ‫ناكه‌وێت ـ ‌ه نــاو ئ ـه‌م ته‌ڵه‌زگ ـ ‌ه مێژوویی ـه‌وه‌‪.‬‬ ‫چونكـ ‌ه ده‌زانێــت چ ‌هنــد ‌ه ببێــت بـ ‌ه د ‌هسـه‌اڵت‬ ‫و ده‌وڵ ـه‌ت ب ـه‌و راد ‌هی ـ ‌ه جیــاوازی چینای ‌هتــی‬ ‫پێشــده‌كه‌وێت‪ ،‬لـه‌م ســۆنگه‌یه‌وه‌؛ تێكۆشــانی‬ ‫چینای ‌هتــی دووچــاری شكســت دێــت‪ .‬هه‌ربۆیـه‌‬

‫‪41‬‬

‫‪2020 November‬‬ ‫س ـ ـ ـه‌رم ـ ــاوه‌رز ‪2720‬‬

‫پێویست ‌ه ئه‌م ده‌رك پێكردن ‌ه وه‌ك گرنگترین‬ ‫و س ـه‌ره‌كیترین خ ‌هســڵه‌ته‌كانی مۆدێرنیتــەی‬ ‫دیموکراتیــک ده‌ستنیشــان بکرێــت‪.‬‬ ‫وه‌ك ده‌ركــی پێده‌كرێــت له‌میان ـه‌ی‬ ‫تاز ‌هگ ـه‌ری دیموكراتی ـه‌و ‌ه جۆرێكــی نــوێ‌ی‬ ‫كۆم ‌هڵــگا ناخوڵقێنرێــت ك ـ ‌ه س ـه‌رمایه‌داری‬ ‫یــان سۆسیالیســتی بێــت‪ .‬به‌ڵكــو مۆدێرنیتــەی‬ ‫دیموکراتیــک ئامــاژ ‌ه ب ـه‌و ‌ه ده‌كات‪ ،‬ئ ـه‌م‬ ‫دەســتەواژانە ل ـ ‌ه و ‌هســفكردنی كۆم ‌هڵــگا‬ ‫دوورن و د ‌هســته‌واژه‌یه‌كی پڕوپاگه‌نده‌ییــن‪.‬‬ ‫بێگومــان كۆمه‌ڵگای ـه‌ك ئــاوا ده‌كرێــت‪ ،‬ب ـه‌اڵم‬ ‫ئ ـه‌و ‌ه كۆم ‌هڵــگای دیموكراتــی هاوچه‌رخ ـ ‌ه ك ـه‌‬ ‫پره‌نســیپی ئه‌خالقــی و سیا�ســی له‌به‌رزتریــن‬ ‫ئاســتدا رۆڵــی تێــدا ده‌بینێــت‪ .‬جیــاوازی‬ ‫چینای ‌هتــی ده‌رف ‌هتــی په‌ر ‌هس ـه‌ندنی نیی ـه‌‪ ،‬یــان‬ ‫دامه‌زراوه‌كانــی ده‌وڵ ـه‌ت و د ‌هس ـه‌اڵت ل ـه‌‬ ‫س ـه‌پاندنی توندوتیــژی مای ‌هپــووچ د ‌هبــن یــان‬ ‫له‌رێــگای رێككه‌وتنێكــی دوو الی ‌هن ـه‌و ‌ه دان‬ ‫ب ـ ‌ه یه‌كتریــدا ده‌نێــن‪ ،‬به‌مجــۆر ‌ه یه‌كێتــی ل ‌هنــاو‬ ‫جیاوازیه‌كانــدا ژیانــداری ده‌كرێت‪ ،‬یه‌كســانی‬ ‫و ئازادیــش ه ـه‌م وه‌ك تایبه‌تمه‌ندێتی ‌هكــی‬ ‫ك ‌هســێتی تــاك (ن ـه‌ك تاكڕه‌وێتــی) ه ـه‌م وه‌ك‬ ‫خه‌سڵه‌تی كۆمه‌ڵگابوون جێگای باس ده‌بێت‪.‬‬ ‫یه‌كســانی و ئــازادی و دیموكرا�ســی زیاتــر‬ ‫به‌ره ‌همــی ئ ـه‌و گۆڕانــكاری و پێشــكه‌وتن ‌هن‌‬ ‫ك ـ ‌ه وه‌ك پێویســتیه‌كی سروشــتی كۆم ‌هڵــگای‬ ‫دیموکراتــی ‌‪ ،‬دام ـه‌زراوه‌ی سیاس ـه‌تی‬ ‫دیموكراتــی رێــگای له‌پێــش كردۆت ـه‌وه‌‪.‬‬

‫بۆ هه‌میشه‌ نه‌مریت‪ ...‬جه‌اللی مه‌له‌كشا‪ ...‬شاعیری نیشتمان و ئازادی‬ ‫‪2020/10/31 - 1951/03/19‬‬

‫ئاخۆ ده‌بێ‪،‬‬ ‫ئه‌و رۆژه‌بێ‬ ‫کاوه‌ی کوڕم‬ ‫جانتای سه‌فه‌ر کاته‌ شانی؟‬ ‫ده‌اڵالنی به‌ر گاراژی شاری سنه‬ ‫هاورابکه‌ن‪:‬‬ ‫سلێمانی‪ ،‬سلێمانی!‬