NO:37 -Nov 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
MAGAZENE AZADI KOMELGE
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
37 هه‌رنووسینێك گوزاره له رای نووسه‌رخۆیه‌تی ناوه‌ڕۆك
دیدگه
ده‌سه‌اڵتی داڕزیوو ،كۆمه‌ڵگه‌ش داده‌ڕزێنێت3 ........................................................ دیدار
مەنسور تەیفوریی :ئاپۆ تیۆر داڕێژەری هێڵی دادپەروەرییە4 ................................... ڕاپۆرت
«سیاسەتکردن لەدەرەوەی ئەخالق جگە لەنەهامەتیی هیچی تری بەدوادا نایەت»10 .
خاوه‌نی ئیمتیاز محمد كیانی عبدالرحمن(د.محه‌مه‌د كیانی) سه‌رنووسه‌ر گۆران علی حسن(گۆران پێنجوێنی) نه‌خشه‌سازیی سه‌رنووسه‌ر ده‌سته‌ی نووسه‌ران پ.د.ساالر باسیره نه‌جیبه قه‌ره‌داغیی
وتار
دیجلە حەیدەر :ڕۆژێك له ڕۆژانی ڕۆژاڤا17 .............................................................. هه‌ودان سه‌عید :ب خۆمالیبوونا کولتوری پێگەھێ ژنا کورد دێ بھێز کەڤیت23 .......... شڤان نەوزاد :کۆمەڵگه‌ی حەرامکراوەکان29 .............................................................. عەلی مەحموود :ئەمەریکا و عێراق و دادگای تاوانی نێودەوڵەتی 32 ..................ICC ئیسامعیل حه‌مه‌ئه‌مین :میشێل فوکۆ ،دەموچاوێکی ونبووی شۆڕشی گەالنی ئێران40 . باران :کولتوور لەسەر بنجی خۆی دەڕوێتەوە54 ........................................................ دۆسی ه «مێژووى کاکه‌ییه‌کان؛ ئایین و باوه‌ڕى یارسان» 62 ......................................... ع .ئۆجاالن :تازه‌گه‌ری دیموکراتی ب هرامبه‌ر مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری68 .....................
په‌یوه‌ندییه‌كان ل ه رێگه‌ی سه‌رنووسه‌ره‌و‌ه ده‌بن 07702227274 goran.a.hesen@hotmail.com www.komelge.com facebook.com/ Azadi Komelge چاپ :چاپخانه‌ی كارۆ تیراژ 1000 :دانه نرخ 1500 :د.ع
ناونیشان :نووسینگه‌ی سه‌ره‌كی ،سلێمانی ،چوارباخ ،سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی چاوه‌كه
دیدگه ده‌سه‌اڵتی داڕزیوو ،كۆمه‌ڵگه‌ش داده‌ڕزێنێت ده‌سه‌اڵتی باشوور ،وه‌ك خڵت ه و به‌رهه‌می هه‌موو ی ئه‌م ناوچه‌ی ه تا دێت زیاتر له‌ناواخنی ده‌سه‌اڵته‌كانی تر خۆیدا داده‌ڕزێت ،له‌گه‌ڵ خۆیشیدا تاك و كۆمه‌ڵگه‌ش داده‌ڕزێنێت .ئه‌م ده‌سه‌اڵت ه ده‌ستبه‌رداریی هه‌موو بواره سیا�سی و قانوونی و خزمه‌تگوزارییه‌كان بوو ه و گه‌یشتۆته ئاستێك ئیدی ده‌یه‌وێت ته‌نیا به بوار ه ئیسخباراتیی و سه‌ركوتكارییه‌كانی خۆیه‌و ه به‌رده‌وام ببێت .بێگومان ئه‌مجۆر ه ده‌سه‌اڵتانه‌ش له‌هه‌موو جۆره‌كانی تری ده‌سه‌اڵتدارێتی ته‌مه‌نكورتتر و ریسواتر ده‌بن. ئه‌م ده‌سه‌اڵت ه له‌م قۆناخه‌ی ئێستای خۆیدا له‌جاران زیاتر ده‌ستی ب ه ده‌ستگیركردن و رفاندنی رۆژنامه‌وانان و چاالكوانانی سیا�سی و مه‌ده‌نی كردووه ،ته‌واو هاوئاهه‌نگ له‌گه‌ڵ هێز ه داگیركاره‌كان -به‌تایبه‌تی هێز ه سه‌ربازیی و ئیستخباراتییه‌كانی توركیا و ئێران – له‌هه‌وڵی له‌ناوبردنی بزووتنه‌وه‌ی ئازادی گه‌له‌كه‌مان ه ل ه هه‌موو كوردستاندا. بۆئه‌وه‌ی زیاتر ته‌مه‌نی خۆی درێژ ه پێبدات؛ وا خه‌ریكی جۆرێك ل ه سه‌ودا و مامه‌ڵ ه و قوماربازیی ه له‌سه‌ر ئه‌و ده‌ستكه‌وتانه‌ی گه‌له‌كه‌مان ل ه باشوور و رۆژئاوا و باكوور و رۆژهه‌اڵت .بچووكترین پرۆژ ه و به‌رنام ه و پالنی بۆ خزمه‌تگوزاری و به‌ره‌و پێشه‌و ه بردنی مافپه‌روه‌ریی و ئازادی بیر و را و ئازادی رێكخستنبوون و چاالكی نواندن نییه .هێشتاش بێباك ه له‌و دۆخ ه ناهه‌مواره‌ی چینی ناوه‌ندی كۆمه‌ڵگ ه (ك ه زۆر‌به‌ی مووچه‌خۆری ده‌سه‌اڵتن) تێیدا ده‌ژیت .له‌به‌رامبه‌ر خه‌ڵكی هه‌ژار و بێكار و بێده‌رامه‌تدا، وه‌ك ده‌سه‌اڵتێكی تااڵنكار و دژ ه هه‌ژاران ،له‌بێباكییش ده‌رچوو ه و چۆت ه قۆناخی ئه‌وه‌ی سیسته‌مێكی مۆدێرینی كۆیالیه‌تی جێگیر و ره‌وا بكات .له‌م دۆخه‌دا رۆژان ه رێژه‌ی كوشتنی ژنان ،ده‌ستدرێژی بۆسه‌ر ژنان ،دژواربوونی دۆخی مندااڵن ،پیر و په‌ككه‌وت ه و خاوه‌ن پێداویستانی تایبه‌ت تادێت دژوارتر و به‌ئازارتر ده‌بێت .دۆخی ژینگ ه و سروشتی ئه‌م واڵت ه له‌خراپترین دۆخی خۆی دای ه و تادێت ده‌رفه‌تی ژیان له‌م ژینگه‌یه‌دا كه‌متر ده‌بێته‌وه .رێژه‌ی نه‌خۆشییه جه‌سته‌یی و ده‌روونییه‌كان په‌تائاسا له‌ته‌شه‌نه‌سه‌ندن دان، شه‌پۆڵه‌كانی جێهێشتنی واڵت تادێت فراوانتر ده‌بێت .ئه‌وه بواره‌كانی په‌روه‌رده ،رۆشنبیری ،كشتوكاڵ ،خزمه‌تگوزاریی ڕێگاوبان و ته‌ندروستی و ئاو و كاره‌با و ئاسای�شی خۆراك و
ئابووری له‌خراپترین دۆخی خۆی دایه. سه‌ره‌ڕای هه‌موو ئه‌مانه؛ كه‌چی ده‌سه‌اڵتدارێتی باشوور ده‌یه‌وێت ب ه سه‌ركوتكردن و ره‌شبگیری و تۆقاندن درێژه به‌ته‌مه‌نی خۆی بدات .ئه‌م ده‌سه‌اڵت ه ئه‌وه‌ند ه بێباك و ملهوڕه ،ته‌نانه‌ت زۆر به‌ئاسانی و بێویژدانان ه گه‌مارۆی ئابووریوسیا�سیده‌خات هسه‌رئاواره‌كانیوارگه‌یپه‌نابه‌رانی مه‌خموور ،ك ه زیاتر ل ه 15هه‌زار كوردی واڵتپارێزی خه‌ڵكی باكووری كوردستانی تێدا ده‌ژیت .هه‌روه‌ها رۆژانه بۆردومانی گونده‌كانی سه‌رسنوور ده‌كرێت و خه‌ڵكی مه‌ده‌نی تێدا شه‌هید و بریندار ده‌بێت ،كه‌چی نه‌ك هه‌ر باكی به‌هه‌موو پێشێلكارییوداگیركاریی هنییهولێیبێده‌نگه،به‌ڵكوبه‌هه‌موو شێوه‌یه‌كیشهاوكارویارمه‌تیده‌ریشیه‌تی. ئه‌و دۆخه‌ی ئه‌م ده‌سه‌اڵتدارێتیی ه دروستیكردووه تادێت كۆمه‌ڵگه‌كه‌مانی ل ه راستینه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تییبوونی خۆی دوورخستۆته‌وه .واتا كۆمه‌ڵگه‌ی به‌ئاقاری داڕزاندن و داته‌پین ئاراسته‌گیر كردوو ه و به‌ها كۆمه‌اڵیه‌تی و ئینسانیی و نه‌ته‌وه‌ییه‌كان به‌خێرایی ده‌هاڕێت و پێوانه ویژدانیی و ئه‌خالقییه‌كان ل ه داڕمانی زیاتر دان .شااڵوه فه‌رهه‌نگیی ه ده‌ره‌كییه‌كانیش به‌رده‌وام په‌الماری به‌ها فه‌رهه‌نگییه‌كانی كۆمه‌ڵگ ه ده‌ده‌ن و ئه‌مڕۆ مه‌ترسیدارترین جۆری داگیركاریی ،ك ه داگیركاریی فه‌رهه‌نگییه ،هه‌ژموونی خۆی تادێت زیاتر ده‌كات .ئه‌وه‌ی ئه‌و مه‌ترسیانه‌ی زیاتر و ترسناكتر كردووه؛ نه‌بوون یان الوازیی؛ هزری ره‌خنه‌یی و به‌ره‌نگاریی،رۆحیبه‌رگریخوازی،رێكخستنیبه‌رگریخوازو چاالكییبه‌رگریخوازییه. بۆی ه دۆخی ئێستا ك ه دۆخێكی گێژاویی و تاریكه، به‌رله‌هه‌مووشتێكپێویستیی ب هئه‌قڵییه‌تێكیره‌خنه‌گرانه‌ی رادیكاڵی شۆڕشگێڕان ه هه‌ی ه تا بتوانێت ئه‌م دۆخ ه به ئاراسته‌ی وه‌رچه‌رخان و گۆڕانكاریی ببات ،ئه‌قڵییه‌تێك له‌ده‌ره‌وه‌ی ئه‌قڵییه‌تی ده‌سه‌اڵتخوازێتی و پاوانخوازێتی بتوانێت كۆمه‌ڵگ ه بكات ه ته‌وه‌ری تێكۆشانی خۆی .ئینجا پێویستیی ب ه وه‌رچه‌رخانێكی ریشه‌یی له‌ڕووی هزری، سیا�سی ،كۆمه‌اڵیه‌تی و فه‌رهه‌نگی هه‌یه ،تا بتوانێت ئه‌و شۆڕش هزینهی–ویژدانیكۆمه‌اڵیه‌تیی هبه‌رپابكاتك هئازادی، دادپه‌روه‌ری ،یه‌كسانی و ژینگه‌پارێزی و به‌یه‌كه‌وه‌ژیانی دیموكراتیان هب هئامانجوه‌ربگرێت.
NO:37 -Nov 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دیدار
مەنسور تەیفوریی: ئاپۆ تیۆر داڕێژەری هێڵی دادپەروەرییە
سازدانی :ئازادیی كۆمه‌ڵگه
مەنسور تەیفوریی،لەم چاوپێکەوتنەی دەربارەی کۆمەڵگە»دا «ئازادیی سیاسەتی ئەخالقیی رایدەگەیەنێت :چەمکە ئەخالقییەکان لە واقیع دا بۆ رەخنە گرتن لە سیاسەت تەواوکەر نیین ،ئۆجەالنیش رەخنە لە دابڕانی سیاسەت لە ئەخالق دەگرێت! رەخنە لە داڕمانی ئەخالق دەگرێت لە سیاسەتدا. تەیفوریی ئاماژە بەوە دەکات :دوو هێڵ لە مێژوودا کار دەکەن هێڵێک بۆ 4
www.komelge.com
دادپەروەریی و حەقیقەت کە هیی ستەم لێکراوانە،ئەوەی تریش هێڵی دەسەاڵتە کە نا ئەخالقییانە سیاسەت دەکات. جەختیشی کردەوە :هێزێک هەیە ئەم کۆمەڵگەی داگیرکردوە ،بە رەسمیی کوردستان جارێکی تر داگیرکراوەتەوە! مەنسور تەیفوریی :وەرگێڕ و نووسەر و چاالکی سیاسیی ،خوێندکاری زانکۆی پاریسی «هەشتی هاڤانسێن»ی فرانسایە ،سەرقاڵی لێکوڵینەوەیەکە بە ناوی «فەلسەفە و رەخنەی هاوچەرخی کولتوور».
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
ئایا سیاسەت دونیایەکی - پراکماتیستانەیە کە ئەخالقی تێدا رەچاو نەکرێت؟ مەنسور تەیفوریی :کۆمەڵێک زانست - هەن کە لە دڵی زانستی ئەخالقەوە لە دایک بوون، سیاسەت یەکێک لەو لقانەیە کە لە زانستی ئەخالق جیا بووەتەوە ،ئەوەی بە مانی زانست ئەخالق و سیاستە پێکەوە گرێداربێتتن ،نا ،بەاڵم بە مانی بەها لەسەرەتاوە پێکەوە گرێدراون. ئێمە ئاگامان لێیە ،بۆ نموونە سوقرات دوو دانە تەلەبەی هەیە و دەیان دوێنێت پرسیاری راستەقینەی فەلسەفەیان بۆ رووندەکاتەوە یان بییرکردنەوەی سیاسییان بۆ رووندەکاتەوە. پرسیارەکە ئەوەیە ئایا ژیانی حەقیقیی چییە، وەاڵمەکە ئەوەیە ژیانی حەقیقیی ژیانی فەیلەسوفە لە بەرامبەر ژیانی سۆفیستا ،سۆفیست کێیە؟ ئەو کەسەیە لەبەرامبەر زانستدا لەبەرامبەر ئەو خزمەتەدا کە بە کۆمەڵگە دەیکات و لە بەرامبەر بەخشینەوەی شتێکدا ،شتێکی تر وەردەگرێت؛ ئەمشتە لە سەردەمی ئێمە دەتواندرێت پارە بێت یان بێجگە لە پارە شوێن و جێگەی سیمبولیی بێت و لە بوواری رەمزیی و مەعنەویدا سەرمایەیەکی پێ کۆبکاتەوە .هەر بۆ ئەوەی بەو سەرمایە رەمزییە دواتر بتوانێت کار و کاسبییەکی تر بکات. هەر لە سەرەتاکانەوە ،ئێمە ئاگامان لە دوو هێڵ لە سیاسەت هەیە ،هێڵێکی بەخشیینەوەی بێسنورە لە دەروەی پاداشت و هەوڵدان بۆ دەسەاڵت؛ سۆفیستەکان ئەو کەسانەن قوتابییەکان رادەهێنن بۆ ئەوەی بگەن بە دەسەاڵت ،سوقرات بە رای خۆی ئەو کەسەیە قوتابیان رادەهێنێت بۆ ئەوەی بگەن بە حەقیقەت یان پرسیان بکەن کە ژیانی حەقیقیی هەمیشە شتێکە لەو الترەوە ،هەنگاوێک
دوو هێڵ لە مێژوودا کار دەکەن :هێڵێک بۆ دادپەروەریی و حەقیقەت کە هێڵی بندەستان و ستەم لێکراوانە ،بەاڵم هێڵکەی تر هێڵی دەسەاڵتە ئەوالتر بنچینەی بێ تەماحیی لەبەرامبەر تەماحی دەسەاڵتدا پەرە پێبدات! کەواتە دەتوانیین بڵێن بە شێوەیەکی گریمانەیی، دوو هێڵ لە مێژوودا کار دەکەن :هێڵێک بۆ دادپەروەریی و حەقیقەت کە هێڵی بندەستان و ستەم لێکراوانە ،بەاڵم هێڵکەی تر هێڵی دەسەاڵتە ،ئەوەی ئێمە ناسیومانە وەک سیاسەت ئەمە بووە،الی ئێمەش بەوە پێناسە کراوە کە سیاسەت بریتییە لە یاریی چۆنییەتی بە دەستەوە گرتنی دەسەاڵت و کاتێکیش دەسەاڵتت بەستەوە گرت ،چۆنیەتیی مامەڵە کردنە لە گەڵ ئەو دەسەاڵتە و بەڕێوە بردنی کۆمەڵگە و بەڕێوەبردنی خودی ژیان ،بەشێوەیەکی گشتیی ئەم دوو تەسەور و گریمانەیەی لێدروست بووە و دیارە ئەمانەش لە مێژوو دا دابڕان و پارادۆک�سی تێدا دروست بووە. ئێمە بەم هێڵەی تر کە ناومان ناوە ئەخالقیی، خەریکین لە هێڵە نا ئەخالقییەکە دەدەین؛ ئەگەرنا چەمکە ئەخالقییەکان لە واقیع دا بۆ رەخنەی سیاسەت تەواوکەر نیین. www.komelge.com
5
NO:37 -Nov 2019
ئەوەی ئاپۆ لە تیۆرەکانیدا باسی دەکات ،ئەویش لەدوایدا تیۆر داڕێژەری ئەم هێڵەیە، هێڵی دادپەروەرییە ئاپۆ ،لە پارادایمی خۆیدا جەخت لە - سیاسەتێکی ئەخالقیی دەکاتەوە ،ئێوە ئەوە چۆن خوێندنەوەی بۆ دەکەن؟ مەنسور تەیفوریی :ئەوەی ئاپۆ لە - تیۆرەکانیدا با�سی دەکات ،ئەویش لەدوایدا تیۆر داڕێژەری ئەم هێڵەیە ،هێڵی دادپەروەرییە ،واتە ئەگەر بڕۆینەوە یۆنان ئەوا ئاپۆ الی سوقرات دانیشتووە و بەاڵم الی سۆفستاییەکان دانەنییشتوە ،ئەگەر بێین لەو کۆنتێکستەدا دایبنێین بە شێوەی مێژوویی دەچێتە ناو ئەو هێڵەوە ،ئەو هێڵەش داکۆکیی لە کۆمەڵێک بەها دەکات ،داکۆکیی لە کۆمەڵێک بەهای ئینسانیی دەکات و بەهای سەرەکییەکەی دادپەروەرییە، نەک دەسەاڵت بە دەستەوە گرتن .لێرەدایە کە تیۆرەکەی ئاپۆ دەبێت جێگیر بکەیەن و لێی تێبگەین ،بە پشت بەستن بەم هێڵە مێژووییەیە کە ئاپۆ خەریکە رەخنە لە دابڕانی سیاسەت لە ئەخالق دەگرێت! رەخنە لە داڕمانی ئەخالق دەکات لە سیاسەتدا و دەبێت بەم مانایە لێی تێبگەین. دەبێت لە دەرەوەی کۆنتێکستی دیینییەوە لە ئەخالق تێبگەین ،چونکە مەفهومی ئەخالق لە کۆمەڵگەکانی ئێمە دا ،بە شێوەیەکی زۆر زۆر بنچینەیی تێکەڵی مەفاهیمی دیینیی بووە .لە کاتێکدا 6
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
مەفاهیمی دیینیی خۆیان کێشەدارن لە باری زانستییەوە ،بەو مانایە دەمەوێت بڵێم زۆر زۆر وریا بین کە تەنانەت لە تیۆری ئاپۆ-یشدا کە با�سی ئەخالق دەکەین و با�سی نزیکیی ئەخالق و سیاسەت دەکەین ،تو�شی رۆمانتیسیزم یان تێگەیشتنی دیینیی بۆ ئەخالق نەبین .ئەگەر لەدەروەی ئەو هێڵەوە سەیری بکەین ،بەریەکەوتنی دەسەاڵتخوازیی و دادپەروەریی یان دادخوازیی بکەین تو�شی رۆمانتیسیزم دەبین ،هەر چۆنێک بێت کەسانێک لە تیۆرەکانی ئاپۆ ئەوها حاڵیی بوون؟! یان تو�شی نۆستالیژیا دەبین یان دەگەڕێینەوە بۆ سەردەمێک یان سەردەم گەلی زێڕیین کە ئەوها نەبووە! یاخود ئەوەیە لەگەڵ تیۆرێکی دیینیی تێکەڵی دەکەین ،یانی مەبەستم ئەمەیە. هەر لە روانگەی ئەو شیکارییەی تۆوە، - ئایا لە تیۆری سیاسیی و فیکری سیاسییدا، ئەوەی کۆمەڵگە و دەسەاڵت پێکەوە گرێدەدات و بەڕێوەدەبات هێزە یان ئەخالقە بڕیارە کانی تێدا یەکال دەکرێتەوە؟ - هیچیان!
مەنسور تەیفوریی :دەتوانم بڵێم
بۆچیی؟ - مەنسور تەیفوریی :یەکەم ،ئێمە تیۆرییکمان هەیە بە درێژایی مێژوو ،بۆ هەر گۆڕانکارییەک لە کۆمەڵگەدا پێویستە دەسەاڵت بەدەستەوە بگریت ،ئەوسای دەسەاڵتم گرتە دەست هەر فۆڕمێک پێمخۆشە بیبەخشم بە کۆمەڵگە و هەر بەهایەک پێمخۆش بوو پێی ببەخشم؛ لە دوایدا کۆمەڵگە و ئینسانەکان بە گشتیی وەک پێدراوێک وێنە کراوە کە تۆ هەرچی پێخۆش بوو دەتوانی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
بەسەری بهێنیت! لە کاتێکدا خودی ئەو یەکەی کە ئێمە ئەوها تەسەوری دەکەین کە ئێمە هەرچی پێمان خۆشبوو دەتوانین لێیبکەین ،لە روانگەی دەسەاڵتەوە ،تایبەتمەندییەکانی ئەوها نییە، خودی ئەمەش یەکەیەکە ،پێدراوێکە وەکو مرۆڤ وەکو ژیان پڕە لە تەناقوس! هەردەم دەتوانێت لە دەستی هەر دەسەاڵتێک رابکات و لە هەر حکومەتێک زیاتر بێت و الیەنێکی زیادەی هەیە لە هەر سیستمێکدا .ئەمە الیەنێکی زیادەی هەیە لە سەر هەر سیستمێک ،بەاڵم ئەخالق دیسان دەڵێم تەنها بەو تێگەیشتنە بە موعیزە ،بە قسەی خۆش و بە چاکە و نەسیحەت و ئەو تەسەورانەی لە ئەخالق هەیە ،تەنها بەوانە ناتوانی کۆمەڵگە یەک بەڕێوەبەریت ،لە دوایدا کێشەکە بەرامبەر یەک کەوتنی ئەخالق و سیاسەت نییە بۆ من ،بۆ من بەریەک کەوتنی دوو فۆڕمە لە حکومدارییەتیی، دوو فۆڕمە لە سیاسەت .فۆڕمێک لە سیاسەت کە الی وایە بۆ دروستکردنی گۆڕانکاریی هەموو شتێک بە گرتنە دەستی دەسەاڵتدا تێدەپەڕێت، فۆڕمێکی تر کە الیوایە دەتوانین فۆڕمێکی حکومدارێتیی دابمەزرێنین کە بە حەتمیی گرتنە دەستی دەسەاڵتدا تێناپەڕێت ،دەسەاڵت تێیدا سنتراڵیزە نابێت ،تەسەور لە دەسەاڵت ئەوە نییە و تەسەور لە دەسەاڵت ژمارەی چەک و تەقەمەنیی و تانک و تۆپ و فڕۆکەوە گرێ نەدراوە. بە نموونە تەسەوری هێزی سیاسیی گەورەی ئێستای دونیا بە چییوە گرێداروە؟ بەوە گرێدراوە چەند فڕۆکەی هەیە ،چەند پاپۆڕی هەیە ،چەند کەشتیی هەیە ،دەتوانێت لێرەوە موشەک تاکۆ و چەند هەزار کیلۆمەتر بنێرێت؟ ئەمە مۆدێلێکە. ئەو هێزە تا ئێستا سیاسەتی یەکالیی کردوەتەوە، بەاڵم مەرج نییە هەمیشە ئەو یەکالیی کردبێتەوە،
وەرن ئەو هێزەی لێرەدایە رێکیبخەین و سیاسەتی پێبەکەین ،سیاسەتی ئەخالقیی ئەو هێزەش لە دڵی خۆیدا خاوەن کون و کەلەبەر و درزەکانی خۆیەتی ،بۆ نموونە بزوتنەوەکانی دژی جەنگ؛ بەرژەوەندیی دەوڵەتان ئەوە دەخوازێت کە خەڵک بچنە پشتیان و وادەزانن ئەگەر ئەو جەنگە بباتەوە ،دەوڵەتەکەی خۆی دەوڵەمەند تر دەبێت و گیرفانی پڕتر دەبێت! کەچی چەند میلیۆن خەڵک دێنە سەر شەقام و دەڵێن نا بۆ جەنگ! ئەگەر چی تۆ دەتەوێت من بە جەنگ دەوڵەمەند کەیت من نامەوێت ،شتێکی جەوهەریی تر هەیە کە لە خودی ئینساندا هەیە کە هیچ کاتێک تەسلیمی دەسەاڵت نابێت و بەڕێوە نابرێت ،النیکەم ئومێدی ،هیوای ئەو سیاسەتە یان ئەو هێڵە رزگارییدەریە کە ئێمە با�سی دەکەین،ئەوەی کە ئینسان لە هەموو حاڵەتێکدا خۆی لە ده‌سەاڵت وەربگرێتەوە. ئینسان بۆشاییەکی تێدایە کە بەهیچ دەسەاڵتێك پڕناکرێتەوە ،تۆ لە سەر ئەمە دەتوانی حیساب بکەیت و بانگی ئێمە بکەیت هەموومان ئەوانەمان هەیە و ئەو بەشەمان سیستم گرتوویەتی و ئەو شوێنە بەتاڵەمان هەیە هیی خۆمان ،وەرن ئەو هێزەی لێرەدایە رێکیبخەین و سیاسەتی پێبەکەین، ئەوەی تۆ ناوی دەنێیت سیاسەتی ئەخالقیی ،بە تەسەوری من دەتوانێت شتێکی ئەوها بێت. ئایا دەکرێت سیاسەتی ئەخالقیی بکرێت وwww.komelge.com
7
NO:37 -Nov 2019
سیاسەت و ئەخالق وەک دوو هێڵی هاوتەریب لە خزمەتکردنی کۆمەڵگەدا بەڕێوە بچن؟ مەنسور تەیفوریی :ئەگەر ئێمە - بتوانین چەمکی سیاسەت ،لە چەمکی هێز و لە دەسەاڵتداریی ،لە قەبزە کردنی دەسەاڵتداریی و دەستگرتن بە دەسەاڵتەوە و گرێدراویی بە هێز بە دەسەاڵتەوە بە فۆرسەوە ،ئەگەر بتوانین سیاسەت لەمە رزگار بکەین،ئەوا ئەو الیەنە نائەخالقییەش دەتوانێت خۆی تێدا ببینێتەوە .بەو مانایە الی من جەختەکە لەسەر سیاسەتە و رزگار کردنی خودی چەمکی سیاسەتە و ئەوەی تریشت رزگار کردوە ،بەو مانایەی تۆ بە کەرستەکانی ئەم دەشتوانیت لە سیاسەت بدەیت ،بەاڵم ئەوەی 8
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
پێویستە نەک کۆمەڵێک سۆفیی ،بەڵکو سیاسەتت پێویستە کە رزگارییدەرە! ئایا بۆچی لە دونیای کوردییدا - خاوەن رێچکەیەکی رونی سیاسیی نەبووین، ئایا دەسەاڵتی هەرێمی کوردستان لە کوێی ئەو هەسەنگاندنە سیاسییدایە کە تۆ کردت؟ مەنسور تەیفوریی :من پێوانییە - کۆمەڵگەی باشووری کوردستان ئەخالقییە، سیاسیی نییە ،یان کۆمەڵگەیەکی نا ئەخالقییە، لەبەرئەوە با جیای بکەینەوە ،هێزێک هەیە ئەم کۆمەڵگەی داگیرکردوە و کوردستان جارێکی تر داگیرکراوەتەوە بە رەسمیی! کۆمەڵێک ئینسان هەیە دەیان ناسین ،ناویان دەنێین دیکتاتۆر ،چەتە،
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
لەبەر ئەوە مادام واقیعەکە ئەمەیە ئەم هێزانە وەک هێزی نا ئەخالقیی سەیریان بکەین ،واباشترە ئێمە واقیع تربین و بێین بڵێین کۆمەڵێک گرووپی ئابووریین
مافیا ،فاشیست و دز یانی لە ناوە تەقلیدییەکانەوە تا ناوە مۆدێرنەکان ناویان بنێین هەرکەس بە پێی تێگەیشتنی خۆی ،بەاڵم دەسەاڵتێکی ستەمکار و نا دادپەروەرە! یانی ئەوەی لە دوایدا روودەدات هیچ پەیوەندییەکەی بە سیاسەتەوە نییە ،باسەکە ئەوەیە ئەگەر ئەوان ئەمەمان بەسیاستە پێ بفرۆشن ،ئەمە هیچ پەیوەندییەکەی بە سیاسەتەوە نییە؛ کۆمەڵێک کەسن ،هێزێکی عەسکەرییان بەدەستەوەیە ،بەم هێزە عەسکەرییە کۆمەڵێک بەرژەوەندیی تەنیا ئابووریی بەڕێوەدەبەن هیچیتر، هیچیتر نییە و ئەم هێزانە هیچ نیین! تەنانەت بییر لە هەژمونی سەرمایەیەیەکی رەمزیی کاپیتاڵیش ناکەنەوە کۆی بکەنەوە ،هیچ ئەوانە نییە .لەبەر
ئەوە مادام واقیعەکە ئەمەیە ئەم هێزانە وەک هێزی نا ئەخالقیی سەیریان بکەین واباشترە ئێمە واقیع تربین و بێین بڵێین کۆمەڵێک گرووپی ئابووریی-ن، دەزانیین چی لێبکەین و لەدواییدا دەزانین چۆن رەخنەی لێبگرین ،بەاڵم کە دەڵێین ئەمە هێزێکی نا ئەخالقییە نازانین چۆن رەخنەی لێبگرین و نازانین بە پشتیوانیی چی رەخنەی لێبگرین و لە دواییدا نسبییەتێک لە ئەخالقدا هەیە و بە پشتیوانی چی رەخنەی لێدەگریت و واباشترە بە ناوە راستەقینەکەی خۆی بانگی بکەین ،ئیتر دوای بە چی رەخنەی لێدەگرین ،ئەوا ئەوە دەمێنێتەوە.
www.komelge.com
9
NO:37 -Nov 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ڕاپۆرت
«سیاسەتکردن لەدەرەوەی ئەخالق جگە لەنەهامەتیی هیچی تری بەدوادا نایەت»
ئا:ئاسۆ جه‌وهه‌ر
نووسەر و ئەکادیمیستە سیاسییەکان رایدەگەیەنن:لە روی فیکرییەوە بە مانا زانستییەکەی سیاسەتێک فۆڕمەڵە نەبووە کە کار بۆ دونیای کوردیی بکا .هەتا بۆ ئەوەی ئەخالق بۆ سیاسەتیش بەگەڕێتەوە، بەمانا زانستیی و ئەخالقییەکەی دەبێ النیکەم پێناسەی سیاسەت بکرێتەوە و گۆڕنکاریی لە پەروەردەی نەوەکاندا بکرێت لە خوارەوە بۆ سەرەوە هەتا کۆمەڵێک بەها جێگیر بکرێن. لەبنەڕەتدا دەکەنەوە: جەختیش سیاسەت و ئەخالق دووانەیەکن هەرگیز بێ یەکتر چاکە و سود و قازانجی گشییتان لێ ناکەوێتەوە .ئەو بێ دەنگیی و ملشۆڕییەی ئەم دەسەاڵتە پڕۆکسییە ئیقلیمییەی ئەمڕۆی کوردستانی عیراق لەبەرامبەر دەستدرێژیی و تەحەدای دەوڵەتی تورکیادا هەیەتی ،هەرگیز ناچێتە خانەی سیاسەتکردنەوە. 10
www.komelge.com
هۆشیار عەبدواڵ ،ئەندامی پارملانی عێراق، ئاماژە بۆ ئەوە دەکات ،ئەگەر سیاسەت کردەیەکی بااڵ بێت بۆ ئیدارەدانی کۆمەڵگە و لە پێناو بەرجەستەکردنی چاکەی گشتیی ،ئەوا بێگومان ئەوکاتە دەشبێتە کردەیەکی ئەخالقیی بااڵ و هیچ جولەیەکی سیاسیی خاڵی نابێت، لە بەها ئەخالقییەکان .هەروەها ئەگەر ئەو پێناسە تەقلیدییە سلبییەش بێت کە سیاسەت هونەری درۆکردنە! ئەوکاتە بێگومان کردەیەکی پراگماتیکییە کە خاڵییە لە بەها ئەخالقییەکان. هۆشیار ،ئەوەدەخاتەروو کە سیاسەتیی ئێمە لە ژێر کاریگەریی دراوسێکانیدا بووە ،لە رووی فیکرییشەوە سیاسەتێک فۆڕمەڵە نەبووە ،کار بۆ دونیای کوردیی بکات؟! ئەو ،بۆ ئازادیی کۆمەڵگە دوا :بە دیدی من
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
سیاسەت لە دونیای کوردییدا کاردانەوەبووە، نەک پرۆسەیەکی سروشتیی ئاسایی ،کاریگەر بووە بە جموجۆڵی ئەویتر .نەک لەم سەردەمە لە سەردەمەکانی تریشدا ،سیاسەت وەک کردەیەکی سەربەخۆی کوردیی دور لە کاریگەر بوون بە دەوربەر بونی نییە .بڕوانە بیستەکانی سەدەی رابردو بە ئاشکرا کاریگەر بوون بە فیکری دیینیی و مەزهەبیی و عەشایەریی دەبینی ،لە دوای شەست و حەفتاکانی سەدەی رابردو سیاسەتی کوردیی بەتەواویی لە ژێر کاریگەریی عروبەی عەرەبییدایە... لە روی فیکرییەوە بە مانا زانستییەکەی هەتا ئێستا سیاسەتێک فۆڕمەڵە نەبووە کە کار بۆ دونیای کوردیی بکات ،دور لە بارگاویی بوون . وتی�شی :سیاسەت ئەگەر هونەری باش بەڕێوەبردنی واڵت بێت ،پەیوەندی بە ئیدارەدانی ژیانی خەڵک لە شارەدا هەیە ،بە دیدی من سیاسەتی کوردیی هەتا ئێستا عەقڵیەتی شاخی تێنەپەڕاندوە، هەر بۆیە لە بونیادنان و ئاوەدانکردنەوەدا هەتا ئێستا دەستەوەسانە . ئەو ئەندامەی پارملانی عێراق ،جەخت لەوەدەکاتەوە :بۆ ئەوەی ئەخالق بۆ سیاسەت بەگەڕێتەوە ،دەبێ النیکەم دوو هەنگاوی بونیادیی بنرێت :یەکەمیان پێناسەی سیاسەت بکرێتەوە، بەمانا زانستیی و ئەخالقییەکەی ،لە هەنگاوی دووەمدا پێویستمان بە گۆڕینە لە پەروەردەدا، واتا هەتا لە حەلقەکانی خوارەوە بۆ سەرەوە لە پەروەردەی نەوەکاندا کۆمەڵێک بەها جێگیر نەکرێن ،هەتا تاکێک نەیەتە کایەوە کە راستگۆیی بە کردەیەکی ئینسانی بااڵ و درۆ بە کارێکی دزێو نەزانێ ناتوانین ئەمە بکەین . هۆشیار عەبدواڵ ،هێما بۆ ئەوەیش دەکات: گرنگە سیاسەت رون بێت ،ئەمەش دوو ئاستی
هەموو جوڵەیەکی مرۆڤ سیاسەتە ،بەاڵم سیاسەتی گشتیی کە پرۆسەی بەڕێوەبردنی دەوڵەتە لە بەرەنجامی کردەی تاکەکان پێک دێت هەیە ئاستێکی جوزئیی ،ئاستێکی گشتیی .یەکەمیان وێنە گەورەکە تەواو دەکا ،واتا هەموو مرۆڤێک لە جوڵەیدا لەگەڵ باوکی و دایکی ،منداڵەکانی مامۆستاکەی سیاسەت دەکا ،واتا هەموو جوڵەیەکی مرۆڤ سیاسەتە ،بەاڵم سیاسەتی گشتیی کە پرۆسەی بەڕێوەبردنی دەوڵەتە لە بەرەنجامی کردەی تاکەکان پێک دێت ،ناتوانی سیاسەتێکت هەبێت بەسترابێتەوە بە ئەخالقەوە ئەگەر تاکەکانی کۆمەڵگە خۆیان مانا نەدەن بە بەها ئەخالقییەکان .لە خۆڕا نییە لە دونیای دێمۆکراتییدا ئەوەی درۆیەکی لێ سپیی ببێتەوە ژیانی سیاسیی کۆتایی دێت ،بەاڵم لە دونیای ئێمەدا هەن بە شانازییەوە دەڵێن ئێمە درۆزن نیین ،درۆ زانیین. بەشێک لە نووسەرانی بواری سیاسیی، لەوەدەدوێن کە لەبنەڕەتدا سیاسەت و ئەخالق دووانەیەکن و بێ یەکتر چاکە و سود و قازانجی گشییتان لێ ناکەوێتەوە. www.komelge.com
11
NO:37 -Nov 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دونیای سیاسەت پەیوەندی راستەوخۆی بە فیکر و فەلسەفەی سیاسییەوە ئازاد مەالنەبیی ،نووسەر ،بە ئازادیی کۆمەڵگەی راگەیاند :سیاسەت لە کورتتریین و سادەترین پێناسەیدا ،بریتییە لە کردارێک ،یاخود هەنگاوێک لەپێناوی سود و قازانج و چاکەی گشتییدا ئەنجام دەدرێت .لەبنەڕەتدا سیاسەت و ئەخالق دووانەیەکن هەرگیز بێ یەکتر چاکە و سود و قازانجی گشییتان لێ ناکەوێتەوە .ئەو بێ دەنگیی و ملشۆڕییەی ئەم دەسەاڵتە پڕۆکسییە ئیقلیمییەی ئەمڕۆی کوردستانی عیراق لەبەرامبەر دەستدرێژیی و تەعەدای دەوڵەتی تورکیادا هەیەتی ،هەرگیز ناچێتە خانەی سیاسەتکردنەوە، چونکە مامەڵەی ئەمڕۆی تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عیراق ،لەسەر بنەمای ئاغا و نۆکەر و سەردەست و ژێردەستەیە. ئازاد ،وتی�شی :هۆکاری سەرەکیی دروستبوونی ئەم جۆرە مامەڵەکردنەیش لەنێوان تورکیا و هەرێمدا ،دەگەڕێتەوە بۆ خۆپەرستیی سیاسیی دەسەاڵتدارانی هەرێم .نیشانەی سەرەکیی خۆپەرستییش ئەوەیە کە خود لەو پڕۆسەیەدا دەبێتە خولگەی پەرستن ،لێرەشەوە پەیوەندییەکانی بە بەرژەوەندیی گشتیی و کۆمەڵگەوە دەپچرێت! هۆکارەکە ئەوەیە کە دەسەاڵتدارانی هەرێم ،لە دەالقەی بەرژەوەندییە شەخصییەکانی خۆیانەوە بۆ دونیای سیاسەت 12
www.komelge.com
هەیە ،ئاخر سیاسەت هونەری بەدەستهێنانی زۆرترین سود و قازانجی گشتییە و سیاسەتکردن دەڕوانن .بێ هەڵوێستیی و ملشۆڕیی حکومەتی هەرێم لەبەرامبەر تەعەدا و دەستدرێژییەکانی تورکیادا و بێدەنگبوون لەبەرامبەر کوشتنی هاونیشتیمانییانی مەدەنیی و بێگوناح ،لەالیەن ئەو دەوڵەتەوە سیاسەت و سیاسەتکردن نییە ،بەڵکو سوکایەتییکردنە بە سیاسەت. ئەو ،ئەوەشدەخاتەڕوو کە «دونیای سیاسەت پەیوەندی راستەوخۆی بە فیکر و فەلسەفەی سیاسییەوە هەیە ،ئاخر سیاسەت هونەری بەدەستهێنانی زۆرترین سود و قازانجی گشتییە، بە کەمترین زەرەر و زیان .من وەک خۆم جگە لەم هەرێمی کوردستانە ،لە هیچ شوێنێکی دونیادا ئەوەم بەدی نەکردووە کەسانێک خەریکی سیاسەتکردن بن کە لە فیکر و فەلسەفەی سیاسییدا بەتاڵ و حەتاڵ بن! دەسەاڵتدارە سیاسییەکانی کوردستانی عیراق بە زۆرترین زیان نەیانتوانیووە کەمترین سود و قازانجی گشتیی بەدەستبهێنن ،کەچی کۆمەڵگەش لەسایەیاندا بووەتە زەلکاو و رۆژ
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
سیاسەتکردن لەدەرەوەی چوارچێوەی ئەخالقدا، بە تایبەت ئەخالقی
دەکەن کە ثیۆری جیاواز بۆ فیکری سیاسیی و پراکتیکی سیاسیی هەیە و سیاسەت بۆ گرتنە دەستی دەسەاڵتە .وەک ئەوەی لە هەرێمی کوردستاندا دەبینرێت زیاتر هێز بەکاردەهێندرێت لە یەکالکردنەوەی کێشەکاندا ،زیاتر بییر لەوە دەکرێتەوە کە هێزت هەبێت نەک ئەخالق.
نیشتیمانیی و ئینسانیی، جگە لەنەهامەتیی! هیچیتری بەدوادا نایەت. بەڕۆژ ژیانکردن تیایدا قورستر و زەحمەتر دەبێت! بەتاڵیی سیاسییەکانی کورد لە فیکر و فەلسەفەی سیاسیی ،بووەتە هۆی شکاندنی شەرمی سیاسییان. هەربۆیەش لە دونیای سیاسەتکردندا خاوەنی رێچکەیەکی سیاسیی دیاریکراونیین و بەردەوامیش کۆمەڵگە لە هەڵەیەکی ستراتیژییەوە ،بەهەڵەیەکی ستراتیژییتر دەسپێرن». ئازاد مەال نەبیی ،جەخت لەوە دەکاتەوە: لە راستییدا ئەخالق و سیاسەت دوانەیەکی لێکدانەبڕاون ،سیاسەتکردن لەدەرەوەی چوارچێوەی ئەخالقدا ،بە تایبەت ئەخالقی نیشتیمانیی و ئینسانیی ،جگە لەنەهامەتیی! هیچیتری بەدوادا نایەت .ئەوە جگە لەوەی هەر سیاسییەک ،سیاسەتی لەدەرەوەی ئەخالقدا کردبێت ،لە ڕیسوابوون و شەرمەزاریی زیاتر هیچیتری بۆ نەماوەتەوە و نموونەی ئەو سیاسییە ریسوایانەیش زۆر زۆرن لەمێژوو دا. هەروەها کەسانی ئەکادیمیست روانینێکی تریان بۆ ئەخالقی سیاسیی هەیە ،ئاماژە بۆ ئەوە
رێبوار رەوف ساڵح ،خوێندکاری دکتۆرا _ زانکۆی کامبرجی بریتانیا ،ئەو ،تێگەیشتنی بۆ سیاسەت بریتییە لە کۆمەڵێک بەرنامە و چاالکیی کە گرووپێک یان پارتێک ئەنجامی دەدات بۆ گرتنە دەستی دەسەاڵت ،جا ئیدی ئەو دەسەاڵتە لە ناوچەیەکی دیاری کراو بێت یان هەرێمێک یان واڵتێک. رێبوار ،بۆ ئازادیی کۆمەڵگە ،دوو ثیۆری سیاسیی شیدەکاتەوە :لەسەر ئەخالق لە سیاسەت و حوکومڕانییدا ،دەتوانین پشت بە دوو ثیۆریی (تیۆر) جیاواز ببەستین .یەکەم ثیۆریی ریالیزم، دووەم ثیۆریی لیبرالیزم .هەرچەند ئەم دوو ثیۆرە زیاترپەیوەستنبەپەیوەندییەنێودەوڵەتییەکانەوە، بەاڵم دەتوانین بیبەستین بەم ئارگومێنتەشەوە. بۆ نموونە ریالیزم دەڵێت هێز رۆڵ دەبینێت لە بریاردان و زاڵ بووندا .واتا بۆ ئەوەی زاڵ بیت و بڕیارت کاریگەریی هەبێت دەبێت بەردەوام هێزت www.komelge.com
13
NO:37 -Nov 2019
بێگومان دەبێت لە سیاسەتدا ئەخالق رەچاو بکرێت ،بەاڵم لە راستییدا لە کاتی هەبونی دەسەاڵتدا زۆرێک لە سیاسیی و سەرکردەکان ئەم بۆچونەیان دەگۆڕدرێت، ئەگەر چی لە سەرەتاشدا بانگەشەی ئازادیی و دیمۆکراسیی دەکەن هەبێت ،واتا لەم حاڵەتەدا بۆ ئەوەی دەسەاڵت و بڕیارت البێت بییر لە بەکارهێنانی هێز دەکەیتەوە. لە بەرامبەری ئەمەشدا ثیۆری لیبرالیزم کەمتر جەخت لەسەر بەکارهێنانی هێز دەکاتەوە ،لە بری ئەمە زیاتر بییر لە رێگەی دێمۆکراسیی و دامەزراوەکان و رێگەکانی دیکەی مەدەنیی دەکاتەوە بو بەدەستهێنانی دەسەاڵت و بڕیاردان .کەواتە تا لە ریالیزم نزیک ببینەوە ،هێز دەبینین ،تا لە لیبرالیزم نزیک بینەوە ئازادیی دەبینین .ئەوەی پەیوەستە بە ئەخالقیشەوە ،زیاتر لە لیبرالیزمدا دەیبینین، چونکە بەکارهێنانی هێز بەبێ هەبوونی کاریگەریی دامەزراوەی یاسایی لە ئەخالق داتدەبڕێت. ئەو خوێندکارەی زانستە سیاسییەکان ،جەخت لەوەدەکاتەوە :ئەوەی لە هەرێمی کوردستاندا 14
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دەبینرێت زیاتر لە ریالیزمەوە نزیکە ،واتە زیاتر هێز بەکاردەهێندرێت لە یەکالکردنەوەی کێشەکاندا، باشتریین بەڵگەش بۆ ئەمە ئەوەیە کە تا ئێستا هێز لە دەستی دەستە و تاقم و حزبدایە ،نەک حکومەت .لە هەرێمی کوردستاندا زیاتر بییر لەوە دەکرێتەوە کە هێزت هەبێت نەک ئەخالق ،واتا زیاتر ماکیاڤیلییانە بییر دەکەنەوە ،چونکە ‹نیکۆلۆ ماکیاڤیلی› پێی وایە کە ئەگەر دەسەاڵتدار دوو بژاردەی هەبوو لە نێوان ئەوەی کە ترسێنەر بێت یان خۆشەویست ،ئەوا ترسێنەر بێت باشترە. ئەم پرانسیپەی ماکیاڤیلی بۆ سەرکردەی کورد و دەسەاڵتدارەکانی هەرێمیش راستە ،چونکە زیاتر بییر لە بەکارهێنانی هێز و ترس دەکەنەوە تاکو بەکارهێنانی یاساو ئازادیی ،کەوابێت کەمتر ئەخالقی سیاسیی رەچاو دەکرێت ،بە تایبەت لە کیشە هەنوکەیی و سەرەکییەکانی ناوخۆی هەرێم و ئەو کێشانە�شی کە پەیوەستن بە واڵتە هەرێمییەکانیشەوە. ئەو ،دەڵێت :بێگومان دەبێت لە سیاسەتدا ئەخالق رەچاو بکرێت ،بەاڵم لە راستییدا لە کاتی هەبونی دەسەاڵتدا زۆرێک لە سیاسیی و سەرکردەکان ئەم بۆچونەیان دەگۆڕدرێت، ئەگەر چی لە سەرەتاشدا بانگەشەی ئازادیی و دیمۆکراسیی دەکەن ،ئەم دییاریدەیەش بە تایبەت بۆ واڵتە دواکەوتووەکان یان واڵتانی جیهای سێیەم زۆر ڕاستە ،کوردستانیس بە داخەوە خۆی لەو چوارچیوەیەدا دەبینێتەوە .هەر کاتێکیش دێینە سەر ئەزمونی هەرێمی کوردستان ئەوا هەندێک پێیان وایە لە هەریمدا نەک هەر فیکری سیاسیی بوونی نییە ،بگرە پارت و کە�سی سیاسییش بوونی نییە ،بەڵکو ئەوەی هەیە چەند دەستە و تاقمێکی خاوەن هێز و نفوس و چەکن و هەرچی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
لەبەرژەوەندیی خۆیان بێت ئەوە دەکەن. رێبوار ،دەربارەی لەشکرکێ�شی و داگیرکارییەکانی تورکیا بۆسەر هەرێمی کوردستان دواو ئەوە دەخاتەڕوو :مەسەلەی هێرشەکانی تورکیا دیسان رامان دەکێشیت بۆ ثیۆری رییالیزم، واتە لە زیادکردنی هێز ،هەروەها پاراستنی هێزیش. بۆ نمونە لە هەرێمدا حکومەتی هەرێم یان باشترە بڵێین پارتێک -چونکە لە هەرێمدا حکومەت دەزگایەکی زۆر کارتۆنییە -هەوڵ دەدات ئەو هێزەی کە لە هەرێمدا هەیە بۆ خۆی پاوان بکات ،کەواتە دەیەوێت خاک و خەڵک و سەروەتەکەی لەژێر دەسەاڵتی خۆیدا بێت .بۆیە هەبوون و کاریگەریی و نفو�سی هیزێکی دیکە کە جێگە لەقکەر بێت ،بۆ ئەو بە ترس دەبینێت لەسەر خۆی ،بە تایبەت ئەگەر ئەو هێزە لەدەرەوەی سنوری هەرێمەوە هاتبێتن و لە ملمالنێدا بن لەگەڵ دەوڵەتی تورکیا .بۆیە لەم حاڵەتەدا بێدەنگ دەبن لە هاتنی هیزی بیانیی و بگرە هاوکاری�شی دەکەن بۆ ئەوەی دەسەاڵت لەدەستی خۆیان بمێنێتەوەو نەشکەوێتە بەر مەترسیی .خۆ ئەم کردەوە قێزەونە نەک هەر بەرامبەر هیزێکی کوردیی پارچەیەکی دیکەی کوردستان ،بگرە هێزادەسەاڵتدارەکانی هەرێم دژی یەکتیریش هەر هەمان میثۆدیان بەکار هێنا و دەستی رژێمە بیانییەکان و دوژمنەکان دەگرن دژی یەکتر ،بە دڵنیاییشەوە ئەم جۆرە کردارانە دورە لە ئەخالقی مرۆیی و تەنانەت سیاسییشەوە. ئەو خوێندکارەی زانستی سیاسیی ،هێما بۆئەویشدەکات ،باشترە لیرەدا ئەوە بوترێت کە هێزە کوردییەکان چی لە هەرێم بێت یان لە کوردستانی گەورە پێویستە هەمئاهەنگی هەبێت لە نێوانییاندا ،چونکە هەمئاهەنگی و تەبایی زیاتر بەهێزیان دەکات و ئەخالق زیاتر رەچاو دەکەن
بوونی هەمئاهەنگی و هاوکاریی یەکتر واش دەکات کە ئەو کات سنور و دەسەاڵتی یەکتر بزانن و زیاتر کارەکانییان بە شێوەی دامەزراوەیی و فەرمیی راپەڕێنن .دەکرێت کە ئەو پەیوەندییە جیاوازانەی کە پارتە کوردییەکان هەیانە لەگەڵ دەوڵەتانی دراوسێ، بیکەن بە خاڵی بەهێز بۆ ملمالنێیان بەرامبەر بە یەکتر ،لە هامانکاتیشدا کاریگەریی هێزە داگیرکەرەکان کەمتر دەکاتەوە .بوونی هەمئاهەنگی و هاوکاریی یەکتر واش دەکات کە ئەو کات سنور و دەسەاڵتی یەکتر بزانن و زیاتر کارەکانییان بە شێوەی دامەزراوەیی و فەرمیی راپەڕێنن .دەکرێت کە ئەو پەیوەندییە جیاوازانەی کە پارتە کوردییەکان هەیانە لەگەڵ دەوڵەتانی دراو�سێ ،بیکەن بە خاڵی بەهێز بۆ ملمالنێیان لەگەڵ داگیرکەرە جیاوازەکان ،بۆ نمونە ئەگەر پەیوەندی www.komelge.com
15
NO:37 -Nov 2019
بیانوهێنانەوەی هەبونی هێزو گرووپی کوردانی باکور لە سنور بۆ چاوپۆشی کردن یاخود تەنانەت هاوکاریی کردنیش بۆ هێزی تورکیا بیانویەکی گونجاو نییە، چونکە هەر لەسەردەمی عوسمانییەکانەوە هێز بەرامبەر بە کورد بەکار هێنراوە و بەردەوام واڵتان هەڵیانداوە دەسەاڵت و هەیمەنەیان بەسەر زۆرترین ناوچەی کوردییدا هەبێت با�شی پارتیی دیمۆکرات هەبێت لەگەڵ تورکیا ئەوە دەتوانێت بۆ سودی هەرێم بێت نەک بۆ خودی پارتیی ،ئەگەر پەیوەندی باش هەبێت لە نێوان یەکێتیی و ئێران ئەوا باشترە بۆ سودی هەرێم بێت نەوەک بۆ خودی یەکێتیی ،بە هەمان شێوە ئەمە دەکرێت بۆ کوردانی ناوچەکانی دیکەش جیبەجێ بکرێت .چونکە کاتێک هێزە داگیرکەرەکان بییر 16
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
لە بەهێز بونی یەکێتیی یان پارتیی یان هەر هێزیکی دیکەی کوردیی دەکەنەوە ،ئەوا ئەو کاتە بۆ سود و بەرژەوەندیی واڵتانی خۆیان باکاری دەهێنن نەک بۆ سودی میلەتی کورد .بۆ نمونە ئەگەر ئەم شێوە لە هەمئاهەنگی هەبێت ئەوا ئەو کاتە گفتوگۆش دەبێت لە نێوان هێزە کوردییە کاریگەرەکان ،ئەو کاتەش هیزە کوردییەکانی باکور و رۆژهەاڵت و رۆژاواش ڕێز لە دەسەاڵتی فەرمیی هەرێم دەگرن لە چوارچێوەی دەسەاڵتی فەرمییدا و هەرێمیش بەهێزتر دەکەن دژ بە دەوڵەتانی دراو�سێ. ئەو لەوەیشدەوێت کە»بیانوهێنانەوەی هەبونی هێزو گرووپی کوردانی باکور لە سنور بۆ چاوپۆ�شی کردن یاخود تەنانەت هاوکاریی کردنیش بۆ هێزی تورکیا بیانویەکی گونجاو نییە ،چونکە هەر لەسەردەمی عوسمانییەکانەوە هێز بەرامبەر بە کورد بەکار هێنراوە و بەردەوام واڵتان هەڵیانداوە دەسەاڵت و هەیمەنەیان بەسەر زۆرترین ناوچەی کوردییدا هەبێت ،شەرعییەتدانیش بەم لەشکرکێشییە کارێکی ترسنۆکانەیە و دورە لە بەهای ئەخالقیی». رێبوار رەوف ،لە درێژەی لێدوانەکەیدا وتی�شی: لە جیاتی ئەمە هێزە کوردییە جیاوازەکان لەسەر ئاستی کوردستانی گەورە دەبێت هەمئاهەنگ بن و بییر لە ملشکاندنی یەکتر نەکەنەوە .پێویستە هەم هێزە کوردییەکانی دەرەوەی هەرێم بییر لە پاراستنی ئەزمونی هەرێم بکەنەوە و گەشەی پێبدەن، هەم هێزەکانی هەرێمیش بییر لە پاوانخوازیی و دەسەاڵتی ماکیاڤیالنە نەکەنەوە دژ بە خودی کورد خۆی ،چی لە ناوخۆی هەرێم بێت یان کوردانی پارچەکانی دیکە ،ئەمەش وا دەکات کە کورد کاریگەرتر و بەهێزتر بێت دژ بە دەوڵەتانی دراو�سێ.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
وتـــار
ڕۆژێك له ڕۆژانی ڕۆژاڤا
تەواو نەکرد ،دوای داگیرکردنی ئەفرین لەالیەن تورکیاوە ئێمە هاتینە کۆبانێ و نها لەوێ لە ناوەندی ژنۆلۆژیی هەرێمی فورات کار دەکەم. دیجلە حەیدەر له كرمانجییه‌وه :فه‌رهاد چۆمانی
ناوی من دیجلە حەیدەرە ،ئەز لە ئەفرین لەدایکبوومە ،تەمەنم ٢٨ساڵە .ساڵی ٢٠١٢پۆلی ١٢م تەواو کرد و لە زانینگەی حەلەب لە بە�شی ماف خۆم تۆمار کرد ،بەاڵم لەبەر ڕەو�شی شۆڕش و شەڕ نەمتوانی بخوێنم .ساڵی ٢٠١٢من چوومە گروپی زمانی کوردی و خۆم فێری کوردی کرد ،لە دوای ئەوە کاری مامۆستایەتی زمانی کوردیم کرد. ساڵی ٢٠١٥زانینگە لە کانتۆنی ئەفرین کرایەوە و لە ساڵی دواتر دەستم بە خوێندنی وێژەی کوردی کرد لە زانینگەی ئەفرین .من ساڵی دووەمم بوو لە زانینگە دیسان لەبەر ڕەو�شی شەڕ خوێندنم
ئەمڕۆ سلێمان نەیهێشت پشووێک بدەین، زۆر ماندوو بووبووم ،دەمگوت کاتژمێرێکی دیش دەخەوم ،وەلێ بەردەوام دەنگی سلێمان دەهات و وەها دەنگی دەهاتە بەر گوێم وەک ئەوەی بەو بەیانییە زووە بیەوێت بچێتە دەرەوە و ڕەگەڵ هاوڕێکانی بکەوێت .چونکە لە گوند وابوو مندااڵن سپێدان زوو لە کۆاڵن لێک کۆدەبنەوە و دەست بە داڕشتنی پالنی ئەو ڕۆژەیان دەکەن .لە کاتی خوێندنیش دەچوونە خوێندگەکەیان .بەاڵم هەر وەک کاران لەنێو کۆاڵنەکاندا بازبازێنیان بوو و یارییان دەکرد .دەتگوت قەت ماندوو نابن ،چونکە هەمیشە زیندوو و چاالک بوون .لەبەر ئەوەی دەرەوە زۆر سارد بوو و چلەی زستان بوو دایکم نەیدەویست بچێتە دەرەوە .دوا جار دایکمان ڕازی کرد تەنیا چەند دەقیقەیەک بێتە دەرەوە و www.komelge.com
17
NO:37 -Nov 2019
بگەڕێتەوە .بەاڵم وەک هەموو ڕۆژانی تر سلێمان فێڵی لە دایکم کرد و چەند دەقیقەکەی ئەو بوونە کاتژمێرێک و زیاتریش .بەو گەنگەشەیەی نێوان سلێمان و دایکم من و هەردوو خوشکەکەم؛ بێریڤان و ئۆریڤان وەئاگا هاتینەوە .بێریڤان بە دوو ساڵ لە من گەورەتر بوو ،ئۆریڤانیش چوارساڵ لە من بچووکتر بوو .ئێمە لەنێو ماڵباتی خۆماندا پەیوەندییەکی مکۆم و بەهێزمان هەبوو ،بە تایبەت لە نێوان دایکم و هەر�سێ خوشکەکان .زۆر جار دادەنیشتین و هەگبەمان بۆ یەکتر هەڵدەڕشت. هەندێکجاریش تووڕە دەبووین ،بەاڵم دایکم هەمیشە دەیەویست بە دڵە عەزیزەکەی خۆی، بە خۆشەویستی و هێزی خۆیەوە ،بە هەموو هێزی خۆیەوە کۆمان بکاتەوە. دایکم وەک ژنێکی کورد کە لە ڕۆژاڤا (لە عەفرین) لەدایک بووە و گەورە بووە ،زۆر شتی تێدا ئەزموون کردووە ،هاوشێوەی هەر ژنێکی دیکە کە لەنێو کۆمەڵگەیەکی زایەندپەرست (نێرپەرست ،سێکسیست) دایکم لە تێکۆشان دابوو لە هەمبەر باوکم ،ئەگەرچی سەرکەوتووش نەبوو ،وەلێ زۆر پێداگر بوو .ئەو تەنیا �سێ پۆلی خوێندنگەی سەرەتایی خوێندبوو ،چونکە ئەو سەردەمە کچیان زۆر نەدەناردە بەر خوێندن. ئەمەش بووبووە حەسرەتێک و لە دڵی دایکمدا مابوویەوە ،قەستی بوو ئەو حەسرەتەی خۆی لە ئێمە بەجێ بهێنێت .بۆیە بەردەوام هانی خوێندن و چوونە خوێندگەی دەداین. دوو ڕۆژ بوو لە جزیرەوە گەیشتبوومە عەفرین ،دوو ڕۆژ بوو لەسەر بالیفەکەم پاڵم دەدایەوە .کەشوهەوای عەفرین زۆر خۆش بوو، لەالیەک چیای لێلوون و دەچی جوومێ لەپاڵ یەک بوون و لەالیەکی تریشەوە چیای هاوەر و دەشتی 18
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
درەختە زەیتوونەکان دەشت و زەوی و پێوارەکانی بە ڕەنگە سەوزەکانی خۆیان خەماڵندبوو ،بۆیە درەختی زەیتوون بۆ هەمووان بووبووە سیمبولی ژیان، وەک درەختێکی زۆر پیرۆز سەیر دەکرا. حەمقێ بوونە ئەڤینداری ژیان. درەختە زەیتوونەکان دەشت و زەوی و پێوارەکانی بە ڕەنگە سەوزەکانی خۆیان خەماڵندبوو ،بۆیە درەختی زەیتوون بۆ هەمووان بووبووە سیمبولی ژیان ،وەک درەختێکی زۆر پیرۆز سەیر دەکرا ،دەکارم بێژم درەختی زەیتوون پێودانگی ژیان بوو بۆ عەفرینییەکان .وەلێ لە جزیر و کۆبانێ زیاتر گەنم بوو .چونکە ئەردنیگاری و جوگرافیای ئەوان دەران زۆر جودا بوو ،زۆربەی زەوییەکان ڕووتەن بوون و زیاتر گەنم و جۆ دەچێنران .دراو�سێ و خزمان دەهاتنە سەردانمان، چونکە هەر کاتێک کەسێک چووبایەتە شوێنێکی دوور و هاتبایەوە دەبوو سەردانێ وی/وێ بکرێت. دوای ئەوەی بەرچاییمان خوارد ،پوورم و ئامینەی کچی هاتن .ئامینە وەک خوشکی گەورەی ئێمە وابوو ،زۆر خۆشمان دەویست .ئامینە لە گەڕەکێکی حەلەب ،کە دانیشتوانەکەی هەمووی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
زۆربەی ئێواران لەسەر بان دادەنیشتین و چاییمان دەخواردەوە .هەندێک جاریش کچانی گەڕەک لێک کۆدەبووینەوە و ئەو ئێوارەیەمان وەک شەوجەم بەڕێ دەکرد. عەرەب بوون گەورە بووبوو .لەبەر ئەوە کەمێک لە کولتووریی کوردی هەڵبڕا بوو .بەاڵم لەگەڵ دەستپێکی شۆڕ�شی ڕۆژاڤا هاتە مااڵ ژن و کەم کەمە گۆڕانکاریی بەسەر کەسێتیدا هات .زۆربەی ئێواران لەسەر بان دادەنیشتین و چاییمان دەخواردەوە .هەندێک جاریش کچانی گەڕەک لێک کۆدەبووینەوە و ئەو ئێوارەیەمان وەک شەوجەم بەڕێ دەکرد( .شەوجەمم لە هەمبەر وشەی şevbêrkی کورمانجی بەکارهێناوە .بە مانای ئەو دانیشتن و جەمگرتنەی شەوانە دێت ،خەڵکی لێک کۆدەبوونەوە و دەردەدڵی و باس و خوا�سی ڕۆژ و ڕۆژگاریان دەکرد .مەجلی�سی شەوانە). پڕبوون لە یادەوەری و سەربووردە و هەندێک جار ئەو یادەوەرییانە ئێشێکیان دەخستە سەر دڵمان ،هەندێک جاریش کۆڕەکەمانیان پڕ خەندە و قاقا دەکرد .بەاڵم ئەو ئێوارە و شەوانەی کە ئاسمانەکانیان بە ئەستێرە و هیوا خەمڵی بوو هەرگیز لەبیر ناکرێن. زۆرم بیری گوندەکەمان کردبوو ،دەمگوت دوای
ئەوەی کەمێک پشووم دا دەچمە سەر ڕێگەی گوند پیاسەیەک دەکەم .گوندی ئێمە قەنتەری سەر بە مابەتا بوو .لەسەر تەپۆڵکەیەک دروست کرابوو، بۆیە کاتێک بەنێو گونددا دەڕۆیشتی لە دەوروبەری خۆی هەموو چیا و دەشت و گوندەکانی دیکەت دەبینین .سروشتێکی زۆر جوان و بەدەو خۆی لێ وەرپێچا بوو. دوای ئەوەی میوانەکانمان ڕۆیشتن ،دایکم دەستی بە ئامادەکردنی نانی نیوەڕۆ کرد .من و خوشکەکانیشم قسەمان دەکردن ،بۆم با�سی چوون و هاتنم دەکرد ،هەروەها چۆن کارەکانی خۆمان ڕێکخستن ئاوا قسەمان دەکرد .تا ئەو کاتەی کاتژمێر بووە نزیکەی چوار ،هەراوزەنای مندااڵن کۆاڵنەکانی دێیان تژە کردبوو .هەندێک جار قیژەیەکیان دەکرد و بەدوای یەکتر ڕایان دەکرد ،هەندێک جاریش لە دەوری یەک کۆدەبوونەوە و کەنینێکی خۆ�شی مینا میوزیک لە کۆاڵن باڵودەبووەوە .وەلێ لەناکاو دەنگی ئەو مندااڵنە بڕا و لەجیاتی دەنگی ئەوان ،دەنگێکی وەحشییانە باڵوبوویەوە .دەنگێکی زۆر گەورە بوو، بەو دەنگەوە ترس و خۆف کەوتە دڵمان ،نەمزانی چۆن هەموومان گەیشتینە کۆاڵن ،هەر هێندەم زانی هەمووان لە دەرەوەن ،هەمووان چاویان بە دەوروبەری خۆیاندا دەگێرا بۆ ئەوەی بزانن چی قەوماوە؟ ئەو دەنگە چییە و لە کوێوە دێت؟ بەبێ ئەوەی هیچ کەسێک ورتەیەکی لێوە بێت دیسانەوە دەنگەکە هاتەوە ،بەاڵم ئەم جارە بەرزتر و بێڕەحمانەتر بوو .هەمووان بەیەکەوە ئاخڤین، دەنگی دێهاتییەکان و بۆمبارانکردنی فڕۆکەکان تێکەڵ بە یەکدی بوو ،لە هیچ شتێکی حاڵی نەدەبووین ،تەنێ ئەوەمان زانی ئەوانە فڕۆکەی واڵتی داگیرکاریی تورکیان و ئەم جارە هەڕەشە لە www.komelge.com
19
NO:37 -Nov 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
واڵتی ئێمە دەکەن. کاتێک لە ئاسمان ڕاماین بینیمان فڕۆکەکان ئاسمانیان تەنیوە ،بە هەموو هێزی خۆیان چیا بەدەو ،تەپۆڵکە جوان و چەلەنگەکان بۆمباران دەکەن ،وەک هۆڤان هێرشیان دەکردە سەر سروشتی ناسک .لەبەر ئەوەی گوندەکەی ئێمە بەسەر گردێکەوە بوو دەوروبەر بەبا�شی دەدیترا. لە هەموو الیەک دووکەڵ بەرز دەبووەوە ،لە هەندێک شوێنیش ئاگر بەرز بووبووەوە .لەو ساتەدا هەواڵ لە ڕاگەیاندنەکانەوە باڵوبووەوە و لە هەموو الیەکەوە تەلەفۆن دەهاتن .لە هەموو واڵتێک و بۆ هەموو ئەو کەسانەی کە کەسوکاریان لە دەرەوەی واڵت بوو ،خەمی دۆخی ئێمەیان بوو ،وەلێ شتێک کە سەرنجی مرۆڤی ڕادەکێشا ئەوەبوو؛ هێندەی ئەوانەی دەرەوەی واڵت ترسا بوون خەڵک نەدەترسا ،هەر کەس قسەی لەگەڵ خزمەکانی خۆیان دەکرد و دەیان گۆت؛ خەمی ئێمەتان نەبێت ،ئێمە ناترسین.
باسی لە شەڕی کۆبانێش کرد ،کە چۆن داعش هێرشیان کردووە هەموو شوێنێکیان گرتووە و جگە لە گەڕەکێک هیچ شوێنێکی دیکە لە دەستی هەڤااڵندا نەماوە. 20
www.komelge.com
خۆریش بەخەمگینییەوە ماڵئاوایی دەکرد و ئاوا دەبوو ،لە دوای خۆی�شی ئێوارە و شەوێکی سەنگینی بەجێ دەهێشت .تەلەفۆنەکەم زەنگی لێدا ،زناری برام بوو ،زنار لە کۆبانێ بوو .لەگەڵ دەستپێکی شۆڕ�شی ڕۆژاڤا چووبووە نێو ڕیزەکانی یەکینەکانی پاراستنی گەل YPGئێستاش وەک شەڕڤانێک لەپاڵ هاوڕێ شۆڕشگێڕەکانی شەڕی تیرۆر و دوژمنانی واڵت دەکات. کاتێک گوێم لە دەنگی ئەو بوو زۆر دڵخۆش بووم ،بەر لەوەی هیچ پرسیارێک لە بار و دۆخی ئێمە بکات هەموو شتێکم بەسەر یەکەوە بۆ باس
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
لە هەندێک شوێن شەڕێکی سەخت ڕوویداوە و ٧٢فڕۆکەی تورکان هاتوونەتە سەر ئاسمانی عەفرین ،کاتێک ئەو ژمارەیەمان بیست حەپەساین!
کرد .ئەویش قەستی بوو بە قسەکانی هێز و ورەمان وەبەرنێ ،با�سی لە شەڕی کۆبانێش کرد ،کە چۆن داعش هێرشیان کردووە هەموو شوێنێکیان گرتووە و جگە لە گەڕەکێک هیچ شوێنێکی دیکە لە دەستی هەڤااڵندا نەماوە .سەرباری ئەوەش ئێمە ژێرکەوتنمان قەبووڵ نەکرد و هێشتا دڵنیابووین کە لە داوی زۆردارەکان سەردەکەوین .دوای بەرخودان و قارەمانییەکی زۆر مەزن و بە خوێنی کچ و خورتانی واڵتی ڕۆژ سەرکەوتین ،مێژوو پڕە لە سەرپێهاتی قڕکردنی کورد ،لەگەڵ ئەوەش هێشتا ماوین و بەرگری دەکەین ،وەها درێژەی بە
قسەکانی دەدا و دەیگوت شەڕی ئێمە لە کۆبانێ شەڕی ئیرادەی ئازاد بوو .بۆیە دەبێ ئێوەش ورە و ویستتان زۆر بەرز بێت ،لە مێژووشدا پێشهاتی وەها هەبوون ،هەرچەندە دوژمنەکەمان نوێ نییە ،ئەوە دوژمنی کۆنینەی ئێمەیە ،لە عەفرینیش ئەو هۆڤانە تێکدەشکێنین ،بەو شێوەیە قسەکردنەکانمان بەرەو کۆتایی چوو ،ماڵئاوایی لە هەمووان کرد و دایخستەوە. لەبەر ئەوەی ئەوانەی تەلەفۆنیان دەکرد باسیان لە هەواڵەکان دەکرد ،ئێمەش خولیای بینین و بیستنی هەواڵەکانمان کەوتە سەر، هەموومان بازنەیی ڕونیشتین و چاو و گوێمان دانە تەلەفزیۆن ،ئەوکاتە زانیمان هەموو شوێنێک، هەموو ناوچە و شار بۆمباران کراون ،لە هەندێک شوێن شەڕێکی سەخت ڕوویداوە و ٧٢فڕۆکەی تورکان هاتوونەتە سەر ئاسمانی عەفرین ،کاتێک ئەو ژمارەیەمان بیست حەپەساین کە چۆن ئەو هەموو فڕۆکەیە هاتوونەتە سەر ئاسمانی هەرێم www.komelge.com
21
NO:37 -Nov 2019
دەیان گۆت جاران لەبەر با، باران ،سەرما و کەشوهەوا، هەروەها بۆ ئەوەی خۆیان لە ئاژەڵی کێوی بپارێزن دەچوونە نێو ئەشکەوتان، بەاڵم ئەمڕۆ دوای ئەو هەموو پێشکەوتنانەی هاتوونەتە ئاراوە ،مرۆڤ بەهۆی مرۆڤی هۆڤ و سیستمە زاڵمەکان خۆی دەنێو ئەشکەوتان دەپەستێ و دەشارێتەوە. و جوگرافیایەکی وەها بچووکی وەکو عەفرین. ژمارەی فڕۆکەکان ئەوەیان بۆ دەرخستین کە دوژمن زۆر لە ئێمە دەتر�سێ .ئەوانە لە حەوت ساڵی شۆڕش دەترسن ،لە ڕێکخستن و یەکبوونی خەڵک دەترسن و دەیانەوێ بەم کردارەیان هێر�شی سەر میرات و بەرهەمی شۆڕش بکەن ،هێر�شی سەر بەهای ئازادی ژیان و کۆمەڵگە بکەن ،دوژمن مەبەستی بوو لەم شەڕەدا تۆڵە و داخی خۆی بە چەمی ئەم ژیانە بڕێژێ ،بۆیە هەمووان دەرکیان بەوە کرد دۆخەکە دژوارە و دەبێ هەموومان مشوورێکی باش بخۆین .دوای هەواڵەکان ڕوومان 22
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
لە ئەشکەوت کرد و لەبەر ئەوەی پاشهاتی دۆخەکە ڕوون نەبوو هەمووان شەویان لەنێو ئەشکەوت بن بەرد و پەناگان بەبێ خەوی بەسەر برد .دایک و داپیران نزایان دەکرد ئەمشەو بەئارامی تێبپەڕێت، وەلێ تا ئەو کات هیچ کامیان ئەو حەپەسانە بەری نەدابوون ،جار جارەش دەیان گۆت کێ بڕوای دەکرد جارێکی تر لەنێو ئەشکەوتاندا بخەوین، خۆمان لەنێو ئەشکەوتدا پەنا بدەین ،دەیان گۆت جاران لەبەر با ،باران ،سەرما و کەشوهەوا، هەروەها بۆ ئەوەی خۆیان لە ئاژەڵی کێوی بپارێزن دەچوونە نێو ئەشکەوتان ،بەاڵم ئەمڕۆ دوای ئەو هەموو پێشکەوتنانەی هاتوونەتە ئاراوە ،مرۆڤ بەهۆی مرۆڤی هۆڤ و سیستمە زاڵمەکان خۆی دەنێو ئەشکەوتان دەپەستێ و دەشارێتەوە .داپیران دەیان گۆت خودایە مەگەر ئەو واڵتانەی دەڵێن ئێمە ئاشتیخواز و دیموکراتین ئەو وەحشیگەرییە نابینن ،یاخود دەیبینن و پشتیوانی لەو جانەوەرانە دەکەن ،وەها قسەیان لەبەر خۆیانەوە دەکرد ،بە خەمێکەوە ڕۆژانی ڕابردوویان دەهێنانەوە یادی خۆیان .منیش جارێک گوێم بۆ ئەوان ڕادەدێرا و جار جارەش خەیاڵ و فیکرم دەڕۆیی ،دەمگوت داخۆ سبەی لەنێو گوند بگەڕێم یان نا ،من لەو پرس و ڕامانانەدا بووم ،وەلێ ئەوەی من خوازیاری بووم ئەوەبوو ئەمشەوە زوو تەواو ببێت و جارێکی تر خۆر ئاسمانی واڵت و گوندەکەم بخەمڵێنێت. ئەو شەوە تێپەڕی و ٥٧شەوی دیکەی لێ بووەوە. ٥٨ڕۆژیش تژی بەرخودانی و فیداکاریی بوو ،هەر ڕۆژێک وەکو ڕۆژی سەرکەوتن وابوو.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
وتـــار
ب خۆمالیبوونا کولتوری پێگەھێ ژنا کورد دێ بھێز کەڤیت
هه‌ودان سه‌عید
ژن ژین و ژیان و ئافرێنەرا چاندن و دانانا بنگەھێ ژیانێ وشارستانیەتێ یە ،چاندن وڤەدیتنا شێوازێن چاندنێ گوھرینەکا بنەرەتی بوو ،چۆنکی رێرەوێ ژیانا مرۆڤی بەرەڤ پێشڤەچوونێ گۆھارت، ھاریکارییا مرۆڤی کر بەرەڤ دەشتان بھێت و خوجهـ ببیت ،خانی وماالن دروست بکەت و شۆرەشا گوندان دەستپێکر ،پاشان باژێر پەیدابوون ..مرۆڤی بەرب سڤیل بوونێ پێنگاڤ ھاڤێژتن ،ھەڤبەندیێن جڤاکی دروست بوون ،پیشەسازی و بازرگانییێ سەرھلدا ،نڤیسین ،یاسا و سیستەمێن حکومرانییێ
دروست بوون ..ھتد کەواتە ژبلی کو ژن ژیانێ ددەت ژیان رێکخست ،تەواو کر و خەمالند .بۆچی دبێژین ژن مرۆڤە؟ ھەردەما من ل دەیکا خو نێری خودایەک ھاتییە پێش چاڤێن من ،ھەردەم من دایک جودای خودێ نەدیتیە .من چ جار گومان نەبوویە ژن مرۆڤ بیت لێ گەلەک جاران من گومان کرە دەیک خودا بیت .دچارچووڤەیێ جڤاکەکێ ئولدار و فەودال و کونزەرڤاتیڤ و دوگماتیک دا ناسناما راست یا ژنێ ھاتییە ونداکرن د دو بازنەیێن گرتیدا ژن ب ئاوایەکێ کرێت و نەھێژا ھاتییە پێناسەکرن و ناساندن .بازنەیا ئێکێ؛ بازنەیا ئولییە کو کارکری بۆ دروستکرنا جوداھییێ دناڤبەرا ژن و مێران دا ژن ب کێم مێشکی و بێ ھێزتر ژمێران ونڤ�شێ بەال و فتنان و خرابییێ و شەیتانی وعاتفی و خودانا بریارێن نەدروست و ب برکا گونەھا و بتنێ لەش نە گیان ھاتییە پێناسەکرن ھەر دیتنا ئوالن بوویە ژن پێدڤییە ،پێگر و جێ بەجێ کارا بریار و فەرمانێن مێری بیت و بریارێن وێ نە ھێژا و نە بەرمێشک و نە رەوا داین دیارکرن ،ھەر ئولە گۆتی ئەو مللەتێ www.komelge.com
23
NO:37 -Nov 2019
د دیرۆکێ دا خویایە کو ئێکەم جار کولتورێ بابساالریێ ل میزۆپۆتامییا سەرھلدای دگەل ھاتنا نەتەوەیێن سامی ژ نیمچە گزیرتا عەرەبی بوویە ،ئەوا کو ھێژای تێبینیکرنێ ئەوە کو ھەر دەما ل میزۆپۆتامیا ب گشتی و کوردستانێ بتایبەتی کولتورێ خۆمالی ب سەر کولتورێ بیابانێ دا زال بووی ژن سەرکردایەتییا وێ دکەت خێرێ نابینیت. بازنەیا دویێ؛ بازنەیا عەشایری یە کو بنگەهـ ژ ئولی وەرگرتی و ب ھەمان ئاوا و ب کرێتی ژن پێناسە کرییە .چۆنکی جڤاک یێ ئولدارە دەما داب ونەریتێن خو دروست دکەت ل سەر ھەمان دیتن بۆ ژنێ دروست دکەت ،لەوما ژی د ئەنجام دا دبینیت، مێشکێ ژنێ یێ د کوشا وێ دا ھەر دەما رابوو دێ کەڤیت .پێناسا ئوالن بۆ ژنێ ژن ژ پلەیا مرۆڤبوونا وێ کێم کریە ،ژن کریە پلە دو جودای مێران کێمتر و بێنرختر ،ھەر ئەڤە بوویە ،ئەگەرێ تەپەسەر کرنا وێ ژ الیێ جڤاکیڤە ،ژبۆ نیاسینا ناسنامەیا راست 24
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
یا ژنێ ،نیاسینا دیرۆکا دەستپێکی و سەربەرزا ژنێ یا گرنگە ،کو مەزنترین پارادۆک�سێ دیاردکەت کو ژن نە یا کێم مێشکە و داھێنانێن دیرۆکا دەستپێکیا ژنێ مەزنترین بەلگەنە ،دیسان ژن نەیا بێھێز بوویە، ھەر ژ رویێ ھزری و فیزیکی ڤە ،ھەردیسان دیرۆک دکاریت دوپات بکەت کو خرابدیتنا ژنێ و کرنا وێ ب ھێمایێ خرابیێ و فتنەیان ،ژ میتۆلۆژیان دەرکەفتییە .ئەگەر ناسنامەیا راست یا ژنێ ھاتبا زانین و ژن ب ژیانێ ھاتبا ناڤکرن ،ھەرۆژ کوشتنا ژنان مانشێتێ رۆژنامە و کۆڤاران نەدبوو ،پەیڤا ژن بۆ کێمکرن و بێ بەھاکرن و سڤکرنێ نەدھاتە بکار ئینان ،ھەردەما دو مێرب شەر دچوون، گۆتنێن کرێت و زڤر ئاراستەر دەیک و خیشک ژن و کچێن ھەڤدو نەدکرن ،دناڤا جیھانا سۆشیال میدیایێ دا ،ب ھەزاران کچێن کورد ب وێنە و ناڤێن وەھمی ئەکاونت دروست نەدکرن ،مایکرۆفونێن مزگەفتان د گۆتارێن روژێن ئەینی دا لە�شێ ژنێ نمایش نەدکر ،ناڤ و وێنێ ژنێ کرێت و بێ نرخ نە دکر ،ژن نەدکرە سێڤ ،نەدکرە چکلێت ،کورە زارۆیەکێ نەهـ سالی رێک نە ددا خوە مایێ خوە د خویشکا خوە یا بیست سالی دا بکەت ،رەوشەنبیرێ مە ژن نە دکرە سەرتیک ،دکتۆرێ زانینگەھێ ژی ماف نەددا خوە د ھوال خاندنێ دا بێژت؛ ژن بتنێ بۆ دروستکرنا خارنێ و ئامان شیشتنێ یا باشە. د دیرۆکێ دا خویایە کو ئێکەم جار کولتورێ بابساالریێ ل میزۆپۆتامییا سەرھلدای دگەل ھاتنا نەتەوەیێن سامی ژ نیمچە گزیرتا عەرەبی بوویە ،ئەوا کو ھێژای تێبینیکرنێ ئەوە کو ھەر دەما ل میزۆپۆتامیا ب گشتی و کوردستانێ بتایبەتی کولتورێ خۆمالی ب سەر کولتورێ بیابانێ دا زال بووی رۆل و ستاتۆیێ ژنان ژ پاسیڤبوونێ بەرب بلندی و ئەکتیڤبوونێ چوویە .ل سەردەمێ
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
سۆمەرییان شارستانییەت گەلەک یا پێشکەفتی بۆ و ژنان رۆلێ خوە ھەبوویە د ھەموو بیاڤان دا ،ژن خودانا ستاتۆیێ پۆلیتیکی بۆ و کارییە ببیتە شاھا دەستھەالتدار ،باشترین نموونە (پۆئاپی)یە کۆ ل ھزارا سێیێ ب.ز شاھا باژێرێ (ئۆر)یێ سۆمەری بوویە ،نھا باژێرێ ئۆر چەند کیلۆمەترەکا ژ باژێرێ (ناسرییە)یێ دیرە ل ژێرییا عیراقێ .پشتی ئەکەدی ھاتینە دەڤەرێ کولتورێ بیابانی ھات ،ژن وەک جەستەک بۆ تێرکرنا حەزێن مێران ھات دیتن، ھەژی گۆتنێ یە کو ل سەردەمێ دەستھەالتدارییا بابلییان بتایبەت دەستھەالتدارییا حامۆرابی (١٧٢٨-١٦٨٦ب.ز) دھێتە ھژمارتن ژ سەردەمێن زۆردار د دیرۆکا بابلییان دا نەخاسمە بۆ ژنێ یاسایا حامۆرابی کو ل سەر بنیاتەکێ پیاوساالری ھات بۆ دارێژتن ،ب گرنگترین فاکتەرێ بەرەڤ ژێرکرنا پێگەھێ ژنان دھێتە دانان کو ژ ()٢٨٢بەندان ( )٩٢بەند گرێدای ژنان بوون ،وەک نموونە ل گور ڤێ یاسایێ ئەگەر ژن یا نەزۆک با دا ئەو بخوە بۆ مێرێ خوە کویلەکێ ئینیت ،ئەڤە بیرا مرۆڤی ل نھا دئینیت دەما کو ژنێن نەزۆک ب خوە ژنان بۆ مێرێ خوە دئینن دویر نینە ،رھێن ڤێ رەفتارێ بۆ ڤێ یاسایێ ڤەبگەرن .ھەروەسا ل گور یاسایا حامۆرابی مێر دکاریت ژنا خوە بەردەت ئەگەر یا نەزۆک بیت .ل گۆر بەندێ ( )١٤١ژ ھەمان یاسا بۆ ژنێ ھەیە مێرێ خوە بەردەت ئەگەر یا مافدار بیت لێ ئەگەر یامافدار نەبیت دێ وێ کەنە د ئاڤێ دا ھەتاکو پاقژ دبیت .ھەروەسا ئەگەر ژنێ خیانەت ل مێرێ خوە کر دێ ژنێ ل پێش چاڤێن خەلکێ سۆژن .پشتی ئاشووریان دەستھەالت گرتییە دەست سەرەدەرییا وان دگەل ژنێ ژ بابلیان باشتر نەبوو .ئاشووری ئێکەمین نەتەوە بوون کو کولتورا حیجابێ ل سەر ژنێ سەپاندی ،د ئاشورا کەڤن دا
د ئاشورا کەڤن دا تابلۆیەک ژ ئاخێ چێکری ھاتییە دیتن کو دیرۆکا وێ بۆ ھزارا دویێ ب.ز ڤەدگەریت، کو دڤی تابلۆی دا باس ل حیجابا ژنێ ھاتییە کرن، کو ئەگەر ژن حیجابێ نە پۆشیت دێ ھێتە سزادان، ژبەرکو ئاشووری مللەتەکێ داگیرکەربوون تابلۆیەک ژ ئاخێ چێکری ھاتییە دیتن کو دیرۆکا وێ بۆ ھزارا دویێ ب.ز ڤەدگەریت ،کو دڤی تابلۆی دا باس ل حیجابا ژنێ ھاتییە کرن ،کو ئەگەر ژن حیجابێ نە پۆشیت دێ ھێتە سزادان ،ژبەرکو ئاشووری مللەتەکێ داگیرکەربوون ژبەر شەران گرنگی ب زارۆئینانێ ددا ،ژبەر ھندێ ھندەک یاسایێن تایبەت دەرکربوون ،وەک نموونە ئەو ژنا زارۆ ژبەر چووبا دھاتە سێدارەدان. ھەر دەما ئول و کولتور ل میزۆپۆتامییا خۆمالی بووین ،ژن و مێر وەکھەڤ بوون و رۆل و ستاتۆیا ژنان بلند بوو .ژنێ د فەلسەفەیا زەرەدەشتی و ئوال بەھدینی دا پێگەھەکێ وەک ھەڤ ھەبوویە دگەل www.komelge.com
25
NO:37 -Nov 2019
مێران ل گور نڤیسینێن کەڤن ،یێن بەھدینی تا نھا ژی ل چیایێن ھەورەمان باندۆرا چەرخێ بەرینی تێدایە ،کو ژن خودان کەساتی و یاسا بوویە و ھەروەسا خودان دەست ھەالت بوویە جھێ وان د کارێن ئولیدا خوەیا دکەن .ژن فێری سواریێ و تیر ھاڤێژتن و ھونەرێ رم بازیێ دبوون دیسان چاالکانە د شەر و جەنگاندا بەشدار دبوون.ل سەر چیایێن ھەورەمان ب زەاللی خویا دبیت کو ژن خودانێن رەز و باغ و زەڤیان بوون بازرگانی دکر ل سەر دەرامەتا بەرھەمی خودان بەرپرسیارەتی بون و ئازادیەکا تمام ھەبویە. ژن د سەردەمێ میدیاندا ھەردەم کاریە ل جھێ مێری بیت و دایک ل شوینا بابێ بیت.ئولێ بەھدینی رێز و رومەتەکا مەزن دایە ژنێ.ب نێرینا زەرەدەشتی ب وەک ھەڤیا ژن و مێران جڤاگ پێشدا دچیت.ژنێ دکاری بێ جوداھی وەکی مێری کاروبارێن ئولی برێڤە ببەت دیسان سەروک بیت د کار و فەرماناندا. زەرەدەشت دبێژیت:مافێ ھەر کەسیە ب ئازادانە ھەڤاالن ژبو ژیانا خو ھەلبژێریت و ئەڤە مافەکێ خوەزاییەو دەستپێکێ ژ کچان دەست پێ دکەت. دئولێ زەرەدەشتیدا نابیت مێر ژ ژنەکێ پتر بینیت ئەڤە گونەھە ل دەڤ وان ب مەرجەکی مێر دکاریت ژنا دویێ بینیت ئەو ژی ئەگەر زارۆک نەبن و ژنا یەکەم یا رازی بیت. پرۆفیسۆر جەکسن دبێژیت :ئێک ژ سەدەمێن بنوا�شی د پێشداچونا شارستانیەتا (میدیا) دا ڤەدگەریت ژبۆ وەکھەڤییا د ناڤبەرا ژن و مێران دا و ئازادییا ژنێ د شارستانیەتێ دا .نڤیسەرێ روس دیاکۆنۆف پەرتوکا (مەدیا) ل ساال ١٩٦٥ز نڤیسییە دەربارەی دەولەتا میدیا دبێژیت :ژن و مێر وەکھەڤ بوون و ژن د ئازاد و سەربەست بوون ،ب رەنگەکێ وەسان کو د ناڤ نەتەوەیێن دیتردا میناکێن وەسا 26
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دەربارەی دەولەتا میدیا دبێژیت :ژن و مێر وەکھەڤ بوون و ژن د ئازاد و سەربەست بوون ،ب رەنگەکێ وەسان کو د ناڤ نەتەوەیێن دیتردا میناکێن وەسا ل وی سەردەمی نەبوون ل وی سەردەمی نەبوون دھەمان دەم دا یوونانییا وەک کویلە سەرەدەری دگەل ژنان دکر .پەرتووکا مێژوویا فەلسەفا زەرەدەشت (بیل دیرۆی پاریس) دبێژیت؛ د لێتەرەتۆرا زەرەدەشتی و کوردی دا ژن کەسایەتییەکا ئازاد و ب خوە باوەر بوو ،لەوما دەما پاشا دمرن تەخت و تاج یان دەستھەالتداری نە بۆ زارۆیان دبوو ،بەلکو بۆ ژنێ دمان د وی دەمی دا ژنێ ژی کارێ خوە یێ شاھاتییێ ب ئازادانە دکر .ژالیەکێ دیڤە وەکی کولتور رۆژا ()١٢-٥ی مەھا کوردی(سپدارمەز) واتە رۆژا پێنجێ ژ مەھا رەشمە ،ئەسپەند ،ئەسفەند ل ھەمبەر٢٤ی فبرایر (ب دیرۆکا زاینی) .ھەر ژ دیرۆکا کەڤن تا داویا ئیمبراتۆریەتا ساسانی و تا ھاتنا ئیسالمێ رۆژا جەژنا ژنان ھەبوویە ،کو دڤێ رۆژێ دا جەژنا ھەڤدو پیرۆز دکرن و دیاری ژ ھەڤژینێن خوە وەردگرتن .پشتی دیرۆک د چیتە د قۆناغا چەرخێن ناڤین دا ،ژبەر داگیرکاریێن ئیسالمی میزۆپۆتامیا
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
پشتی دیرۆک د چیتە د قۆناغا چەرخێن ناڤین دا، ژبەر داگیرکاریێن ئیسالمی میزۆپۆتامیا دکەڤیتە بەر پێلێن داگیرکاریێن ئیسالمی ،لەوما کولتورێ بیابانێ جارەکا دی زال دبیت ل سەر کولتورێ خوەمالی دکەڤیتە بەر پێلێن داگیرکاریێن ئیسالمی ،لەوما کولتورێ بیابانێ جارەکا دی زال دبیت ل سەر کولتورێ خوەمالی ،دیسان ژن وەک جەستە و و عەورە دھێت دیتن ،دھێتە چارچوڤەکرن و ئازادی و کەساتی وھێزا خوە یا پێشین ژ دەست ددەت ،د دیرۆکا چەرخێن ناڤین دا ل دەڤەرا مە بتایبەت ژنێ ستاتۆیەکێ بھێز نینە ،ئەگەر بەراورد بکەین دگەل پێگەھێ ژنێ ل دەمێ ئول و فەلسەفا زەردەشتی یا خوەمالی یا زال ل سەر دەڤەرێ .پشتی دیرۆک دچیتە د قۆناغا نوی دا ،ل چەرخێن ()١٦,١٧,١٨ ژبەرکو کوردستان ژ چەند میرگەھەکێن سەربەخوە پێک دھێت ،لڤی دەمی کولتورێ کوردی و خوەمالی ب سەر کولتورێ بیابانا عەرەبی دا زال دبیت ،پێگەهـ وکەساتییا ھێزا ژنا کورد دوبارە دبیتە شونا�سێ ژنێن کورد ،کو دکارن باال گەلەک ژ رۆژھەالت ناسان بکێشن و ناڤێن خوە دناڤا رووپەلێن پەرتوکێن وان دا ب سەربەرزی بھێلن،
وەک میناک ژنەکا وەکی (خانزاد) میرا میرگەھا سۆران ( )٧ساالن دەستھەالتداری کرییە یان ژنەکا وەکی( فاتما خانمێ) کاروبارێن ( )٧گوندان برێڤە برین .ب دەھان میناکێن دیێن ژنان ھەنە کو باال رۆژھەالتناسان کێشای و پێگەهـ وکەساتییا ژنا کورد ھند بھێز وئازا و وێرەک خوەیاکرییە، ب جۆرەکی کو ب ھیچ رەنگەکی ژکەساتییا مێری کێم تر نەبوویە .ل دەمێ دیرۆکا مە ھەڤچەرخ دبیت ب تایبەت پشتی سالێن ھزارو نەھسەدان دەڤەر دکەڤیتە بەر پێلەکا دیا داگیرکارییا کولتورێ بیابانێ کو دگەل سەرھلدانا پارتێن ئیسالمیێن سیا�سی سەرھلدایە (ب سەر ھلدانا ئیسالما سیا�سی) جارەکا دی پێگەھێ ژنێ الواز بوویە و ژنێ ئازادیا خوە ژدەست دایە ،ناسناما وێ یاراست بەرزە بوویە و ژن بوویە عەورەت و بوویە شەرم، ب ھەمی رەنگان ھەوال ڤەشارتن و کپکرنا دەنگێ وێ دھێتە دان ،باشترین نموونە سەرھلدان و ب دیاردە بوونا پووشینا دەرسۆکێن رەش و عەبایێن خەلیجی یە ،کو تا دھی داپیرێن مە کەزی و بسکێن خوە خەنا دکرن و د بن جەمەدانییا سپی دا بەرددان ،بتنێ ل ئەنیا خوە گرێ ددا و وکەزی و بسکێن خو نە ڤەدشارتن. د نھایا جڤاکێ مە دا ژن ب خوە وێ پێناسە و وی شونا�سی ،پەسەند دکەت ئەوێ مێر ددەتێ ب بیرکرنا مێری و ب ئەزمانێ مێری پێناسا خوە دکەت! چەند ژن ھەنە ل دژی ئازادییا خوە چەند ژن ھەنە بەرنگاری و دوژمناتییا ھزرا نەھێالنا دیاردەیا پووشینا دەرسۆکێن رەش و عەبایێن خەلیجی و حەتا ل ڤێ داوییێ ھندەک نموونەیێن نیقابێ ژی ھەین کری ،چەند ژن ھەنە دبێژن ژن دڤێت یا شەرمین و بێ دەنگ بیت ،کابانییا مالێ بیت ژن دڤێت ئیتاعا مێرێ خوە بکەت! ژالیەکێ دیڤە چەند ژن ھەنە www.komelge.com
27
NO:37 -Nov 2019
بتنێ بەس خوە لەش دبینن ژبەرھندێ ئالودەی مەیک ئاپ و نیشتەگەریێن جوانکاریێ بووین ھند گرنگیێ ب جوانکرنا روخسارێ خو ددەن قەد ڤێ گرنگیێ ب ئاڤاکرن یان جوانکرنا مێشکێ خو و بلند کرنا ئاستێ خو یێ رەوشەنبیری نادەن پتریا ژنان ھەیڤانە مەیک ئاپی دکرن لێ ساالنەژی پەرتوکەکێ ناکرن! براستی بیرکرنا ژنان ب مێشکەکێ مێرانە و مێرزالی ب پال ئێکێ ئەگەر پەروەردەیا مێرزالییە ئەگەر د مال دا د پەرتووکێن ئولی دا د خاندنگەھان دا د جڤاکی دا د یاسا و سیستەمێن وەالتی حەتا د مێشکێ دەستھەالتدارییا کوردی دا نێر یێ زال بیت و ژن بتنێ لەش بیت نە عەقل ،دێ چاوا ژنەک بەرھەم ھێت کو شوونا�سێ خوە یێ راست و دروست ببینیت و بزانیت کی یە وچییە؟ باشترین چارەسەری فۆرماتکرن و شیشتنا مێشکێ کوردییە ژ کولتورێ بیابانێ و ڤەگەریانە بو دیرۆکا ناوچەیێ وزیندی کرنا کولتور و فەلسەفا خوەمالیە. ل وی دەمێ کو ب ھەمی رەنگان ھەوال بێ دەنک کرن و اللکرن و ونداکرنا ژنێ دھێتەکرن، ژن بوون ئەوە ژن ب دەنگێ خوە ھەبوونا خوە بسەملینیت ،بێژیت؛ ئەڤە ئەزم ئەز یا ھەیم .ل دەما ب کێم مێشک دھێتە گازیکرن ،پێدڤیە ژن بیرمەند بیت زانا و کارا و سەرکەفتی بیت ،ب کریار بسەملینیت ئەز نەیا کێم مێشکم ،ھەر وەکی بیرمەندا مسری (نەوال سەعداوی) کو ھەردەم دژاتییا وێ چەندێ کرییە ،کو ژن یا کێم مێشک بیت و شییا ڤێ چەندێ بکریار پراکتیک بکەت و دوپاتبکەت ،ل دەما خەالتێ بیرمەندێن جیھانی بدەست خستی و دوپاتکری یێن کێم مێشک نەشێن ڤان جۆرە خەالتان ببەن .ل دەما ھەول بۆ شکاندنا ژنێ دھێنەکرن ،ژن ئەوە یا بتنێ ھێز و ئیرادا خوە ددەتە کاری و بتنێ خوە ل سەر پێیێن خوە دگریت 28
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
و پاشان بۆ ھەمیان دیاردکەت چەند شانازییەکا مەزنە ژن ب خوە بتنێ رابیتە سەر پێیێن خوە ،بێ کو ئێک دەستێ وێ بگریت .پێدڤیە ژن یاخی ببیت ل سەر ھەمی وان ئێش و ئازارێن کو ل سەر دھێنە سەپاندن ژالیێ کێ ڤە بیت ،دڤێت یاخی ببیت ب دەنگێ نەخێر ببیتە خودان بریار و ھەبوونا خوە دوپاتبکەت ،ئولی ژن کرییە عەورەت و عەشیرەتێ ژی بێ دەنگ کرییە! کەواتە ژن نینە لێ ب دەنگ و رەنگ دڤێت ژن ھەبوونا خوە ب سەملینیت و ل دەمێن پێدڤی بەرگریکارەکا زیرەک بیت ،ب چ ئاوایان ب بێ روومەتکرنا خوە رازی نەبیت. ژن دکاریت شەرێ ھزری بکەت و ھەبوونا خوە دھەمی بیاڤان دا دیاربکەت و سەرکەفتی ژی بیت. پێدڤیە ژن وەکی چیای بیت ،نە با و نە بارۆڤە نە ھەژینن ،دڤێت وەکی وێ گولێ بیت ئەوا بەرگرییا وەرزێ زڤستانێ و سر و سەقەم و با و باران و بارۆڤە و بەفران دکەت و دناڤ ڤان ھەمیان دا سەرھلددەت و ب سەردکەڤیت و رادەست نابیت. مفا ژ ڤان ژێدەران ھاتییە وەرگرتن: بابان سەقزی /ژن لە فەلسەفەی زەرادەشت و ئولی بەھدینی دا. پرشنگ بابای /باری کۆمەالیەتی ئافرەت لەرۆژگاری دێریندا. د.امین ابو الوی /مقارنە بسیگە بین مکانە املر‌و فی االمم والدیانات السابقە ،املر‌و فی الدیانە الیھودیە. رجا‌و گالع النقاش /حقوق املر‌و فی شرائع القدیمە. ھیڤی بەرواری /کەساتییا ژنێ د دیرۆکێ دا.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
وتـــار
کۆمەڵگه‌ی حەرامکراوەکان دەربارەی دۆخی ئافرەت لە کۆمەڵگه‌ی کوردیدا
شڤان نەوزاد
کۆمەڵگه‌ی کوردی ،کۆمەڵگه‌ی تابۆ و حەرامکراوەکانە ،کۆمەڵگه‌ی خەفەکردنی ئارەزوەکانی مرۆڤ و بچوککردنەوەی مرۆڤە لەنێو بازنەیەکی گەورەی حەرامکراودا، هەرکۆمەڵگه‌یەک سنوری تابۆکانی گەورەبکات و خولیای ئینسانەکانی فەرامۆش بکات ،بەرەو خلیسکان دەڕوات.کۆمەڵگه‌ی کوردی یەکێکه لەو کۆمەڵگ ه ڕۆژهەاڵتیانەی که پانتایی بون و ماناکانی ژیانی تێدا دیاریکراوە و کڵێشە بەند و سنوردار کراوە ،بچوککردنەوە لە نێو ڕوبەرێکی بێمانادا،
ئەندازەی ئەو چوارچێوەیەی وەرگرتوە کەلەناویدا تواوەتەوە ،جوگرافیایەکە کە خواستەکانی ئینسانی تێدا پشتگوێخراوە ،ویست و عەقڵییەتی مێگەل بەڵی بەسەر تاکەکانیدا کێشاوە ،گەمژەیی کۆمەاڵیەتی و سانسۆری ئەخالقی نەوە کۆن و خۆاڵوییەکان سەرلەبەری حەزەکانی تاکەکە�سی پەراوێز خستوە.هاوکات گوتە و فەرمانەکانی نەوەی کۆن بۆتە زمانحاڵی ڕێسای کۆمەاڵیەتی، بەتەرزێک مرۆڤی ئەم کۆمەڵگه‌یە تەوق بوە لەبازنەی حەرامکراوە بێناوەڕۆکەکاندا ،هاوڕی لەگەڵ یاساغکردنی پێکەوەژیانی جیاوازییەکان و کۆشتنی ڕەنگەکانی دیکە و حەرامکردنی ئاسۆ و ڕوانینە تاکەکەسییەکان ،ئاسۆ جەبار لە کتێبی(کۆمەڵگه‌ی داخراو)دا بەڕونی لەم دیدەدا کۆمەکمان دەکات ئەو دەنوسێت»حەرامکردنی ویستەکانی تاکەکەس/قەدەغەکردنی ژیانی مۆدێرن و کوشتنی ئێستا و زیندوکردنەوەی ڕابردوو لە ئێستادا و تواندنەوە تیایدا/قەدەغەکردنی پەیوەندی نیوان کچان و کوڕان هەر لەکاتی www.komelge.com
29
NO:37 -Nov 2019
لەدایکبونیان تا زەواجکردن/فەرامۆشکردنی الوان و حەرامکردنی پەیوەندییە سۆزدارییەکان/ بەسوک تەماشاکردنی ئارەزەوەکانی ئافرەت و کوشتنی ئەتککردنیان بەناوی شەرەفی کۆمەاڵیەتی ...هتد).لێرەوە دەگوازمەوە بۆ ڕوانینی کۆمەڵگه بۆ کیشوەری ئافرەتان و ئەو سانسۆرە سەختەی بەناوی دابونەریتی نەوەکانی پێشو لەبازنەی چەمکێکی خوێناوی وەک(ئەخالق و شەرەف) کە بۆی داڕشتوە ،سەرەتا دێمە سەر ئەو دیدە جەهەننەمیەی کە بۆ بونی کائینێکی وەک ئافرەت کێشراوە ،هەڵبەت کۆمەڵگه‌ی کوردی خاوەنی ئەو بیرۆکەیەیە کە ئافرەت بونەوەرێکی قێزەون و نەگریسە و پێیوایە سەرلەبەری کێشە کۆمەاڵیەتییەکان و شەرمەزارییە کۆمەاڵیەتییەکان لەم بونەوەرەوە سەرچاوەیان گرتوە ،بە واتایەکی دیکە کانی نەهامەتی و سەرچاوەی یەکەمەی سەردەسەری و شومی لە ئافرەتەوە هەڵدەقوڵێت، لەالیەک ،لەالیەکی دیکە و ڕوانینیێکی تر بۆ ئەم مەخلوقە ئەوەیە کە ئافرەت هەردەم دەبێت ژیانی لەنێو ژورە تاریکەکاندا تەواوبکات واتە شوێنی شیاوی ئافرەت(ماڵ)ە ،و هیچ مافێکی�شی نییە لە چوارچێوەی دیوارەکاندا بێتە دەرەوە ئاسۆیەکی دیکە ببینێت ،چونکە(گرفت و ئاژەوە دروستدەکات) ،شێرزاد حەسەن لەوتارێکیدا بەناوی(ئەفسانەی ماڵ ،شوێنی شیاوی ژن ـ گۆڤاری ڕەهەند ژمارە»»۱٨ ،۱۹ی ساڵی «»۲۰۰٦ ال)۱۲۱دەنوسێت»وتەیەکی کۆن هەیە کەتا هەنوکەش بڕ دەکات و هەزاران کەس بڕوایان پێیەتی بەتایبەت ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست و دونیای ئیسالم کەدەڵێت»جێگه‌ی شیاو بۆ ئافرەتان تەنها ماڵە ،بەاڵم ماڵی پیاو هەموو جیهانە» ،بەم پێودانگە بێت ئەم جیهانە لەسەر بناغەی ڕەگەزی(نێر ،مێ) 30
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
لەم کۆمەڵگه‌یەدا ئافرەت بونەوەرێکی پەناهەندەیە، الوازکراو و دورخراوەیە لە پەیوەندییە کۆمەاڵیەتی و ئەڤینییەکان ،خەون و ئیرادەی لێسەندراوەتەوە.
دامەزراوە ،ئەگەرچی وتەیەکی لەم بابەتە هێر�شی زۆری کراوەتەسەر ،بەتایبەت لەسەدەی بیستەمدا و لەالیەن شەپۆلی یەکەمی بزاڤی فێمێنیستەکان، بەاڵم ئەم بیروبۆچونە هەر لەئارادایە و کوێر نەبۆتەوە ،جەنگەکەش بەردەوامە لەسەر ئەوەی جیهان ببێتە موڵکی هەردووکیان» .الی هەموان ئەو ڕاستییە ڕونە کە لەم کۆمەڵگه‌یەدا ئافرەت بونەوەرێکی پەناهەندەیە ،الوازکراو و دورخراوەیە لە پەیوەندییە کۆمەاڵیەتی و ئەڤینییەکان ،خەون و ئیرادەی لێسەندراوەتەوە ،هەڵبەت لەیادماننەچێت وەک کااڵیەکیش مامەڵەی لەتەکدا کراوە بۆ خاڵیکردنەوەی پیاو ،یان پیاوسەنتەر ،هاوکات بەپێی زانستی ئەنتروپۆلۆژیا کۆمەڵگه‌ی کوردی کۆمەڵگه‌یەکی پیاوساالر و نێربااڵیە ،واتە تەواوی پەیوەندییەکان ،خواستە کۆمەاڵیەتییەکان ،حەزە و ویستە هەبوەکان لە پیاوەوە سەوز دەبن و لە پیاوەوە لێوڕێژ دەبن و لەویشەوە دەگاتە پایان،
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
کۆمەڵگه‌ی کوردی تا هەنوکە لەو پارادایمە دەرنەچوە کە ئافرەت تەنیا وەک ئیشکەر و مشورخۆری خێزان و خێل و عەشیرەت نەکات.
ئافرەتیش مرۆڤێکی گوناهکار و شەرمهێنە و دەبێت لەدەالقە بچوکەکانی ماڵدا و لە کەلێنی کیلۆنی دەرگا داخراوەکانەوە لە دونیا بنواڕێت و نرخی لەسەردابنێت.لەکۆشەیەکی دیکەی کلتوریەوە سەرنج بدەین دەبینین کلتوری کوردی بە درێژایی سەدەی بیست کلتورێکی سزادەر و زەبروزەنگ بەخشە دەرهەق بە عەقڵ و جەستەی ئافرەت، دەرونی ئافرەت مۆزەخانەی جەنگە ئەخالقییەکان و بیروباوەڕە دۆگماییەکانی نەوەی پێشینانە ،لەپاڵ گۆشتارە وەحشیگەرییەکانی چەندین نەوەی ڕابردوو کەبۆتە میراتی نەوە یەک لەدوای یەکەکانی توێژی ئافرەت. بێگومان لەپاڵ ئەم ڕوانین و کڵێشەسازیەدا بۆ جیهانی ئافرەتان ،کۆمەڵگه‌ی کوردی تا هەنوکە لەو پارادایمە دەرنەچوە کە ئافرەت تەنیا وەک ئیشکەر و مشورخۆری خێزان و خێل و عەشیرەت نەکات، لێرەدا ئافرەت بونەوەرێکی ئیشکەری ڕامکراوی
باوک و خێزان و خێڵە، جگەلە خزمەتکارێک هیچی دیکە نییە ،هیندەی وەک خزمەتکاری خێزان تەماشا دەکرێت ،هێند وەک مرۆڤێکی خاوەن ماف و چاالک تەماشا ناکرێت ،هێندە دەبێت گوێگرێکی ڕاستەقینە و گوێڕایەڵێکی ڕاستگۆ بێت بۆ هەموان ،هێندە نابێت قسەکەرێکی ئازد بێت و ئازادانە باس لە خۆی و گرفتە هەمە جۆرەکانی خۆی بکات، دەتوانین بڵێین مرۆڤێکی پەتکراوە لەپێشدەم دەزگا جیاوازجیاوازەکانی کۆمەڵگه‌دا.گرفتێکی دیکە لە کیشوەری تاریکی ئافرەتاندا بابەتی ئەڤین و سۆزدارییە ،لەم کۆمەڵگ ه ڕۆژهەاڵتیانەی وەکو ئێمەدا قەدەغەکراوەکان ژەهری خۆیان دەڕێژنە کۆی جومگەکان ،یەکێک لەوجومگانەش دونیای عەشق و جیهانی ڕۆمانسییەت و پێکەوەبونە، پێکەوەبون لەفەرهەنگی ئەم کۆمەڵگه‌یەدا واتە کردنەوەی دەرگای جەهننەم لەسەر خۆت، لەبەرئەوەی کردەیەکی دزێو و یاساغ و ناشەرعییە، تا هەنوکە نێر و مێمان بە نهێنی ئەڤین دەکەن و بەنهێنی ماچ دەگۆڕنەوە و وەکو چۆن بەنهێنییەوە نیگای یەکدی دەکەن و بەنهێنیشەوە پەیمان دەبەست ،بێگومان دەرەنجامی ئەم کۆ نهێنییەش لەدایکبونی مرۆڤی شەڕانگێز و ڕقئەستور و مەرگدۆستە ،کائینێکی ڕازی و بێدەنگ ،کەسایەتییەکی بەدەرون تاریک و کوشندە و بەهزر نادونیابین و خورافەساز و وەهم پەرست ،لەکۆتایدا کۆمەڵگه‌ی حەرامکراوەکان لێوانلێوە لە چەوساندنەوە بەاڵم لەنۆڕم و فۆڕم و کڵێشە و دەرکەوتەی جوداجودادا کە هەریەکەیان کێڵگەیەکی سەربەخۆیە بۆ لێکۆڵینەوە لەم دەرکەوتانە. www.komelge.com
31
NO:37 -Nov 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
ئەمەریکا و عێراق و دادگای تاوانی نێودەوڵەتی ICC
عەلی مەحموود محەمەد
دادگایەکی جیهانی تایبەت بە تاوانی جەنگ و دژ بە مرۆڤایەتی و تاوانی جینۆساید ،لە دەنگداندا 130واڵت لەگەڵ و 21بێدەنگ و7یش دژ بوون، دژەکانیش بریتی بوون لە« :ئامەریکا ،ئیسرائیل، چین ،عراق ،قەتەر ،لیبیا ،یەمەن». لە راستیدا ئێستا واڵتانی ئەندامی دادگا تەنها نزیک بە چارەکێکی دانیشتووانی جیهان پێک دەهێنن ،چین و هیند و ئەمەریکا و روسیا و ئەندەنوسا و پاکستان کە زۆرینەی حەشاماتی دانیشتوانی جیهان پێک دەهێنن ئەندام نین ،لە روی دەسەاڵتیشەوە واڵتە بەهێزەکان وەک ئەمەریکا و چین و هیند و روسیا ،کە چوارگۆشەی هێزی ئابووری و سیا�سی و سەربازی هەنووکەو ئایندەی جیهانن ئەندام نین لە ئێستادا.
ڕۆژی 7-17بە ڕۆژی دادپەروەری لە جیهان دەناسرێت و سااڵنە لەو یادە بەشێوەی جۆراو جۆر لە سەرتاسەری جیهان رێزی لێدەگیرێت و یاد دەکرێتەوە ،لەم ڕۆژەدا پەیماننامەی ڕۆما لە ساڵی 1998لە دایک بوو ،کە بووە سەرەتایەک بۆ پێکهێنانی دادگای تاوانی نێو دەوڵەتی ناسراو ئامەریکا و دادگا و پێشینەی مێژووی لە گەڵیدا بە ئای �سی �سی ،ئەمەش خەونی لە مێژینەی عەدالەتخوازان بوو. ئەمەریکا هەموو کات لە هەوڵوێستەکانی دوو ساڵی 1998ئەنجومەنی نەتەوە یەکگرتووەکان پڕۆژەی بڕیارەکەی پەسەند کد بۆ دامەزراندنی الیەنە بووە ،بەرژەوەندی لە کوێ بووبێت ئامادە 32
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
کلنتۆن وتی خۆم و ئەو سەرۆکانەی لە دوای من دێن ڕێنوێنیان ناکەم ئەم رێککەوتنامەیە پێشکەش بە ئەنجومەنی پیران بکەن بووەو پشتیوانی لێکردووە ،چەک و پارەی دەدا بە عێراق بۆ کیمیاباران و جینۆسایدی کورد ،ئاگاداری هەنگاو بە هەنگاوی سوپای عێراقی بوو ،کەچی تا دوای پرۆسەکە لە 8ی ئەیلولی 1988نەهاتە قسە، کە 6ی ئەیلول کۆتایی ئەنفال راگەیەنرا ،دوای 10ساڵ لەو تاوانەش ئەوجا بۆ یەکەمجار وشەی ئەنفالی بەکار هێنا ،دواتریش تاوانی هەڵەبجەی کردە یەکێک لە بەهانەکانی تۆمەتبارکردنی سەدام و روخاندنی ،ئیتر گوێی بە دادپەروەری و ڕەوایی نەداوە ،پشتیوانی لە دەست بەکار بوونی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی تایبەت بە یۆغسالڤیا و ڕواندای کردووە لە ساڵەکانی»»1993،1994دا ،هەروەها دادگای نیمچە نێو دەوڵەتی بۆ سیرالیۆن لە ساڵی» »2000و کەمبۆدیا لە ساڵی» »2003و لبنان لە ساڵی» ،»2006بەاڵم بەهەموو شێوەیەک بەرەو ڕووی ICCوەستاوەتەوە. بەرپرسانی ئیدارەی کلنتۆن بەشداربوون لەو دانوساندنانەی کە بە ڕێککەوتن گەیشت لەسەر یاسای بنچینەیی پەیماننامەی ڕۆما ،ئەو پەیمانامە نێو دەوڵەتیەی لەسەر بنچینەی پەسەندکردنی لە
ساڵی 1998دا ،دواتر لەبەر رۆشنایی ئەو دادگای تاوانی نێو دەوڵەتی ناسراو بە ئای �سی �سی دامەزرا. ئامەریکا دەیەویست بە هەموارکردنی پەیمانامەکەوە پەیوەست بێت بە دادگاکەوە، بەاڵم نەیانتوانی قەناعەت بە واڵتانی دیکە بهێنێت بۆ هەموارکردنی بەرنامەی دادگا تاکو ببێتە ئەندام تیایدا ،بەهۆی تر�سی دەزگای سەربازی ئامەریکا»پنتاگۆن» لە دادگایی بارگاوی بە سیاسەت ،بەرۆک بە هاواڵتیانی بگرێت ،کە رۆژانە بەهۆی دەستخستنە ناو کارووباری واڵتان و شەڕەوە دەگلێنە تاوانەوە. ئامەریکا لە ڕۆژی کۆتایی وادەی واژۆکردندا لە 2000-12-31دا ،واژۆی لەسەر یاسای پەیمانامەی ڕۆما کرد ،هاوکات نیگەرانی خۆی لەوە ڕاگەیاند کە پەیمانامەکە زۆر خاڵی زیاندار بۆ ئەو و کەلەبەری گەورەی تێدایە ،کلنتۆن وتی خۆم و ئەو سەرۆکانەی لە دوای من دێن ڕێنوێنیان ناکەم ئەم رێککەوتنامەیە پێشکەش بە ئەنجومەنی پیران بکەن بۆ پەیوەست بوون بە دادگاکەوە ،تاکو ئەو خااڵنەی جێگای گومانی ئێمەن النەبردرێن، واتا دادگایەکی دەویست بە بااڵی بەرژەوەندییکانی ببڕدرێت و پارێزراو بن لە دادگاییکردن لە پای ئەو تاوانانەی ئەنجامی دەدات لە جیهاندا ،بە تایبەتی لە واڵتانی زۆنی جەنگ. کلنتۆن پێش �سێ هەفتە لە بەجێهێشتنی کۆشکی سپی ،لە دوا ڕۆژی دیاریکراو بۆ واژۆکردنی پەیماننامەکە لە بەرواری 2000-12-31دا، پەیماننامەکەی واژۆ کرد و وتی :ئامانج لە واژۆکردن قەت بەمانای ئەوە نییە پابەند بین بە پەیمانامەکەوە یان پەیوەست بین پێوەی ،لە درێژەی قسەکانیدا وتی:ئامۆژگاریم بۆ جێگیرەوەم ئەوەیە پەیممانامەکە نە نێرێت بۆ ئەنجومەنی پیران www.komelge.com
33
NO:37 -Nov 2019
بۆ بڕیاردان لەسەری و پەسەندکردنی. لە بەرواری 2002-5-6ئەمینداری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕایگەیاند ،ئامەریکا بە فەرمی ڕایگەیاندووە نایەوێت بەشێک بێت لە دادگاکە، هەروەها هیچ پابەندبونێکی یاسایی بە واژۆکردنی لە 2000-12-31دا ناکات ،بەمەش بڕیاری پاشگەزبوونەوەی دا لە واژۆکردنی پەیمانامەکە. ئامەریکا لە گەڵ ئەوەدایە دادگا لە ژێر دەسەاڵتی ئەنجومەنی ئاسایشدا بێت ،بۆ ئەوەی هەر کاتێک ویستی ڤیتۆ لە دژی بڕیار و کارەکانی بەکار بهێنێت و بکەوێتە ژێر ڕەحمەتی خۆیەوە ،لە بەرواری 2002-5-6ەوە ئامەریکا هەوڵوێستی نەیارانەی لەسەر دادگاکە وەرگرت ،پاش ئەوەی بە فەرمی واژۆکردنەکەی ڕەتکردەوە ،ڕامسفێڵد وەزیری بەرگری ئەوکاتی ئامەریکا دوای پاشەکشەکردنی ئامەریکا لە دادگاکە وتی :دادگا شەرعیەتی نییە، تەنانەت هەڕەشەی تەداخولی سەربازی کرد دژ بە هەر واڵتێک هاوواڵتیانی تەسلیم بە دادگا بکەن، هەروەها پەیماننامەی دوو قۆڵی لەگەڵ واڵتان بەست بۆ پێشگرتن لە تەسلیمکردنی هاوواڵتیانی بە دادگا ،تەنانەت لە ساڵی 2004یاسایەکی دەرکرد بە ناوی نزرکت ،تیایدا قەدەغەی کرد هاوکاری ناسراو بە یوسید پێشکەش بەو واڵتانە بکات کە پەیمانامەی دوو قۆڵی لەگەڵ واژۆ ناکەن سەبارەت بە تەسلیم نەکردنی هاوواڵتیانی بە دادگاکە. لە ساڵی 2002دا ،کۆنگرێ�سی ئەمەریکی بڕیاری لەسەر یاسایەک دا بەناوی پەالماری الهای ،بە پێی ئەو یاسایە سەربازانی ئەمەریکی دەپارێزێت لە بەرامبەر لێپرسینەوەی ئەم دادگاییە ،هەروەها یاساغیکرد فەرمانبەرانی دەوڵەتی هاوکاری دادگای نیونەتەوەیی تاوان بکەن کە بە «یاسای پەالماری الهای ناسراوە» ،بە پێی ئەو یاسایە هەموو مافێک 34
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بۆش یاسای پاراستنی تاکەکانی سەربازی ئەمەریکی واژۆ کرد ،کە ڕەخنە بوو لە دادگای تاوانی نێو نەتەوەیی ،هەروەها هەڕەشەی بڕینی هاوکاری هەموو ئەوانەی کرد کە هاوکاری دادگا دەکەن دژ بە هاوواڵتیانی. دەدرێتە سەرۆک هەر ڕێگایەک بگرێتە بەر بۆ ئازادکردنی هەر هاوواڵتیەکی ئەمەریکی یان هەر کەسێک لە هاوکارانی ئامەریکا بهێڵرێتەوە یان زیندانی بکرێت لە الیەن دادگای ناوبراوەوە یان بە فەرمانی ئەو دەست بەسەر یان زیندانی بکرێت. بۆش یاسای پاراستنی تاکەکانی سەربازی ئەمەریکی واژۆ کرد ،کە ڕەخنە بوو لە دادگای تاوانی نێو نەتەوەیی ،هەروەها هەڕەشەی بڕینی هاوکاری هەموو ئەوانەی کرد کە هاوکاری دادگا دەکەن دژ بە هاوواڵتیانی. ئیدارەی بۆش کەوتە بەر ڕەخنەی توند سەبارەت بە هەڵوێستی دژایەتیانەی بۆ دادگای تاوانی نێونەتەوەیی لە سەروبەندی چوار ساڵی یەکەمی دەسەاڵتیدا ،هەرچەندە تەحەفوزاتی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
دەزگا سەربازییەکان نەیارن بۆ دان نان بەو دادگاییە لە الیەن واڵتە یەکگرتووەکانەوە، بە تایبەت واڵتە یەکگرتووەکان هێزی زیاتری لە دەرەوەی سنوورەکان هەیە بە تایبەت لە هەردوو واڵتی «ئێراق و ئەفغانستان» واڵتە یەکگرتووەکان لەسەر دادگای ناوبراو دەگەڕێتەوە بۆ پێش سەردەمی بۆش و بە دیاریکراوی لە سەردەمی کیلنتۆنەوە دەستی پێکرد، وەک چاوەڕان دەکرا لەسەردەمی باراک ئۆباما لە هەڵوێست و مامەڵەکردنیدا نەرمتر بوو لەبەرامبەر دادگاکە وەلێ بەشێوەی گشتی گۆڕانکاری نەکرا، زۆر هۆی ناوخۆیی لە ئارادابوو بۆ ئەوەی واڵتە یەکگرتووەکان پەیوەست نەبێت بە دادگاکەوە گرنگترینیان دژایەتیکردنی پنتاگۆن و کۆنگرێس و ئەنجومەنی پیران و هەواڵگری و.....بۆ دادگاکە ،هاوکات دەزگا سەربازییەکان نەیارن بۆ دان نان بەو دادگاییە لە الیەن واڵتە یەکگرتووەکانەوە، بە تایبەت واڵتە یەکگرتووەکان هێزی زیاتری لە دەرەوەی سنوورەکان هەیە بە تایبەت لە هەردوو
واڵتی «ئێراق و ئەفغانستان»ئەگەری زۆرە بکەوێتە بەر تۆمەتبارکردن بە ئەنجامدانی پێشێلکاری و لێپرسینەوەو دادگاییکردن ،کاتێک خۆی و ئەو واڵتانە واژۆی پەیمانامەکە بکەن! ،وەک لە ئەفغانستان بۆ ئەمەریکا و لە عێراق بۆ بەریتانیا. کاتی خۆی لە الیەن ئەندامانی پارتی کۆماری لە ئەنجومەنی نوێنەران ،تەنانەت لە الیەن زۆر لە ئەندامانی لیستی دیموکرات لە ئەنجومەنی پیران، لە ناویاندا ئەندامی ئەنجومەنی پیران خاتوو هیالری کیلنتۆن دژایەتی واژۆکردنی ئەم پەیمانامەیە کرا ،وەلێ دواتر هیالری کلنتۆن سەبارەت بە پەیوەست نەبوونی ئامەریکا بە دادگاکەوە لە کینیا وتی :هەست بە داخ و کەسەرێکی قول دەکەین بە هۆی ئەوەی واڵتە یەکگرتووەکان ئەندام نییە لە دادگای تاوانی نێو نەتەوەیی کە دا مەزرا بۆ دادگاییکردنی تاوانبارانی جەنگ و ئەنجامدەرانی کۆمەڵکوژییەکان و تاوانەکانی دیکەی دژ بە مرۆڤایەتی». پابەند نەبوون بە دادگای نێو دەوڵەتی تاوان لە الیەن ئامەریکاوە لە ڕاستیدا کەسەرێکی گەورەیە بۆ ئامەریکا کە پابەند نەبێت بە دادپەروەری نێو نەتەوەیەوە ،کە ئیدعا دەکات و خۆی بە پارێزەری دادپەروەری لەجیهاندا دەزانێت ،هاوکات هەڵوێستی نەگەتیفی ئامەریکا دەردەخات بەرامبەر بە دەزگا نێو دەوڵەتیەکان ،کە لە زۆربەیان بەهۆی یەکان نەگیری بەرژەوەندیەکانی کشاوەتەوە. ئیدارەی ئۆباما لە ڕێگەی هیالری کلنتۆنەوە لە ڕۆژی پێنج شەممە ڕێکەوتی 2009 -8-6لە شاری نایرۆبی پایتەختی کینیاوە ،لە هەنگاوێکی چاوەڕوان نەکراودا ،لێدوانێکی دا بە قازانجی دادگای نابراو ،لە لێدوانەکەیدا هیالری کلنتۆن وەزیری دەرەوەی ئەمەریکا نیگەرانی خۆی دەربڕی www.komelge.com
35
NO:37 -Nov 2019
ئەو پێشنیارانەی ئیدارەی بۆش و کلنتۆن پێشکەشیان کرد بۆ هەموار کردنی دادگا ،پێش ئەنجامدانی ئەو هەموار کردنە 67سەناتۆر لە ئەنجومەنی پیران لە کۆی 100کەس بەهیچ شێوەیەک پشتیوانی ناکەن لەو هەوڵە کە ئامەریکا تاکو ئێستا بەشێک نییە لەو دادگاییە، ئەمە لە کاتێکدا بوو حکوومەتی نایروبی ڕایگەیاند ویستیان هەیە تاوانبارانی خۆپیشاندانەکانی دوای هەڵبژاردنەکانی کینیا کە زۆر پێشێلکاری گەورەی تێدا ئەنجامدرابوو لە دادگای ئای �سی �سی دادگایی بکرێن ،کە دواتر دۆسیەی بۆ کرایەوە. ئۆباما لە دیسەمبەری 2014رایگەیاند ئەمەریکا ئەشکەنجەی لە زیندانی ئەبوغرێب ئەنجامداوە و کەرامەتی مرۆڤی روشاندووە ،لە راستیدا هێزەکانی ئەمەریکا لە زیندانەکانی ئەبو غرێب و باغرام و غوانتنامۆ تاوانی جەنگیان ئەنجامداوە ،بگرە لە پاکستانیش. ئۆباما ئەو کاتەی سێناتۆر بوو لە ساڵی 2004 رایگەیاند پێویستە هاوکاری لێکۆڵینەوەکانی ئای 36
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
�سی �سی بکەین ،کە بووە سەرۆکیش ئەمەریکا لە ساڵی 2009وەک ئەندمی چاودێر بەشداری کۆنگرەی سااڵنەی دادگایکرد. بۆ پەیوەست بوون بە دادگاوە ،ئیدارەی ئۆباما رێگایەکی دوورو سەخت و نەگەیشتن بە ئەنجامی لە پێشدا بوو ،پێویستی بەوە هەبوو قەناعەت بە دەزگای سەربازی بهێنێت بۆ پەیوەست بون بە دادگاکەوە،ئەوەش پاش ئەوەی ئەو پێشنیارانەی ئیدارەی بۆش و کلنتۆن پێشکەشیان کرد بۆ هەموار کردنی دادگا ،پێش ئەنجامدانی ئەو هەموار کردنە 67سەناتۆر لە ئەنجومەنی پیران لە کۆی 100کەس بەهیچ شێوەیەک پشتیوانی ناکەن لەو هەوڵە ،ئەمەش بۆ خۆی دەربڕی ئەوەیە پەیوەست بوون بە دادگا لە توانای ئیدارەی ئۆباما نەبوو بە تەنها ،بە زۆر تەلبەند دەورە دراو بوو ، لە کۆتادا نەک ئەمەریکا نەبووە ئەندام بگرە ئۆباما نەیتوانی لە ئەنجومەنی پیران بیخاتە دەنگدانەوە، کارەکە لە دەرەوەی دەسەاڵتی ئەوەوە بوو، پەیوەست بوو بە پنتاگۆن و ئێف بی ئای و دەزگا ئەمنی و سیخوڕییەکان و ئەنجومەنی پیرانەوە ،ئەو لە بەرامبەر ئەو هەنگاوە سەرۆکی ال حەولە وەال قوە بوو. ئەگەر ئەمەریکا واڵتانی روسیاو چین و ئیسرائیل ببنە ئەندام گرنگە ،هاوکار دەبن لە هاوکاری سیخوڕی و دیبلۆما�سی و پشتیوانی سیا�سی و لۆجیستیکی و دارایی ،هەرچەندە دادگا زۆر پێویستی بە پەیوەست بوونی ئامەریکا و واڵتانی دییەوە هەیە ،بەاڵم زۆر لە ئەندامەکانی بەرگری دەکەن لە ئەنجامدانی ئەو چاکسازیانەی ئامەریکا دەیەوێت ،بۆ ئەوی وا نیشان بدەن ناکەونە ژێر پاڵەپەستۆی ئامەریکاوە ،هەرچەندە لە دۆسیەی ئەفغانستان ئەمەریکا شکستی بە دادگا هێنا.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
لێ کاتێک دادگا ویستی لێکۆڵینەوە لە تاوانەکانی ئەمەریکا بکات لە ئەفغانستان و دەست بە کردنەوەی دۆسیەکە بکات، ئیدارەی ترامپ بە شێوەی هیستریا کاردنەوەی دەربڕی لە سەردەمی بۆشدا ،کاتێک دۆسیەی دارفۆر بووە ڕۆژەڤی دادگای تاوانی نێو دەوڵەتی بەرامبەر بەو پێشێلکاریانەی حکوومەتی عومەر بەشیر ئەنجامی دا لەو هەرێمە ،ئامەریکا هەڵوێستێکی دیکەی وەرگرت و بڕیاری پشتیوانی و کۆمەکی داواکاری گشتی دۆسیەکەی دا ،تەنانەت کار گەیشتە سەر ئەوەی کۆندەلیزا ڕایس هەڕەشەی بەکار هێنانی ڤیتۆی کرد دژ بە هەوڵی واڵتانی چین و فەرەنسا لە ئەنجومەنی ئاسایش ،کە دەیانەویست ڕێگربن لەبەردەم دەرچوونی بڕیار سەبارەت بە عومەر بەشیر ،کەواتە هەموو کات ئامەریکا دوو فاقیانە هەوڵوێستی وەرگرتووە ،تەنانەت لەو سەردەمەی بە تەواوی دادگای ڕەتکردۆتەوە، وەلێ کە لە گەڵ بڕیارێک بەرژەوەندیەکانی جووت بووبێت چاوی لە ئاست هەڵوێستەکانی پێشتری نووقاندووە.
سەردەمی ترامپ خراپترین پەیوەندی لە بەرواری 2016-11-21فاتۆ بن سۆدا رایگەیاند سیا و هێزە چەکدارەکانی ئەمەریکا لە نێوان سااڵنی 2003و 2004تاوانی جەنگیان لە ئەفغانستان ئەنجامداوە ،بە ئەشکەنجەدانی 61 کەس لە زیندانیان ،ئەشکەنجەی جەستەیی و نەف�سی و روشاندنی کەرامەتی النی کەم 27کەس لەوان و القە کردنیان کراوە ،بنسۆدا داواکاری گشتی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی لە نۆڤەمبەری 2017رێگای دا بە لێکۆڵینەوە لە تاوانی جەنگ کە لە ئەفغانستان ئەنجام درابوو ،ئەمەش یەکەمجار بوو کار لەسەر تاوانەکانی سوپای ئەمەریکا بکرێت لە مێژووی دادگا. لێ کاتێک دادگا ویستی لێکۆڵینەوە لە تاوانەکانی ئەمەریکا بکات لە ئەفغانستان و دەست بە کردنەوەی دۆسیەکە بکات ،ئیدارەی ترامپ بە شێوەی هیستریا کاردنەوەی دەربڕی ،جۆن بۆلتون راوێژکاری ئاسای�شی ئەمەریکی رایگایەند تۆمەتبارکرنی سوپای ئەمەریکا بە تاوانی جەنگ لە ئەفغانستان هیچ بنچینەیەکی نییە،هەڕەشەی نە دانی ڤیزاو ئابلوقەی ئابووری خستنە سەر دادگای کرد،هەروەها وتی بە هیچ شێوەیە هاوکاری دادگا ناکەین ،نابینە ئەندام ،دادگا وا لێدەکەین بۆ خۆی بمرێت. هاوکات مایک بۆمبیۆ وەزیری دەرەوە وتی: ئەمەریکا ڤیزا بەوانە نادات بەشداری لێکۆڵینەوە دەکەن لە تاوانی سەربازان و هەواڵگری ئەمەریکا لە ئەفغانستان و واڵتانی دی هاوپەیمان ،مەبەستی ئیسرئیل بوو لێرەدا. لە بەرامبەردا سەرۆکی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی شیلی ئیبۆی ئۆسۆ جی بۆ هێور کردنەوەی تەنگژەکە وتی :قوربانیانی ئێستاو www.komelge.com
37
NO:37 -Nov 2019
دادگای تاوانی نێودەوڵەتی
رابردوو دوارۆژ ی تاوانی جەنگ و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی و جینۆساید خوازیارن ئەمەریکا ببێتە ئەندامی دادگاکە. یەکێک لە بەندەکانی یاسای فیدرای ئەمەریکی ماف بە سەرۆک دەدات کە هێز بەکار بهێنێت بۆ ئازادکردنی هەر سەربازێکی ئەمەریکی کە دادگای تاوانی نێو دەوڵەتی دەستگیری کردبێت، ئەمەش بۆخۆی دەست ئازادکردنێکی ئاشکرای لەشکری ئەمەریکایە بۆ ئەنجامدانی تاوان لەودیو سنورەکانەوە. لە کاتێک ئەمەریکا رەخنەی گرت لە روسیا کە هەڕەشەی کشانەوەی کرد لە دادگا کە ئەویش وەک ئەمەریکا ئەندام نەبوو ،تەنها پەیماننامەکەی واژۆ کردبوو ،کەچی بۆ خۆ�شی بەم شێوەیە مامەڵە لە گەڵ دادپەروەری دەکات. ئەمە لە کاتێکدایە ئەفغانستان بۆ خۆی ئەندامە لە دادگاو یەکێکە لە واڵتای پێکهێنەر لە چوارچێوەی 123واڵتە ئەندامەکەی دادگا ،ئەو 38
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
واڵتەی لەسەر خاکەکەی تاوان بکات لێکۆڵینەوەی لەسەر دەکرێت و دەچێتە چوارچێوەی پسپۆڕی دادگای تاوانی نێودەوڵەتییەوە. پێشتریش کۆنگری�سی ئەمەریکی لە ساڵی 2015 دا بڕیاری ئەوەی دابوو ،هاوکارییەکانیان بۆ دەسەاڵتی فەلەستینی رادەگرن و هاوکارییەکانیان پەیوەست کردبوو بە سکااڵنەکردن لە ئیسرائیل لە دادگای تاوانی نێو دەوڵەتی . تەنانەت ئەمەریکا بە هەڕەشەکردن لە واڵتانی هاوپەیمانی رۆژئاوای وەک « یابان و ئەڵمانیا و کەنەداو ئوسترالیا» بەوەی پشتیوانی مادی خۆیان بکشێننەوە لە دادگا ،لە کاتێکدا ژاپۆن یەکەم واڵتی پارە بەخشە بە دادگا لە جیهان دوای ئەویش فەرەنسا و ئەڵمانیا دێن. هاوکات لە سەردەمی ترامپدا ئەمەریکا لە پەیمانی بازرگانی چەک کشایەوە ،وە لێبوردنی بۆ ئەو سەربازە تاوانبارانە دەرکرد لە واڵتانی زۆنی جەنگ گالونەتە تاوانەوە ،لە ناویاندا دادگای سەربازی سان دیغۆ لە هەرێمی کالیفۆرنیای
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
ئەمەریکا ئەفسەری هێزە تایبەتیەکانی ئەمەریکا نیڤی سیلیزی بێ تاوان کرد ،کە لە ساڵی 2017 ەدا هەرزەکارێکی برینداری 15سااڵنە لە دەرەوەی دادگا لە شاری موسڵ کوشت ،دواتر بە کۆمەڵ وێنەیان لە گەڵ تەرمەکەی گرتبوو، دەرکردنی لێبوردن بۆ تاوانبارانێک پێشێلی یاساکانی جەنگ و پەیمانی جنێفیان کردووە ،بۆ خۆی تاوانە ،کە ترامپ ئەنجامیدا . ئێراق و واژۆ کردنی پەیمانامەکە واژۆکردنی ئەم پەیماننامەیە لە الیەن دەوڵەتی ئێراقەوە ئەهمیەتێکی زۆری بۆ سەر دواڕۆژی کورد لەم واڵتە هەیە ،هەرچەندە تورکیا و ئێران و سوریاش ئەندامی دادگا نین ،گرنتی زامنی دوبارە نەبوونەوەی کۆمەڵکوژی و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی و جەنگە لە هەمبەری ،وەک لە شەنگال و دوزو کەرکوک و گوندەکانی دی بینیمان ،لە کاتێکدا کورد بە زۆر پۆستی گەورە بەشدارە لە دەسەاڵتدارییتی ناوەند ،دەبوایە لەم ئاستەیا هەنگاوی هەڵبهێنایە»،هەرچەندە ئێراق لە بەرواری 2005-2-15پەیوەست بووە بە پەیماننامەکەوە ،پاشان بێ هێچ ڕونکردنەوەیەک پەشیمان بۆتەوە» ،کە لەوکاتەدا وەزیری دەرەوەی عێراق هوشیار زێباری بووەو پەشەکشەکەش لە الیەن ئەوەوە ئەنجامدراوە ،سەرۆک کۆماریش عجیل یاوەر و زاوای کوردان بووە ،سەرەک وەزیرانیش ئەیاد عەالوی بووەو خۆی بەلیبراڵ دەزانێت. بە بڕوای من گرنگترین هۆکار بۆ کشانەوەی عێراق لە دادگاکە و واژۆ نەکردنی ئەم پەیماننامەیە لە الیەن عێراقەوە بۆ 3خاڵ دەگەڕێنمەوە: -1بوونی ئامەریکا لە ئێراق ،ئەمە بەهێزترین
خاڵە ،ئەگەر ئێراق ببێتە ئەندام ڕاستەوخۆ لە کاتی پێشێلکاریدا دادگا دەبێتە تەرەف بەرامبەر بە پێشێلکاری واڵتی داگیر کەر و ئەندامانی هێزی ئامەریکا ئەوانەی پێشێلکاری دەکەن دادگایی دەکات ،دیارە ئەمەریکا لە دادگایی ئەندامەکانی و سزا دانیانیەوە باکی نییە ،بەڵکە لە بڕیارەکانی دادگا دەترسێت بە سزا دانی هاوواڵتیانی بە تاوانە گەورەکان ،نایەوێت سیناریۆی ئەفغانستان دوبارە بێتەوە. -2نەزانینی گرنگی دادگاکە و نزمی ئاستی هوشیاری و هەست نەکردن بە ڕۆڵی ئەم دادگاییە لە الیەن هێزە دیموکراسییەکان و هێزە نەتەوەییە کوردییەکان و عەرەبییە سونەکانەوە ،کە زامنی ئاسایشیانە لە واڵتی زۆنی جەنگ. -3مانی ڕوحی شەڕخوازی لە ناو دەسەاڵتدارانی نەتەوەی سەردەست بە تایبەت دەسەاڵتدارانی مەزهەبی شیعە کە گالونەتە زۆر تاوانی گەورەوەو دەیانەوێتیش لە داهاتوودا درێژەی پێ بدەن، بە ئاشکرا ئەوان دژ بە ئەندامبوونی عێراقن لە دادگاکە . لە کۆتاییدا هیوادارم پاڵەپەستۆیەکی وا پێک بهێنرێت لە الیەن کەسوکاری قوربانیان و پارت و الیەنە سیاسییەکان و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنیەوە دەسەاڵتدارانی کورد وئێراقی ناچار بکەن ئەم پەیماننامەیە واژۆ بکەن ،یان هەر نەبێت بە ئەندام بوونی عێراق لەو دادگایە ببێتە خاڵێکی رێکەوتنی هەرێمی کوردستان و حکومەتی عێراق. رێکخەری تۆڕی هاوپەیمانی رێکخراوە کوردستانییەکان لە پێناو دادگای تاوانی نێو دەوڵەتی
www.komelge.com
39
NO:37 -Nov 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
میشێل فوکۆ ،دەموچاوێکی ونبووی شۆڕشی گەالنی ئێران
ئیسماعیل حه‌مه‌ئه‌مین
(دەسەاڵت) دەستپێکردبوو ،لەپاشان لەکتێبی (وشەکان و شتەکان) دا ئەم نەخشەیە لەسەر ئاستەکانی هەردوو چەمک (دەسەاڵت و مەعرفە) کاری خۆی دەکات .زمانی (فۆکۆ) تەنها زمانێکی فەلسەفی ئەبستراکت نییە لەنوسینەکانیدا ،بەڵکو گەڕانی ئەو لەسنوری چەمکەکان ناوەستێت و بازهەڵدەداتە دیارەدە کۆمەاڵیەتیەکانەوە، لەبەرئەوە سەیر نییە المان ،کە دێباتەیەکی
به�شی یه‌كه‌م: دەموچاوی میشێل فوکۆ
ساڵی ( ١٩٧٨ـ ) ١٩٧٩لەساڵە گرنگەکانی ڕەوتی بیرکردنەوەی فیکری میشێل فۆکۆ بوو [ ]1بۆ یەکمجار بەڕای لێکۆڵەرێکی وەک (تۆماس لێمکە ) Lemkeچەمکی (حکومەت و حوکمداری) لەموحازەرەکانیدا باسدەکرێت، دیارە (فۆکۆ) لەکتێبی (جینالۆجیای مەعریفە) وە نەخشەی خۆی بۆ شرۆڤەکردنی چەمکی 40
www.komelge.com
فۆكۆ
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
(فۆکۆ) جاریکێتر پێش مردنی لە ١٩٨٤دەگەڕێتەوە سەر چەمکەی (سۆکرات) دەربارەی (خود پاراستن) و تەکینکەکانی پاراستنی خود گەورەو جیدی هەیە لەنێوەندە ئاکادیمیەکاندا هەبێت ،بەوەی (میشیل فۆکۆ) فەیلەسوف نییە، بەقەد هێندەی سۆسیۆلۆگە!. دەمەوێت لێرەدا ئەوە بیری خوێنەری ئازیزم بهێنمەوە ،کە پێگەیشتنی فیکری (فۆکۆ ) بەڕای من دەگەڕیتەوە بۆ ئەوەی لە زانکۆدا قوتابی (لویس ئالتۆسێر ) بووە( ،ئالتۆسێر) بەیەکێک لە بونیادگەرەکان ( )Strukturalistدەژمێرێت لەبواری مارکسیزمدا ،ئالتۆسێر کاریگەری قوڵی لەسەر فۆکۆ بەجێهشتووە ،هەروەها قوتابی (مێرلۆبۆنتی) بووە ،پلەی لیسان�سی (فۆکۆ) لەسەر (فیمنۆلۆژیای ڕۆح)ی فەیلەسوفی ئەڵمانی (هێگڵ) بووە ،لە ١٩٥١فۆکۆ دبلۆم (بەراورد بە بکالۆریۆس) لە سایکۆلۆژیادا وەردەگرێت و هەوڵدەدات دووجار خۆی بکوژێت ،بەاڵم سەرکەوتوو نابێت []2 وەک دەبینین (فۆکۆ) لەنێوان فەلسەفەو سایکۆلۆژیادا گەشتی سەختی خۆی دەستپێکربوو، بێگومان گەشتی ئەو لەئەزمونێکی سوبێکتیڤیەوە بۆ تێزەکانی لەسەر دەسەاڵت ،لەوانەیە هەوڵدانی بۆ خۆکوشتن لەچوارچێوەی ئەو سوبێکتزمە
(خودگەرایی) فیکرییە بێت ،کەلەسااڵنی دوایی تەمەنیدا ،جارێکیتر دەگەڕێتەوە سەری، کەئەویش قسەکردنە لەسەر (تەکنیکەکانی خود). (فۆکۆ) جاریکێتر پێش مردنی لە ١٩٨٤دەگەڕێتەوە سەر چەمکەی (سۆکرات) دەربارەی (خود پاراستن) و تەکینکەکانی پاراستنی خود…بەگشتی هەرگیز ژیانی (فۆکۆ) خۆی ،دوور لەتێزەکانی ناخوێنرێتەوە ،ئەمەش ئەو گەڕانە مەکۆکیەکمان بۆ ڕووندەکاتەوە کەلەژیانی ئاکادیمیا و ژیانی خۆی لەنێو ڕووداوەکاندا گرتبوویە بەر .تێزەکانی بەردەوام پەرتکردنەوەی دەسەاڵتی خودە لەنێو دەسەاڵتدا ،گەڕانە بەدووی دەم و چاوی مرۆڤدا لەنیو دەسەاڵتەکاندا کەدەم وچاویان سڕیوەتەوە. لەبەرئەوە بەپێچەوانەی زۆر ڕای هەڵە کە(فۆکۆ) بەوە تاوانبار دەکرێت وەک هاوڕێ بونیادگەرەکانی بانگەشەی مردنی مرۆڤی کردووە ،وەک چۆن لەڕەخنەی ئەدەبیدا بانگەشەی مردنی نوسەر دەکات ،ئاوەها (فۆکۆ) بانگەشەی ونبوونی دەم و چاوی مرۆڤی کردووە لەدونیای مۆدێرندا. بەڕای من (فۆکۆ) بەپێچەوانەی ئەو بیروڕایانەی بەهەڵە تەفسیر دەکرێن ،گەڕیدەیەکە بەدووی دەم و چاوی هەقیقی ڕاستەقینەی مرۆڤ ،نەک مانیفێستی ونبوونی دەم و چاوی مرۆڤ بکات .مردنی مرۆڤ الی (فۆکۆ) یەکسانە بە و هێزو وزەیەی کەدەگه‌ڕێت بەدوویدا. لێرەدا دەبێت هەڵوێستیەکی بچوک بکەین لەسەر کۆی کاری شتروکتورالیستەکان، بونیادەگەران ،کاری ئەوان گەڕان بووە بەدووی ئەو میکرۆ تێۆریانەی دونیای ئێمە هەراسان دەکەن و توخمی پێکهێنەری دەسەاڵت و سوستێمن .گەڕانی (فۆکۆ) لەکارە تێۆریەکانیدا ،لە چاوپێکەوتنە ڕۆژنامەوانی و نوسینەکانیدا ،لەنێو www.komelge.com
41
NO:37 -Nov 2019
ئەو میکرۆ دەسەاڵتخوازیەیە ،کە سوستێم وەک تەونێکی جاڵجالۆکە خۆی پێکیهێناوە ،لەدەسەاڵتی چاودێریەوە بۆ دەسەاڵتی مەعرفی ،لەوێوە بۆ لەدایکبوونی پراکسیس و عیادەکان ،لەوێوشەوە بۆ مێژووی سێکسوالیەت و پاشان گەڕان بەدووی ماناکانی وەک ڕەخنە چییە؟ ،ڕۆشنگەری چییە؟، ئازادی چییە؟… لەبەشێکی گرنگی ژیانی فۆکۆدا دەیبینین بیرمەندیکی چاالکەوانە و لەهەر شوینێکی دونیادا بێت بەرگری لەئازادی مرۆڤ دەکات. ئاوەها خەمی (فۆکۆ) ونبوونی دەم وچاوی مرۆڤ بوو ،لەسەر لمی دەریاکانی مۆدێرنەدا .لەبەردەم دەسەاڵتەکانی سیاسەت و کولتور و دیسپۆت و میکانزمەکانی تەندروستی و دەرووناسیدا مرۆڤ دەم و چاوێکە کۆنترۆڵکراوە و پێناسەیەکی پێدەبەخشن کەهی هەموو سوستمێکە تەنها هی خۆی نەبێت .ئاوەها مرۆڤ هەرگیز ئازاد نەبووە، مرۆڤ هەمیشە مەحکوم بووە بەدەسەاڵت، مادامەکی لەساناترین تێزدا زمان بەکاردێنێت، ئاوەها دەسەاڵت سێکسوالیەتە کەپابەندمان دەکاتەوە بەجەستەمانەوە ،دەسەاڵت جەستە خۆیەتی کەکارمان لەسەر دەکات و کاری لەسەر دەکەین ،دەسەاڵتەکان لەجەستەوە بۆ کۆسمۆس (گەردوون ) و بۆ گڵۆبۆس ،ئەو تەنە خڕۆکەی لەسەری دەژین و دەسەاڵتەکان کاری لەسەر دەکەن ،بەجۆرێک هەڕەشەی گەرمبوونی دونیاو ژینگەی کەوتۆتەسەر .ئەمە وەهامان لێ دەکات، بەتەعبیری (فوکۆ) کەدەم وچاومان وەک وێنەیەک وەهابێت لەکەنار دەریا ،زۆر زوو لەگەڵ یەکەم شەپۆلدا ون ببێت… ئەم گەڕانەی (فوکۆ) لەگەڵ تێزەکانیدا، وەها دەکات لەچەندەها واڵتی وەک ئەڵمانیا / هامبۆرگ .لە سوێد لەئوپساال و لەوارشۆ خەریکی 42
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
کارکردن بێت لەسەر کتێبە بەناوبانگەکەی (شێتاتی و کۆمەڵگە ) ،کەبێگومان ئەم کارەی بۆ نامەی دکتۆراەکەی بوو .لەفەڕەنسا ئەم نامەیە ڕەتدەکرێتەوە و لەدوایدا ،لەسوێد دانی پێدادەنرێت( .فوکۆ) لەساڵی ١٩٦٠ـ ١٩٦٦دەبێتە پڕۆفیسۆر لەزانستی شیکاری دەروونی لە زانکۆی . Clermont – Frerandبەگشتی دەتوانین بڵێن: کە فۆکۆ سایکۆلۆژیستە و بەتایبەت لەبواری شیکاری دەروونی .ئەمەش وەها دەکات کەتێزەکانی لەدیاردەی کۆمەاڵیەتیەکان و لەخودی تاک نێزیکتربن وەک لەهەر فەیلەسوفیکی دیکە. لەپێناو هەمیشە (فۆکۆ) گەشتی کریستالیزەکردنی دەسەاڵت بووە ،چ وەک دەسەاڵتی زمان بێت بەسەر مرۆڤەکاندا ،چ زمانی جەستە بێت ،چ زمانی دەسەاڵتی جێبەکار و کولتوری کاپیتالیزم بێت بەسەر ژیانی کەسیدا. ئاوەها دەسەاڵتی یەکەم زمانە لەخودی خۆیدا وەک جەبرێک مرۆڤ پابەند دەکات بەگراماتیکی خۆیەوە ،زمان وەک خۆی لەخۆیدا دۆزیکی فیکریە ،بەمانای زمان تەنها هۆکارێکی دەربڕین نییە ،بەڵکو بیرکردنەوە لەنێو زماندایە. بونیادگەرەکان ،بەتایبەت (کلۆد لیڤی شترواس ) لە لێکۆڵێنەوەکانیدا لەمەڕ مرۆڤە سەرەتاییەکان و زانستی مرۆڤ (ئانترۆپۆلۆژیا) کاریان لەسەر ئەم تێزە کردووە ،هەموو میللەتان خاوەنی زمان و فیکرن گەر هاتوو زمانی نوسراویشیان نەبێت… (فوکۆ) سەرەتا لەگەڵ بونیادگەرەکان دەژمێردرا وکاریگەر بوو بەم تێزانە ،بەاڵم وەک ئاماژەم پێدا، بۆ گەڕان بوو بەدووی بونیادەکانی دەسەاڵتدا، بونیادەکانی دەسەاڵت لەهەموو جومگەکانی ژیاندا. ناولێنانەکان و تۆمتەبارکردنە فیکریەکان
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
لەدژی (فۆکۆ) زۆربوون ،بۆ نمونە؛ سەرەتا بەبونیادگەر ،شتروکتورالیست و دوایی بەپاش- بونیادگەر ،پۆست -بونیادگەر ،ناودەبرا .فوکۆ خانەبەندکردنی وەک (ئەنتی مۆدێرنە) یان (پۆست مۆدێرن)ی ڕەتدەکردەوە ،ئەو خۆی بە (مۆدێرنیست) تێدەگەیشت .بەهەر حاڵ دەتوانین ئەوە بڵێین کە دەوڵەمەندی فیکری فۆکۆ و چاالکی ئەو لەپێناو ئازادی مرۆڤدا ،بەشداریکردنی چاالکی ڕۆشنبیرێک بوو لەدونیای پڕ ناعەدالەتی و شۆڕشە یەک لەدوایەکەکانی مرۆڤ لەپێناو ئازادی وبەختەوەریدا ،ئەمەش بەبێ ڕەخنەی توند و تاوانبارکردنی فیکری و نەیاری سیا�سی تێپەڕنەدەبوو .لەبەر ئەوە هەمیشە (فۆکۆ) دەبینرا لەنێو دونیادا کاردەکات ،هەمیشە بەرەو جیهان خۆی ئاڕاستەکردبوو ،ئەو ڕۆشنبیر و فەیلەسوفیک نەبوو لەژوورەکەیدا خۆی قەتیس بکات ،ئەو دەمێک لەسەر شەقام بوو لەگەڵ فەیلەسوفیکی وەک (سارتەر) ،دەمێک دژی جەنگی ڤێتنام و تاوێکیش لەگەڵ خوێندکارانی شۆڕشۆچکەی ١٩٦٨پاریس بەشداری گفتوگۆ و سەرنجەکانی خۆی بوو لەمەڕ بزوتنەوەکە. ئاوەها کەشۆڕ�شی ئێران دژی ڕژیمی شای پەهلەوی هەڵدەگیرسێت( ،فۆکۆ) دووجار سەردانی تاران دەکات و ڕووداوەکان لەنێزیکەوە دەژی و لەپاریس لەگەڵ خومەینیدا چەندەها گفتوگۆی دەبێت [.]3 لەدوای ئەو سەردانەی بۆ تاران کار لەسەر چەمکی (ڕۆحانیەتی سیا�سی )eine politische Spiritualität دەکات و لەو چوارچێوە ئیتیکیە ،ئەخالقیە، نوێیەدا ،شرۆڤەی پەیوەندی نێوان ئاین وەک کایەکەی ڕۆحانی شۆڕش دەکات ،کە بێگومان لەبەشەکانی دیکەی ئەم نوسینەماندا دێینەوە سەری.
فوکۆ – سارته‌ر و دولۆز – ١٩٦٨
ئیدی لەکوێ (ڕووداوە گەرمەکان) ،لەکوێ دەسەاڵت هەبێت مرۆڤ بکات بەدووکەرتەوە و ئازاری بدات ،لەوێ فۆکۆ وەک (ئەکتیڤیستێکی بیرمەند) ئامادە بوو .بۆ نمونە (میشیل فۆکۆ) بەشدار دەبێت لەدامەزراندنی کۆمیتەیەک بۆ (پاراستنی خەڵکانی نێو بەلەم) ،ئەمانە ئەو ڤێتنامیانە بوون بۆ کار و پەناهەندەیی لە تایالنەدەوە بۆ کەنداو فڕێندراوبوون ،هەندێکیان دەکوژراون و ئافرەتەکانیش زۆرجار لەالیەن چەتەکانی دەریاوە پەالماردەدران و دەستدرێژیان دەکرایە سەر( .فۆکۆ) لەدژی بێدەنگی حکومەتەکانی ڕۆژئاوا ،لەگەڵ چەندەها ڕێکخراو و کەسانی دیکەدا ،بەشدار دەبێت لەدامەزراندنی کۆمیتەیەک لە(جنێڤ) کورتکراوەکەی CICPبوو، ئەمان خۆیان پاپۆڕ ئامادە دەکەن بۆ یارمەتیدانی (خەڵکانی نێو بەلەم)( .فۆکۆ) لەدوای ئەو چاالکیەی نوسینیک دەنوسێت بەناوی (مافەکانی مرۆڤ لەبەرامبەر حکومەتەکاندا) ،ئەم تیکستە لەدوای مردنی فۆکۆ لە ١٩٨٤لەمانگی یونی باڵودەبێتەوە[]4 بەمشێوەیە دەبینین ئەم فەیلەسوفە فرە ڕەهەندە ،بەشدارە بەمانای وشە لەڕووداوەکانداو www.komelge.com
43
NO:37 -Nov 2019
پاسیڤ و ئاپاتی (نابەشدار نییە) .هەتا دواساتەکانی مردنی بە(ئایدز) ،لەنێو جەرگەی ژیاندا جەنگی بۆ ئازادی مرۆڤ کردووە ،کۆی نوسینەکانی�شی لەمەڕ سێکسوالیەت ،تەنانەت هۆمۆسێکسوالێتی خۆی�شی ،لەو ڕەهەندە ئازادانە هاتووە کەلەجەستەوە دەستپێدەکات تادەگاتە دیاردە کۆمەاڵیەتی و مێژوویەکان ،بەجۆرێک کە شتروکتوری دەسەاڵت لەهەموو شوێنێکدا لەزمانەوە بیگرە تا جەستە و سێکسوالیەت و شێتاتەیەتی و دەزگا کۆمەاڵیەتی و حکومەتەکاندا گەمەی خۆی لەسەر مرۆڤ دەکات ،میشێل فۆکۆ لە ١٩٧٧لەچاوپێکەتنێکدا دەڵێت( :هیچ هیوایەک نەماوە ،هیچ شوینێک نەماوە بۆ مرۆڤایەتی…) بەڕای فەیلەسوفیکی وەک (ڤۆڵڤگانگ ڤێلش)، فۆکۆ مەبەستی ئەوەیە کەدەسەاڵت چۆتە هەموو شوێنێکەوە ،دەسەاڵت لەجەستەوە دەستپێدەکات تاوەکو ووردەکاریەکانی ژیان. ئاوەها ئازیزانم لەسەدەی حەڤدەمەوە دەسەاڵت دەبێتە زانستیک ،دەبێتە ستراتیژ و خەمی ئەو جیهان نییە ،بەڵکو کۆنتڕۆلکرنی جیهانە .ڕەخنەگرتنی (فۆکۆ) لەئەقاڵنیەت، وەک ئەوەی کەقوتابخانەی فرانکفۆرت بەتایبەت (هابرماز بڕوای وەهایە کەئەقاڵنیەت پڕۆژەیەکی ناتەواوە) ،ڕەخنەیە لە (ئەقاڵنیەی ئامڕازگەرا) ،بەاڵم لەهەموو ئەقاڵنیەت نییە! بەمانای لەپڕۆژە ناتەواوەکەی ئەقاڵنیەتە. بەپێچەوانەی فرانکفۆرتیەکان( ،فۆکۆ) چیرۆکی ئەقاڵنیەت دەنوسێتەوە لە لق و پۆپەکانیدا، چیرۆکی دەسەاڵت ،کە خۆی لەئەقاڵنیەتی ئامڕازگەرا و سوودخوازی بەرجەستە دەکات. الی (فۆکۆ) ئەقاڵنیەت دۆزێکی دەسەاڵتە و کاری 44
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئەو لەسەر دەسەاڵتە کە ئەقاڵنیەت خۆیەتی، نەک لەدەرەوەی ئەقاڵنیەتەوە ئەقاڵنیەت بکرێت بەئامڕازێک( .فۆکۆ) ڕای وەهابوو کە کاری ئەو ڕه‌خنه‌گرتنە له‌ئه‌قاڵنیه‌ت ،فۆکۆ ده‌ڵێت( :که من چیرۆکی دابه‌شبوون و لق وپۆپ لێبوون هو‌ەی (ئه‌قاڵنیه‌ت ) ده‌نوسمه‌و ه به‌وه‌ی له‌ماکس ڤێبه‌ره‌و ه بیگر ه تاوه‌کو تیۆر ه زانستیه‌کان ته‌نها یه‌ک فۆرمی به‌رهه‌مهێناوه ،ک ه فۆرمی ده‌سه‌اڵتگه‌ری ه و ئه‌م فۆرم ه فۆرمی ئه‌قاڵنیه‌ته.٤ . ، )٤ئەقاڵنیەت الی (فۆکۆ) پابەندە بەمۆدێرنەوە، بە سوستێمی دەسەاڵتی مۆێردنەوە ،ئەقاڵنیەت مۆدێرنە بەرهەمدێنێت ،مۆدێرنەش ڕۆژ بەڕۆژ لەڕاتسیونالیزەبوونی خۆیدا دەبێتە دەسەاڵتێکی ترسناک ،دەبێتە (میکرۆ دەسەاڵت) و دەچێتە نێو هەموو کەلێنەکانی مرۆڤەوە ،لەنەخۆشیەکانەوە بیگرە تا کۆسمۆس و گەردوون ،سوستێمی ئەقاڵنی مرۆڤی تەواو لەکڵێشەکانی خۆیدا کۆنتڕۆڵ کردووە ،لەگەڵ ئەم سوستێمی کۆنترۆڵەدا مرۆڤ دەربازبوونی نییە ،ئەقاڵنیەت الی (فۆکۆ) تەنها ئەقاڵنیەتی ئامڕازگەرایە و هیچیتر. پێموایە (فۆکۆ) جەنگاوەری یەکەمی دژە دەسەاڵتە لەجیهاندا…ئەم دژە دەسەاڵتخوازیە، ئەم ئازادیخوازیە ڕەهایە ،ئاماژەیە بۆ ئەو هەموو ئەو تۆمەتباریانەی دەدرێنە پاڵ (فۆکۆ)، ئەمە لەوەوە هاتووە ،کە (فۆکۆ) هەمەالیەنەیە و سەختە ،بەیەک ڕوانگەی دیاریکراو لەدونیا ناڕوانێت .ئاوەها سەختە بەتاک ڕەهەندیەوە لەمێژووی فیکری و نوسینی نوسەرە فرە ڕەهەندەکان بڕوانین .مەبەستی ئەم نوسینەش ڕوونکردنەوەی ئەو تۆمتەبارکردنە کوێرانەی فۆکۆیە ،کە گوایە کوێرانە پشتگیری ڕاپەڕینی گەالنی ئێرانی کردووە لەدژی شای ئێران! ،هەندێک
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
دەڵێن لە حەماسیکی کوێرانەی چەپگەراییەکی ڕۆشنبیرانەوە پاڵپشتی لە شۆڕ�شی ئیسالمی ئێران کردووە ،ئەم دیباتەیە ئەوەندەی پڕە لەتۆمەتبارکردن ،پڕ نییە لەگفتوگۆی ئەقاڵنی و شرۆڤەی الیەنە جیاوازەکانی بیری فۆکۆ و ڕاکانی لەمەڕ شۆڕ�شی ئیسالمی ئێران ،لەم گۆشەنیگایەوە لەم نوسینە کورتەدا ئەم بابەتە دەخەینە بەردەم گفتوگۆ. فۆکۆ ڕۆژنامەنو�سی ئایدیاکان فۆکۆ بەهاوبە�شی لەگەڵ ڕۆژنامەیەکی ئیتاڵیدا Corriere della Saraو لەچوارچێوەی پڕۆژەیەکی فیکریدا ڕێدەکەوێت ڕیپۆرتاژ دەربارەی شۆڕ�شی ئێران بنوسێت .ئەم پڕۆژەیە لەژێر ناونیشانی (ژورنالیزمی ئیدیاکان) خۆی پێناسە کرد، مەبەست لەم پڕۆژە فیکریە (تەنها ئەوە نەبوو، باس لەمەزندەیی و بیرکردنەوەی (مرۆڤی سادە) بکات چۆن لەگەڵ ئیدیاکاندا مامەڵەدەکات ،بەڵکو مەبەست لەم ڕیپۆرتاژانە لەوە زیاترە ،چاودێری ئەوە دەکات کەچۆن ئیدیاکان لەکۆنێکستیکی کۆمەاڵیەتیدا لەگەڵ ڕووداوە مێژوویەکاندا مامەڵە دەکات .ئەرکی ئەو ڕیپۆرتاژانە لەوەدابوو (مانا پڕاکتیکیەکان) ئیدیاکان شرۆڤە بکات ،جۆری مامەڵەی ئۆرگانیزەکراویان و مۆتیڤ و هێزەکانیان بخاتە ژێر چاودێری تێوری و شیکردنەوە…Lemke )1.2 ئەم پرۆژەیە لەدایکبووی بیرۆکەیەکە (فۆکۆ) و هاوڕێکانی قسەیان لەسەر کردبوو ،بەوەی جیهانی ئیدیاکان و مامەڵەی ئۆرگانیزەو هەڕەمەکی و کاردانەوەکانی لەسەر مرۆڤی سادە چۆن دەبێت؟، لێرەدا مەبەست لەمرۆڤی سادە ئەو مرۆڤەیە، کە کاردانەوەکانی لەسەر ئاستی پەرچەکرداری
سادەیە ،بەاڵم لەپشت ئەم کاردانەوانەیە چەندەها مۆتیڤ و هۆکاری جیاواز ڕاوەستاوە ،چرکە ساتی ڕوودانی کاردانەوە و مامەڵەی نائۆرگانیزەکراو زۆر سروشتی و بێ بەرنامەیە ،بەاڵم چرکەساتی مێژووی بەریەکەوتنی مرۆڤە لەگەڵ ڕووداوەکانە. لەمخاڵەوە دەتوانین کەپرۆژەی (ڕۆژنامەوانی ئیدیاکان ) کەخۆی لە (ڕێپۆرتاژی ئیدیاکان ) بەرجەستە دەکرد ،بەیەکێک لەکارە گرنگەکانی (فۆکۆ) تێبگەین. ڕیپۆرتاژی ئایدیاکان (Reportage des Idee ) ئاستێکی بااڵی ڕۆژنامەنوسیە ،کەمامەڵە لەگەڵ ڕووداوە گرنگەکان دەکات ،لەماناکانی، لە مۆتیڤەکانی ،لە نۆرم و بەها کۆمەاڵیەتی و ئاینیەکان ،لەنۆرمە نوێیەکانی دیکە کەشۆڕش لەگەڵ خۆیدا دەیهێنت وئەوە�شی بەرەو پوکانەوە دەڕوات..هتد .ڕۆژنامەنوس دەبێت خاوەنی جیهانبینیەکی دەوڵەمەندی فیکری بیت ،لە گۆشەنیگای فیکریەوە لەڕووداوەکان بڕوانێت، نەک تەنها لەسەر ئاستی سیاسەتی ڕۆژ و توێژاڵی سیا�سی مامەڵە بکات( .فۆکۆ) ڕیپۆرتاژەکانی خۆی دەربارەی ڕاپەڕینی ئێران لەدژی شاهەنشای ئێران دەنو�سی ،بەشێکی زۆری ڕیپۆرتاژەکان نەک هەر لەڕۆژنامە ئیتاڵیەکە (کۆریە دیال سارا) باڵودەبۆوە، لەگەڵیشیدا گۆڤاری .Le Nouvel Observteu.r بەشێکی ڕیپۆرتاژی بەردەکەوت .بیرۆکەیەکی زیرەکانەو ئەرکێکی گرانە ،هەوڵبدەیت لەزمانی نوسینی فیکری و فەلسەفیەوە دابەزیتە ئاستی زمانی ڕۆژنامەوانی ،بەجۆرێک ،کەناوەڕۆکە فیکری و فەلسەفیەکان جەوهەری خۆیان لەدەست نەدەن! .لەالیەکی ترەوە گرنگیدان بەخوێنەری سادە ،گرنگیدانە بەکاردانەوەکانی مرۆڤی سادە لەبەرامبەر ڕووداوە مێژوویەکاندا .لەم www.komelge.com
45
NO:37 -Nov 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
خاڵەوە (فۆکۆ) بەپڕۆژەی (ڕیپۆرتاژی ئیدیاکان) لەساڵی ١٩٧٨دا خۆی دەکات بەئێرانداو بەچاوی فەیلەسوفێکەوە لەڕووداوەکان دەڕوانێت، فەیلەسوفێک نێزکتر لە (هاواڵتی سادە) بەوەی کەخۆی مەزندەی ناکات ،فەیلەسوفێک نێزکتر لەو پەیوەندە ئاڵۆزەی نێوان خەونەکانی مرۆڤی سادە و دەسەاڵتێک لەدژی راپەڕیوە و دەسەاڵتێکیش لەهەناوی ئەو ڕاپەڕینەوە لەژانی لەدایکبووندا تاران شۆڕ�شی ئێران کۆتایی ١٩٧٨ شتێک بەرهەمدێنێت کەناوی (حکومەتێکی ئەم (پەیوەندیە تایبەتە) شێوازی مامەڵە ئیسالمیە).. دیاریدەکات لەگەڵ ڕووداوە مێژوویەکاندا، کەجێگەی مرۆڤە لەنێو ئەو گوتارەدا .لەم حکومەتیکی ئیسالمی ڕوانگەیەوە ،لەڕوانگەی پەیوەندی نێوان ( خود ڕیپۆرتاژەکانی (میشێل فۆکۆ) لەمەڕ شۆڕ�شی و دەسەاڵت)( ،فۆکۆ) چاودێری شۆڕ�شی ئێرانی ئێران لەدژی شای ئێران ،مشتومڕێکی زۆری کردووە( .خود )Subjektجێگەی چی بووە لەنێو لەنێوەندە سیا�سی و ڕۆشنبیری ئاکادیمیەکاندا گوتاری دەسەاڵت؟! خود جێگەی چی بووە لە هارووژاند ،هەڵوێستی ڕەخنەیی توند لەبەرامبەر نێو گوتاری دەسەاڵتی (موحەمەد ڕەزاشا)، ڕیپۆرتاژەکان بەرامبەر بە بیروڕاکانی (فۆکۆ) کەدرێژبونەوەی ڕژێمێکی شاهەنشاهیە؟ ،کە دەربارەی شۆڕ�شی ئێران لەو ڕستەیەدا خۆی لەسەفەویەکانەوە تا قاجاری لەدوایدا تاوەکو دووبارەدەکردەوە :کە میشێل فۆکۆ پشتگیری لە حوکمی بنەماڵەی ڕەزا شا خۆی دریژدەکردۆتەوە. پرۆژەی (حکومەتێکی ئیسالمی ) دەکات! .بەجۆرێک گوتارێکە کەخاوەنی نیزام و کۆنتڕۆڵ و نۆرم و زمانی کە حکومەتیکی دیکتاتۆر بە ئەویتر دەگۆڕێتەوە؟ خۆیەتی ،لە 1978ئەم گوتارە چیتر جێگەی مرۆڤی ( . ) 1.3 Lemkeبێگومان ئەو ڕایە دوور و نێزیک تێدا نابیتەوە و بەرەو کۆتایی هەڵدەوەشێتەوە. هەڵوێستی (فۆکۆ) نەبووە لەمەڕ ئەو چەمکەی جێگای (خود /سوبێکت) دەچێتە پەیوەندیەکی پێیدەڵێین (حکومەتیکی ئیسالمی). دیکەی تازە لەگەڵ گوتارێکی Diskursدیکە ،کە ئەوەی بەالی (فۆکۆ) گرنگە بەتێگەیشتنی لەنێو خەڵکدا تەعبیر لەخۆی دەکات ،ئەویش من ،دابەشبوونی دەسەاڵت بووە بەسەر کایە (حکومەتیکی ئیسالمی) یە ،ئەم ئاڵۆزیە فیکرییە جیاوازەکاندا ،هەروەها شوێنی مرۆڤ بوو لەنێو جێگەی چاودێری میشێل فۆکۆ بووە. ئەم کایە دەسەاڵتخوازیەدا .گەر دەسەاڵت خۆی بەکورتی قسەکردن لە ڕاپەڕینی گەالنی ئێران لەخۆیدا گوتارێک بێت ،دیسکۆرسێک بێت ،لەدژی ڕژیمی شاهەنشا ،قسەکردنی (میشێل مرۆڤ بەردەوام لەگەڵیدا مامەڵەدا بکات ،ئەوا فۆکۆ) یە لەشوێنای خودی ئێرانی ،لەبەرامبەر خودی مرۆڤ ،سوبێکت لەپەیوەندیەکی تایبەت و گوتارێکی دەسەاڵت کە زیاتر لەدوو سەدە زیاتر میژووییەدایە لەگەڵیدا. خۆی درێژدەکاتەوە .گوتارێک هەر لەزەمەنی 46
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
سەفەویەکانەوە درێژە بەخۆی دەدات ،تاوەکو لە لەساڵی 1979دوا شاهەنشا دەڕووخێت .لێرەوە بەڕای من میللەتانی ئێران (دابڕانێکی ڕیشەیی) دەکەن لەگەڵ گوتارێک کەچەندەها ساڵە گوتاری زاڵ بووە ،لەم گۆشەنیگایەوە شۆڕ�شی ئیسالمی ئێران بەڕای من گرنگی مێژوویی و مەعرفی خۆی وەردەگرێت ،کە(فۆکۆ) چاودێری دەکات لەچوارچێوەی سوستێمی (گوتار) دا، جگە لەوە زمانی هاوبەش و هاکۆییەکی دیکە لەبەرامبەر (ئایدیاکان ) و (گوتاری نوێی دەسەاڵت ) لەدایکدەبێت ،مادامەکی شۆڕش خۆی لەخۆیدا هەوڵدانە بۆ بیناکردنی گوتارێکی نوێ. دیارە گەر دەربارەی چەمکی (گوتار )Diskurs الی (فۆکۆ) بەسادەیی قسەبکەین ،ئەوەیە کە گوتار (سوستێمی بیرکردنەوەیە) ،بەمانای ئەو بیرکردنەوە زمانەوانەیەی کەکۆمەڵگە لەگەڵ یەکتریدا و لەنێویدا (بوون – )Seinخۆی تێدا دیاریدەکات ،الی (یورگن هابرماز) فەیلەسوفی دیاری قوتابخانەی فرانکفۆرت ،گوتار پێناسەیەکی دیکە لەخۆدەگرێت ،مانای دۆزێکی ڕاتسیۆنالە و ئەقاڵنیە لەنێوان کەسەکاندا ،لەنێو جڤاتەکاندا ئامادەیە ،بەمانای دیالۆگی ئەقاڵنی کۆمۆنیکاتیڤی نێوان کەسەکان گوتار پێکدێنێت .الی (فۆکۆ) کۆی سوستێم و شێوازی بیرکردنەوەی سوستێم و زۆرانبازیەکانی گوتار پێکدێنن .بەاڵم (گوتار) خۆی لەخۆیدا بەڕای فۆکۆ (دۆزیکی بوونگەرایی) گرنگە، ڕوونتر قسەبکەم بوونی مرۆڤە لەنێو ڕاستیەکاندا، لەنێو هەقیقەتدا خۆی پێناسە دەکات ،لەگەڵ واقعیکی کۆمەاڵیەتی وئەخالقی و ئاینی مامەڵە دەکات ،کۆی ئەم ڕاستیە کۆمەاڵیەتی و سیا�سی و ئیتیکی و ئەخالقیانە ،گوتار پێکدێنن( .فۆکۆ) لەکتێبی (ڕێسابەندکردنی گوتار Ordnung des
) Diskursesدەڵێت( :گوتار ،دیسکۆرس هەمیشە مێژوومان فێردەکات .گوتار تەنها وەرگێڕانی زمانی سوستێم و جەنگەکانی نییە ،نەخێر زۆر لەوە زیاترە ،گوتار ئەوەیە بۆچی و لەگەڵ چی جەنگ دەکەیت ،ئەو دەسەاڵتەیە کەبەدووی داگیرکردندا دەگەڕێت )]5[.11.لەم پێناسەیەوە چەمکی (گوتار) مانای ڕاکێشانی سنورە ئەخالقی وتابۆکانە، نەکردەکان وقەدەغە کۆمەاڵیەتی و سیاسیەکانە. گوتار (دیسکۆرس )Diskursلەدوو بواردا زیاتر دەردەکەوێت ،یەکەمیان لە(سیاسەت) دا و دووهەمیان لە (سێکس ) .ئەم دووبوارە ،کایەی گەمەکانی دەسەاڵتە .کۆی ئاین و ئایدۆلۆژیاو بیروڕاکان لەنێو ئەم دوو کایە گرنگەی ژیانی مرۆڤدا گەمەی خۆیان دەکەن .کەواتە کاری فۆکۆ بۆ چاوێریکردنی ئایدیاکان بووە ،بەوەی کامە سنور دەبەزێنرێت و کامەش سنووری نوێ ،دەهێنێتە نێو خەیاڵی گشتیەوە ،کامە ڕێسابەندی نوێیە دێتەوە نێو کڵێشەکانی خەیاڵی جەماوەریەوە .ئەم (خەیاڵە نوێیە) ،ئەم سنور ڕاکێشانە نوێیە ،لەدابڕانی ئەخالقیانەدا خۆی بەرجەستەدەکات لەبەرامبەر گوتاری باوی بەسەرچوو کەخەڵکان لەدژی هاتوونەتە سەر جادەو ڕاپەڕینی دژ بەرپادەکەن. ئەم گوتارە نوێیە خۆی لەخەونیکدا بەرجەستە کردبوو کەناوی (حکومەتیکی ئیسالمی) بوو. فۆکۆ دەڵێت ( :ئێوە چیتان دەوێت ؟ ئەوەپرسیاری من بوو لەخەڵک .لەهەموو ئەو ماوەیەی کەلەتاران بووم ،تەنانەت بۆ یەکجاریش گوێم لەوشەی شۆڕش نەبوو بەاڵم چوار تاپێنج جار گوێم لەم وەاڵمە بوو :حکومەتێکی ئیسالمی! …) 1.4 www.komelge.com
47
NO:37 -Nov 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دەبێتە (ڕۆح) بۆ سیاسەت و لێرەوە دەتوانین بڵێین (سیاسەتی ڕۆحانی) دەبێتە مۆتیڤ و هەڵسوڕێنەری ڕاپەڕینی گەالنی ئێران.
موحه‌مه‌د ره‌زا شا و فه‌ره‌ح دیبای ژنی و میر ره‌زای کوڕیان ١٩٦٧
بەڕای (تۆماس لێمکە) لەڕوانینی (فۆکۆ) بۆ جەماوەری ڕاپەڕیوی ئێران دوو چەمک ئامادەگیان هەیە ،یەکەمیان (یۆیۆبیا) و دووهەمیان (ئیدیال). مۆدێلی (حکومەتێکی ئیسالمی) پابەندکردنی هیواکانە بەزیندووکردنەوەی نەرێتێکی کۆنی دەسەاڵتی لەدەست چووی ئەخالقی وسیا�سی لەچوارچێوەی سوستێمیکی سیا�سی دواڕۆژدا. گەڕانەوە بۆ خەونی حکومەتی ئیسالمی لەڕاپەڕینی گەالنی ئێراندا لەدژی شای ئێران ،گەڕانەوەیە بۆ ئەو یۆتۆبیا مەزنەی کە ئێران ئیمپراتۆریەتێکی گەورە بووە ،لەبەرامبەر عوسمانیەکاندا هێزی دووهەم بووە لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا ،بەمانای یۆتۆبیایەکی ناسیونالیستیە .ئیسالم لەم ئەکتەدا (یۆتۆبیایەکی سیاسیە) بۆ بیناکردنی دەوڵەتێکی ئیدیالی چاوەڕوانکراو .دوورکەوینەوە لەم یۆتۆبیا سیاسیە( ،فۆکۆ ) ڕای وەهایە ،کە ئیسالم هێزیکە 48
www.komelge.com
گرنگی (فۆکۆ) لێرەدا ئەوەیە ،گەڕاوە بەدووی شێواز و میکانزمی ئەم دەسەاڵتە نوێیەی کەلەهەناوی گوتاری دەسەاڵتی کۆنینە لەدایکدەبووە ،گوتارێک بەرەو لەناوچون دەڕۆیشت ،و گوتاریکی نوێش لەقۆناغی ژانی لەدایکبووندا بووە .گرنگی تێزەکانی فوکۆ لەوەدایە نەیدەویست هەڵوێستی سیا�سی و (هەڵوێست وەرگرتن) سەرقاڵی بکات ،بەقەد هێندەی گرنگی بە میکانزم و چۆنێتی و شێوازی بەکاربردنی ئیدیا نوێیەکان دەدا .ئەو گرنگیدەدا بە شتروکتوری ئەو گوتارە نوێیە ،کەهێشتا لەنێو خەیاڵی ڕاپەڕیووی خەڵکدا گەمەی خۆی دەکرد .شێوازی نوسینی ڕیپۆرتاژەکانی (فۆکۆ) بەجۆرێک بوون ،کە دوور لەڕەخنەی ڕاستەوخۆی سیاسیانە بوون ،دیارە ئەمە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە ،کەهەمیشە (فۆکۆ) سەرقاڵ بووە بەوەی (دەسەاڵت لەکوێیە و چۆن کاردەکات ؟ ) ،وەک لەوەی دادگایی دەسەاڵتێک و گوتارێک بکات. من پێموایە و لەوەشدا لەگەڵ (فۆکۆ) یەکدەگرمەوە ،کەشفکردنی میکانزمەکانی دەسەاڵت خۆی لەخۆیدا کردنەوەی دەرگای وااڵیە لەبەرامبەر ڕەخنەی جیدی لەدەسەاڵت .دیارە هەڵوێستی (فۆکۆ) دەربارەی چەمکی (حکومەت) کەوەک ڕەچەتەی چارەسەر لەژێر ناوی ( حکومەتی ئیسالمی) خۆی فۆرمولە کردبوو ،هیچ جیاوازیەکی نییە لەو ڕەچەتانەی دیکە کە سوستێمی مۆدێرن و کاپیتالیستی بەرهەمیهێناوە ،لێرەوە ڕەخنەی (فۆکۆ)
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
ڕەخنەگرانەی سەختی (فۆکۆ) لە کاپیتالیزم و گوتاری مۆدێرنە ،هەمان دیدە کە ڕاپەڕینی گەالنی ئێرانی پێ هەڵدەسەنگێنێت ،بەهیچ کلۆجیک ناکەوێتە ئەو هەڵەیەی کە ڕژێمی شاهەنشا ، حکومەتێکی سێکۆالر و دیموکرا�سی بووە و ئەم هێزەش دواکەتووە ،یان بەپێچەوانەوە ! شۆڕ�شی گه‌النی ئێران له‌دژی شاهه‌نشا ١٩٧٩
بەرامبەر حکومەتی ئیسالمی بەگشتی ئاشکرایە، کەئەوان بەرهەمێکن لەبەرهەمکانی مۆدێرنە و ڕاتسیونالیەتێک ،ئەقاڵنیەتێک ،کە بۆتە سیستمیکی دڵڕەق ،هەموو کون کەلەبەرەکانی مرۆڤی کۆنتڕۆڵکردووە ،لەمبارەیەوە فۆکۆ دەڵێت: ( زۆر جار دەڵێن پێناسەی حکومەتی ئیسالمی، پێناسەیەکی وورد نییە ،بەاڵم بەپێچەوانەوە پێناسەیەکی زۆر ئاشنایە پێم ،هەرچەندە ڕوونیەکی جێگەی هێوری نییە :بەمانای ئەمە فۆڕمال و ڕەچەتەیەکی بنەڕەتی دیموکراتیەتی هاواڵتی و شۆڕ�شی دیموکراسیە کەلەسەدەی هەژدەوە واز لە خۆدووبارەکردنەوە ناهێنێت…)1.4 لەم دێڕانەوە لەوە تێدەگەین ،کە ڕەچەتەو ڕێگا چارەی حکومەتێکی ئیسالمی هەمان میکانزمی شۆڕ�شی بۆرژوازی و سوستێمی کاپیتالیستیە و فۆکۆ لەو کاتیگۆریەدا پیناسەی دەکات ،بەمانای هەمان شتروکتور و بونیادی سێنتڕاڵی شۆڕش و هێزە سیاسیەکانی دیکەی مۆدێرنەی هەیە. بێگومان هەمووان دەزانین کەچەندە (فۆکۆ) بەرامبەر ئەم مۆدێالنە ڕەشبینە لەوەی کەئازادی و یەکسانی بەمانا فراوانە فۆکۆییەکەی دەستبەر بکات ،هەمان هاوکێشەش لەڕووی پراکتیکیەوە بەسەر ڕەچەتەی حکومەتیکی ئیسالمیدا پراکتیزە دەبێت .لێرەوە دەتوانین بڵێین :هەمان دیدی
لەدەوەرەی ئەو هاوکێشەیە و لەنێو کەلەسەدەی دەسەاڵتەوە میکانزمەکانی هەژدەوە ئامڕازەکانی کۆنتڕۆڵیان گەشەی سەندووە لەچەمکی حکومەتی ئیسالمی دەڕوانێت ،هەمان فۆرمال و ڕەچەتەیە لەجیاتی دیموکراسیەتی ڕۆژئاوایی ،حکومەتی ئیسالمی دەبێتە ئەڵتەرناتیڤ ،هەڵبژاردنەکانی ئێران ئەوە دەسەملێنێت کەئەم حکومەتە بەهەمان مێتۆدەکانی فۆرمی دیموکراسیدا تێدەپەڕێت ،لەهەڵبژاردنەوە بیگرە تاوەکو ئازادی دیاریکراوی ڕۆژنامەوانی وبانگەشەی نێوان تەوژمەکانی ڕێفۆرمخواز و کۆنەخوازەکان..کۆی ئەم جوڵەیە لەکڵێشەکانی مۆدێرنەدا دەسوڕێنەوە کەلەسەدەی هەژدەوە خۆی ڕادەکێشێت تاوەکو ئێستا .بەمانای ئەوەیە، ئەمە بەهیچ شێوەیەک زۆرانبازی نییە لەنێوان دوو مۆدێلی جیاوازدا ،بەڵکو درێژکراوەی هەمان مۆدێلە ،هەمان گوتارە بەاڵم لەجەنگ و ملمالنێی و فۆرمێکی جیاوازدا کەلەسەدەی هەژدەوە خۆی درێژدەکاتەوە .بەکورتی (حکومەتی ئیسالمی ) الی (فۆکۆ) هەمان درێژکراوەی کاپیتالیزم و حکومەتە ئیایدۆلۆژی و پۆست کۆلۆنیالەکانە کەبەرهەمهاتووی مۆدێرنەن ،لەبەر ئەوە ،بەڕای من ڕەخنەی فۆکۆ لە مۆدێرنە ،هەمان ڕەخنەیە لە مۆدیلی حکومەتی ئیسالمی کەپرۆدیکتی هەمان گوتارە . www.komelge.com
49
NO:37 -Nov 2019
لەیەکێک لەڕێپۆرتاژەکانیدا کەلەرێگەی نوسینەکەی (تۆماس لێمکە ) وەریدەگرین ، فۆکۆ سەرنجەکانی خۆی لەساڵی ١٩٧٨دا ئاوەها دەنوسێت: { خەڵکان لەکاتێکدا باس لەحکومەتێکی ئیسالمی دەکەن ،کاتێکە لەسەر شەقامەکاندا لەژێر هەڕەشەی گوەللدا هاوار دەکەن. لەکاتێکدایە کەهەموو ڕێگە چارەسەر و پێشنیاری پارتە سیاسیەکان ڕەتدەکەنەوە ،هەموو پێشنیار و ڕەچەتەی کۆنینە ڕەتدەکەنەوە ،چونکە ئەوان تەنها شتێکی دیکەیان لەدڵدایە ،شتێکی دیکەیان لەمێشکدایە .من پێموایە ئەوان بیر لەواقیعێک دەکەنەوە کەلەخۆیانەوە نێزیکە ،ڕیاڵێک کەخۆیان ئەکتەری سەرەکین تێدا .مەسەلەکە بەوجۆرەیە؛ کە بزوتنەوەیەک هەیە هەوڵدەدات ڕۆڵێک ببەخشێت بەبونیادە تەقلیدیەکانی کۆمەڵگەی ئیسالمی لەژیانی سیاسیدا .حکومەتی ئیسالمی یەکێکە لەو هەزارەها خاڵە ئاگرینانەی کەلەنێو مزگەوت جڤاتە ئاینیەکاندا هەاڵیسابوو ،ئەم خاڵە ئاگرینانە بۆئەوە بوو خەڵکان بە ئەکیتڤ و چاالک بمێننەوە ودژی ڕژێمی شا خەبات بکەن…. بەاڵم مرۆڤ بیر لەبزوتنەوەیەک دەکاتەوە کەتەواو هاوپێچەوانە یان دیووی دووهەمی ئەو الیەنەیە ،ئەو بزوتنەوەیە ،کە ڕێگەدەدات ڕۆح دووریەکی هەبێت لەنێو ژیانی سیاسیدا ،دووریەک کەدەتوانێت زامنی ئەو بکات کەژیانی سیا�سی وەک جاران ڕێگر نەبێت لەبەرامبەر ڕۆحانیەت و شپریتوالیتێیت ، Spiritualitätنەک هەر ئەوە بەڵکو ژیانی ڕۆحانی دەبێتە پەناگەیەکی ئارام، دەبێتە شانسێک لەژیاندا ،دەبێت بەهەوێنێک .. (})1.5 50
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
من پێموای ه (میشێل فۆکۆ) لەم ڕیپۆرتاژەیدا جەخت لەدوو خاڵی گرنگ دەکاتەوە ،یەکەمیان؛ ئەوەیە کەخەڵکانی ڕژاوی سەرشەقامەکان، کاتێک گیانی خۆیان دەخەنە مەترسیەوە ،لەخەیاڵی ئەواندا شتێک بوونی هەیە کەناوی حکومەتی ئیسالمیە ،حکومەتی ئیسالمی لەم فۆرمەدا ڕەچەتەی پێشنیارێکی سیا�سی نەبووە ،بەڵکو خۆی لەخۆیدا مۆتیڤ و پاڵپێوەنەرێک بووە بۆئەوەی بەچاالکی بمێننەوە لەخەباتیاندا لەدژی ڕژێمی شاهەنشادا ،بێگومان ئەو خاڵە فەرامۆشە دەکات کەئەم پاڵپێوەنەرە لەخزمەتی چ ئامانجێکدایە! بێگومان ئامانجی حکومەتی ئیسالمیە( .فۆکۆ) گرنگیدەدات ئەوەندەی لەڕووداوەکاندا بەمیکانزمی پاڵپێوەنەرەکانی شۆڕش ومانەوەی خەڵک بەئەکتیڤی لەدژی شاهەنشا ،ئەوەندە چەمکی حکومەتی ئیسالمی بەهەند وەرناگرێت، الی (فۆکۆ) حکومەتی ئیسالمی پاڵپێوەنەری چوونە سەرشەقامە ،بەاڵم ڕەهەندەکانی لەداهاتوودا چۆنە ئەوە شتێکە لەو ڕێپۆرتاژانەیدا گفتوگۆی لەسەر ناکات ! الی (فۆکۆ) ئەو (فۆرمە نوێیەیە) کەلەزەمەنی ڕژێمی شادا ڕێگری گەورەی لەبەرامبەردا بووە، (ژیانی ڕۆحی) مرۆڤەکان بووە .فۆرمی نوێی خەونی حکومەتی ئیسالمی الی (فۆکۆ) ئەوەندە گرنگی نەبووە بەقەد ئەوەندەی کەئەمە تەنها گەڕانەوی ئەو فۆرمەیە کە ڕێگری لەبەردەمدا بووە ،هاتنە ناوەوەی فۆرمی نوێی گوتارێکە کەگوتاری هێزە ڕۆحانیەکانن لەنێو سیاسەتدا .ئەم فەرامۆشکردنە مانای پشتگیری یان ڕەتکردنەوە نەبووە ،بەهیچ کلۆجیک (فۆکۆ) هەوڵی دادگایکردن و هەڵوێست وەرگرتن و شرۆڤەکردنی دیاردەیەک ناکات، کەهێشتا لەدروستبوون و نەشونمادایە .نابێت
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
ئەوەشمان لەبیربچێت کەکۆی پرۆژەکەی فۆکۆ ڕەدووکەوتنی ئایدیاکانە لەنێو خەڵکانی سادە و مامەڵەی ئۆرگانیزەکراو و هەڕەمەکیانەی ئەوان لەگەڵ ئیدیاکاندا لەنێو کۆنتێکستێکی مێژوویدا. قسەیەک هەیە دەڵێت؛ گەر فۆکۆ زیاتر بژیایە قوڵتر لەسەر دیاردەی ژیانی ئاینی و حکومەت دەینو�سی ،بەاڵم ئەوەندەی بەندە شارەزای نوسینەکانی سااڵنی دوایی (فۆکۆ ) بم ئەوا ئەو لەسااڵنی دوایی پێش مردنی سەرقاڵ بوو بە چەمکیکی دیکەی سوبێکتیزم و خودگەرایی، کەبۆ ئەو خۆی لەتەکنیکەکانی خود دا بەرجەستە دەکرد ،زنجیرەیەک موحازەرەی گرنگ لەدوایدا خوێندکارانی (فۆکۆ) لەکتێبێکدا کۆی دەکەنەوە، بۆ یەکمجارە باس لەسوبێکت دەکات نەک لەکۆنتێکستێکی نێو دەسەاڵت و نەبوویەک لەنێو گوتاری دەسەاڵتدا ،بەڵکو وەک خودێک کەدەگەڕێتەوە بۆ چەمکی (خود -پارێزی) و دۆزینەوەی خود لەنێو مانەوەیەکی چاالکدا، تەکنیکەکانی خود بەڕای من درێژبونەوەی پڕۆژەی فۆکۆیە لەئاوڕدانەوە لەکۆی سوستێمەوە بۆ خود لەگەڵ خۆیدا و لەنێو خودی خۆیدا. لەوبڕوایەدام (فۆکۆ) لەچاودێریکردنی شۆڕ�شی ئێرانەوە بەدووی سوبێکتدا گەراوە ،ئەوەندەی گوێ بداتە سوستێمی چاوەڕوانکراو و ڕەهەندە دەسەاڵتخوازیە نێگتیڤەکەی. لەهەمانکاتیشدا دەتوانین ئەوە بڵیین؛ کە فۆکۆ پرسیاری ئەخالق ،ئیتیک دەهاروژێنێت، کەلێرەدا بەشێکی زۆری دەچێتە نێو پرسەکانی ئازادیەوە .لەکوێدا دیسپۆت هەبێت ،لەوێدا گەندەڵی ئەکتەری سەرەکی ئەو شانۆگەریە دەبێت ،لەوێوە پرسیاری شۆڕ�شی ئێران پرسیاری
ئەخالقێکی نوێیە کەلەڕێگەی (کایە ڕۆحانیە) ئایینەیەکانەوە تەعبیر لەخۆی دەکات ،لەبەرامبەر ڕژێمێک خاوەنی بەندیخانەیەکی بەناوبانگی وەک (ئیڤن) و دەزگایەکی ترسناکی وەک (ساواک) بوو .شاهەنشای ئێران یەکێک بوو لەڕەمزەکانی گەندەڵی نەک لەئێراندا ،بەڵکو لەدونیادا ،چیرۆکی ژنەکانی و نەوەی دوای خۆی و دڵداریەکانی کەمیلۆنەها دۆالر لەسەر خەزێنەی دەوڵەت کەوتبوو ،مانشیتی ڕۆژنامەکانی جیهان بوو .لەساڵی ١٩٧٢لەبەرلین خوێندکارانی جواڵنەوەی ١٩٦٨ لەدژی سەردانی شای ئێران بۆ بەرلین خۆپیشاندان دەکەن ،پیاوانی سەفارەتی ئێران لەگەڵ پۆلی�سی ئەڵمانی پەالماری خۆپیشاندەران دەدەن و خوێندکارێک بەناوی (بینی سۆرگ) دەکوژن، چیرۆکی شای ئێران چیرۆکی تەخشانکردنی سامانی گشتی و بەگەڕخستنی ماشێنی کوشتن وبەندکردن وئەشکەنجەدان بووە .بێگومان (میشێل فۆکۆ) وەک بیرمەند و فەیلەسوفێک چاودێری ئەم جۆرە دەسەاڵتە هیرارکیەی کردووە کەلەژێر ناوی حکومەتیکی مۆدێرن و سیکۆالر و کراوە بەماڵ بەسەر پڕنسیبەکانی ئازادی ،لەئابووری جیهاندیدا خۆی وەک دەوڵەتێکی سێکوالر و دیموکرات نمایشدەکرد .ئەمە لەکاتیکدایە کەمیللەتانی ئێران لەدژی ئەم ماشێنە درۆزن و ترسناکە ڕادەپەڕن، پرسیاری فۆکۆ کەدەیهارژێنێت ،پرسیاری ئەو (ئەخالقە ونبووە) یە کەدەسەاڵت هۆکاری بووە، لەبەرئەوە الی فۆکۆ ژیانی سیا�سی لەو زەمەنەدا لەدژی (کایەی ڕۆحانی) بووە ،چونکە لەگەڵ بوونی (ژیانی ڕۆحی) هەموو دادگاییە ئەخالقیە گەورەکان لەبەرامبەر فەسادی ئیداری ئەخالقی دەتەقنەوە. لێرەوە پەیوەندی سوبێکت (خود) بەدەسەاڵتەوە لەو ڕایەڵە ونبووە خۆی بەرجەستە دەکات www.komelge.com
51
NO:37 -Nov 2019
کەلەنێوان هەردووکیاندا لەسەر زەوی بەرپێیدا ڕزیوە ،ئیدی گەڕانەوە بۆ ئیسالم و حکومەتی ئیسالمی الی (فۆکۆ) گرنگیەکەی لەو مۆتیڤە ئەخالقیە گەورەیە کە پێشکە�شی مرۆڤی ئێرانی دەکات .ژیانی سیا�سی لەم مۆدێلەدا دەگەڕێتەوە بۆ ژیانی ڕۆحانی ،لەم خاڵەوە وە گرنگی چاودێری ئەم فینۆمینە الی فۆکۆ خۆی بەرجەستەدەکات. ئیرادەیەکی کۆلێکتیڤی وەک ئاماژەمان پێدا گرنگیـپـێدانی (فۆکۆ) بەڕاپەڕینی ئێران لەو هەڵوێست وەرگرتنەوە نییە، بەوەی کامە ڕاپەڕین چاکە و کامەش خراپە ،ئەم دادگایکردنە مۆڕاڵیە تاڕادەیەک جێگەی سەرنجی فۆکۆ نەبووە ،لەبەر ئەوە لەتێڕوانینی بۆ ڕاپەڕینی گەالنی ئێران لەدژی شای ئێران ،لەدیدێکی سوبێکتیڤیزمانەوە بووە ،وەک لەوەی دادگایی سیا�سی ئەم ڕاپەڕینە بکات .ئەو نەیویستووە هەڵوێست وەربگرێت ،بەقەد هێندەی تێیگەیشتن لەدیاردەکە خۆی ،لە کۆنتێکسێکی فیکری و لەبواری ئیرادەگەرانەی سیاسیدا شڕۆڤەی بۆ کردووە. تێرمی (ئیرادەی گشتی) الی (فۆکۆ) بەرامبەر ئەو چەمکی (ئیرادەی گشتیە) نییە کە (ژان ژاک ڕۆسۆ ) با�سی لێوە دەکات وەک ئیرادەیەکی گشتی بەرەو (پەیمانێکی کۆمەاڵیەتی) ،بەڵکو بەو مانایە دێت کە کۆی کۆمەڵگە ئیرادەیەکیان هەیە بۆ (ویستنی شتێک) .بەمانای ئیردادەیەکە دەیەوێت شتێکی تایبەت بەدیبهێنێت ،ئیرادەیەکە کۆکە لەسەر بەدیهێنانی ویستێکی تایبەت .ڕوونتر بدوێم ئەم ئیرادەیە لەو ویستەوە نەهاتووە سەرەتا خاوەنی ئامانجێکی دیاریکراو و ئیرادەیەک بێت لەچوارچێوەی پەیمانێکی کۆمەاڵیەتیدا ،وەک 52
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
چۆن لەشۆڕ�شی فەڕەنسیدا ئەزمونکراوە ،بەڵکو ئیرادەیەکی خۆڕسکە ،بەاڵم داهاتووی خۆی و دونیابینی خۆی لەالڕوون نییە ،جیاوازیەکانی خۆی یەکالنەکردۆتەوە و بێت لەیەک پەیامدا، لەیەک (گوتاری ئاڤانگاردیدا) بەرامبەر تورانیەت و دیسپۆت بوەستێت .بەڵکو لەهەموو کون و کەلەبەرێکەوە دەڕژێتە سەرشەقام و بەرگری لەشونا�سی خۆی دەکات ،بێئەوەی گوتاری خۆی، جیهانبینی خۆی ،لەگەڵ ئەویتردا ڕێکخستبێت. ئەمەش دەبێتە ئەو ئیرادە کۆلێکتیڤەی کە(فۆکۆ) لەڕێپۆرتاژەکانیدا با�سی لێوەکردووە. بەهەقەت گەر ئاوڕبدەینەوە لەڕاپەڕینی گەالنی ئێران ،هەمووان بەشداربوون لەو ڕاپەڕینە جەماوەریانەدا ،کۆمۆنیستەکان کە بەتودە ناسراوبوون ،بزوتنەوەی سیا�سی کورد و کەمە نەتەوەیەکانی وەک ئازەر و عەرەب و ئیسالمیەکان، تێکرا لەدژی شاهەنشا هاتنە سەرجادە ،بەمانای (ئیرادەیەک بۆ ویستن ) لەئاردا بوو ،نەک ئیرادەیەکی گشتی بەچەمکی ڕۆسۆیانە بۆ گۆڕینی رژێمی شاهەنشای ئێران ،پابەست بێت بەگوتارێکی دیاریکراوی بااڵدەست ،بەمانای پێشوەختە خەیاڵێک نەبوو بەرەو چ حکومەتێک دوای ئەوان دێتەکایەوە و کامە هێز دەبێت ئۆرگانیزەی بکات! .لێرەوە دەبێت بڵێین ئیرادەیەکی کۆمەڵی، ئیرادەیەکی کۆلێکتیڤی ،بوونی هەبوو بۆ ڕووخانی ڕژیمی شاهەنشای ئێران .ئەم ئیرادە کۆلێکتیڤیە، مێگەلیە ،خاوەنی پەیمانێکی کۆمەاڵیەتی دیاریکراو نەبوو وەک چۆن لەشۆڕ�شی فەڕەنسیدا، نۆرمەکانی وەک (ئازادی ،برایەتی ،یەکسانی) کۆی کۆمەڵگەی فەڕەن�سی بەرەو ئیرادەیەکی گشتی ڕێکخست! .گرنگی شۆڕ�شی ئێران بەڕای (فۆکۆ) لەوەدا بوو کە (ئیرادەیەکی کۆمەڵی /مێگەلی ) یان
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
بەمانایەکی دیکە (ئیرادەیەکی کۆلێکتیڤی) بوونی هەبوو .خەسڵەتی ئەم ئیرادەیە کەجیای دەکاتەوە لە ئیرادەی گشتی ئەوەیە ،ئەم ئیرادە کۆلێکتیڤیە (ئۆرگانیزەکراو) نەبوو! شتێک بوو وەک ڕۆح ،وەک خوا بوونی هەبوو( .فۆکۆ) لەمبارەیەوە ئیرادەی کۆلێکتیڤی ،بەو ڕۆح و خواوەندە پێناسە دەکات، کەوەک ڕۆح نابینرێت ،بەاڵم بوونێکی سیحری هەیە ،لە چاوپێکەوتنێکیدا له‌الیه‌ن (کالیر بریێر) و (بیار بالن�شێ ) سازکراو ه (فۆکۆ) دەڵێت( :ئیرادەی کۆلێکتیڤی وەک ئەفسانەیەکی سیا�سی خۆی نمایشدەکات…کەس ئەم ئیرادەیەی نەبینیوە ،من گەیشتمە ئەو بڕوایەی کە ئەم ئیرادەیە وەک ڕۆح یان وەک خواوەند وەهایە ،کەمرۆڤ بەرامبەری دەبێتەوە ،من نازانم ئێوە لەگەڵ ئەم ڕایەی مندان ،بەاڵم من لەتاران و لەهەموو ئێراندا ئەو ئیرادە کۆمەڵی و مێگەلی و کۆلێکتیڤیەی میللەتانی ئێرانم بینی… )1.16 هارووژاندنی ئەم خاڵە کە ئیرادەیەک هەیە وەک ڕۆح یان خواوەند ،نەبینراوە بەاڵم ئامادەیی هەیە ،خاڵێکی گرنگە بۆ ڕەخنەگرتن لەمۆدێرنە. بەڕای من لەم خاڵەوە (فۆکۆ) دەیەوێت ئاماژە بەو قەیرانە ڕۆحیە گەورەیە بکات کەدونیای مۆدێرن بەرەو (هەستمردوویی) ڕاپێچدەکات ،دونیایەک لەهەستمردوویەوە بەرەو جۆرێک لە داروینزمی کۆمەاڵیەتی و خواردنی بەهێزەکان بۆ الوازەکان خۆی کڵێشەسازدەکات .ئەم هەستمردووییە وەها دەکات بەڕای من( ،فۆکۆ) بیربکاتەوە لەئیرادەیەک، کەوەک ڕۆح یان وەک خواوەند وەهایە ،نەبینراوە و پێناسەنەکراوە ،بەاڵم ئامادەگیەکی سیحری هەیە. (میشێل فۆکۆ) پێش سەفەری بۆ ئێران لەچاوپێکەوتنێکیدا ناڕەزایی و بێزاری خۆی
دەردەبڕێت بەرامبەر بەچەمکی (ئیرادە) لەدونیای مۆدێرندا ،کەبەرەو دوو ئاڕاستە هەنگاوی ناوە ،یەکەمیان (ئیرادەیەک بۆ زانست) و دووهەمیان (ئیرادەیەک بۆ داپەروەری) . لەیەکەمیاندا ئیرادەیەکە بۆ هێزیک لەنێو سروشتدا ،بۆ هێزدەرخستنی سروشت لەڕیگەی زانستەوە ،دووهەمیان بۆ جیاکردنەوەی باش و خراپە ،بۆ پۆڵینکردنی ئەم خراپ و ئەو چاکە ،ئاوەها هەردووکیان دەبنە ئیرادەیەک بۆ دەستبەسەراگرتن و کۆنترۆڵکردن .ئەم دوو مۆدێلی ئیرادەیە بۆتە نەریتی بیرکردنەوەی خۆرئاوا بەرامبەر بەجیهان ،ئەمەش بێگومان کۆی سوستێمی چاودێری پێکهێناوە .بەدیوێکی دیکەدا ماتڕیاڵیەتی خوڵقاندووە و کەڵەکەبوونێکی تەکنەلۆژی خوڵقاندووە ،کەڕۆژ بەڕۆژ وەهای کردووە چیتر مرۆڤ لەگەڵ خۆیدا خۆی پێناسە نەکات ،بەڵکو لەگەڵ فشارەکانی دەرەوەی خۆی، کەسوستێمی چاودێری ئابووری و جەستەیی پێکێهێناوە ،مۆدیلەکانی خۆی نمایشکردووە و خەڵکان و جەماوەری شمەکخۆر لەژێر سێبەری وێنەکانی سوستێمی چاودێریدا ،حەزو ئارەزووەکانیان لەژێر کاریگەی ڕێسابەندی ئەو سوستێمەدا ،کڵێشەکاری دەکەن .نەک هەر ئەوە ،ئەم ئیرادەیە بۆ کۆنترۆڵکردن کەنەریتەکانی مۆدێرنەن کارەساتی گەورەی لێکەوتۆتەوە ،برسیتی دونیای سێهەم ،داگیرکردن و کۆلۆنیالکردن ،هەژاری و بێکاری و دروستبوونی شارە تەنەکەییەکان کەبە (سالمەکان) ناسراون و دروستکردنی دیکتاتۆرەکان و سەرهەڵدانی توندڕەوی ئاینی و ڕووخانی بۆرسەکان و یاریکردن بەچارەنوسەکان و..هتد.دەرئەنجامی ئەو ئیرادەیەن بۆ کۆنتڕۆڵکردن. www.komelge.com
53
NO:37 -Nov 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
کولتوور لەسەر بنجی خۆی دەڕوێتەوە
باران
ئەو دەوڵەتەی کە لەباشووردا بونیاد بنرێ، ناتوانێ لە ئەمریکایەکی بچووک بەوالوە بچێ. ئەمەش بەشێوەیەک لە ئێستادا دەیبینین... گۆییبوونی رووی زەوی هۆکاری گۆڕانی زۆر ماددەیە .بۆ نموونە میوەیەک گەر بارودۆخی وەرزی و جوگرافی گونجاوی نەبێ ،پێگەینی ئەو میوەیە ناتوانرێ لە دەرەوەی رەو�شی رێکەوتی بیری لێ بکرێتەوە .رووەکێک کە لە هەرێمێکی ترۆپیکاڵدا بەرهەم بێت لە هەرێمێکی وشکانیدا بەرهەم نایەتز بۆ بەرهەمهێنانی رووەکێکی هەرێمە 54
www.komelge.com
ترۆپیکاڵییەکان لە هەرێمێکی وشکانی «دێمی»دا، پێویستە پێگە و دەوربەرێکی دەستکردی بۆ دروست بکرێت .بێگومان ئەوکاتەش میوە لە میوەیی خۆی دەردەکەوێ .ئەوەی کە بەرهەم دێ ،شتێک کە تەنها بەناو هەیە و بە شێوەش لەو هەرێمە دەکات کە لێوەی بەرهەم هاتووە .نە تام و نە ڤیتامینێکی ئەوتۆی نابێ ،ئەوەی بەرجەستەی دەکەین و تام و بۆی دەکەین تەنها ناوێکە و هیچی دیکە .هەروەها بە شێوەش تەنها لە میوە دەکات. ئەوەی لە راستیشدا دەبینرێ هەم ئەو میوەیەی کە باسمان لێوە کرد ،هەم کڕیار و هەم فرۆشیاری�شی لە خەڵەتێنەرێک زیاتر هیچی دیکە نابێت. هەڵبەتە بابەتەکەمان پێشکەشکردنی زانیاری جوگرافی نییە ،بابەتی بناخەییمان؛ کۆمەڵگ ه و کولتووری کۆمەڵگه‌یە .ئەو نموونەیەشمان بۆ زیاتر تێگەیشتن لە جیاوازییە کۆمەاڵیەتییەکان هێنایەوە .ئەم جیاوازییانە بۆ مرۆڤ بە شێوەیەکی زۆر دیار و بەرچاو خۆی دەردەخاتە روو .مرۆڤێک لە ژاپۆن جیایە ،مرۆڤێک لە ئەمریکا جیایە و
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
یەکێکیش لە ئەوروپا جیاوازە ،بەاڵم مرۆڤی رۆژهەاڵتی ناوین زیاتر جیاوازترە .ئەمەش نەک بە تەنها لەواتای کیشوەریدا ،بەڵکو گەر زیاتر �شی بکەینەوە دەبینین لە نێو شارەکانی کوردستانیشدا هەولێر و سولەیمانی و قامیشلی و ئامەد و مهاباد و.. زۆر جیاوازی خۆیان دەنوێنن .تەنانەت گەر مرۆڤ زۆر بکەوێتە دوای وردەکارییەکانیشەوە ،لەنێو دوو الدێی پەنا یەکیشەوە پێکهاتەی ورد بەاڵم جیاوازیان هەیە .ئەم جیاوازییانە زمان و فۆلکلۆر و شێوازی ژیان و بە کورتی کولتووری کۆمەڵگه نیشان دەدات. کولتوور گەوهەری کۆمەڵگه‌یە و سیمبۆڵی ژیان و ژیانەوەی کۆمەڵگه‌یە .لەبەر ئەوەشە کە کۆمەڵگه‌کان بە کولتوورەکانیانەوە بوونیان هەیە .کۆمەڵگه‌یەک بە ئەندازەی پێشخستن و گەشەپێدانی کولتوورەکەی دەتوانێ بڵێ لەم گەلەم یاخود لەو گەلەم .ئەوانەی کە ژیانیان لەگەڵ پێوانەی نرخ و بەهاکانی کۆمەڵگه‌دا یەک ناگرێ، ئەو زمانەی کە پێی دەدوێ هی خۆی نەبێ ،پەرە بە هونەری کۆمەڵگه‌کەی نەدات و ئەوەی کە لە دەرەوە بە شێوەیەکی پینەکراوی دێنن و بەبێ سێنتێزکردنی لەگەاڵ کولتووری خۆی و یەکسەر وەک بڵێی وەاڵمێک بێ بۆ پێداویستییەکانی کۆمەڵگه‌کەی خۆی بە کۆمەڵگه‌ی پیشاندەدەن ،لەکاتێکدا لەنێو بەهەڵەداچوونێکی زۆر گەورەدان ،لە هەمان کاتدا بەها و نرخی کولتووری و تەنانەت هەنگاو بەهەنگاو کۆمەڵگه‌کەیان بەرەو لەنێوبردندایە. گەالن بە کولتوورەکانیانەوە بونیان دەبێ. گەلێک گەر کولتووری خۆی نەژی و نەیژیێنێ ،بەو واتایەدێت کەوا لێکدەداتەوە کولتووری کۆمەڵگه‌ی جیاواز یان دەرەکی بە هی خۆی دادەنێ و بەواتای دوورکەوتنەیوە دێت لە کولتووری راستەقینەی
خۆی .کۆمەڵگ ه یان بەنرخە کولتوورییەکانی خۆیەوەیەوە بوونی دەبێ ،یان بەپێچەوانەوە هیچی نابێ .ئەمڕۆ هێزە ئیمپریاڵییەکان لەگەاڵ ئەوەی کە وەکو جاران کاتێک هێرش دەکەنە سەر شوێنێک و داگیری دەکەن و بەها و نرخە ماددی و مەعنەوییەکانی دەدزن ،هەروەها بە شێوەیەکی زۆر ورد و چڕ و بەرفراوان کولتووری خۆیان باڵو دەکەنەوە و دەچەسپێنن. دەچنە هەر شوێنێک هەوڵ دەدەن لەبواری کولتوورییەوە ئەو شوێنە دابماڵن و کولتووری خۆشیان دەکەنە شتێکی دەستلێبەرنەدراو، کولتووری خۆیان دێننە رەوشێک کە لە بوارەکانی شارستانی و مەدەنییەوە دەیکەنە پێویستییەکی دەستلێبەرنەدراو .پاشانیش دێنە بەرامبەر ئەو کۆمەڵگه‌یەی کە کولتوورەکەیانیان داماڵیوە و دەڵێن»من پێویستییم» و خۆیان بە تاکە رێگە دادەنێن .بەم شێوەیەش کولتوورێکی بازاڕی و ساکاریی بونیاددەنێ .سیستەم کاپیتالیزم و هێزە و نوێنەرەکانی ،تەواوی ئەمانە بۆ بەردەوامیدان بەژیانی خۆیان پەیڕەو دەکەن .بەالی سیستەمەوە بوون و نەبوونی کولتووری جیاواز هیچ گرنگییەکی ئەوتۆی نییە ،ئەوەی بۆ ئەو گرنگە زیاتر»چۆن دەتوانێ زیاتر بەردەوامی بدات بەژیانی ،چۆن دەتوانێ قازانج و بەرژەوەندیی زیاتر بەدەست بێنێت». هیچ شتێک نییە کە کاپیتالیزم لەبەرژەوەندی خۆیدا نەیکات .وەک رێبەری نەتەوەیی گەلی کورد عەبدولاڵ ئۆجەالنیش ئاماژەی پێدەکات« :هیچ شتێک نەماوە کە کاپیتالیزم لەپێناوی بەرژەوەندی خۆیدا نەیکاتە بابەتی بازاڕ و بازرگانی و ساکاری نەکردبێ». لە منداڵەوە بگرە تاوەکو ژن ،لە نرخە www.komelge.com
55
NO:37 -Nov 2019
ئەخالقییەکانەوە بگرە تا تێکڕای الیەنە کولتوورییەکان کەوتۆتە ناوی و هەموو شتێکی وەک موڵک و سەروەت و سامان لێکردووە. کاپیتالیزم هەوڵ دەدات جیهانگیریبوون لە واتای کولتووریدا دروست بکات .جیهانگیریبوونی ئەم کولتوورە و بوونی بە کولتووری هەموو کەسێک، دێتە واتای لەنێوچوونی کولتوورەکانی دیکە. سیستەم باش دەزانێت کە پێگەی ژیانیی بیردۆزی و شوێنی کەوتنە نێو ژیان و پراکتیزەبوونی�شی پێگە کولتوورییەکانە .لەبەر ئەوەش هەوڵ دەدات لە الیەنی کولتوورییەوە زیان بە تێکڕای کۆمەڵگه‌کانی دیکە بگەیەنێ .کۆمەڵگ ه لە الیەنی کولتوورییەوە زیانی پێ نەگەیەنرا؟ .باش دەزانرێ کەوا ئەو سەرکەوتنانەی قازانج دەکرێن کاتین و نایانگەیەنێتە چ ئەنجامێکی راست .شەڕ بە قازانج و دەستکەوتەکانی نرخ و بەها کولتوورییەکان دەکرێتە سەرکەوتن و بەو زیانانەی کە لەالیەنی کولتووریی دراوە شەڕ لە دەست دەدرێت .چونکە کولتوور ئەو پێگەیەیە کە بیردۆزی»ئایدیۆلۆژی» تێدا ژیانی و پراکتیزە بووە. ئەمڕۆ لەباشووری کوردستاندا هەوڵی دامەزراندنی دەوڵەتێک دەدرێ ،بەاڵم بە چ بەها و بەرامبەرێک؟! بەشێوەیەک کە لەژێر ناوی نەتەوایەتییدا کولتووری خۆی و نرخە نەتەوەییەکانی دور خراوەتەوە .دە�شێ بوونیادانانی دەوڵەتێک کە لەسەر بناخە نەتەوەپەرستییەکانی لۆژیکی دەوڵەتگەرایی ئەوروپا کە لە»سەدەی »19ەوە لێوەی ماوەتەوە بۆ گەلی کورد چۆن سوودێکی ببێت! جێگای دەوڵەت و دەوڵەتگەرایی لە پااڵ گەلی کورددا نییە .هەر لە رابردووەوە گەلی کورد بەردەوام الیەنگری یاسا و یەکسانی بووە و نرخ و بەرژەوەندییەکانی کۆمیناڵی 56
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
پارادیگمای دەوڵەت و دەوڵەتگەرا هۆکار و بناخەی سەرەکی تەواوی نایەکسانی و نائازادیی و نایاساییەکانە. دیموکراتییان بۆ خۆیان بە بنەما وەرگرتووە. وەک رێبەری نەتەوەییمان رێبەر ئاپۆ بە تەواوی وردەکارییەکانیەوە دەریخستۆتەڕوو ،پارادیگمای دەوڵەت و دەوڵەتگەرا هۆکار و بناخەی سەرەکی تەواوی نایەکسانی و نائازادیی و نایاساییەکانە. بەگشتی ئەم پارادیگمایە چارەسەرکردنی کێشەکانی کورد لەالیەک ،خۆ گونجاندن لەگەاڵ کولتووری گەلی کورد و سەنتێزکردنی گۆڕانکاریی نرخە کولتوورییەکانمان وەک ئەوەی کە گەلی کورد بەرەو کاۆسێکی زۆر گەورەتر دەبا ،لە هەمان کاتدا گەلی کوردیش بەرەو بیانیبوونێکی کولتووری دەبات .ئەمڕۆ هێزە کوردەکانی باشووری کوردستان تا دەیانەوێ با بڵێن ئێمە هەوڵ دەدەین تا بۆ کورد و کوردایەتی شتێک بکەین ،دەمانەوێ کوردان بکەینە خاوەنی دەوڵەت ،بەاڵم ئەوەی کە لە راستیدا بۆ کوردی دەکەن خراپەکارییەکی زۆر گەورەیە .هەتا ئێستا کامە سیستەمێکی دەوڵەتگەرا بۆتە وەاڵم بۆ کێشەکانی کۆمەڵگه .چ کاتێک دەوڵەت بۆتە ناسنامەی راستەقینەی نرخ و بەها نەتەوەییەکانی کۆمەڵگه .هەڵبەتە با بوون بە وەاڵم لەالیەک دانێین ،بەڵکو هێندەی رۆژێک رووناک و
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
رەونەق دیار و ئاشکرایە کەوا لە بناخەی تەواوی کێشە کۆمەاڵیەتییەکاندا خودی دەوڵەت جێ دەگرێ. گەر دەشخوازرێ دەوڵەت دروست بکرێ، ئەو دەوڵەتەی بونیاد دەنرێ دەبێتە دەوڵەتی کێ؟ لە داهاتوودا بەها و نرخە کولتوورییەکانی کێ دەردەخاتە پێش؟ ئەگەر خواستی بونیادنانی دەوڵەتێک هەیە ،پێدەچێت لەبەر هۆکاری بیرکردنەوە بێت لە بەرژەوەندییە نەتەوەییەکانی کورد .بەاڵم ئەوەی کە هێزە کوردەکانی باشووری کوردستان لێی تێنەگەیشتوون و رووی راستەقینەی دەوڵەتە .هەتا پارادیگمای دەوڵەت دەرنەخرێتەڕوو و تێگەیەک لەم راستیینەیە دروست نەکرێ ،نایەکسانییەکانی نێوان مرۆڤ لەو الوە ،نائازادی و نادادپەروەری و نایاسایی �شی دەکاتەوە و گەیاندنیی نرخەکانی ئەم نائازادی و نادادییە بە ناسنامەی نەتەوەیی ،تێکڕای ئەمانە و هەروەهاش کەندەاڵنی ناهاوسەنگییەکانی نێوان رەگەز ـ مرۆڤ ـ کۆمەڵگ ه و سرووشت زیاتر قووڵتر دەکاتەوە و لە ناشتن و خنکاندنی کێشەکان لەنێو بێچارەیی زیاتر ناتوانێ هیچ شتێکی دیکە بکات. چونکە دەوڵەت و ئەفسوونی دەسەاڵت ،هۆکاری تەواوی ناهاوسەنگییەکانی نێو کۆمەڵگ ه و لەگەڵ ئەمەشدا هۆکاری تەواوی ناهاوسەنگییەکانی نێو سروشتیشە .تێکڕای ئەو تێکۆشان و خەباتانەی لەپێناوی نرخ و بەها یەکسانی ـ ئازادی ـ دادپەروەری ـ نەتەوەیی و کولتوورییەکاندا کراون ،لەبەر ئەوەی خۆیان لە ئەفسوونی دەوڵەت و دەسەاڵت رزگار نەکردووە و پێناسەی راستەقینەیان بۆ نەکراوە، پێچەوانەی ئامانجەکانی خۆیان بوونەتەوە و نەیانتوانییوە لە ئاواکردن و بونیادنانی ئەو ژیانەی کە خۆیان دژایەتی دەکەن زیاتر تێبپەڕن.
رێبەری سیستەمی کۆما جڤاکانی کوردستان «رێبەر عەبدولاڵ ئۆجەالن» بەم شێوەیە گوزارە لە نەهێشتنی پارادیگای دەوڵەتگەرا دەکات لە کەسایەتی خۆیدا. «ئایدیۆلۆژییە دەوڵەتگەراکان ،لەروانگەی منەوە ،چیدی هێندەی ئانالیزیانکردبوون بەتەواوی نەدەبوونە ئامرازێکی رزگاری .با چارەسەرکردنی کێشەکانی ئاین و رەگەز و نەژاد و ژینگە و چینەکانی کۆمەڵگه‌ی هیرار�شی لە الیەن کاپیتالیست ـ سۆسیالیست ـ یونێتێری نەتەوەیی و دەوڵەتانی چینی دیموکراتی فیۆداڵیست لەالیەک دابنێین ،کە خودی ئەوان هۆکاری سەرەکی و بنچینەیی ئەو کێشانەن .پێویستیەکی زۆر گرنگە کە بگەڕێن لە چارەسەرییەکی هەمەالیەنە لەدەرەوەی ئەم بناخەیە و پشتئەستوور بەمەش ئەو تاک و خێزان و ئەو گەالنەی کەوا لە مێژوودا و لەکۆمەڵگه‌ی نیۆلۆتیکدا چەقیون و تا دەگاتە پێکهاتە عەشیرییەکانی شاخ و بیابانەکان کە هێشتا لەبەرخۆیان دەدەن ،لە جەماعەتە ئایینییەکانەوە تا دەگاتە تا راستینەی بەرخۆدانی ئۆبژێکتانەی ژن کە لەنێو هەزار و یەک کیف و بەرگەوە پێچراوە، لە بەرگریکردن لە دام و دەزگا بنچینەییەکانی کۆمەڵگه‌وە تا دەگاتە وەدەستگرتنی ئازادی لەدەستچووی تاک ،ئەمانە و گەڕان بەدوای «رێگایەکی نوێ»ی هەمەالیەنە ،پێویستییەکی گرنگە و گرنگییەکی بناخەیی هەیە». هەڵبەتە ئەو دەوڵەتەی کە لەباشووردا بونیاد بنرێ ،ناتوانێ لە ئەمریکایەکی بچووک بەوالوە بچێ. ئەمەش بەشێوەیەک لە ئێستادا دەیبینین .الوان ئەو جلوبەرگ و پۆشاکانەی کە ئااڵی ئەمریکای پێوەیە لەبەردەکەن ،بەم هەڵسووکەوتە�شی تا ڕادەیەک خۆی خۆشحاڵ و سەربەرز دەبینێ، www.komelge.com
57
NO:37 -Nov 2019
گوێ لە مۆسیقاکانی ئەوان دەگرێ و هەوڵ دەدات هەر وەکو ئەوان بژی .تا دوا ئەندازە دەرکەی خۆی بۆ کولتووری بەناوبانگ و ناودار لەسەر پشت هێشتۆتەوە ،لە هەمان کاتیشدا دەڵێن ئێمە کوردین ،بەاڵم بۆ پێشکەوتنی کوردایەتیش هیچ شتێک ناکەن .توێژێکی بەوشێوەیە لە ئایندەدا بەتەواوی بێ بەهرە و دوور لە زیندوگرتنی نرخ بەها کولتوورییەکان رووبەڕوومان دەبنەوە. لە الیەنی ئابوورییەوە کولتوورێکی پێشمەرگایەتییەوە دروست کراوە و بۆ رزگاربوون لەمەش هیچ شتێک ناکرێ .بەمەش توێژێک بونیاد دەنرێ کە لەسەر بنەمای بێ رەنج و بەڕێگای بەالش و ئاسان پارە پەیدا دەکەن. چ ئومێدێک لە ئایندەی توێژێکی وەها بکرێ!.. پاراستنی نرخە کولتوورییەکان لەالیەک ،وەک ئەوەی لە ئایندەدا هیچ خێرێکیان بۆ خۆیان نابێ ،لە هەمان کاتدا وەک توێژێک دێنە پێشەوە کە شەرم لە نرخە کولتوورییەکانی خۆیان دەکەن .توێژێک کە لە الیەنی کولتووری و کۆمەاڵیەتییەوە ناتوانن لەگەاڵ بەها و نرخە گەوهەرییەکانی کۆمەڵگه‌کەیاندا بەیەک بگەن، ناتوانن لە بوون بەزەمینەی دەستلێبەرنەدراوی ژیاندنی بەها و نرخی هێزی دیکە رزگاریان ببێ. بەرپرسیاری ئەمەش ئەو هێزانەن کەوا ئەمڕۆ دەڵێن دەمانەوێ لە پێناوی کوردایەتییدا شتێک بکەین .ئەوانەی کەوا دەیانەوێ پێشمەرگایەتی بکەنە کار و پیشەی الوان ،لە داهاتوودا توێژێک بونیاد دەنێ کەوا بیانکاتە سەربازی خەڵکی دی. سیستەمی کاپیتالیست و نوێنەری ئەم سیستەمە کە ئەمریکایە ئەم کارە بەڕێ و رێبازی زۆر باریک پەیڕەو دەکەن .کۆمەڵگ ه دێنێتە رەوشێک کە ئەم سیستەمە بە تاکە سیستەم دابنێن و بەرەو پیری 58
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بێن و ئەمەش بە هەمان شێوە بەسەر مرۆڤایەتیدا دەسەپێنێ .ئەمەش بەڕێگای تەکنۆلۆجی و پەروەردە و راهێنانی ئابووری و بازرگانی دروست دەکات. کوردیش لەوالوە دەڵێن با دەوڵەتێکمان هەبێ ،ئیتر چۆن دەبێ با ببێ بەاڵم هەبێ ،کێ هاوکاری دەکا با هاوکار بێ بەاڵم دەوڵەتێکمان هەبێ .سیستەمێک کە بە دینامیکی گەوهەری خۆی پێش نەکەوێ تا چەند دەتوانێ خاوەن لە نرخ و بەها کۆمەاڵیەتیی و کولتوورییەکانی خۆی دەربکەوێ؟ تا چەند دەتوانێ عاید بەخۆی بێ؟ هەڵبەتە هێزێک کە هاوکارییەکی بەوشێوەیە پێشکەش بکا ،لە بەرامبەردا داوای خودی کۆمەڵگ ه دەکات و دەگاتە ئەم ئامانجە�شی، چونکە ئەمانە چوارچێوەی بەرژەوەندییەکانی پێک دێنن و ئەم بەرژەوەندییانەش لەپێناو خۆیدا بەکار دێنێ. لەسەر ئەو خاڵە بنچینەییانەی کە لەسەرەوە دەستنیشانمان کردوون؛ لە کاتێکدا کە پێکهاتەی کۆمەڵگه‌ی دەوڵەتگەرا لەگەاڵ خۆیدا ئاڵۆزییەکان زیاتر قووڵ و گرژ دەکاتەوە ،لەبارودۆخێکی وەهادا دەوڵەتی کوردستان دابمەزرێ چی دەبێ و دانەمزرێ چی دەبێ..؟! دیسان کێشەکانی کۆمەڵگه بە وەاڵمی خۆیان ناگەن و دیسان هەندێک کولتوورەکانی خۆیان ناژیێنن .سکی هەندێک لەئاوساندا لەبەر تەقیندایە و مێشکیان بچووک دەبێتەوە و لەو الشەوە هەندێکی دیکە لەبرسا و لە هەژاریدا دەمرن .ئەمەش ئەنجامی ئەو ئەمریکا بچووکەن کەوا بەتەمان دایبمەزرێنن و تەنانەت خوازیارانی دامەزراندنی ئەم دەوڵەتەش نایانەوێ بڕوا بە دەرکەوتنی ئاکامێکی وەها بکەن .گەر بڵێن» سیاسییانە نزیک دەبینەوە و پاش دامەزراندنی دەوڵەت هیچ کەسێک خۆی لە قەومان نادا» و وادەزانن بەمە رزگاریان دەبێ؟ .ئەگەر فکری وەها
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
نە دەوڵەتێک دەبێ کەوا ئەمریکا دەیەوێ و نە دەوڵەتێکیش دەبێ کە هەندێک دەیانەوێ وەک ئەمریکا بێ .ئەوەی کە دەردەکەوێ شتێکی نادیار دەبێ. هەبن دەبێ باش بزانن کە لەنێو بەهەڵەچوونێکی گەورەدان .ئێمە گەلێک نین کە مێشکمان وەک مێشکی ما�سی بێ ،پێویستە راستی رەو�شی سەدام لەبیر نەکرێ و هێشتا زۆر کاتی بەسەردا تێنەپەڕیوە. سەدامیش سەردەمانێک دەیگوت دەوڵەتی من، دەیویست بەهاوکاری ئەمپریالیستەکان لەسەر پێ بووەستێ ،بەاڵم کاتێک حەدی خۆی تێپەڕاند و بوو بەبار ،بە رێگەیەکدا برا کە بەپێویست بینرا هەم سەری خۆی و هەم سەری گەلەکەی لێ بکرێتەوە و فڕێ بدرێ .کورد بە دینامیکیەتی گەوهەری خۆی لەسەر پێ نەوەستێ و لەجیاتی سیستەمی «کۆمەاڵن» سیستەمی دەوڵەتگەرا بۆخۆی بە بناخە وەربگرێ ،ئەمجارەشیان ئەو گەلەی کە مێژووەکە بە شێوەیەکی تراژێدی دووبارە ببێتەوە گەلی کورد دەبێ .بەم شێوەیەش نەفرینی رۆژهەاڵتی ناوین بەردەوام بە بوونی خۆی دەدا. یەکەمین کار کە ئەمریکا پێی هەڵسا،
بونیادنانی کولتوور بازاڕی خۆی بوو و لەگەاڵ ئەمەشدا پەلکێشکردنی الوان دەبێ بەالی خۆیدا .کۆمەڵگه‌یەک کە الوانی خۆی لەدەست بدات ،دە�شێ بیر لە چ بەرژەوەندییەک بکاتەوە بۆ داهاتووی خۆی !..ئەگەر هێزەکانی هەرێمەکە دەیانەوێ ئەمریکایەکی بچووک دروست بکەن، ئەوانیش لەنێو بەهەڵەچووندان .ئەمریکا دەوڵەتێکە لە کیشوەری ئەمریکا ،ئەو شوێنەی کە ئەوان دەیانەوێت بونیادی بنێن وەکو ئەوێ نییە و ناشبێ .راستیینە کۆمەاڵیەتییەکانیان زۆر جیاوازن. گەر هەوڵی شتێکی وەهاش بدرێ ،ببێ و نەبێ وەک ئەو میوەیەیە کە کەش و هەوای پێگەیاندنی ناسازە و لە شوێنێکی دەستکرددا بەرهەم دەهێنرێ .واتا نە دەوڵەتێک دەبێ کەوا ئەمریکا دەیەوێ و نە دەوڵەتێکیش دەبێ کە هەندێک دەیانەوێ وەک ئەمریکا بێ .ئەوەی کە دەردەکەوێ شتێکی نادیار دەبێ .شێوەیەکی جیاواز ،گەوهەرێکی جیاواز و ژیانی�شی زۆر جیاوازتر دەبێ .لە الیەکەوە گەلێک کە لەژێر کاریگەرییەکانی فیۆداڵیزم رزگاری نەبووە و تەنانەت هێشتا بە شێوەیەکی چڕ و پڕ لەنێو ئەم کاریگەرییانەدا دەژی و دەیانژیێنێ، لەالیەکی دیکەشەوە ئیمپراتۆرێک کە لەبوارەکانی زانست و گەیاندن و تەکنۆلۆژییەوە مۆرکی خۆیان لە سەدەی بیست و بیست و یەک داوە و بەشێوەی دڕندەیەک گەشەی سەندووە .راستینەیەکی زۆر دیار و جیاوازی وەرزی یان کەش و هەوا ـ جوگرافی ـ مرۆڤ ـ مێژوو ـ نرخە کۆمەڵگ ه و کولتوورییەکان لەبەرچاودا دەبینرێ .لە کاتێکدا کە لێگەڕینێک بەدوای خاڵی یەکتربڕی هەر دوو جەمسەرەکەدا نەکراوە ،هەروەها لەنێو لۆژیکی رەش و سپیدا هەوڵدەدرێ سپی بکرێتە رەش. سیستەمی کۆمەاڵن لەالیەنی خاوەندەرکەوتن www.komelge.com
59
NO:37 -Nov 2019
لە نرخە مێژووییەکانی کولتوور و گەلی کوردەوە خاوەنی پێگەیەکی مێژووییە و زۆر شیاو و گونجاوە بۆ بەردەوامیدان و پێشخستنی ئەم نرخ و بەرژەوەندییانە .سیستەمی کۆمەاڵن نەک بە تەنها بۆ کوردان بەڵکو بۆ تەواوی گرێکوێرەی کێشە کۆمەاڵیەتییەکانی گەالنی دیکەش وەاڵمی گشتگیرانە و بەرفراوان پێش دەخات .کوردان هەر لە رابردووەوە ژیانێکی دیموکراتی و کۆمیناڵیان بۆ خۆیان بە بناخە وەرگرتووە .وەک سەریان بۆ کەس دانەنەواندووە ،هەروەها هیچ لە کولتووری کۆمیناڵیتە کە گەوهەری کۆمەڵ و کۆمەڵگه‌بوون دانەبڕاون .یەکێکە لەو گەالنەی کە دیموکراسیەتی هەر لە سەرەتاوە لەنێو پێکهاتە ژییانییەکانی کۆمەڵگه‌ی نیۆلۆتیکدا ژیاندووە و ئەمڕۆش سەرەڕای هەموو ناهەمووارییەک لەنێو خۆیدا دەیژیێنێ .لە روانگەی سنوورەکانی مێژووشەوە ،سیستەمی کۆمەاڵن دەبێتە وەاڵم بۆ پێداویستییەکان و بەتایبەتیش ئەوە دەسەملێنێ کەوا وەاڵمی پێداویستییەکانی رزگاربوونی دەوڵەتانی دیکەشە لە ئاڵۆزییەکان. لە کاتێکدا کە سیستەمی کۆمەاڵن دژە ژەهر یان ژەهرکوژی ئەو پێوانە و نرخە مرۆییانەیە کە لەبەر لەنێوچووندان و هەروەهاش سیستەمی مەیسەرکردنی بەردەوامیدانە بە ژیان و ژیانەوەی کولتوورە جیاوازەکانی دیکە لەسەر بنجی خۆیان و لەگەاڵ ئەمەشدا سیستەمی دەوڵەمەندی کولتوورییە کە لە ئەنجامی رەنگاوڕەنگی دانوستاندنە کولتوورییەکانەوە بەرهەم دێ. کورد و هێزەکانی گەر دەیانەوێ بۆ پێشکەوتنی کولتوورییەکانیان شتێک بکەن ،ئەوا تاکە سیستەم کە رێگە و هەڵبژاردەیانە پێویستە سیستەمی کۆمەاڵنبێ.چونکەسیستەمیکۆمەاڵنلەبنچینەدا 60
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
تاکە رێ و رێبازی بەچارەسەری گەیاندنی ئاڵۆزی و گرێکوێرە کولتوورییەکانی رۆژهەاڵتی ناوینە، لە هەمان کاتدا هەر لە ئێستاوە بەژیانیکردنی ئەم سیستەمە لە کوردستاندا نەک بەتەنها بۆ ئەمڕۆ بەڵکو دەبێتە دانانی بەردی بناخەی سەرکەوتن بۆ داهاتووش .هیچ کۆسپ و تەگەرەیەکیش لەبەردەم کورددا نییە بۆ پراکتیزەکردنی ئەم سیستەمە .هەم پێکهاتەی جوگرافی و هەم رەنگاورەنگی و هەم دابەشبوونی بە چوار پارچەوە هەریەک ئەڵتەرناتیفی ئەگەرەکانی بەسەرخستنی ئەم سیستەمەن .حاڵی حازر شتی هەرە گرنگ بۆ کوردان هەبوون و نەبوونی دەوڵەتێکیان نییە، گرنگ تێگەیشتن و پراکتیزەکردنی سیستەمی کۆمەاڵن کە کۆمەڵگه‌یەکی دیموکراتی ـ ژینگەپارێز ـ رەگەزی بونیاد دەنێ و وەک ئەڵەترناتیفی دەوڵەتیشە .گەر بەم گرنگییە هەستین ،ئەوکاتە تەنها بە پاراستنی کولتووری کوردانەوە نامێنینەوە و لەگەاڵ ئەمەشدا پێکهاتەی نرخ و بەها و بەرژەوەندییەکانیشمان بەرزدەکەینەوە .ئەوکاتە کورد نابنە سەربازی هەندێ کەس و الیەن ،هەندێ کەسیش بەسەرسەریانەوە ناخولێنەوە و بەئەقڵی هەندێ کەس و الیەن ژیانیان بەڕێوە نابرێ. ئەمڕۆ رێبەری نەتەوەیی کورد و رێبەری سیستەمی «کۆما کۆمەاڵنی کوردستان» رێبەر عەبدولاڵ ئۆجەالن رووبەڕووی هەوڵی ژەهرخواردکردن و لەنێوبردن بۆتەوە .ئەمەش باش دەزانرێ دەیانەوێ لە کەسایەتی رێبەر ئاپۆدا گەلی کورد و کولتووری کورد ژەهرخوارد و لەنێو ببرێ .گەلی کورد لە مێژوودا و لە ئێستاشدا بە قارەمانی و بەرخۆدانی خۆیەوە دەناسرێ .ئەوانەی دەڵێن من کوردم ،دەمەوێ شتێک بۆ کوردایەتی خۆم بکەم ،ناتوانم ببمە تەماشاکەری لەنێوبردنی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
کولتوورەکەم ،پێویستە لەبەرامبەر کارێکی وەها هۆڤانەدا بێدەنگ نەمێنێتەوە .پێویستە کوردان باش بزانن کە ئەو دەوڵەتەی بێ ئاپۆ دابمەزرێ لە سوود زیاتر زیانی بۆ ئێمەی کورد دەبێت. هەڵبەتە هێزە ئیمپریاڵییەکان هەر لەدوێنێوە رەزامەندن لە دروستکردنی دەوڵەتێکی بێ ئاپۆدا. چونکە ئەوانیش باش دەزانن کەوا تاکە هێز و تاکە رێگە کە لەواتایەکی راستەقینەدا کولتووری کورد دەپارێزێ و پێ�شی دەخات ،هێزی رێبەر ئاپۆ و سیستەمەکەی سیستەمی کۆما کۆمەاڵنی
گەر ئەمڕۆ کەسێک هەیە بڵێت من خاوەن لە شەرەف و نامووسی خۆم دەردەکەوم ،پێویستە لەبەرامبەر «کۆمەڵکوژی گەلی کورد لە کەسایەتی رێبەر ئاپۆ»دا هەڵوێستی مەردانەی خۆی نیشانبدا کوردستان .ئەوانیش دەزانن کەوا کوردستانێکی بێ رێبەر ئاپۆ کوردستانێک دەبێ کەوا لە ژێر بەرپرسیارێتی و دەسەاڵتی ئەواندا دەبێت. گیا لەسەر بنجی خۆی دەڕوێتەوە .کوردانیش مەگەر تەنها لەسەر بنجی خۆیان بڕوێنەوە .بنج و رەگی کورد لەنێو زۆر قوواڵییەکی بێ ئەندازەدا
شاردرابووەوە و سەری�شی بە چیمەنتۆ داپۆشرابوو. لێرەدا رێبەر ئاپۆ یەکسانی و دادپەروەری و ئازادی بنجی کولتووری کوردی جارێکی دیکە دەرخستەوەڕوو و ئەمڕۆش هەوڵ دەدا جارێکی دیکە سەرەڕای هەموو کاولکارییەک تێکڕای ئەو نرخانە بە رێ و رێبازی راست و دروست لەسەر بنجی خۆی بڕوێنێتەوە .دەبێ کوردان باش بزانن دەتوانن جارێکی دیکە لەسەر بنجی خۆیان زیندووببنەوە .لەڕەگ و بنجی کورد دا یەکسانی و دادپەروەری و ئازادی هەیە و تاکە رێگەی گەیشتن بەم رەگ و بنجە ،تەنها بە سیستەمی کۆمەاڵن و رێبەرایەتییەکەی مەیسەر دەبێ .هەڵبەتە لەبەر ئەوەی هێزە ئیمپریاڵییەکان باش ئەم راستییانە دەزانن ئەمڕۆ هەوڵی لەنێوبردنی رێبەری گەلی کورد دەدەن. شەره‌ف و نامووس لە کولتووری کورداندا جێگەیەکی زۆر بەرز و گرنگ دەگرن و ماهییەتی زۆر بەرزن ،ئەوەی کە کوردانی کردۆتە قارەمان و بەرخۆدانڤان و ئەوەی کە هەتا ئەمڕۆ ئەوانی ژیاندووە ،ئەم ماهییەتانەن .گەر ئەمڕۆ کەسێک هەیە بڵێت من خاوەن لە شەرەف و ناموو�سی خۆم دەردەکەوم ،پێویستە لەبەرامبەر «کۆمەڵکوژی گەلی کورد لە کەسایەتی رێبەر ئاپۆ»دا هەڵوێستی مەردانەی خۆی نیشانبدا و هەر چییەکی لەدەست بێ بیکات و پێویستە سیستەمی کۆمەاڵن بخاتە نێو ژیان و پراکتیزەکردنەوەوە .تاچەند رێبەری نەتەوەیی کورد بگاتە ئازادی خۆی ،ئەوەندەش کورد دەگات بە ئازادی خۆی و دەبنە خاوەنی خۆیان .ئەوکاتەش کوردان لەسەر بنج و رەگی خۆیان دەڕوێنەوە و کوردان دەگەڕێنەوە سەر بنچینەی یەکسانی و دادپەروەری و ئازادی خۆیان. www.komelge.com
61
NO:37 -Nov 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دۆسیه
مێژووى کاکه‌ییه‌کان؛ ئایین و باوه‌ڕى یارسان
ئا :ئازادیی كۆمه‌ڵگه دیارده‌ى فره‌ژنى و ژن‌به‌ژن و گه‌ور ه ب ه بچوک و به‌زۆر به‌شودان له‌ناو شوێنکه‌وتوانى ئه‌م ئایینه‌دا نی ه و نه‌بووه... ل ه کاتێکدا باس ل ه ئایین و باوه‌ڕى زه‌رده‌شتى ده‌کرێت ،ک ه ئایین و باوه‌ڕى یارسانه‌کان، کاکه‌ییه‌کان ،به‌کتاشییه‌کان ل ه تورکیا ،ئێزدییه‌کان ل ه درێژکراوه‌ى ئه‌م ئایینه‌ن و به‌هۆى په‌المار و کوشت و بڕى دوژمنانى ئه‌م ئایینه‌و ه په‌رت په‌رت بوون و هه‌ریه‌ک له‌مان ه به‌ناوى جیاوازه‌و ه له‌سه‌ر 62
www.komelge.com
رێباز ه ئایینییه‌که‌ى خۆیان ماونه‌ته‌وه .باسکردن له‌م ئایین ه ناته‌واو ده‌بێت ئه‌گه‌ر باس ل ه ئایین و باوه‌ڕى (میترائیزم ـ میهرپه‌رستى) نه‌کرێت .بۆیه سه‌ره‌تا پێویست ه رونکردنه‌وه‌یه‌ک له‌و باره‌یه‌وه بدرێت .ئایین و باوه‌ڕى میهرپه‌رستى له‌و سه‌رده‌مه‌وه ئاریاییه‌کان ل ه خاکى ئێراندا فه‌رمانڕه‌وا بوون، نه‌ته‌وه‌کانى ئێران شوێن ئه‌م ئایین ه که‌وتوون. ل ه سه‌رچاو ه مێژوییه‌کاندا هاتوو ه ک ه ئایینى میهرپه‌رستى بۆ ماوه‌ى دوو هه‌زار ساڵ بااڵده‌ست بوو ه و کاریگه‌رى گه‌وره‌ى له‌سه‌ر ئایینه‌کانى مه‌سیحى و یه‌هودى هه‌بووه .بنه‌ماکانى ئه‌م ئایینه له‌سه‌ر خۆشه‌ویستى ئاگر ،هێزه‌کانى سروشت و ئه‌فسان ه دامه‌زراوه .پڕۆفیسۆر ئارسر کریستنسن ده‌ڵێت میهرپه‌رستى سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى ل ه نێوان دانیشتوانه‌کانى هندوستان و ئێراندا خوایه‌کى هاوبه‌ش بوو ه و پێى وتراو ه خواى ژیان ،زانست، په‌یمان ،به‌ڵێن ،راستى ،لێبوردن و به‌خشنده‌یى، ک ه ئه‌مان ه هه‌مووى سیمبۆل ه جوانه‌کانى ئایین و باوه‌ڕى یارسانن تا ئه‌مڕۆ.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
واته :حه‌یف ه بۆ که‌سه‌کان ب ه چاوى که‌مه‌و ه ئه‌فسانه‌ى دروستبوونى ئه‌م ئایین ه ل ه ئه‌ستوره‌کانى یارساندا به‌م شێوه‌ی ه با�سى لێوه سه‌یرى خه‌ڵک بکه‌ن یان خۆیان ل ه که‌سانی تر به ده‌کرێت ک ه میهر ـ میترا سه‌ره‌تا ل ه به‌ردێک له‌ناو که‌م بزانن. ئه‌شکه‌وتێکدا شه‌وى شه‌مم ه رێکه‌وتى (24ى ئایین و باوه‌ڕى یارسان له‌باره‌ى نه‌ته‌و ه و 12ى )272ساڵ پێش زایین ل ه درێژترین شه‌وى ساڵدا ل ه دایک بووه .ئه‌م شه‌وى له‌دایکبوونى میترا نیشتمانه‌وه ئایین و باوه‌ڕى یارسان ئایین و باوه‌ڕێکى نه‌ته‌وه‌یى پێى ده‌وترێت شه‌وى یه‌ڵدا .ب ه پێى ئایین و باوه‌ڕى یارسان میهر یه‌کێک ه ل ه (یزد ـ ئیزدیی)ه‌کان ،له و نیشتمانى کۆنى کورد بووه .هه‌میش ه رابه‌ره‌کانى هه‌ڵگرانى دینى مانیشدا په‌یامبه‌ره .لێره‌دا پێویسته ئه‌م ئایین ه هه‌وڵى ئه‌وه‌یان داو ه خۆیان رزگار باس له‌و ه بکه‌ین مانى کوڕى فانک ،یه‌کێک بوو ه له بکه‌ن ل ه هه‌موو کاریگه‌رییه‌کى مادى و مه‌عنه‌وى بنه‌ماڵ ه ناوداره‌کانى ده‌وڵه‌تى ئه‌شکانى ک ه ده‌وترێت ئه‌و میلله‌تانه‌ى په‌الماریان داون و خاکیان داگیر کردوون .یه‌کێک له‌و یادگار ه گرنگانه‌ى که ده‌وڵه‌تێکى کوردى بووه. ئایینى یارسان گه‌شتێک ه ل ه خۆشه‌ویستییه‌وه یارسانه‌کان پاراستویان ه و تا ئێستا به‌رده‌وامن به‌ره‌و خۆناسین ک ه ل ه ئه‌نجامدا ده‌بێت ه سه‌فه‌رى له‌سه‌رى ،یادکردنه‌وه‌ى په‌الماردانى شۆڤێنیه‌تى راستى به‌ره‌و راستى .ئه‌م ه بنه‌ماى هزرى ئه‌م عه‌ره‌ب بوو ه بۆ ناوچه‌کانى ده‌شتى شاره‌زوور و ئایینه‌یه .چونک ه بۆ گه‌یشتن ب ه جه‌وهه‌رى سه‌ره‌کى شارى هورمزگان ک ه شارێکى گه‌ور ه بوو ه و یه‌کێک و تێپه‌ڕبوون به‌ره‌و قواڵیى ده‌رون ،رێ‌نیشانده‌ر و ل ه گه‌ڕه‌که‌کانى پێی وتراو ه گه‌ڕه‌کى «کۆرتاس» که کاریگه‌ره .دواى خۆناسین مرۆڤ ده‌گات ه فه‌وتانى تا ئێستاش شوێنه‌وارى ل ه شاره‌زوردا ماوه .دواى خودز ئه‌مه‌ش سه‌فه‌رێک ه به‌ره‌و توانه‌و ه به په‌الماره‌کانى دوژمن شاره‌ک ه خاپور ده‌کرێت گوێره‌ى «تعالى» ک ه تێگه‌یشتن له‌م هزره‌ی ه و ئه‌م و هه‌رچى خوێنده‌وار و گه‌نج هه‌ی ه ده‌کوژرێن هزره‌ش سیمبۆلێک ه بۆ یه‌کێتى و سه‌قامگیربوونى و مه‌کته‌به‌کانیان ده‌سوتێنن و کچه‌کانیان به په‌یوه‌ندی ه مرۆڤییه‌کان .جیا ل ه هه‌موو کرده‌وه‌یه‌کى که‌نیزه‌ک ده‌به‌ن .له‌و ماوه‌یه‌دا چه‌ند سه‌رکرده‌یه‌ک دوو روان و خاوه‌ن ده‌سه‌اڵته‌کان ب ه یه‌کتاپه‌رستى رزگاریان ده‌بێت ل ه ئه‌شکه‌وتى مه‌رى نه‌وێ الى وا ل ه یارسانیه‌کان ده‌کات ل ه جه‌سته‌ى مرۆڤێکى گوندى «نه‌وێ»ى شاره‌زورى ئێستا خۆیان حه‌شار ئازاددا بگات ه ئه‌و ئاسته‌ى ک ه هه‌رگیز ب ه چاوێکى ده‌ده‌ن ک ه پاش �سێ رۆژ رزگاریان ده‌بێت و به‌ره‌و سوکه‌و ه نه‌ڕوانێت ه هیچ شتێکی تر .له‌م باره‌یه‌وه گوندى هاوار به‌ڕێ ده‌که‌ون .ئێستا خه‌ڵکانى پیر ئه‌میر ده‌فه‌رموێت ل ه په‌رتوکى سه‌ره‌نجامى یارسانى هه‌موو ساڵێک له‌و کاته‌دا ک ه ده‌کاته ()1/15ى هه‌موو ساڵێک �سێ رۆژ ب ه رۆژوو ده‌بن بۆ پیرۆزدا: یادى ئه‌و کاره‌سات ه و به‌م شێوه‌یه‌ش نیه‌ت ده‌هێنن: حه‌یفه‌ن په‌ى میردان به‌نه‌ى که‌مته‌رین وام وه‌رۆ چ ه �سێ رۆ چه‌و یاران وێش گیرۆ یه‌جاى دیده‌ى به‌شه‌رین و ه عه‌شقى یارانى کۆرتاس www.komelge.com
63
NO:37 -Nov 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
واته :من ب ه رۆژوو ئه‌بم ئه‌م �سێ رۆژ ه ب ه عه‌شقى یارانى کۆرتاس. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئه‌م بزوتنه‌و ه ئایینى و نه‌ته‌وه‌یى و نیشتمانیی ه دواى داگیرکارییه‌کان هه‌وڵیان داوه ئایینه‌که‌ى خۆیان زیندوو بکه‌نه‌وه .له‌م باره‌یه‌و ه له په‌رتوکى پیرۆزى سه‌ره‌نجامدا بابا سه‌رهه‌نگ ساڵى ()300ى کۆچى ده‌فه‌رموێت: سه‌رهه‌نگى ده‌ودان سه‌رهه‌نگى ده‌ودان ئه‌ز ک ه نامێمه‌ن سه‌رهه‌نگى ده‌ودان چه‌نى ئێرمانان مه‌گێڵم هه‌ردان مه‌کێشم په‌رێ ئایینى کوردان واته :من ک ه ناوم سه‌رهه‌نگى ده‌ودان ه (ده‌ودان گوندێک ه ل ه کوردستانى رۆژهه‌اڵت) له‌گه‌ڵ یارسانیه‌کانى هاوڕێم هه‌وڵ ده‌ده‌ین بۆ زیندوکردنه‌وه‌ى ئایین و باوه‌ڕى کورد.
ژن ه ناوداره‌کانى یارسان ک ه ل ه ساڵه‌کانى ( 200ـ )600ى کۆچى ژیانیان کردوو ه و چاالکى سه‌ربازى و هونه‌رى و ئایینیان هه‌بوو ه و شانبه‌شانى پیاوان پێگه‌ى ژن ل ه ئایین و باوه‌ڕى یارساندا له‌ناو ئایین و باوه‌ڕى یارساندا ژن پێگه‌یه‌کى جه‌نگاون و فه‌رمانده‌ش بوون؛ به‌هێزیان هه‌بوو ه و چاالکى به‌رچاویان هه‌بووه. 1ـ لێزا خاتون و ه نسا خاتون فه‌رماند ه و ئایینه‌که‌ش پشتگیریان بوو ه و جیاوازى نه‌بوو ه له نێوان کوڕ و کچدا له‌و باره‌یه‌و ه سوڵتان سه‌هاک مۆسیقاریش بوون ل ه له‌شکرى نۆ سه‌د نۆ سه‌ده‌ى شاخۆشێن ک ه ( )900ته‌مبورژه‌ن، ده‌فه‌رموێت: ( )900شمشاڵ‌ژه‌ن )900( ،د هف‌ژه‌نى تێدا بووه بۆ رزگارکردنى ده‌شتى زه‌هاوى کوردستانى هه‌ر که‌س بواجۆ کناجه‌و کورى رۆژهه‌اڵت ل ه ژێر چنگى داگیرکه‌ران ک ه له مه‌وه‌زیش وه‌ده‌م مه‌وداى که‌یبرى ئه‌نجامدا سه‌رکه‌وتن. 2ـ نێرگز ه خاتون یه‌کێکی تر بوو ه ل ه فه‌رمانده واته :هه‌ر که‌س بڵێ کوڕ یا کچ و جیاوازى ل ه نێوانیاندا بکات ناتوانێت خۆشه‌ویستى خوا به‌هێزه‌کان و پێیان ده‌ڵێت: بپارێزێت. مه‌ڵێن (زه‌عیفه) دامه‌نى کۆتا نی ه ریشم
64
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
کردوو ه دیارده‌ى فره‌ژنى و ژن ب ه ژن و گه‌ور ه ب ه بچوک و به‌زۆر به‌شودان له‌ناو شوێنکه‌وتوانى ئه‌م ئایینه‌دا نی ه و نه‌بووه. ـ ل ه په‌رتوکى پیرۆزى یارساندا «نسا خاتون» له ساڵى ()405ى کۆچیدا جێگر و هاوکارى فه‌رمانده «شاخۆشێن» بووه .ده‌رباره‌ى جوانى به‌هار و سروشت ئه‌فه‌رموێت: وه‌فران بێ و ه ئاو وه‌فران بێ و ه ئاو به‌هار چون ئاما وه‌فران بێ و ه ئاو گوڵ و وه‌نه‌وش ه هورێزان ج ه خاو په‌رى ئارایش ده‌شت و کو ف و کاو واته :به‌فره‌کان ده‌ستیان ب ه توانه‌و ه کرد ،به‌هار هات و به‌فره‌کان توانه‌و ه و چۆڕاوگه‌ى ئاوى به‌فر گوڵ و وه‌نه‌وش ه و به‌ره‌زاد بۆژانه‌کانى تێر ئاو کرد و بۆ به‌سته‌ى شه‌رت سه‌د میرم نی ه هاملو ل ه ده‌شت و کێوه‌کاندا سه‌ریان ده‌رهێناو ئارایشتى ئ ه من ئێستا سه‌رى خۆم ناوه‌ت ه مه‌یدانى هه‌ق شاخ و کێویان کرد. سه‌ر به‌خشین الزم ه بۆ شه‌رت ل ه شنۆ «ل ه تر�سى خوداو ه ئێم ه دیندارى ناکه‌ین، ـ نێرگز ه خاتون رازى نابێت به‌وه‌ى ژن به به‌ڵکو ل ه خۆشه‌ویستیمانه‌وه‌ی ه بۆ خودا»... زه‌عیف ه ناو ببرێت .له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ری�شى نیه ،بۆی ه به سه‌رکرده‌کانى تر ده‌ڵێت سه‌د میر ناتوانن شان له ئایین و باوه‌ڕى یارسان و پاراستنى کلتورى شانم بده‌ن و من سه‌رى خۆم ل ه مه‌یدانى هه‌قدا نه‌ته‌وایه‌تى ئه‌سپێرم سه‌ر سپاردن پێویست ه بۆ هه‌موو که‌س /1کلتورى یارسانه‌کان ده‌رباره‌ى ئایینه‌کانى تر. ل ه دڵه‌وه. له‌م باره‌یه‌و ه شێخ ئه‌میر ل ه په‌رتوکى سه‌ره‌نجامدا ـ ئه‌م ژنانه‌ش شۆڕشگێڕ و ته‌مبورژه‌ن بوون؛ ئه‌فه‌رموێت: دای ه ته‌ورێزى هه‌ورامى ،دای ه خه‌زانى سه‌رگه‌تى، خانمى لۆرستانى ،رێحان ه خاتون ،په‌شه‌نگ ئه‌گه‌ر ئایین وێت و ه خاس مه‌زانى خاتون ،ئاونگ خاتون .بۆی ه ده‌بینین ژن خۆى بۆ و ه ئایین که‌س و ه که‌م نه‌وانى خۆى پێگه‌ى خۆى پاراستووه ،ئایین و باوه‌ڕه‌که‌ش ده‌ست و دڵى خۆت بکه‌ر ه شه‌ره مافى ره‌واى بۆ دیارى کردوون و هه‌ر ئه‌مه‌ش وای هه‌ر کارێ به‌د ه ئان ه مه‌که‌ره www.komelge.com
65
NO:37 -Nov 2019
واته :هه‌ر که‌س ئایینى خۆى ب ه باش بزانێ ،ب ه که‌م ته‌ماشاى ئایینى تر ناکات ،ده‌بێ ده‌ست و دڵى خۆمان بکه‌ین ه سه‌رپشک بۆ ئه‌وه‌ى ل ه کارى خراپ دوور بین. ـ هه‌روه‌ها پاراستنى کلتورى به‌رێکردنى جه‌سته‌ى مردوو پاش ئه‌وه‌ى رۆح لێى ئازاد ده‌بێت و سه‌ره‌تاى ژیانێکى نوێ ده‌ست پێده‌کاته‌وه پڕۆسه‌یه‌ک ه پێى ده‌وترێت (جه‌مه‌رانه) کۆچ کردوو ده‌خرێت ه ناو داره‌ته‌رم و مه‌جێکى ده‌سکردى خۆیانى به‌سه‌ردا ئه‌درێت ،ل ه پیش ته‌رمه‌که‌وه چرا ب ه ده‌ستێک ئه‌ڕوات ،پاش ئه‌و ته‌رمه‌که، پاش ته‌رمه‌که‌ش تیپى ته‌مبور ژه‌ن و ده‌ف لێده‌ر و شمشاڵ ژه‌ن ب ه ئاوازى تایبه‌ت به‌ره‌و گۆڕستانى ده‌به‌ن. ـ پڕۆسه‌ى چه‌پ ه و ده‌س :ئه‌م پڕۆسه‌ی ه له جه‌مدا ئه‌کرێت ،جه‌م وات ه ئه‌نجامدانى خێر، یارسانه‌کان ل ه هه‌ر شوێنێک بن ده‌بێت مانگى جارێک جه‌م بکه‌ن ک ه ل ه الیه‌ن (پیر و مام و باوه) سه‌رپه‌رشتى ده‌کرێت .ل ه کاتى ئه‌نجامدانى جه‌مدا (چه‌پ و ده‌ست) ئه‌کرێت ل ه رێگه‌ى وتنى ئاوازێکى ئایینییه‌وه ،به‌شداربوانیش ب ه دوایدا ده‌یڵێنه‌وه. ـ کلتورى پاراستنى سروشت :دره‌خت ل ه ئایین و باوه‌ڕى یارساندا پێگه‌یه‌کى پیرۆزى هه‌ی ه و خزمه‌ت ئه‌کرێت و بڕینى دره‌خت چ دره‌خت ه به‌رداره‌کان یان خۆرسکه‌کان رێ پێ نه‌دراوه. ـ راگرتنى یادى نه‌ورۆز :نه‌ورۆز جه‌ژنێکى نه‌ته‌وه‌یى و نیشتمانى و ئایینى یارسانه‌کانه، شاخۆشێن له‌باره‌ى نه‌ورۆزه‌و ه ل ه په‌رتوکى پیرۆزى سه‌ره‌نجامدا ده‌فه‌رموێت: مه‌ستیم و که‌ریم دوڕى هه‌م ه الالن نه‌ورۆز ماهێک ه بااڵى هه‌م ه ماهان 66
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
واته :ئێم ه په‌یوه‌ستین ب ه رۆژى نه‌ورۆز و ئاگرى ێ له ێ ته‌ماشاى ئه‌که‌ین (دو نه‌ورۆزه‌وه ،وه‌ک دو ئایین و باوه‌ڕى یارساندا واتایه‌کى ئێجگار پیرۆزى هه‌یه). ـ ته‌مبور و ده‌ف و شمشاڵ و پاراستنى ئاوازى چه‌مه‌ران ه و چه‌پ و ده‌س به‌شێکن له کلتورى هونه‌رى ئه‌م ئایین ه و ئه‌وه‌ند ه ب ه پیرۆز ته‌ماشا ده‌کرێن پێش به‌کارهێنانیان ده‌بێت ناوى خۆشه‌ویستى خوا بهێنرێ و ماچیان بکرێت. سه‌رچاوه‌کانى ژیانیان به‌پێى په‌رتوکى سه‌ره‌نجامى پیرۆز هه‌موو یارسانیه‌کان ئاگادار ده‌کاته‌وه ،ک ه نابێ بیر ل ه ماڵ و سه‌روه‌ت و سامان بکرێته‌وه ،به‌ڵکو ده‌بێت ژیانیان به‌رده‌وامى پێ بده‌ن ل ه رێگه‌ى سومبول ه جوانه‌کانى یارسانه‌وه ،ک ه هه‌موو که‌سێک ره‌چاویان ده‌کات، ئه‌وانیش؛ راستى ،پاکى ،لێبوردن ،به‌خشنده‌ییه. هه‌ر بۆی ه په‌یڕه‌وانى ئه‌م ئایین ه تا ئێستاش ئاستى ژیانیان مام ناوه‌ندی ه و سه‌رچاوه‌ى ژیانیان ل ه سه‌ر کشتوکاڵ ،باخدارى ،مه‌ڕ و مااڵته ،سودیش له به‌روبوم ه خۆڕسکه‌کان وه‌رده‌گرن وه‌ک؛ بنێشت، قه‌زوان ،چه‌قال ه و... یارسانه‌کان ئێستا ل ه کوێ ده‌ژین؟ ب ه هۆى ده‌ستدرێژى دوژمنان یارسانه‌کان په‌رش و باڵو بونه‌ته‌و ه به‌سه‌ر جوگرافیا جیاوازه‌کاندا .چونک ه ل ه بنه‌ڕه‌تدا نه‌یانویستووه کلتورى هیچ نه‌ته‌وه‌یه‌کی تر هه‌ڵگرن و په‌یڕه‌وى بکه‌ن ،ب ه شێوه‌یه‌کى گشتى ل ه هه‌ر چوار پارچه‌ى کوردستاندا په‌یڕه‌وانى یارسان هه‌ن ،به‌م شێوه‌یه: /1رۆژهه‌اڵتى کوردستان (کرمانشان ،که‌ره‌ند،
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
ئه‌وه‌مان پێ نه‌دراو ه ل ه ناسنامه‌ى بارى که‌سێتیمان سه‌هنه ،قه‌سرى شیرین ،ناوچه‌کانى داڵ ه هۆ). بنوسرێت (کاکه‌یى) ،به‌ڵکو ل ه برى ئه‌و ه موسڵمان /2باشورى کوردستان (هه‌ڵه‌بجه ،سلێمانى ،ده‌نوسرێت ،له‌م باره‌یه‌شه‌و ه هه‌وڵى زۆر دراو ه که ئایین و باوه‌ڕى یارسان ل ه حکومه‌تى هه‌رێمدا به که‌رکوک ،خانه‌قین ،که‌الر ،موسڵ) فه‌رمی بناسرێت ،به‌اڵم هه‌وڵه‌کان بێ‌سود بوون، /3رۆژئاواى کوردستان (ل ه هه‌موو شاره له‌به‌ر دوو هۆکار: کوردییه‌کان بونیان هه‌ی ه ،به‌اڵم ژماره‌یان که‌مه). /1ده‌سه‌اڵتى کوردى ئه‌و پرسه‌ى ب ه جددى /4باکوری کوردستان (ل ه زۆربه‌ى شاره وه‌رنه‌گرت. کوردییه‌کاندا بونیان هه‌ی ه و ژماره‌یان به /2هه‌ندێ کاکه‌یى له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا نه‌بوون که شێوه‌یه‌کى به‌رچاو زۆره). ئه‌و ناو ه بگۆڕدرێت ،ل ه خولى پێشووى په‌رله‌مانى ل ه هه‌مان کاتدا یارسانه‌کان ل ه لوبنان بونیان عێراقدا دوو په‌رله‌مانتارى کاکه‌یى ک ه حزبى بوون (سیروان کاکه‌یى ـ پارتى ،نه‌زاد ساڵح ره‌فعه‌ت ـ هه‌ی ه و پێیان ده‌وترێت دورزییه‌کان. یه‌کێتى) شکستیان به‌م هه‌واڵن ه هێنا .هه‌رچه‌نده ته‌نها ل ه باشورى کوردستاندا ژماره‌یان (فه‌له‌که‌دین کاکه‌یى) هه‌وڵى زۆری دا له‌وباره‌یه‌وه به‌اڵم هه‌وڵه‌کان شکست‌خواردوو بوون. نزیکه‌ى ( )192000که‌سه. پێگه‌ى یارسانه‌کان ل ه دامه‌زراوه‌کانى باشورى کوردستاندا د.سه‌یوان عه‌لى ره‌زا هاوارى ده‌ڵێت :یارسان بریتیی ه ل ه ئایینى خۆشه‌ویستى و ل ه ئایینى ئێمه‌دا له خواترسان نییه ،ل ه تر�سى خوداو ه ئێم ه دیندارى ناکه‌ین ،به‌ڵکو ل ه خۆشه‌ویستیمانه‌وه‌ی ه بۆ خودا، ئه‌مه‌ش پێچه‌وانه‌ى ئایینه‌کانى تر ه ک ه ل ه تر�سى خودا دیندارى ده‌که‌ن .ئێم ه وا هه‌ست ئه‌که‌ین ک ه خودا ئێمه‌ى مرۆڤى خۆش ئه‌وێت .بۆی ه ده‌بێ ئێمه‌ش خۆشه‌ویستیمان بۆى هه‌بێت .هه‌ر له‌به‌ر ئه‌مه‌ش ه ک ه ب ه ئایینى ئێم ه ده‌وترێت یارسان.
بارودۆخى ئێستاى کاکه‌ییه‌کان ل ه باشورى کوردستان له‌به‌رئه‌وه‌ىک هزۆربه‌ىناوچ هکاکه‌یى‌نشینه‌کان که‌وتونه‌ت ه ناوچ ه دابڕاوه‌کانه‌و ه کاکه‌ییه‌کان رۆژان ه رووبه‌ڕووى ترس و تۆقاندن و کوشتن و بڕین و ڕفاندن ده‌بنه‌و ه له‌الیه‌ن تیرۆرسته‌کانه‌وه. ل ه نمونه‌ى ئه‌و ته‌قینه‌و ه خۆکوژیی ه گه‌وره‌یه‌ى له گوندى وه‌رده‌کى کاکه‌یى‌نشینى سه‌ر ب ه پارێزگاى موسڵ روی دا و زیاتر ل ه ( )20ماڵ وێران بوون و زیاتر ل ه ( )28که‌س گیانیان به‌خت کرد .هه‌روه‌ها ل ه ناوچه‌کانى خانه‌قین و که‌رکوک تا ئێستا زیاتر له ( )91که‌سایه‌تى ناسراوى کاکه‌یى تیرۆر کراون.
مام وریا براخاس ده‌ڵێت :تا ئێستا ئازادى www.komelge.com
67
NO:37 -Nov 2019
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
تازه‌گه‌ری دیموكراتی به‌رامبه‌ر مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری
به�شی نۆیه‌م
هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌ی ه ستراتیژیه‌تی هه‌رچی له‌سه‌رده‌می ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌دا گرنگیی ه مه‌زن و سه‌ره‌كیه‌كه‌ی ده‌رده‌كه‌وێت .به‌و سیفه‌ته‌ی یه‌كه‌مین ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌ی ه ئینگلته‌را ل ه ده‌رككردن بەو واقیعە رۆڵی كلیل ده‌بینێت .پادشاكانی ئیسپانیاو فه‌ره‌نسا ،ئه‌و دوو هێز ه زه‌به‌الحه‌ی كه‌وا دوورخستنه‌وه(نه‌فی) و كۆمه‌ڵكوژییان ده‌رهه‌ق به كرستیانیی ه پرۆتستانت ه به‌ڕیش ه كاسۆلیكه‌كان و به‌رامبه‌ر یههودیهكان په‌یڕه‌و ده‌كه‌ن ،له‌سه‌ده‌ی شازده‌هه‌م هه‌وڵێكی یه‌كجار زۆریانداو ه ـ هه‌ڵگیرسانی شه‌ڕی�شی له‌ناودا ـ تا كاریگه‌ریه‌كان و قه‌ڵه‌مبازی ئینگلته‌را له‌ئه‌وروپا به‌ربه‌ست و مایه‌پووچ بكه‌ن .شانبه‌شانی ئه‌وه‌ی یههودیهكان 68
www.komelge.com
له‌و سه‌ده‌ی ه (سه‌ده‌ی شازده‌هه‌م) له‌نێوان ئه‌زمیر ـ ئه‌نادۆڵ ،ئه‌مستردام ـ هۆڵه‌ند و له‌نده‌ن ـ ئینگلته‌را ك ه تێیدا زیاتر هه‌ستیان ب ه دڵنیایی و ئاسایش ده‌كرد په‌یوه‌ندیه‌كی توندو به‌رده‌وامیان له‌نێواندا هه‌بوو (هەوڵەکانی رێککەوتن لەنێوان ئینگلتەرا، هۆلەنداو عوسمانیەکانیش لە ئارادایە) ،به‌اڵم هه‌نگاو ب ه هه‌نگاو له‌نده‌نیان وه‌ك پێگه‌ی ناوه‌ندی هه‌ڵده‌بژارد .له‌و رۆژ ه به‌دواو ه له‌نده‌ن درێژه‌ی به‌م پێگه‌یه‌ی خۆی داوه. وه‌ك ده‌زانرێت له‌و سه‌ده‌یه‌دا هه‌نگاو به‌ره‌و ئاواکردنی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌ی ئینگلیزی هاوێشترا. وه‌ك ده‌زانرێت ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه ته‌نیا كادیرانی ده‌وڵه‌ت ناگرێته‌وه ،به‌و واتای ه دێت ك ه سه‌رجه‌م كۆمه‌ڵگا ب ه ئه‌ندامی ده‌وڵه‌ت یان هاوواڵتی ده‌وڵه‌ت داده‌نرێت ،ته‌واوی هاوواڵتی و كادیرانی ده‌وڵه‌ت وه‌ك هه‌مان ئایین خاوه‌ن یه‌ك چوارچێوه‌ی ئایدیۆلۆژین .خودی ئه‌م خه‌سڵه‌ت ه هه‌مان ئه‌و كاره‌كته‌ره‌ی ه ك ه هۆزی عیبرانی له‌سه‌ره‌تادا به‌شێوه‌ی قه‌وم له‌خۆیه‌و ه ده‌گرت ،دواتریش
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
به‌شێوه‌ی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه پەرەیسەند .هۆزی عیبرانی ،قه‌ومه‌كه‌ی و دواتریش نه‌ته‌وه‌كه‌ی ،له بواری ئایینی و ئه‌تنیكی یه‌كپارچه‌یه .راستتر ،مه‌یلی ئه‌تنیكگه‌رایی ل ه هه‌مانكاتدا مه‌یلی ئایینگه‌راییه، مه‌یلی ئایینگه‌راییش مه‌یلی ئه‌تنیكییه .هه‌روه‌ها به‌ب ێ ره‌چاوكردنی جیاوازی نێوان به‌ڕێوه‌به‌رو به‌ڕێوه‌براوه‌كان ،ل ه ئامانجی هاوبه‌شدا یه‌كده‌گرن. روون و ئاشكرای ه ده‌وڵه‌تگه‌رایی ـ نه‌ته‌و ه به‌و سیفه‌ته‌ی ڤێرسیۆن یان داتاشینێكی پێشخراوی ئایدیۆلۆژیای هۆزی عیبرانییه ،ئه‌و شێوه گۆڕاوه‌یه‌تی ك ه به‌گوێره‌ی هه‌ر قه‌وم و نه‌ته‌وه‌یه‌ك گونجێنراوه‌و به‌سه‌ر هه‌موویاندا سه‌پێنراوه .ئه‌مه شڕۆڤه‌ی شه‌خ�سی خۆمه‌و زۆر گرنگی ده‌بینم. رێكخستنی ده‌وڵه‌تی مۆدێرنی سه‌رمایه‌داری (لە رۆژی ئەمڕۆدا ئیسرائیل) کە لەسەر بنەمای ئایدیۆلۆژیای قەبیلەی یەهودی رێکخراوە به‌سیفه‌تی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه خۆی پیشان ده‌دات. له‌وه‌ش گرنگتر ،ناوكی هه‌ر ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌یه‌ك نه‌ك له‌بوارینه‌ژادی،به‌اڵمب ه واتائایدیۆلۆژیه‌كه‌ی كاره‌كته‌رێكی زایۆنیزم (ده‌وڵه‌تگه‌رایی ـ نه‌ته‌وه‌ی یه‌هوودی)ی یه‌هوودی هه‌یه .مۆدێلی ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌و ه فۆرمی ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ی یه‌هودیی ه ك ه له مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داریدا شێوه‌ی گرتووه. كاتێك ڤیرنه‌ر سۆمبارت سه‌رمایه‌داری به به‌رهه‌مێكی یه‌هوودییه‌ت داده‌نێت ،لەوانەیە زێده‌ڕۆیی كردبێت .هه‌رچی گه‌ور ه فه‌یله‌سووفی مێژوویی ئینگلیز كۆلینوود (ئه‌گه‌ر به‌هه‌ڵه‌دا نه‌چووبم) كاتێك میللیگه‌رایی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه پێناس ه ده‌كات ده‌ڵێت «گه‌ردوونگه‌رایی یه‌هودی سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ستهێناوه ،به‌اڵم ل ه کەسایەتی بکەری ژینۆسایدەکەی خۆیانەوە» له‌و بڕوایه‌دام ویستوویه‌تی ئاماژ ه به‌م راستی ه بكات .وات ه ده‌وڵه‌ت ـ
نه‌ته‌و ه سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ست هێناوه .ئایدیۆلۆژیای یه‌هوودی (هۆزگه‌راییه‌كه‌ی ،میللیگه‌رایی و زایۆنیزمه‌كه‌ی) له‌ژێر ئەو سەرکەوتنەدا شاراوه‌یه. به‌اڵم لەگەڵ دەوڵەت – نەتەوەدا لە ئەنجامدا بکەری كۆمه‌ڵكوژیه‌كه‌ی خۆی ئافراندووه. ل ه راستیدا ئه‌م ده‌ستنیشانكردن ه گرنگه، خه‌سڵه‌تێكی گشتی میللیگەرایی روون ده‌كاته‌وه: هه‌ر میللیگه‌راییه‌ك زایۆنیزمه .ل ه دۆخێكی به‌مجۆره‌دا میللیگه‌رایی عه‌ره‌بیش زایۆنیزمیه. ئه‌گه‌ر سه‌رجه‌م میللیگه‌راییه‌كانی فه‌له‌ستین، تورك ،كورد ،شیعی ـ ئێران وه‌ك ئه‌و شێوه‌و فۆرم ه پێناس ه بكه‌ین ك ه سه‌ره‌تا له‌الیه‌ن پاوانه نه‌ته‌وه‌ییه‌كانی ئایدیۆلۆژی یه‌هودیه‌و ه پراكتیزه كراو ه (لە الیەنی ناوەڕۆکەوە) هه‌ڵ ه نییه .بێگومان كاتێك لێكۆڵینه‌و ه سه‌باره‌ت ب ه ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌ی هۆڵه‌نداو ئینگلیز بكرێت ده‌بینرێت ك ه نه‌ك ته‌نیا ل ه بواری تیۆری به‌ڵكو به‌شێوه‌یه‌كی به‌رجه‌سته‌و كۆنكرێتی پاوانه‌كانی یه‌هودی لە سایەی پار ه ـ سه‌رمای ه رۆڵێكی گه‌وره‌یان بینیوه. پێویست ه ئه‌م ه وه‌ك پیالنگێڕی و نیازخراپی لێكنه‌درێته‌وه .چونك ه یههودیهكان به‌و سیفه‌ته‌ی خاوه‌ن بانك و بازرگانیه‌ک بوون ك ه زۆرترین سه‌رمایه‌یان له‌ژێر ده‌ستی خۆیان مۆڵ دابوو، ل ه ئاواكردنی هه‌ر ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌وه‌یه‌كدا گۆڕه‌پانێكی وه‌به‌رهێنان و حه‌وانه‌وه‌یان به‌ده‌ست ده‌هێنا .به‌مجۆر ه ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌وه رێگای له‌پێش گه‌وره‌بوونێكی هه‌ره‌س ئاسای سه‌رمایه‌ی یه‌هوودی كرده‌وه .ئه‌گه‌ر فێرنه‌ر سۆمبارد رۆڵی یەهودیەکانی لە پەرەسەندنی سەرمایەداریدا بەمجۆرە روونبكردایه‌ته‌وه، له‌وانه‌ی ه واقیعیتر بووایه .كاتێك سه‌رمایداری یه‌هوودی له‌سه‌رتاسه‌ری جیهاندا گه‌ور ه ده‌بوو، www.komelge.com
69
NO:37 -Nov 2019
هه‌ڵبه‌ت ه دژه‌كه‌ی خۆی�شی ده‌خولقاند .ناكۆكیه‌كانی نێوان پاوان ه نەتەوەییەکان و پاوانی بان نه‌ته‌وه‌یی رۆژی ئه‌مڕۆمان سه‌رچاوه‌ی خۆی له‌م راستیه وه‌رده‌گرێت .لێره‌دا به‌شێوه‌یه‌كی روون و ئاشكرا ده‌رده‌كه‌وێت ،كه‌ڵه‌كه‌كارانی سه‌رمایه‌ی یه‌هوودی به‌رده‌وام ئه‌و ته‌نگه‌تاوبوون و گیرۆده‌بوونه‌یان ره‌چاوكردوو ه ك ه ل ه مێژوودا دووچاری هاتوون، له‌میانه‌ی ئاواكردنی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌كان له‌سه‌ر بنه‌مای رێبازی نه‌ریتی ئایدیۆلۆژی خۆیان خزمه‌تێكی مێژووییان پێشكه‌ش كردووه ،به‌مجۆره به‌شێوه‌یه‌كی بابه‌تی بناخه‌ی ژینۆسایدی جڤاته یه‌هوودیه‌كانیان داناو ه ك ه له‌م مه‌سه‌ل ه بێ‌ئاگان و هیچ به‌رپرسیارێتیه‌كیان نییه .ئه‌م رەوشە تاڕاده‌یه‌ك نموونەی حه‌زره‌تی عیساو یه‌هوودا ئیسكاریۆتی هه‌واڵده‌ره‌كه‌ی دێنێته‌و ه بیری مرۆڤ. یه‌هوودیه‌كان ك ه بە درێژایی 300ساڵ كولتووری ماددی و مه‌عنه‌ویی خۆیان بۆ ئاواکردنی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌ی ئه‌ڵمانی سه‌فه‌ربه‌ر كرد (ل ه خۆڕا نیی ه کە گوتبوومان ئایدیۆلۆژیای ئه‌ڵمانی له ئایدیۆلۆژیای یه‌هوودی ده‌چوو) تا سه‌رده‌می هیتله‌ریش تووندترین میللیگه‌رایی ئه‌ڵمانی بوو. له‌به‌ر ئه‌م هۆكار ه ل ه زۆر الیه‌نه‌و ه میللیگه‌را هه‌ر ه به‌هێزه‌كانی زایۆنیزم نوێنه‌ر ه به‌هێزه‌كانی میللیگه‌رایی ئه‌ڵمانی بوون .ده‌شێت چه‌ندین نموونه‌ی هاوشێو ه پێشكه‌ش بكه‌ین به‌تایبه‌تیش له كه‌سایه‌تی روسیا ،عوسمانی ـ توركیادا .هه‌روه‌كو كۆلینوود ئاماژه‌ی پێكردووه ،گه‌ردوونگه‌رایی یه‌هوودی (میللیگه‌راییه‌كه‌ی ـ پۆزیتیفیزم ـ ئایینگه‌راییه‌كه‌ی) سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ستهێنابوو. به‌اڵم ته‌نیا بکەرانی ژینۆسایدی نه‌ژادی یه‌هوودی لەگەڵ خۆیدا نه‌هێنابوو ،به‌ڵكو سه‌رجه‌م بكه‌رانی ژینۆساید ه جه‌سته‌یی و كولتووریه‌كانی جیهانی�شی 70
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
لەگەڵ خۆیدا ئافراندبوو. به‌هۆی گرنگیه‌كەیە‌و ه پێویست ه ل ه نزیكه‌وه ته‌ماشای بابه‌ته‌ك ه بكه‌ین. له‌وانه‌ی ه یه‌هودیه‌ت لە یه‌كه‌مین نموونه‌كانی ناسنامه‌كانی كۆمه‌ڵگای مێژوویی بێت كه له‌بواری ئایدیۆلۆژیه‌و ه خه‌سڵه‌تی ئه‌تنیكی و ئایینی تێدا تێكه‌ڵ ب ه یه‌كتر بووه .له‌سه‌رده‌می حه‌زره‌تی ئیبراهیمه‌و ه تا رۆژگاری ئه‌مڕۆمان ئه‌م تایبه‌تمه‌ندێتیه‌ی خۆی ده‌پارێزێت .كاتێك باوه‌ڕی «قه‌ومی هه‌ڵبژێردراو»ی�شی هاته‌سه‌ر ،سێیه‌مین خه‌سڵه‌تی گرنگی ئایدیۆلۆژیای یەهودیەكان دیارده‌بێت ،خۆیان له‌سه‌رووی سه‌رجه‌م كۆمه‌ڵگاكانه‌و ه ده‌بینن .ئه‌م چه‌مكه‌ی بااڵبوون ب ه درێژایی مێژوو پۆتانسێلی رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی لەگەڵ كۆمه‌ڵگاكانی دیك ه ـ ئه‌وانی دیك ه ـ ل ه خۆوه گرتووه‌و زۆر جاریش رێگای ل ه پێش ئه‌و شه‌ڕو پێكدادانان ه كردۆته‌و ه ك ه تا ئاستی ژینۆساید به‌رده‌وام ده‌بێت. یه‌هودیه‌ت به‌رده‌وام خه‌سڵه‌تی كۆمه‌ڵگای ئایدیۆلۆژی پاراستوو ه ك ه گرێدراو به‌م ناكۆكییه پێشكه‌وتووه .یههودیهكان وەک ئەنجامێکی سروشتی چەمکی «قەومی هەڵبژێردراو» ناچاربوون له‌پێناو پاراستنی خۆیان ستراتیژو ئامرازی ته‌كتیكی بره‌و پێبده‌ن .وه‌ك پێویستیه‌كی بونیاده‌كه‌ی ستراتیژی خۆپاراستن ناچارن ل ه بواری تیۆری و ئایدیۆلۆژیه‌و ه په‌ر هی پێبده‌ن .هه‌رچی ئامراز ه ته‌كتیكیه‌كان ه زیاتر په‌یوه‌ستی هێزی ماددییه ،هێزی چه‌ك و پاره‌ش له‌سه‌روویانه‌و ه دێت .له‌كاتێكدا پار ه له‌رێگای بانك و بازرگانیه‌و ه بەدەست دەهێنرێت ،هه‌رچی چه‌ك ه زیاتر له‌میانه‌ی نوژه‌نكردنه‌وه‌ی ته‌كنیك (ئامرازه)كان پێشده‌خرێت .ل ه هه‌ردوو بواریشدا
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 37ئه‌یلول 2019ز \ ڕه‌زبه‌ر 2719ك
هێزی یه‌هوودیه‌كان ده‌زانرێت و سه‌ملێنراوه .له‌م باره‌یه‌و ه با کاریگەریەکانیان لەچاخه‌كانی یه‌كه‌مین و ناوین به‌الو ه بنێین ،له‌كاتێكدا چاخی نوێ ،واتا ل ه كاتێكدا سه‌رده‌می مۆدێرنمان پێشده‌كه‌وێت، بێگومان به‌و سیفه‌ته‌ی گه‌لێكی هه‌ر ه ب ه ئه‌زموون و رێكخراو ه له‌ناو په‌یوه‌ندی و هۆگری نزیكی یه‌هوودیه‌كاندا ده‌بێت .له‌كاتێكدا ل ه سه‌ده‌ی شازده‌هه‌م به‌دواو ه هه‌ڵكشانی هه‌ژموونگه‌رایی سیسته‌می شارستانیه‌تی سه‌رمایه‌داری جیهانی په‌ر ه ده‌سه‌نێت ك ه ناوه‌نده‌كه‌ی رۆژئاوای ئه‌وروپایه ،به‌تایبه‌تیش ئه‌مستردام ـ هۆڵه‌نداو له‌ندن ـ ئینگلته‌رایه ،هێزی فینانس و ئایدیۆلۆژیای یه‌هوودی رۆڵێكی گرنگ له‌مه‌دا ده‌بینێت .ئه‌وه‌ی له نزیكه‌و ه لێكۆڵینه‌و ه سه‌باره‌ت به‌و قۆناخ ه بكات له ده‌ستنیشانكردنی ئه‌م راستیه‌دا زه‌حمه‌تی نابینێت. گوته‌ی یه‌هودیەکان سه‌رمایه‌دارییان داهێناوەو دۆزیویانه‌ته‌و ه (ڤێرنه‌ر سۆمبارد) ده‌شێت زێده‌ڕۆیی بێت ،به‌اڵم ل ه بواری به‌سیسته‌مبوونی سه‌رمایه‌داری و گه‌یشتنیان ب ه ئاستی هێزێكی هه‌ژموونگه‌رایی ناتوانرێت نكوڵی ل ه رۆڵ ه گرنگه‌كه‌ی یەهودیەکان بكرێت. ته‌واوی لێكۆڵینه‌وه‌و لێتوێژینه‌وه‌كان ئه‌و دیارده‌یان ده‌ستنیشان كردوو ه ك ه ل ه بازاڕ، بۆرسه‌و پێشه‌نگەكانی ته‌واوی شار ه گرنگه‌كاندا له‌سه‌رووی هه‌مووشیانه‌و ه له‌نده‌ن و ئه‌مستردام بانكکەرو بازرگان ه یه‌هوودیه‌كان ته‌راتێنیان بووه. بێ‌ده‌نگی و نابینایی ئابوورینا�سی ـ سیاسیەکان سه‌باره‌ت به‌م راستیە ،په‌یوه‌ندی ب ه رۆڵی كوێركه‌رانه‌ی ئایدیۆلۆژیاو ه هه‌یه« .تاوتوێ نه‌كردنی زێدی ئه‌تنیكی و نه‌ته‌وه‌یی كه‌ڵه‌كه‌بوونی سه‌رمای ه له‌و هه‌ڵسه‌نگاندنانه‌ی ده‌رهه‌ق به ئابوورینا�سی ـ سیا�سی کراوه ،ک ه سه‌رمایه« كه‌ی
ماركسیش یه‌کێک ه له‌و هه‌ڵسه‌نگاندنانه ،هه‌م كه‌موكوڕیه‌كی زۆر گرنگه ،هه‌میش چه‌نده‌ی بڵێی جێگای بیركردنه‌وه‌یه .هه‌روه‌ها ئه‌و په‌نده گه‌لێریه‌ش هه‌ڵه‌ی ه ك ه ده‌ڵێت «سه‌رمای ه ئایین، ئیمان و نه‌ته‌وه‌ی نییه« .سه‌رمای ه په‌یوه‌ندیه‌كی زۆر توندوتۆڵی لەگەڵ ئایین ،ئیمان و نه‌ته‌وه‌دا هه‌یه. بێگومان له‌كاتێكدا خاوه‌نه‌كانی هه‌ندێك ئایین، باوه‌ڕی و نه‌ته‌و ه چه‌ندین پاوانی نه‌ته‌وه‌و ده‌سه‌اڵت ئاوا ده‌كه‌ن ،له‌به‌رامبه‌ر ئه‌وه‌شدا زۆربه‌یان دووچاری داگیركاری دێن و ده‌كرێن ب ه كۆڵۆنی. به‌رچاوترین نموونه‌ی رۆژگاری ئەمڕۆشمان واڵته یه‌كگرتووه‌كانی ئەمریکایە .ناتوانرێت نكوڵی بكرێت ك ه هه‌م وه‌ك ئایین و ئیمان ،هه‌میش وه‌ك نه‌ته‌وه زۆرترین سه‌رمایه‌دار له‌وێن. هه‌ڵبه‌ت ه رۆڵی یه‌هوودیه‌ت ل ه ئاواكردنی ئیندوستریالیزم و ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌دا حاشاهه‌ڵنه‌گره ،ك ه هه‌ردوو كۆڵه‌كه‌كه‌ی تری مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌دارییه .بانكدارو بازرگانه یه‌هوودیه‌كان له‌سه‌رده‌می یەکەمین شۆڕ�شی شار ل ه ئه‌وروپا ( 1050ـ 1350زایین) و له‌سه‌رده‌می سه‌رمایه‌داری بازرگانی نێوان سه‌ده‌کانی (15 ـ )18دا زیاتر دره‌وشاونه‌ته‌وه‌و قه‌ڵه‌مبازیان ئه‌نجامداوه .ل ه شاره‌كانی رۆژهه‌اڵتیش (قاهیره، حه‌له‌ب ،شام ،ئه‌زمیر ،ته‌برێز ،ئه‌نتاكیا ،به‌غداد، ئه‌سته‌مبۆڵ ..هتد) پێشكه‌وتنێكی هاوشێوه‌یان ئه‌نجامداوه .كاتێك شۆڕ�شی پیشه‌سازی وه‌ك گۆڕه‌پانی قازانج ده‌ركه‌وت ه پێش ،ل ه گواستنه‌وه‌ی ته‌واوی سه‌رمایه‌كه‌یان بۆ گۆڕه‌پانی پیشه‌سازی دره‌نگ نه‌كه‌وتن .هێند ه پێویستی ب ه روونكردنه‌وه‌ی هۆکاری ئەمە ناكات .چونك ه هه‌ر شوێنێك که‌ئاستی قازانج تێیدا به‌رز بێته‌وه ،ئه‌و شوێنه‌یه ك ه سه‌رمای ه هێر�شی بۆ ده‌کات .ئایا ئه‌مه‌ش ئه‌و www.komelge.com
71
NO:37 -Nov 2019
پره‌نسیپ ه نیی ه ك ه ب ه یاسای قازانج ناوده‌برێت؟ ل ه دۆخێكی به‌مجۆره‌دا؛ چۆن ده‌شێت گرنگی رۆڵی پاوانه‌كانی سه‌رمایه‌ی یه‌هوودی ل ه مۆدێرنیته‌دا بچووك بكرێته‌و ه یان جه‌ختی له‌سه‌ر نه‌كرێته‌وه؟ ئینجا ئه‌م ه مۆدێرنیته‌ی خاوه‌ن مۆركی سه‌رمایه‌داری بێت یان ب ه سیفه‌تی مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری پیشه‌سازی .ئه‌گه‌ر ئه‌م ه ب ه چه‌واشه‌كاریه‌كی ئه‌نقه‌ست و نه‌خش ه بۆ كێشراویش ناو نه‌برێت ،به‌دڵنیاییه‌و ه ده‌شێت به نابینایی ئایدیۆلۆژی ناوببرێت .كه‌چی لەراستیدا ئەم رۆڵ ە سه‌باره‌ت ب ه یه‌هوودیه‌كان تاوانیش نییه .ده�ش ێ پاوانی بازرگانی و پیشه‌سازی ل ه هه‌ر جڤاتێكی نه‌ته‌وه‌یی ،ئایینی و ئه‌تنیكیدا پێكبێت. ئه‌وه‌ی لێره‌دا گرنگ ه رۆڵی ستراتیژی پاوان ه بازرگانی و پیشه‌سازیه‌كانی یه‌هوودیه‌كانه .هه‌ڵبه‌ت ه فینانس به‌شێوه‌ی به‌رده‌وام -هه‌میش ه ل ه پاوانی یه‌هودیدا په‌یدابووه .وه‌ك بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌كات خۆدزینه‌وه‌ی ئابوورینا�سی ـ سیا�سی ل ه شیكاركردنی په‌یوه‌ندی پاوانه‌كانی فینانس ،بازرگانی و پیشه‌سازی به‌گشتی له‌گه‌ڵ ئایدیۆلۆژیا (ده‌شێت لیبڕالیزم ته‌نیا ل ه چوارچێوه‌ی پڕوپاگه‌ند ه جێگه‌ی باس بێت) به‌تایبه‌تیش لەگەڵ ئایدیۆلۆژیا میللیگه‌رایی، ئایینگەرایی ،زانستگه‌رایی و ره‌گه‌زگه‌راییه‌كاندا سه‌رچاوه‌ی خۆی ل ه ئه‌ندێشه‌ی «ئۆبژه‌كتیفێتی» بوون ناگرێت .کاتێک ئابورینا�سی -سیا�سی ناسنام ه ئایینگه‌رایی ،ره‌گه‌زگه‌رایی ،میللیگه‌رایی و زانستگه‌راییه‌كانی سەرجەم پاوانەکان ،به پاوانه‌كانی ده‌سه‌اڵتیشه‌وه،دەشارێتەوە بەمەش روونی دەکاتەوە کە نەک زانستێکی بابەتی نییە، بەڵکو زانستیش نییەو رۆڵی ئامرازێکی پڕوپاگەندەی ئایدیۆلۆژی دەبینێ .گرێدراوی په‌رده‌پۆشكردن و ب ێ بایه‌خكردنی واقیعی به‌رجه‌سته‌و ژیان ه له 72
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
هه‌ستیارترین خاڵیدا. پێگه‌ی ستراتیژی یه‌هوودیه‌كان ل ه سیسته‌می هه‌ژموونگه‌رایی چوار سه‌د ساڵه‌ی جیهاندا تا ئێستاش له‌میانه‌ی زیادبوونی بایه‌خ و گرنگیه‌كه‌ی ل ه پاوانه‌كانی بازرگانی ،پیشه‌سازی ،فینانس، میدیاو سه‌رمایه‌ی رۆشنبیریدا به‌رده‌وامه .تا ئه‌م دیارده‌ی ه ده‌ستنیشان نه‌كرێت ،به‌پێی پێویست ناتوانرێت هیچ كێشه‌یه‌ك شیكار (تیۆری) و چاره‌سه‌ر (زانستیانه)بكرێت ،ئینجا ئه‌م ه جیهانی بێت یان خۆجێیی. یه‌هودیه‌ت به‌و سیفه‌ته‌ی هێزی ستراتیژی ماددی و ستراتیژی ئایدیۆلۆژیی ه ل ه ئاواكردنی مۆدێرنیته‌و ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌دا پێگه‌یه‌كی دیارتری هه‌یه. له‌كاتێكدا له‌رێگه‌ی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌و ه یەهودیەت ناوه‌ڕۆك ه سه‌رمایه‌داریی ه ره‌هاكه‌ی مۆدێرنیته ئاشكرا ده‌كات و ئاوای ده‌كات ،له‌میانه‌ی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌و ه به‌و سیفه‌ته‌ی دۆخی یه‌كگرتووی پاوانه‌كانی بازرگانی ،فیانس ،پیشه‌سازی و ده‌سه‌اڵته ،مۆدێرنیت ه به‌رجه‌سته‌و مسۆگه‌ر ده‌كات .هه‌ڵبه‌ت ه یه‌هودیەکان خوداوه‌ندی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه نین .به‌اڵم له‌سه‌رده‌می هۆزایه‌تیه‌و ه تا رۆژی ئه‌مڕۆمان ،واتا له‌و دۆخه‌ی وەک ئاولەمە ل ه منداڵدانی دایكیدابوو تا ئه‌مڕۆ ك ه گه‌وره‌بووه‌و به‌ته‌مه‌نی پیری و پووكانه‌و ه گه‌یشتوو ه ل ه مه‌یدانی شاره‌زایی خۆیدا په‌ره‌ی پێداوه.