NO:40 -May 2020
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
MAGAZENE AZADI KOMELGE
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
40 هه‌رنووسینێك گوزاره له رای نووسه‌رخۆیه‌تی ناوه‌ڕۆک خاوه‌نی ئیمتیاز محمد كیانی عبدالرحمن(د.محه‌مه‌د كیانی)
دیدگه
باشووری كوردستان و وه‌رچه‌رخانی مه‌زن3 ......................................
دیدار
د .محەمەد ئەمین :ده‌سه‌اڵتی ميليشيایی هەموو دامەزراوە ئابوورییەکانی تااڵنکرد4 .................................................................... ئێڤا ئیللۆز؛ سەرۆکە ژنەکان باشرت لە دژی پەتای کۆرۆنا جواڵونەتەوە؟!12 ...
ڕاپۆرت
سه‌رنووسه‌ر گۆران علی حسن(گۆران پێنجوێنی) نه‌خشه‌سازیی سه‌رنووسه‌ر ده‌سته‌ی نووسه‌ران پ.د.ساالر باسیره نه‌جیبه قه‌ره‌داغیی
تورکیا نەوتی هەرێم بۆ ئەوە دەبات تەنها دەسەاڵتی پارتیی بپارێزێت17 ...
ئەنفلۆنزای ئیسپانی؛ جیهان دوای پەتاکەی 1918چی لێهات ؟23 ....... په‌یوه‌ندییه‌كان ل ه رێگه‌ی سه‌رنووسه‌ره‌و‌ه ده‌بن 07702227274 وتار goran.a.hesen@hotmail.com www.komelge.com ته‌حسینقادر:به‌کارهێنانیکه‌رتیگشتیبۆملیاردێرکردنیکه‌مینه‌یه‌ک 30 سه‌ردارستار:پرسه‌سیاسیوجڤاكییه‌كانله‌ئاینومه‌زهه‌به‌عیربانیه‌كاندا facebook.com/ Azadi Komelge 34 ئومێد ناسیح :کیمیابارانکردىن هەڵەبجە41 ........................................... چاپ :چاپخانه‌ی كارۆ نیوار ئەمین :دو ھەلویستێن جودا د ڤێ ڕەوشێ دا50 ........................ تیراژ 1000 :دانه د.کام هران م هنتک :رووداو هکانی زینی و هرتێ54 ................................. نرخ 1500 :د.ع عه‌بدوڵاڵئۆجاالن:تازه‌گه‌ریدیموكراتیبه‌رانبه‌رمۆدێرنیته‌یسه‌رمایه‌داری 68
ناونیشان :نووسینگه‌ی سه‌ره‌كی ،سلێمانی ،شه‌قامی سالم ،نزیك پردی خه‌سره‌وخاڵ
دیدگه باشووری كوردستان و وه‌رچه‌رخانی مه‌زن
ئه‌و دۆخه‌ی باشووری تێیدا ده‌گوزه‌رێ ،دۆخی گێژاوه ،دۆخی گێژاویش به‌هیچ جۆر ه ئه‌قڵییه‌ت و چاالكییه‌كی ریفۆرمیستی و پینه‌وپه‌ڕۆ چاره‌سه‌ر نابێت، دۆخه‌ك ه له‌و ه تێپه‌ڕیو ه ب ه لۆژیكی چاكسازی و ورده چاالكی چینێك یان توێژێك تێپه‌ڕێنرێت ،به‌ڵكو ته‌نیا ب ه بزاوتێكی كۆمه‌اڵیه‌تی ئازادیخوازی سه‌رتاپاگیری كۆمه‌ڵگه ،ك ه وه‌رچه‌رخان و گۆڕینی ریشه‌یی به ئامانجی خۆی دابنێت ،تێده‌په‌ڕێنرێت .ئه‌گه‌رنا ئه‌م گێژاو ه هه‌ر قووڵتر و فراوانتر ده‌بێت و ده‌سه‌اڵتیش ل ه هه‌ڵڵوشینی هه‌موو به‌هاكانی كۆمه‌ڵگه‌دا به‌رده‌وام ده‌بێت ،تا هه‌موو شتێك نغرۆ ده‌كات. مسۆگه‌ر پێویست ناكات كۆمه‌ڵگ ه چاوه‌ڕێی فریادڕه‌سێك له ده‌ره‌وه‌ی خۆی بكات ،به‌ڵكو ته‌نیا خۆی فریادڕه�سی خۆیه‌تی و ده‌توانێت به‌و بزاوته كه‌شتی ئاسایه‌ی ك ه خۆی دروستی ده‌كات ،خۆی له‌م گێژاو ه كوشنده‌ی ه رزگار بكات .هه‌ر خۆی كه‌شتینشینه و ده‌بێ هه‌ر خۆی�شی كه‌شتیه‌وانی خۆی ،رێبه‌ر و پێشڕه‌وی ئه‌م كه‌شتیی ه بخوڵقێنێت. بێگومان پێداویستیی ه بناخه‌ییه‌كانی ئه‌م بزاوته كۆمه‌اڵیه‌تیی ه وه‌رچه‌رخێنه‌ر ه به‌ر له‌هه‌موو شتێك له‌دایكبوونی هزر و رۆحێكی وه‌رچه‌رخێنه‌ری ئازادیخوازه .ئه‌مه‌ش زۆر به‌ساده‌یی بریتیی ه له‌وه‌ی ئه‌م دۆخ ه گێژاودار ه شیده‌كاته‌و ه و به‌ر ره‌خنه‌ی ده‌دات ،له‌به‌رامبه‌ریشیدا جێگره‌و ه (ئه‌لته‌رناتیڤ) ی ئه‌م دۆخ ه و ئه‌و سیسته‌مه‌ی ئه‌م دۆخه‌ی دروست كردوو ه ده‌خاته‌ڕوو و رێگا و میكانیزمه‌كانی ئه‌و وه‌رچه‌رخاندن ه ده‌ستنیشان ده‌كات .ب ه كورتی هزر و رۆحی ئازادیخوازیی واتا پارادیگما (جیهانبینی)یه‌كی ئازادیخواز بۆ وه‌رچه‌رخان و گۆڕانگاریی ریشه‌یی. ئه‌م پارادیگما ئازادیخوازیی ه پێویستی ب ه دوو پایه‌ی بنچینه‌یی هه‌یه ،یه‌كیان؛ كه‌سێتی پێشڕه‌و و وه‌رچه‌رخێنه‌ره ،دووه‌میشیان؛ مۆدێلێكی نوێی رێكخستنیی تۆكمه‌ی كۆمه‌ڵگه‌یی ئاسۆییه .به‌بێ ئه‌م دوو پایه‌ی ه پارادیگمای ئازایخوازیی ل ه هه‌وادا ده‌مێنێته‌و ه و ناچێت ه ناو كۆمه‌ڵگه‌وه ،هه‌روه‌ها به‌بێ پارادیگمای ئازادی ،به‌بێ كه‌سێتی پێشڕه‌و و رێكخستنی ئاسۆیی گه‌ل تێكۆشانی ئازادیخوانه‌ش سه‌رناگرێت و
به‌ڕێوه‌ناچێت. ل ه باشووری كوردستاندا پۆتانسێلێكی گه‌وره‌ی وه‌رچه‌رخان و گۆڕانكاریی ریشه‌یی هه‌یه .كۆمه‌ڵگه ب ه گشتی ل ه ده‌سه‌اڵت و حزب و رێكخراوه‌كانی سێبه‌ری ده‌سه‌اڵت ناڕازیین و هیچ متمانه‌یه‌كیان پێی نه‌ماوه ،به‌شداریی كه‌می خه‌ڵك ل ه دوا هه‌ڵبژاردندا تڕۆبوونی ئه‌و ئه‌قڵییه‌ت و سیسته‌مه‌ی ده‌سه‌اڵتدارێتی ده‌رخسته‌ڕوو .ده‌سه‌اڵت له‌مێژ ه ل ه رووی سیا�سی، ئابووری ،ئه‌خالقی و نه‌ته‌وه‌یی و نیشتمانییه‌و ه له گێژاو دایه .خه‌ڵك ب ه جیاوازی بیر و باوه‌ڕییان ناڕازیین له‌م دۆخه .به‌اڵم گرفتی گه‌وره‌ی چین و توێژه زیانمه‌نده‌كانی خه‌ڵك له‌و ه دایه ك ه نه‌یانتوانیو ه خۆیان ل ه په‌رشوباڵوی و بێ رێكخستنی رزگار بكه‌ن .بێگومان ئه‌م دۆخ ه ته‌نیا توێژێك یان چینێكی كۆمه‌ڵگ ه لێی زیانمه‌ند نییه ،به‌ڵكو زۆرینه‌ی هه‌ر ه زۆری كۆمه‌ڵگه لێی زیانمه‌نده. كه‌وات ه پێویست ه زۆرینه‌ی كۆمه‌ڵگه ،وز ه و توانسته‌كانیان ل ه ئاستی هه‌موو باشووری كوردستان بكه‌ن ه یه‌ك و خۆیان ب ه رێكخستن بكه‌ن ،واتا به‌ره‌یه‌كی ئازادیخوازیی گه‌ل یان بڵێین بزاوتێكی ئازادیخوازیی گه‌ل گه‌ش ه پێبده‌ن بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م دۆخ ه ب ه كه‌مترین زیان و زۆرترین ده‌سكه‌وت بۆ گه‌ل تێبپه‌ڕێنرێت .ئه‌مه‌ش سه‌ره‌تا خه‌ڵك ل ه شار و شارۆچكه‌كانی خۆیاندا خۆیان ب ه رێكخستن بكه‌ن و ئه‌نجوومه‌نی ئازادیخوازانه‌ی خۆیان ل ه كه‌سێتیی ه بوێر و دڵسۆز و هوشیاره‌كان رێكبخه‌ن و به‌دوایشیدا به‌رنامه و میكانیزمی تێكۆشانی دیموكراتیانه‌ی خۆیان ده‌ستنیشان بكه‌ن ،پاشان ئه‌نجوومه‌نی ئه‌و شار و شارۆچكان ه ده‌توانن په‌یوه‌ندی به‌یه‌كه‌و ه بكه‌ن و ئه‌نجوومه‌نێكی گشتی گه‌ل له ئاستی باشووردا دابمه‌زرێنن و ل ه كۆی باشووری كوردستاندا «چاالكی جه‌ماوه‌ریی دیموكراتیی به‌رده‌وام» ده‌ستپێبكه‌ن .به‌م شێوه‌ی ه ده‌كرێ به‌بێ توندوتیژی گۆڕانكاریی ل ه سیسته‌می سیاسییدا بكرێت و سیسته‌مێكی دیموكراتی ئازادیخوازی دادپه‌روه‌ری نیشتمانی ل ه باشووردا بونیاد بنرێت و كۆتایی به‌م دۆخه گێژاویی ه بهێنرێت.
NO:40 -May 2020
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دیدار
د .محەمەد ئەمین :ده‌سه‌اڵتی ميليشيایی هەموو دامەزراوە ئابوورییەکانی تااڵنکرد
سازدانی :ئازادیی کۆمەڵگە د .محەمەد ئەمین ،مامۆستای زانکۆ و نووسەر ،بە ئازادیی کۆمەڵگەی رایگەیاند، ئەمڕۆ گرووپ ه چه‌كداره ميليشياكان بوون ب ه خاوه‌نی كه‌رته‌كانی ئابووریی، ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌ش ك ه به‌ناوی حكومه‌ته‌و ه هه‌یە له باشوور ،ل ه روانگه‌ی ئابووریی ده‌وڵه‌تیی و هه‌م ل ه روانگه‌ی ئابووریی بازاڕی ئازاد شكستێكی گه‌وره‌ی هێناوه! محمەمەد ئەمین ،لەم چاوپێکەوتنەدا جەختیشدەکاتەوە :ئێمە نە دامەزراوەی نیشتمانیی کارامان هەیە و نە دامەزراوه‌ی ئابووریی کارا ،بەڵکو ئەمەی هەیە ئابووریی حیزبیی/خێڵەکیی ە یان میلیشیاییە. 4
www.komelge.com
سیاسەت و سیستمی ئابووریی هەرێمیکوردستان ،چۆن بەڕێوە دەچێت لە سایەی دوو حیزبی سیاسییی هەرێمی کوردستان ،بۆچی فەشەلی سیاسییی و ئابوورییان هەر بەردەوامە؟ محەمەد ئەمین :هەڵبە‌تە سیاسەتی ئابوورییپهیوهندیی به سیاسه‌تی جیهانبینیی هەرده‌وڵه‌ت، حکومه‌ت و ده‌سه‌اڵتێکه‌وه هەیە ،جا هەر ده‌سه‌اڵتێک بێت ،هەتا هەر کۆمپانیایەک یان دامه‌زراوه‌یەک ک ه له ئه‌نجامدا له ژیان و ره‌و�شی ئابووریی دا ئه م سیساسه‌ته رەنگ دەداته‌وه که هەمووان له ژیانی رۆژانە‌دا هەستی پێدە‌کەن. به‌داخەوە له کوردستان سیاسه‌تێکی ئابووریی روون و خاوه‌ن ناسنامە نیی ە بۆیە ،ئه‌مڕۆ ئابووریی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
باشووری كوردستان نە لەسەر بنەمای سیستمی ئابووریی ده‌وڵه‌تيیه ،نە له‌سه‌ر بنەمای سیستمی بازاڕی ئازاد ،هەتا هه‌لی یەكسان و دادپەروەرانە بۆ هه‌مووان فەراهەم بکات و هه‌مووان بتوانن بە توانا و دارایی تێیدا سه‌رمایەگوزاریی بكه‌ن، به‌ڵكو بازاڕ به‌ته‌واویی قۆرغ كراوه به گوێره‌ی بەرژه‌وه‌ندیی ئابووریی قۆرغ كاران بازاڕی ئازاد به‌كاردێت و سوودی لێوه‌ر دە‌گیرێت بەجۆرێک كه تااڵنیی ،فەساد و تاوانى ئابووریی بووەته سيما و ناسنامەى ئابووریی واڵت .نەبوونی ئابووریی ده‌وڵه‌تیی و ناكارابوونی ئابووریی بازاڕی ئازاد و فه‌شه‌لی سیاسه‌ت و ئابووریی نەوت ،كاره‌ساتی دارایی و ئابووریی و بژێوییان بۆ خه‌ڵك و واڵت دروستكردوه ك ه هەڕه‌شە‌ی جددییە له‌سه‌ر هه‌موو كایەكانى ژیانى خەڵك ،هه‌موو شتێك به‌ره‌و هه‌ڵوه‌شاندنە‌وه و داڕمانى بەردەوام دەبات ئیتر پرسیار ئه‌مه‌یە چیی بكرێ بۆ ئه‌وه‌ی ره‌و�شی ئابووریی راستبكرێته‌وه له‌سه‌ر بنەمای نیشتمانیی و دابینكردنی ژیانێكی شه‌ره‌فمه‌ندانە‌و سه‌ربه‌خۆییانە کە باسێكی تره كه پێویستە‌هە‌رچی زووتر ه به‌جددیی كار بۆ وه‌اڵمه‌كه‌ی بكرێت له‌سه‌ر هه‌موو ئاسته‌كان؟ وەاڵم هەرچيیەك بێ ،بوونى سیستمێكى ديموكراتيك ،بەشداریى خەڵك له بڕيارى سياسیی ،ئابووریی ،پرسه چارەنووسسازەكان و گەڕانەوەى خاوەنداریەتیی واڵت و سامان بۆ خەڵك ،مەرجە بۆ چارەسەریی بنەڕەتیی و هەميشەیی هەمو و گرفتەكان. سیستمی بە‌ڕێوه‌بردن لێره ،له‌سه‌ر بنەمای کاروبه‌رنامه‌ی پارتێکی سیاسییی نیی ە بەڵکو لەسەربنەمای بەشدارییە که دەبینی هەموو پارتە‌کان بەشدارن ،ئیتر کێ بڕوا وه‌ک شکستخوارد و کێش دەسه‌اڵت بگرێته ده‌ست
سیستمی ئابووریی له باشووری كوردستان ،ئەم ه له‌سه‌ر ەك پێناسه‌‌ی نیی بنەمای نیشتمانیی و له‌سه‌ر بنە‌ماكانی ئابووریی دروست بووببێت وه‌ک هێزی ئۆپۆزسیۆن؟ وه‌اڵمی ئه‌مه بۆ خۆی نیشانده‌ری ئەوه‌یە که سیستمی بەڕێوە‌بردن هەڵە‌یە و هەر ئەم هەڵەیەشە کە ئێمەی توو�شی ئەم رۆژگاره کردوه. سیاسەتی ئابووریی هەرێم چۆن - هەڵدەسەنگێنیت؟ داڕمانی ئابووریی هەرێمی کوردستان بۆچیی روویدا؟ محەمەد ئەمین :لە‌ژیر رۆشنایی هه‌موو - ئه‌و باسانە‌ی سه‌ره‌وه ،دەتوانین بڵێین ك ه سیستمی ئابووریی له باشووری كوردستان ،ئەم پێناسه‌‌ی نییە كه له‌سه‌ر بنەمای نیشتمانیی و له‌سه‌ر بنە‌ماكانی ئابووریی دروست بووببێت . ئه‌گه‌ر له روانگه‌ی ئابووریی ده‌وڵه‌تییەوه (سۆسیالیی) ،ته‌مه‌شای بكه‌ین ،شتێك نە‌ماوه و نییە بەناوی ئابووریی ده‌وڵه‌تیی كه رۆڵی هه‌بێت له به‌خۆگرتنی هێزی كار له بواری به‌رهه‌مهێنانی نیشتمانییدا ،ئه‌و دامه‌زراوه ئابووریانە‌ی كه له‌كاتی رژێمی روخاوی پێشوودا ،وه‌كو ئابووریی www.komelge.com
5
NO:40 -May 2020
یەكێك لە هۆکار و هەڵە كوشندەكانی باشوور ،ئه‌مه ه دوای 1991واڵت هل بوو ك ه ده‌ست چه‌كدارانی كه‌وت حیزبیی كه نەك هيچ هیوا و ئامانج و مەبەستى نیشتمانییان نەبوو بۆ دروستكردنی پایەی ئابووریی نیشتمانیی ،به‌ڵكو زیاتر وه‌ك ده‌رفه‌تێك و فرسه‌تێك تەماشاى واڵتيان كرد
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ك ه هه‌بوو تااڵن كراو نەما ،ل ه هه‌مان كاتیشدا كه‌رتی تایبه‌ت نەیتوانی ببێته بنە‌ما بۆ ئابووریی نیشتمانیی و جێگەی كه‌رتی گشتیی بكرێته‌وه ،به شێوه‌یەكی كاراو گونجاو كه ببێته سه‌رچاوه‌ی شوێنی كار بۆ الوان و خه‌ڵك و هه‌روه‌ها ببێته سه‌رچاوه بۆ داهاتى نیشتمانیی كه بتوانێت پێویستییە داراییەكانی واڵت دابین بكات، وه‌كو مووچه و پرۆژه‌كانی ئاوه‌دانكردنە‌وه و دروستكردن و په‌ره‌پێدان له هەموو بوارەكانى ژياندا بەهۆى گەندەڵیی و داگيركردنى بازاڕ لەاليەن ميلیشياكانەوه .ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌ی كه به‌ناو حكومه‌ته‌وه هه‌یە له باشوور ،هه‌م له روانگه‌ی ئابووریی ده‌وڵه‌تیی هه‌م له روانگه‌ی ئابووریی بازاڕی ئازاد شكستێكی گه‌وره‌ی هێناوه! بەڵگه‌ی ئەم شكستەش وێران بوونى تەواوى كه‌رته‌كانی ئابووریی واڵته ،هەر له كه‌رتی كشتوكاڵ، پیشەسازیی ،خزمه‌تگوزارییەوه تا پشتگوێخستن و له ناوچوون و بيیرچوونەوەى هەموو پيشەيەكى كوردەواریی ،وەكوو :چنيین ،رستن ،جۆاڵیی و دەرمانسازیی و… هتد .بۆ زیندوو كردنە‌وه‌ی ئه‌م كه‌رته گرنگانە‌ی ئابووریی ،هه‌ر له كشتوكاڵه‌وه بگره تا دەگاته پیشه‌سازیی ،خزمه‌تگوزاریی و گه‌شتوگوزاریی تواناویست ،به‌رنامه ،كار، دڵسۆزیی ،روونیی (شفافیەت)ی زۆری پێویسته كه به‌داخه‌وه! ئەمڕۆ ئه‌مان ە هیچیان نیین.
ده‌وڵه‌تیی یان كه‌رتی ده‌وڵه‌تیی/گشتیی بوونیان هه‌بوو ،دوای روخانی رژێم هه‌موویان به ناوى بازاڕى ئازاد و كه‌رتی تایبه‌ت هەموويان تااڵن كران له‌الیەن ده‌سه‌اڵتی ميليشيایی .ئەمڕۆ گرووپه چه‌كداره ميليشياكان بوون به خاوه‌نی كه‌رته‌كانی ئابووریی ده‌وڵه‌ت ،ئەوەى كه سوودی راسته‌وخۆ و خێرای هەبوو‌بێت بۆخۆیان به‌كاریان هێنان، ئه‌وه‌ی تری�شی ته‌واو وێران بوو یان فرۆشتيان به هۆکارە سەرەکییەکانی ئەم شکستە - ئه‌رز و ئامێر و هه‌موو ده‌زگاكانەوە و پاره‌كه�شی بۆ حیزب و گرووپه چه‌كداره‌كان بوو ،نەك بۆ خەڵك گەورەیەی ئابوورییە چیی بوو؟ ئایا رۆڵی و دەوڵەت ،هەتا بۆ ئه‌وه‌ی كه له‌بوارێكی تردا حکومەتی هەرێمی کوردستان لەم شکست و داڕامەندا چیی بوو؟ به‌كاربێته‌وه بۆ سوودى خه‌ڵك . محەمەد ئەمین :یەكێك لە هۆکار و هەڵە كاتێك كه كه‌رتی ئابووریی ده‌وڵه‌تیی ،ئه‌وه‌ی كوشندەكانی باشوور ،ئه‌م ه بوو كه له دوای 6
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
1991واڵت كه‌وته ده‌ست چه‌كدارانی حیزبیی كه نەك هيچ هیوا و ئامانج و مەبەستى نیشتمانییان نەبوو بۆ دروستكردنی پایەی ئابووریی نیشتمانیی، به‌ڵكو زیاتر وه‌ك ده‌رفه‌تێك و فرسه‌تێك تەماشاى واڵتيان كرد ،مەغۆل ئاسا و هەتا ئێستاش لەهیچ تاوان و تااڵنيیەكى ئابووریى دەستيان نەپاراستوە، بەرهەمى ئەمەیش ئا ئەمەيه كه ئەمڕۆ دەیىبينين واڵت بەرە و تاريكیی و ئایيندەيەكى ناديار دەڕوات؟! دوای رووخانی رژێم و رژانی پاره‌ی زۆر له به‌غدادەوه ،ئه‌مجار قۆناغی ده‌رهێنان و فرۆشتنی نەوت و ده‌ست كه‌وتنی پاره‌ی نە‌ختینە (/ )cash نقد/ى زۆر وایكرد كه ئه‌م هه‌ستە الى بەناو بەرپرسان/ميلشياكان دروست بێت كه مادام پاره‌ی نەوت هه‌یە و پاره له به‌غدادەوه دێت پێویست به كه‌رته‌كانی تری ئابووریی ناكات. هه‌رئه‌م هه‌سته هه‌ڵه‌یەش بوو کە وایكرد خه‌ڵكی كوردستان توو�شی ئه‌م حاڵه بێده‌رامه‌تییەبن كه ئەمڕۆ هه‌مووان تو�شی بوون ،له ئه‌نجامی فه‌شه‌لی سیاسه‌تی نەوت و هه‌ڵه‌ی كوشنده ل ه گرێ به‌سته نەوتییەكان .هه‌ڵه‌یەكی تری كوشنده ئه‌وه‌یە كه هیچ سیاسه‌ت و ستراتیجییەك نە‌بووه له‌سه‌ر مامه‌ڵ ه و داهاتی نەوت ك ه بتوانێ به‌كاربێ بۆ دروست كردنی ژێرخانی ئابووریی ،بۆ كه‌رته‌كانی ترى ئابووریی وه‌كو كشتوكاڵ ،پیشه‌سازییكردن، په‌ره‌پێدانی كه‌رتی كشتوكاڵ ،دامه‌زراندنی بنە‌ما و دامه‌زراوه و دامه‌زراندنی نەخشەى به پیشه‌سازییكردن واڵت و په‌رەپێدانی كه‌رتی خزمه‌تگوزاریی و به پیشه‌سازییكردنی ،ئه‌مجار په‌ره‌پێدان و چاككردنی و فراوان كردنی كه‌رتی گه‌شتوگوزار له‌گه‌ڵ ژێرخانە‌كه‌ی.
ئێستا نەوت ،وه‌ك كه‌ره‌سته‌یەكی یان كااڵیەكی بازرگانیی مامەڵەى له‌گه‌ڵدا دەكرێ و به‌كاردێ ،تا له‌زوترین كاتدا زۆرتریین بڕ بفرۆشرێ و زۆرتریین داهاتی تیێدا ده‌ست بكه‌وێت ،ئه‌میش نەك بۆ حكومه‌ت و خه‌ڵك، به‌ڵكو بۆ ئه‌وانەيه‌كه به‌هێزى ميلشيایی خۆیان ه خاوه‌نی نەوت كردوەت سیاسەتی فرۆشتنی نەوتی هەرێم و - رێککەوتنەکەی لەگەڵ تورکیا چیی کاریگەرییەکی لەسەر شکست و داڕمانی ئابووریی هەرێمی کوردستان هەبوو؟ محەمەد ئەمین :ئێستا نەوت ،وه‌ك كه‌ره‌سته‌یەكی یان كااڵیەكی بازرگانیی مامەڵەى له‌گه‌ڵدا دەكرێ و به‌كاردێ ،تا له‌زوترین كاتدا زۆرتریین بڕ بفرۆشرێ و زۆرتریین داهاتی تیێدا ده‌ست بكه‌وێت ،ئه‌میش نەك بۆ حكومه‌ت و خه‌ڵك ،به‌ڵكو بۆ ئه‌وانەيه كه به‌هێزى ميلشيایی خۆیان كردوەته خاوه‌نی نەوتی واڵت و ده‌ستیان www.komelge.com
7
NO:40 -May 2020
به‌سه‌ر هه‌موو كایەكانی نەوتدا گرتووه .هه‌ر له دۆزينەوه ،گرێ به‌ست ،پشكه‌كانی نەوت، ده‌رهێنان و فرۆشتنی و تا د‌ەگات ه داهاته‌كه‌ی كه ئێستاش نە خه‌ڵك و نە هیچ دامه‌زراوه‌یەكی بەناو حكومی دە‌زانێ بڕی داهاته‌كه‌ی چه‌نده؟ به‌چه‌ند فرۆشراوه و كێ خاوه‌نی پشكه‌كانی نەوته ،له پشكه‌كانی بازاڕی جیهانیی کێ بەچ مافێ خۆى كردوەته خاوەنی نەوت و سامانى واڵت؟ هه‌ر ئه‌م ناڕوونیی ،گەندەڵییە گەورە و ترسناكە و نەبوونی سیاسه‌تی نیشتمانیی له‌مه‌ڕ نەوت بووه‌ته هۆی ئه‌وه‌ی كه هه‌موو كایەكانی ژیان بوه‌ستێت وه ژیان و گوزه‌رانی خه‌ڵك و واڵت له ئێستا و داهاتوودا لێڵ و تاریك بێت .ترسناكیی ئه‌م حاڵه هه‌ر بۆ ئه‌مڕۆ نییە ،به‌ڵكو كاریگه‌ریی راسته‌وخۆی هه‌یە له‌سه‌ر ژیان ،ئاستی عه‌قڵ، فیكر ،فه‌رهه‌نگی نە‌وه‌كانی داهاتووش .كاتێک كه‌رته‌كانی ئابووریی وێران دەبێ ،ئه‌وا كه‌رتی په‌روه‌رده ،فێركردن ،ته‌ندروستیی و كایەكانی هونە‌ریی ،فه‌رهه‌نگیی ،ئه‌ده‌بیی و كۆمه‌اڵیەتییش له‌گه‌ڵ خۆیا وێران دە‌كات و تاك و كۆمه‌ڵگە دە‌گێڕێته‌وه بۆ سه‌رده‌مه‌كانی كۆمه‌ڵگەی سەرەتایی/فطریی ك ه ئه‌مه‌ش بۆخۆی هه‌ڕه‌شه‌ی جددییە له‌سه‌ر بوون و مانە‌وه‌ی نە‌ته‌وه و واڵت وه‌ك یەكه‌یەكى بەردەوامىی ژیانى مرۆیی و شارستانیی .ئەمەى ئێستا روودەدات دژى خەڵكى كوردستان ،بە هەموو پێوەرێ ئەنجامدانى تاوانى كۆمەڵكوژيی ئابوورییە ،بەدەستى تاوانى كورد خۆى. بێگوومان گرێبەستی ٥۰ساڵەی نەوت ل ه گه‌ڵ تورکیا ،کێشه‌ی هەره سەره‌کییە بۆ کوردستان، چونکه ئه‌مه له چاوی کورد و نەک هەر دژی به رژه‌وه‌ندیی سیاسییی و ئابووریی کوردیی دەبینرێ، 8
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئه‌م ناڕوونیی ،گەندەڵییە گەورە و ترسناكە و نەبوونی سیاسه‌تی نیشتمانیی له‌مه‌ڕ نەوت ه هۆی ئه‌وه‌ی كه بووه‌ت هه‌موو كایەكانی ژیان بوه‌ستێت و ه ژیان و گوزه‌رانی خه‌ڵك و واڵت له ئێستا و داهاتوودا لێڵ و تاریك بێت به‌ڵکو وه‌ک سوکایەتیی ب ه کورد دەبینرێت کە ئەمه‌ش الوازیی و بیده‌سەاڵتیی و زەلیلیی و زه‌بوونی دەسەاڵتدارانی هەرێم ده‌ردە‌خات به‌رامبه‌رهێزه ده‌ره‌کییەکان که ناتوانن به‌رگریی له به‌رژه‌وه‌ندییەکانی کورد بکه‌ن .جگه له‌مه‌ش ئه‌م گرێبەسته ٥۰ساڵه‌ییەی نەوت له گه‌ڵ تورکیا وه‌ک دە‌بینین له رووی ئابوورییەوه کا‌ره‌ساتی به سه‌ر کوردو‌ستان هێناوه له‌و ساته‌وه کە ئەم گرێبه‌سته ٥۰ساڵەی نەوت له‌گه‌ڵ تورکیا كراوه، له‌ژێرناوی ئابووریی سه‌ربه‌خۆ ،کورد له باشوور ۱۰۰میلیارد دۆالری له بو‌دجه و ئیمتیازاتی دارایی عێراقیی ل ه ده‌ستداوه که بە ئەمە دەتوانرا موعجیزه‌ی پێدروست بکرێت ،له پێشکەوتن، به‌اڵم لەبری ئەمە وه‌ک دەبینی کابوو�سی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
ئێمە لە دەوڵەتی ناوه‌ند هەندێک مافی سیاسیی ئابووریی و‌نە‌ته‌وه‌یی-مان مسۆگه‌ر کردبوو ،لە رێگە‌ی دەستوورەو ه و هەر ه لەگه‌ڵ ئه‌و ماوه‌یەش ک ناوەنددا گرفتمان نەبوو، کوردستان گەشه‌یەکی ه خۆوه بینی باشی ب دروه‌ستکردو ه بۆ تاکی کورد و کورده‌ستان ،ئەمە لەرووی ئابوورییەوه .له رووی سیاسیییشه‌وه، ئه‌م گرێبه‌سته ٥۰ساڵەییە نەوت له گه‌ڵ تورکیا بووه هۆی دروست بوونی ناکۆکیی لەگەڵ ده‌وڵه‌تی ناوه‌ند لە بەغداد کە ئه‌نجامه‌که‌مان بینی بەکوێ گەیشت و هەروەها بووە هۆی ناکۆکیی لەگه‌ڵ هیزە رۆژئاواییەکان بەهینانی تورک تا ببێته هاوبه‌شیان لەنەوت و گازی کوردستان کە هەرئەم هێزە رۆژئاواییانە پێش ۱۰۰ساڵ تورکیان له‌م ناوه‌ده‌رکرد ،جا چۆن رێگە دەده‌ن جارێکی تر له په‌نجەرە‌ی حکومه‌تی هه رێمەوه بێنە‌و ه و دەست بەسه‌رنەوت و گازی کوردستان دا بگرن؟
سیاسییی ،چیی کاریگەریی هەبووە لە سەر ئەم شکستە ئابوورییە؟ محەمەد ئەمین :بێگوومان ئەم ره‌وشه‌ی ئێستا هه موومان دەی بینین ،ئه‌نجامی پاشکۆ بوونە، له رووی ئابوورییەوه ،له کاتێکدا دەتواندرا ئەواها نەبێ به‌ڵکو بەپێچەوانەوەبێ ،ئێمە لە دەوڵەتی ناوه‌ند هەندێک مافی سیاسیی -ئابووریی و نە‌ته‌وه‌یی-مان مسۆگه‌ر کردبوو ،لە رێگە‌ی دەستوورەوه و هەر ئه‌و ماوه‌یەش که لەگه‌ڵ ناوەنددا گرفتمان نەبوو ،کوردستان گەشه‌یەکی با�شی به خۆوه بینی ،لە هەموو روویەکەوە ،به‌اڵم براده‌ران هاتن هەموو ئه‌مه‌یان لە دەست خۆدا بۆ خۆ پاشکۆ کردن بۆ وه‌اڵتان ،جگە لەمە‌ی دەستکه‌وته‌کانی عێراقمان دۆڕان ،ئەو واڵتانەی که بوونە پاشکۆیان نەک هەرهیچیان نەبوو بیده‌ن ،به‌ڵکو ریسوایان کردن وه‌ک دە‌بینین سفر بەستە‌وه‌ن.
زۆربەی فەرمانبەرانی هەرێم مووچەی - خۆیانیان بە کورتهێنانەکەیشیەوە وەرنەگرتووە، ئاستێکی بەرزی هەژارییش دروستبووە ،ئایا ئەمە چۆن بەم شێوەیە بەردەوام دەبێت؟ محەمەد ئەمین :رەو�شی که‌مکردنە‌وەى مووچە ،بێ مووچه‌یی ،زۆربوونی رێژەی هەژاریی ،لەگه‌ڵ نەبوونی پڕۆژەی گەشەپێدانی که‌رته‌کانی ئابووریی و خزمه‌تگوزاریی هەمووى لە ئەنجامی ئەمەوه دروست بوو که له سه‌ره‌وه باسمان کرد ،لە سەروى هەمووشیانەوە نەبوونی بەشداریی راستە‌قینە‌ی خەڵک له بڕیاری سیاسییی و ئابووریی .هەڵبە‌تە ئەگەر ئەم رەوشه سیاسەتی پاشکۆیەتیی حکومەتی - بەردەوامبێت و دەسەاڵت هەروا داماو و دەستە هەرێمی کوردستان و نەبوونى خاوەن بڕیاری وه‌ستان و بێ دەسەاڵت بێ لە وه‌اڵم نە‌دانەوەی www.komelge.com
9
NO:40 -May 2020
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
داواکارییە رەواکانی خەڵک کە نان و مانەوه لە ئای ا سیستمی ئابووریی لە هەرێمی - ژیانە ،لە دەست نە‌دانی کە رامه‌تی مرۆییانە ،ئەوه خۆپیشاندان و مانگرتن لە شەقام و هەتا کرداری كوردستان دا ،لە‌سه‌ر بنە‌ما نیشتمانییەکان دروست بووە؟ توندوتیژیی چاوه‌ڕوان کراوه. محەمەد ئەمین :بۆ ئەوەی ئابووریی نیشتمانیی دەستوەردانی حیزبەکان و بەرپرسەکان بێ ،دەبێ دامەزراوەی نیشتمانیی کارا هەبن ،لەم - لە ئابووریی و کەرتە گرنگەکانی وەک نەوت و رووەوە دەبینی ئێمە نە دامەزراوەی نیشتمانیی بازرگانیی و بەرمهێنان ،چۆنە و زیانەکانی چیین؟ کارامان هەیە و نە دامەزراوه‌ی ئابووریی کارا، محەمەد ئەمین :نەبوونی دامەزراوەی دەواڵتیی بەڵکو ئەمەی هەیە ئابووریی حیزبیی/خێڵەکییە و جیانە‌کردنە‌وە‌ی دەسەاڵتەکان وایکردوە ،هەر یان میلیشیاییە ،وەک زۆر شوێنی تری دونیا کە گرووپێکی چاکداری حیزبیی بتوانێ دەست بەسەر دوا‌که‌وتوو‌ن له سیستمی به رێوه‌بردندا وه‌ک: کایەکانی ئابووریی دا بگرن ،ل ە وانە نەوت کە لە سۆمال ،ئەفغانستان و هەتا لوبنان و زۆر شوێنی سەرە‌وه ئاماژەمان بە زیانەکانی ئەم رەوشه کرد تر. کە ئێستا لە واڵت بوونی هەیە. 10
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
ئایا توانا هەیە ،ئابووریی هەرێمی - کوردستان ،لەم شکست و فەشەلە دەرباز بکرێت و بەرنامەڕێژیی و نەخشەرێگەی بۆ دابنرێت و گەشەی پێبدرێت؟ محەمەد ئەمین :ئابووریی رووی ئەو دیوی سیاسەته ،تا سیستمی سیاسیی بەم جۆرەی ئێستا بێت ،بە دڵنیایی رەو�شی ئابووریش هەر بەم جۆره دەبێت ،چونکه هەمیشە ئەوە سیاسه‌ته کە فۆرم و ئاستی قەباره‌ی ئابووریی دیاریی دەکات.
دامەزراوەی نیشتمانییمان هەیە ،بۆ ئەوەی نەخشە‌ی ئابوورییەکی نیشتمانیی داڕێژین ،دەبێت والئی بۆ خزمە‌تی نیشتمان و خەڵک بێت ،کەرتی پەیوەندی بیستن هەیە وەک ئاسیا سێل و کۆڕەک و دەیان کۆمپانیای جۆراوجۆر ،به‌اڵم ئایا ئەوانە لەڕۆڵی خراپ زیاتر رۆڵی تریان هەبووە بۆ خزماتی گەل و نیشتمان؟ بێگوومان له زیان زیاتر خێریان نە بووه ،بەڵگە‌ش ئەم هەموو بەڵگانە‌ن کەچۆن بە دەیان میلیارد دۆالر له کوردستان ب ه قاچاغ دەرێتە دەرەوە.
ئەو پرۆژە ئابووریی و بازرگانییانە - چین کە نەتواندراوە بکرێنە نەخشەڕێگەیەک بۆ ئابووریی نیشتمانیی؟ محەمەد ئەمین :لێرە دا ئێمە گرفتی نەبوونی www.komelge.com
11
NO:40 -May 2020
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دیدار
ئێڤا ئیللۆز؛ سەرۆکە ژنەکان باشتر لە دژی پەتای کۆرۆنا جواڵونەتەوە؟!
سازدانی:ئێلیزابێت ڤۆن تادێن له‌ئه‌ڵمانییه‌وه :زاهید حەنبەڵی ئێڤا ئیللۆز*؛ ژنان زیاتر ئاگایان لە مرۆڤەکان ئێڤا ئیللۆز ته‌مه‌نی په‌نجاو نۆ ساڵە کۆمەڵناسی و باشکردنی دۆخی ژیانیانە .لە بەرئەوەی هه‌ر ئەوانن دەتوانن لە ڕووی ئابووریی و دەرمانی بەناوبانگی ئیرسائیلیە ،کە مامۆستای زانستە و کۆمەاڵیەتییەوە دوور و بڕ بڕوانن و ژیرانە کۆمەاڵیەتییەکان لە زانکۆیder École des بجوڵێنەوە. hautes étudesپاریسە .دوابەرهەمی بە ناوی
“ ”Das Glücksdiktatلە ساڵی ٢٠١٩چاپ بووە.
– ئەم وتووێژە لە الیەن (ئێلیزابێت ڤۆن تادێن) وەک بەشێک لە پرۆژەی ڕۆژنامەی ئاڵمانی ( زه‌مه‌ن – دی تسایت) بە ناوی “ئێستا بیر لە چی دەکەنەوە” کە زنجیرە وتووێژێکە لەگەڵ زانایانی بواری جیاواز لە زانستە مرۆڤایه‌تی و کۆمەاڵیەتیەکان، دەربارەی ڤایرۆ�سی کرۆنا و دەرکەوتە سیا�سی، کۆمەاڵیەتی و ئابووریەکانی و الیه‌ن ه جیاوازه‌كانی.
12
www.komelge.com
دی تسایت :ئێستا بیر لە چی ئەکەنەوە؟ ئێڤا ئیللۆز :ڕاستت ده‌وێت ،هاوکات بە زۆر شتەوە سەرقاڵم و حەزیش ناکەم هەموویان لە بابەتێکدا کورتبکەمەوە .النیکەم پێنج پرس هەن کە من بیریان لێدەکەمەوە ،ئەگەر ڕات لەسەر بێت ئەمەوێ گشتیان لێرە (بەجیا) بخەمە بەر باس.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
جێی سەرنجە کە لە واڵتانی وەکوو ئیسلەند، نه‌روێژ ،ئه‌ڵمانیا ،تایوان یان فێنالند ،خەریکن تاوه‌كو راده‌یەک ،بە باشی و وریاییەوە رووبەڕوی ئەم قەیرانە دەبنەوە .سەرۆکی حکومەتی ئەو واڵتانەش گشتیان ژنن. دی تسایت :بە دڵنیایەوە ئیڤا ئیللۆز :یەکەم بابەت ئەو ئاڵۆزیەوە و تێکەڵ و پێکەڵییەی بواری سیا�سی و دەرمانەیە پێکەوە .ده‌بوای ه ئەم دوو بوارە لە ڕاستیدا لەیەکتر جیا و سەربەخۆ بوونایە ،به‌اڵم ئیتر ئەم شتە لە هه‌ندێك واڵتدا وا نەماون .من ئەم هەڵمەت و پاشاوڵەی سیاسەت لە نێو زانست دا بەتایبەت لە (ئیسرائیل) بە (ژه‌هراویکردن) یاخود پیسکردنێکی میکرۆبی دەشوبهێنم .ئەم شوبهاندنەشم تەواو بە ئانقەست هەڵبژراد. لە ئیسرائیل زۆر کەس پێی وایە ؛کە (نەتانیاهوو) ئەو قەیرانەی لە بەرژەوەندی خۆی بەکار هێناوە. ئەمەش لەگەڵ خۆیدا بێ بڕوای جەماوەر دژ بە هیزی بەرێوەبەری واڵتی لێدەکەوێتەوە .بەاڵم واڵتی وه‌هاش هەیە کە زۆرینەیان لە الیەن ژنانە
بەرێوە دەچن ،بە وریاییەوە مامەڵەیان لەگەڵ ئەم پەتایەدا کردووە. دی تسایت :ئەمە پر�سی دووهەمە؟ ئیللۆز :لە ڕاستیدا جێی سەرنجە کە لە واڵتانی وەکوو ئیسلەند ،نه‌روێژ ،ئه‌ڵمانیا ،تایوان یان فێنالند ،خەریکن تاوه‌كو راده‌یەک ،بە با�شی و وریاییەوە رووبەڕوی ئەم قەیرانە دەبنەوە. سەرۆکی حکومەتی ئەو واڵتانەش گشتیان ژنن. خەڵکی ئەم واڵتانە زوو ئاگادار و هۆشیار کرانەوە ،کە ژیانی گشتی بە شێوازێکی ڕوون وبە وریاییەوە بەرەو داخران دەچێت .ڕێوشوێنی هەمەالیەنەیان تا ئەو شوێنەی دەکرا زوو گرتە بەر .هه‌ربۆیە ،لەو شوێنانە حاڵەتی مردن تا ڕادیەک لە پله‌یه‌كی نزمدایه. ئەم قەیرانەی ئێستام وەکو تاقیگەیەک هاتە بەرچاو کە تێدا شێوازێکی بەڕێوەبەری ژنانەی لێ دەرکەوتن کە ڕێک بە پێچەوانەی حاڵەتە پیاوانەوەکەیەوە بوو ،ك ه زۆری پێ چوو تا لە ڕژدی باردودۆخەکە تێگەیشتن یان حاشایان لێدەکرد. (�شی جینپینگ) هەوڵیدا ماوەیەک ئەمە بشارێتەوە( ،ترامپ) بە داهێنانی دیمۆکراتەکانی (ڕکابەری) لە قەڵەمده‌ەدا( ،مەکرۆن) لە شازده‌ی مارسدا بۆ خۆنواندن و وەکو ئەوەی هیچ لەگۆڕێدا نەبێت سەردانی شانۆی ئەکرد( .نەتانیاهوو) بە شەودا دادگاکان و یاسای ڕائەگرت و (بۆلسۆنارۆى دەیگووت؛ خەڵکەکەی لەبەرانبەر ڤایرۆس دا بەهێزن!… بەڕاستی سەرم لەم جیاوازیە رەگەزیە سوڕماوە. دی تسایت :چۆن ئەتوان ئەو شتە شیبکەنەوە کاتێک ئەم راستیە لەبەرچاو بگرین کە ئەمانە www.komelge.com
13
NO:40 -May 2020
خەریکین شکستێکی ئانترۆپۆلۆژی لە په‌یوەند بە؛ ڕەنج، مردن و مەرگەوە ئەزمووندەکەین. هەموو واڵتی بەتەواوی جیاواز و بە ئابووری جیاوازیشەوەن؟ ئیللۆز :من نامەوێ شرۆڤەیەکی ورد و بنچینەیی بۆ بکەم ،به‌اڵم من تێگەیشتم ،کاتێک (مەکرۆن) چوو بۆ شانۆ بۆئەوەی بڵێت؛ کە ئەرێ، مرۆڤ دەتوانێت بە دڵنیاییەوە ماڵەکەی خۆی بە جێبێڵێت ،هه‌ر ئه‌و كات ه مێرکێل ڕایگەیاند؛ کە ئەم بارودۆخە جدیە و دەبێ بە جدیش وەربگیرێت و دە�شێ تاوه‌كو حه‌فتا لە سەدی خەڵکیش توو�شی (ئەم پەتایە) بن. ژنان ئاگایان لە مرۆڤەکانە و هەوڵیان بۆ باشتر کردنی دۆخی ژیانیانە ،کەچی الی پیاوان تەنیا ئابووری گرنگه .لەم ڕووە وە ژنان دەتوانن هاوکات ڕووبەرووی قەیرانی تەندروستی و ئابووریش ببنەوە .ئەوان بەمجۆرە (سوسیالیزە – بوون) کە هاوکات مشووری زۆر شتی جیاواز بخۆن :دۆخی هەنووکەیی دەریخست کە شێوازی بەرێوەبەری ئەوان شێوازێکی (پێڕاگەیشتنی) هاوکاتی “ئەم و ئەویش”ە .ئەوان بە وریایی و ژیریەوە بە الیەنە ئابووری ،دەرمانی و کۆمەاڵیەتیەکان ڕ ادەگەن. 14
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وادیارە ژنان دەتوانن لە بەستراوەیی دووالیەنەی ئەم فاکتەرانە باشتر له‌یه‌كتر تێبگەن. دی تسایت :ئەی سێهەمیان؟ ئیللۆز :ئێمە خەریکین شکستێکی ئانترۆپۆلۆژی لە په‌یوەند بە؛ ڕەنج ،مردن و مەرگەوە ئەزمووندەکەین .من لەوە نیگەرانم کە چۆنە ئێمە ئاوا بە ئاسانی ملمان دا بەو ڕێسایانەی ،کە ئەو خەڵکانه‌ی ئازار دەکێشن و ئەوانەی لەسەر مەرگن ،بە تەنیا جێهێڵین. ئێمە ئەوانمان لەپڕ لە هاودڵی ،پرسە و پشتیوانی دەور و دراوسێیان دابڕاندووە .تاوه‌كو ئەو ئاستەی کە مردووەکان تەنیا و تەریک ئەسپەردەی خاک دەکرێن .ئەوانەی لە سەرەمەرگن ناتوانن لە دواساتەکانی ژیانیان لە نێوچاوانی مرۆڤەکان بڕوانن .ئەوەی ئەوان دواجار دەیبینن تەنیا هێندێک مرۆڤ لە پشت جامی پارێزراو و لە بەرگی پارێزراودایە .ئەمە واتایی خاڵێکی وەرچەرخان و هاوکاتایش ئەو ڕاستیە دەدرکێنێت کە ئێمە ئەم رووداوەمان زۆر بە سانایی قبوڵ کردووە. پێموایە کۆمەڵگه‌کانی ئێمە تراومایەکی به‌ردوام ئەزمووندەکەن لە ئاستی سیاسەت دا ،بەاڵم من سەرقاڵی بیرکردنەوەیەکی تەواو جیاوازترم… دی تسایت … :واتە چوارەم بە�شی بیرکردنەوەتان ئیللۆز … :ئەویش چۆکدادانی واڵتانی ڕۆژئاوایە لە بەردەم (واڵتی چین) و پر�سی شاردنەوەکەیەتی. دەوڵەتی چین هیچ بەرپرسیارێتیەکی بۆ دژکردەوەی سیا�سی زۆر درەنگی خۆی ،بۆ باڵوبوونەوەی ئەم ڤایرۆسە لە واڵتانی تر لە ئەستۆ نەگرتووە. ڕێژیمی سەرەڕۆی چین تا ئێستاش بەردەوامە لە
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
کۆنترۆڵ و دەستچینکردنی ڕادە و جۆری ئەو زانیاریی، شیکاری و دەرەنجامانەی کە دەبێت خەڵکی دونیا دەستیان پێ ڕابگات .ڕۆژئاوا نابێت ئەم هەڵسووکەوتە نابەرپرسانەیەی ڕژێمی چین قبوڵ بکات .ئەم ڕەفتارانە دەتوانێت زۆر ئاکامی دیكه‌ی لێ بکەوێتەوە. دی تسایت :ئێوە بە هەست) (کۆمەڵنا�سی ناسراون .ئەم قەیرانه‌ی ئێستا ل ه چ شوێندا كاریگه‌ری لە سەر ژیانی تایبەتی و په‌یوەندیی ه نێوه‌كییه‌كان كاڕڵ بلۆخ ١٨٩٠ -١٨٣٤؛ مه‌سیح الیه‌ن فریشتیه‌كی مێینه‌وه‌‌دڵنه‌وایی ده‌كرێت – دەبێت؟ پێش ئه‌وه‌ی له باخی جه‌شیمانی ده‌ستگیر بكرێت – .زه‌یت له‌سه‌ر خام ئیللۆز :ئەوە خاڵی پێنجەم بوو An angel comforting Jesus before his arrest in the :1890-1834 Carel Bloch کە من پێوەی سەرقاڵ بووم؛ Garden of Gethsemane چەند چه‌مكێكی وەک ؛ ماڵەوە، به‌رگه‌ی ئه‌و ه ده‌گرێت ك ه ل ه ماڵدا بژی و وەک جیهانی تایبەتی یاخو ئەوەی پیی شوێنێكی بەریەککەوتن (یان پێکەوەبوون) .لەم دەڵێن هۆم ,homeیان سویت هۆم (ماڵی شیرینم) کاتەدا ،کە ژیانی دەرەوەی ماڵ پەکیکەوتووە، sweet homeبە هۆی ئەم داخرانە گشتیەوە بووە پێکەوەبوونەکان زۆری تو�شی گرفت دەبن و بە یەکێك لە تاڵترین شوێنەکان بۆ پێکەوەژیانی ژن دەشێت بۆ دۆخی بەکاربردنی تووندوتیژیش و پیاوەکان. بگۆڕدرێت .کاتێک ڕێوشوێنی داخستنی گشتی لە ئێستاکە دەیبینین بنەماڵە و هاوژینەکان چیان پارێزگای (هووبا)ی چین شلتر بوویەوە ،ژمارەی بەسەرهاتووە ،کاتێک دونیای دەووروبەر هیچ داخوازی جیابوونەوە بە خێرایی بەرەو تۆمارکردنی بیچم و سترۆکتۆرێک بە ماڵەوە ناهێڵێت .ژیانی پێوانەیەکی بەرزبۆوه. کۆمەاڵیەتی و پیشەیی (دەروەی ماڵ ) بە زۆری هەلی بۆ پێکەوە ژیانی زۆر کەس ڕەخساندووە. نموونەیەکی تر قوتابخانەیە .کاتێک دادەخرێن تەنیا لە باروودۆخی ئاوه‌هاییە کە زۆر کەس www.komelge.com
15
NO:40 -May 2020
ئارێنت دێ لە دژی ئەم ه مێینیه مێتۆلۆژیی ه دەوەستێت، ئه‌رستوویی کە تێیدا دەبێت پەری و فریشتیه‌ك بێت و زامەکانی جیهان تیمار بکات .ئەوەی ئێمەش لەم پەتایەدا ئەزموونی دەکەین ڕێک دەچێتەوە سەر ڕەخنەکەی ئارێنت زۆر بنەماڵە بێ دەرەتان دەبن .حکومەت لەڕێگای قوتابخانەکانەوە لە زۆر ڕێگای نەبینراوەوە، قوتابخان ه وەکو ستراکتۆر و بیچمی پارێزەر بۆ بوونی خێزان ده‌بینێت .هه‌روه‌ها به‌سه‌ربردنی كاتی ئازاد و به‌تاڵی خه‌ڵكی كاریگه‌ریه‌كی بونیادی هه‌یه ،له‌و كای ه ڕه‌خساوانه‌ی وه‌ك چوونە سینەما، وەرزش یان هاتووچۆی دۆستانە .هه‌موو ئه‌مانه، كاریگه‌ریان هه‌ی ه و شێو ه و فۆرم دەداتە الیەنی گەرم و گوڕی پێوەندیی ه كۆمه‌اڵیه‌ته‌كان دی تسایت :ئەگەر بیتوو هەموو ستراکتێر و بیچمەکانی دونیای دەووروبەرمان پەکیان بکەوێت ،بڵێی ئەو کاتە ماڵە خنجیالنەکانمان 16
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ڕووخساری(راستەقینە) خۆیان دەربخەن؟ ئیللۆز :خانم ه فەیلەسوف (هانا ئاڕێنت) لە ئەندیشەی خۆیدا جیاوازیەکی (ئەرەستووتی) لە نێوان بواری تایبەت و گشتی دا دێنێتە بەر باس؛ ئەرەستوو بواری تایبەتی کە تێدا ژن و منداڵ و کۆیلەکان دەژین ،بە کەم بایەختر دەبینێت( .بە ڕای ئەو) تەنیا لە بیاڤی گشتیدا (كایه‌ی گشتی) یە کە ئازادی دەردەکەوێت تاوه‌كو (مرۆڤەکان) پێکەوە هەڵسوکەوت بکەن. ئارێنت دێ لە دژی ئەم مێتۆلۆژیی ه مێینی ه ئه‌رستوویی ه دەوەستێت ،کە تێیدا دەبێت پەری و فریشتیه‌ك بێت و زامەکانی جیهان تیمار بکات. ئەوەی ئێمەش لەم پەتایەدا ئەزموونی دەکەین ڕێک دەچێتەوە سەر ڕەخنەکەی ئارێنت :ماڵەوە تاقەت پڕوکێنەرە گەر بێتوو مرۆڤ نەتوانێت لە دونیای دەرەوە بە جێبهێڵێت ،خۆ ئه‌گەر هاتوو ئینت هر‌نێت نەبوایە ،ئه‌وا ماڵەوە ڕێک وەکو دۆزەخی لێ دەهات.
سەرچاوە: https://www.zeit.de/kultur/2020-04/ corona-pandemie-frauen-lockdown-soziologin-eva-illouz
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
ڕاپۆرت
«تورکیا نەوتی هەرێم بۆ ئەوە دەبات تەنها دەسەاڵتی پارتیی بپارێزێت»
ئا:ئاسۆ جه‌وهه‌ر
شارەزایان و چاودێرانیی ئابووریی هەرێمی کوردستان رایدەگەیەنن ،پارتیی وەک بڕیاردەری یەکەم بەرپر�سی سەرەکیی شکستە ئابووریی و سیاسییەکانە ،جەختیشدەکەنەوە :داهاتی حکومەتی هەرێم و بەرپرسانی هەرێم و کۆمپانیاکانیان سااڵنە زیاتر لە دوو سەد میلیارد دۆالرە. دەشڵێن :حکومەتی هەرێمی کوردستان پەیڕەو لە هیچ بنەمایەکی فیکریی سیاسیی ناکات ،زۆری بەڕێوەبردنی سێکتەرەکان لەناویشیاندا ئابووریی، سەر بەهیچ کام لە قوتبخانە سیاسییەکانی دونیا نییە.
حکومەتی هەرێمی کوردستان ،بیانووی ئەوە دەهێنێتەوە کە بەهۆی باڵوبوونەوەی ڤایرۆ�سی کۆرۆناوە ،نرخی نەوت دابەزیوە و داهات کەمی کردوە ئەمە هیچ بنەمایەکی دروستی نییە ،لە بازاڕ جیهانیی نەوتدا دوو جۆر گرێبەستی فرۆشتنی نەوت هەیە-: جۆری گرێبەستی یەکەم :گرێبەستی ماوە کورت ئەو جۆرە گرێبەستەیە کە نەوت رۆژانە دەفرۆشرێت ،واتا نرخی فرۆشتن و کڕیینەکەی بە نرخی رۆژە و لە بازاڕی بۆرسەی جیهانییدا نرخی زیاد و کەم دەخرێتە روو ،ئەم جۆرە گرێبەستە بە هیچ شێوەیەک هەرێمی کوردستان ناگرێتەوە . www.komelge.com
17
NO:40 -May 2020
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
جۆری گرێبەستی دووەم :گرێ بەستی ماوە درێژە ،گرێبەستە ،تەنیا دەروازەکەی بەغدادە. واڵتێک لەگەڵ کۆمپانیایەکی دەرههێنای نەوت بۆ مستەفا شێخ محەمەد ،رۆژنامەنووس ،بە ماوەی درێژ لە یەک مانگەوە بۆ ٥٠ساڵ و زیاتریش بڕ دەکات و بە نرخێک رێک دەکەون کە لەسەروو ئازادیی کۆمەڵگەی راگەیاند :هەر کەس و ناوەندێکی بڕی پارەی تێچووی دەرهێنانی نەوەتەکەوەیە بڕێک ئابووریی ،لێکۆڵینەوەیەکی ورد بکات ،بەئاسانیی دیاری دەکرێت؛ ئەمجۆرە گرێبەستە ئەو واڵتانە بۆی دەر دەکەوێت ،لەهەرێمی کوردستان هیچ دەگرێتەوە کە ڕاستەوخۆ توانای هەناردەکردنی شتێک نییە ،بەناوی سیاسەتێکی ئابووریی ،بەمانا ستراتیجیەکەی ،بەڵکو ئەوەی هەیە ،کۆمەڵێک نەوتیان نییە. نزیکەی لە ٨٠%گرێبەستەکانی حکومەتی هەرێمی ناوەندی کۆکردنەوەی داهات و دابەشکردنەوەیەتی کوردستانیش لە جۆری دووەمە و لەگەڵ هەر یەک بەسەر کۆمەڵێک ناوەندی تردا ،ئەم پڕۆسەیەش لە کۆمپانیاکانی :روسنفتی روسیی کە بۆ ماوەی ٥٠پڕۆسەیەکی سادەی ئابوورییە ،ئەو شتەی ناویان ساڵ ،گرێ بەستی دانەگاز کە بۆ ماوەی ٢٥ساڵ ،نابوو»ئابووریی سەربەخۆ» لە ڕاستییدا پڕۆسەی گرێ بەستی جەیهانی تورکیی کە بۆ ماوەی ٣٢ساڵ .هەڕاجکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان بوو ،بۆ کۆمەڵێک کۆمپانیا ،کە ئەمەشیان روبەروی شکستێکی پشتشکێن بوویەوە ،بەتایبەت ئەو کاتەی کۆمەڵێک لە کۆمپانیا گەورەکان پشتیان لە نەوتی هەرێم کرد».
مستەفا ،رۆژنامەنووسێکی گەنجی هەرێمی کوردستانە ،ئاماژە بە گرێبەستی نەوتی حکومەتی هەرێم لەگەڵ تورکیا دەکات و دەڵێت :لەروی سیاسیی بێت یان ئابووریی ،ئەمەیش دەری دەخات کە ئەم گرێ بەستە ،بەتوندیی هەرێمی کردوەتە کۆیلە و شوێنکەوتەی ئابووریی و سیاسیی تورکیا. پێدەچێت ئەم گرێبەستە بۆ ماوەیەکی درێژتر نەوەکانی ئەم گەلە گیرۆدە بکات ،بەتایبەت کە حکومەتی هەرێم نەتوانێت پەیوەندیەکی توندو تۆڵی هاوسەنگ و شەفاف لەگەڵ بەغداد ببەستێت ،من وای بۆ دەچم دەربازکردنی هەرێم لە کێشەی ئەو 18
www.komelge.com
ئاماژە بۆ ئەوەشدەکات :هەڵسەنگاندن بۆ دۆخی ئابووریی هەر واڵتێک بەتوندی بەگەشەی ئابووریی و جۆراوجۆریەتی سەرچاوەکانی گرێدراوە، دەبێت خشتەی هەر کەرتێکی ئابووریی جوڵەکانی لە روی ژمارەیی ،وەبەرهێنان و بەبازڕکردنەوە دیاربێت .هەر بۆیە کۆی سێکتەرە ئابوورییەکانی هەرێمی کوردستان ،لە ئاستێکی الواز دان ،ناتوانن بەشداریی بکەن لە کەشەپێدانی ئابووریی ،تۆ سەیری کشتوکاڵ بکە ،چەند کەس لەکوردستان لەم بوارە کاردەکەن ،داهاتیان چەند؟ ئەم پرسیارە سەبارەت بە کەرتەکانی تریش هەر راستە ،ئایا پیشەسازیی و گەشتووگوزار چ داهاتێکیان هەیە؟ کاتێک وەاڵمی ئەو پرسیارانە نادیارە کەواتە بەسادەیی ئێمە لەم هەرێمە سیستەمێکی ئابووریی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
داڕوخاومان هەیە ،ئەمانەیش هۆکاری سەرەکیین. ناوبراو ،جەختدەکاتەوە :هەمیشە ئەو ئابوورییانەی پشت بەتاکە سەرچاوەیەک بۆ دەرامەتی نیشتیمانیی دەبەستن ،ئابووریی لەرزۆک و فشۆڵن ،ناتوانن روبەروی بچوکتریین قەیرانن ببنەوە ،دەتوانین نمونەی ئێران وەک واڵتێک کە خاوەنی ئابوورییەکی تا ئەندازەیەکی زۆر پشتبەخۆبەست و هەمەجۆرە ببینین کەسەرە رای گەمارۆکانی سەری بەتەواوەتیی پەکی نەکەوتووە، هەروەها ئابووریی قەتەر بەنمونە وەرگرین کە کاتێک لە ساڵی ٢٠١٥روبەروی گەمارۆبوویەوە، قەتەرییەکان بۆیان دەرکەوت ،کە سەرەڕای بەهێزی دراوەکەیان و زۆری سامانەکەیان ،لەچ کێشەیەکی گەورەدانە ،بۆیە هەوڵی جۆراوجۆریەتی ئابووریی خۆیانداوە ،بەاڵم لە هەرێمی کوردستان حەوت ساڵی رەبەقە ئێمە لەناو قەیرانێکی ئابووریی پڕ لە زەحمەتی داین ،بەاڵم حکومەتی هەرێم نەک هەر هەنگاوی بۆ چارەسەری کێشە ئابوورییەکانی نەناوە، تەنانەت بییری�شی لێنەکردوەتەوە ،حکومەتی هەرێم هێندەی چاوەڕوانی بەرزبونەوەی نرخی نەوت و هاتنی پارەی بەغدادە ،هێندە بییر لە چارەسەرەی کێشە ئابوورییەکانی ناکاتەوە. ئەو رۆژنامەنووسە ،هێما بۆ ئەوەشدەکات کە هەر شتێک بنەمایەکی دروست و پتەوی نەبێت، ئاسان دا دەڕمێت« ،با نمونەیەکی واقیعی بێنینەوە، ئایا حکومەتی هەرێم لەسەر بنەمای چ رێبازێکی فیکریی و سیاسیی پێگە سیاسیی و ئابوورییەکانی داڕشتوە ،قسەی زۆر دەکرێت ،بەاڵم کاتێک لە ناوەڕۆک و جەوهەرییان بکۆڵینەوە ،بە ئاشکرا دیارە ،کە حکومەت پەیڕەو لە هیچ بنەمایەکی
فیکریی سیاسیی ناکات ،زۆری بەڕێوەبردنی سێکتەرەکان لەناویشیاندا ئابووریی ،سەر بەهیچ کام لە قوتبخانە سیاسییەکانی دونیا نییە ،ئەوەی لەحکومەتی هەرێم دەبینرێت ،شتێکی زیاتر نمای�شی و شکڵییە ،لە ژێر ناوی حکومەتداری ،ئەوەی لێرە دەگوزەرێت بەرێوەبردنی سیاسەتێکی حزبیانەی خێڵەکی دواکەوتووە ،لە پاڵ ناوی حکومەتی هەرێم کۆمەڵێک گروپی حزبیی چاالکییە ئابوورییەکان بە خواستی خۆیان دادەڕێژن ،ئەم الوازییەی حکومەت وایکردوە ،کە هیچ جۆرە پێشوەچونێکی کردەنی بۆچارەسەریی کێشەکان نییە». لەوەش دەدوێت ،کە :حکومەتی هەرێم پشتی بەهیچ لێکۆڵینەوەیەکی زانکۆکان نەبەستوە بۆ دارشتنی سیاسەتی ئابووریی ،ئەمەش دەرخەری ئەو باسکە ئەستورە حزبیەیە کە حکومەت هەڵ دەسوڕێنێت ،کەواتە حکومەت رۆڵێکی الوازی هەیە لە قەیرانەکان ،کارەکتەر و بنەماڵە و هێزە حزبییەکان شتەکان ئاڕاستە دەکەن. ئەو رۆژنامەنووسە ،راشیگەیاند :لە راستییدا باشوری کوردستان ئۆپشنی زۆری بۆ مناوەراتی سیاسیی نییە ،کەمتر دەتوانێت بێ رەزامەندی تورکیا و ئێران جوڵەی سیاسیی بکات ،بەتایبەت کە هەرێمی کوردستان نەیتوانی دوای روخانی رژێمەکەی سەدام حسێن پەیوەندیەکی دروست لەگەڵ بەغداد رێکخاتەوە ،لە کوردستان کۆمەڵێک سیا�سی لەبری ئەوەی بەغدا وەک قواڵی ستراتیجی هەرێم سەیر بکەن ،دەستیان بۆ دژایەتی بەغدا برد و خۆیان لە پشت کۆمەڵێک دروشمی بەتاڵی کوردایەتی شاردەوە ،ئەمەش وایکرد ،متمانەی عێراق لە دەست بدەن ،تورکیاش ئەم هەلەی قۆستەوە ،فراوانتر www.komelge.com
19
NO:40 -May 2020
پەلو پۆی هاویشت تاکو وای لێهات ئەم هەرێمە بخاتە ژێر رکڤی خۆی ،ئەمەش کۆمەڵێک کارن کە وای کردوە ،کێشەی ئابووریی هەرێم بەهۆی کۆمەڵێک هەڵەی ستراتیجیە ،کە دەتوانین لە دوو خانەی سیاسەتی ناوخۆی و سیاسەتی دەرەکیی پۆلێنیان بکەین ،سەبارەت بە سیاسەتی ئابووریی لەناوخۆدا، حزب لە پێناو کرینی ئینتیمای سیا�سی پەنای بۆ دامەزراندن و گەشەپێدانی کەرتی سەربازی برد، هەروەها کەرتەخۆژیێنەکانی بەخێرای لە گەڵ هەڵرژانی پارەی عێراق بەخێرای پوکانەوە ،خاوەن پیشە کشتوکاڵیەکان رویان لە پیشەکەیانوەرگێرا و دامەزران و کەرتەکە بەخێرای پوکایەوە ،گوندەکان چۆڵکران و باڵەخانەکان لە شارەکان بەرزکرانەوە، بێ ئەوەی ناوەندی پیشە سازی و تێدا دامەزرێن، ئەمش وایکرد هەرێم بەتەواوەتی ببێتە بەکاربەر. دەشڵێت :لە ئاستی دەرەکیشدا ،هەرێمی لە پێناو رەزایەتیی دەوڵەتانی ناوچەکە بەتایبەتی تورکیا، بۆ ئەوەی هەرێم ببێتە بازاڕێک کاریگەریی دروست بکات ،بەلێشاو داوەتی کۆمپانیا بیانیەکانی کرد ،کار ئاسانی زۆری بۆ کردن ،ئەمەش وای کرد ،زۆربەی هێزی خۆی لەم پڕۆسەیەدا لە دەست بدات، ئەمە سەرباری هەبوونی پەیوەندی خراپی هەرێم و بەغداد ،کە زۆرجار ئەم پەیوەندیانە لە پێناو بە بەبازاڕکردنی ناوخۆیی و بۆ بەرژەوەندی حزبی تێک دەدران. مستەفا شێخ محەمەد ،راشیدەگەیەنێت: ئەگەر هەرێمی کوردستان بیەوێت لەم دۆخە ئاڵۆزە ئابووریی و سیاسییە کە ئێستا تو�شی بووە دەربازی بێت ،یەکەم هەنگاو ئەوەیە دەبێت ددان بە شکستی خۆی دابنێت ،ئینجا دەست بۆ پرۆسەکانی 20
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
چارەسەریی ببات ،هەر هێزێک نەتوانێت دان بەشکستەکانی دابنێت ،ئەگەرەکانی چارەسەری کێشەکانیش دور دەخاتەوە ،هەر هەنگاوێکیش لەم دۆخەدا دەکرێت ،زیاتر ئاڵۆزی لێبکەوێتەوە، پشێوییە ئابوورییەکان زیاتر بکات ،وەک ئەوەی دوای 2014بینیمان کێشەکان بەقوڵتر لە 2020 دەر ئەکەون ،لە دۆخێکی بەو شێوەیەدا،؟کە ئێمە 29ساڵ نەمان توانیوە ،هێزی بەرکری ناوەخۆی دروست بکەینو شکستمان هێناوە ،لە بەرێوەبردن، ناکرێت هیچ خاوەنێکی ئەوشکستە نەبینین، بۆیە ئەمڕۆ پارتیی وەک بڕیاردەری یەکەم بەرپر�سی سەرەکی شکستەکانە ،لەدوای ئەویش هێز و الیەن و کەسایەتیەکانی دیکە بەرپرسیاریەتیان بەر دەکەوێت.
یاسین عەلی ،نووسەر ،ئەندامی دەستەی کارگێڕیی یەکێتیی خاوەنکارانی کوردستان ،ئەندامی یەکێتیی بەڵێندەرانی کوردستان بە گۆڤاری ئازادیی کۆمەڵگەی راگەیاند :ناکرێت باس لەبوونی سیاسەتی ئابووریی ھەرێم بکرێت ،چونکە ھیچ سەرەداوێک نییە ئەوە پشتڕاست بکاتەوە ،ئەوە�شی کەباس لە داڕمانی ئابووری کوردستان دەکرێت ،ناکرێت وا نیشان بدرێت و بەو شێوەیە ھەڵسەنگاندنی بۆ بکەین ،لە ڕاستیی و لە واقیعیدا ئابووریی ھەرێم و عێراق بەھێزە ،ئەوەی ئێستاش وەک کێشەو ئاریشە با�سی لێوەدەکرێ دۆخی دارایی و کارگێڕیی و خراپی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
ئیدارەیە؛ وەکوتر ھەرێم و عێراقیش داھاتەکانیان زۆر زیاترە لە پێداویستیەکانیان . ئاماژە بۆ ئەوەشدەکات ،رۆڵی حکومەت لەو قەیران و تەنگژانە سەرەکیی یە ،چونکە حکومەت لەسەر بنچینەی کارو فەرمان وەزیفەو مووچەخۆرانی دانەمەزراندوە..؟ حکومەت و دارایی دەوڵەت بەبێ بنەمای ئەرک و مافەکان بەڕێوەدەبرێ ،ئەمەش بە تەنیا بەسە بۆ ئەوەی کەداھات و دەوڵەمەندی واڵت ھەرچەندە زۆر بێت ،بەھەدەر دەڕوات . ئەو الیوایە شتێک نییە بە ناوی ڕێککەوتنی ٥٠ ساڵەی فرۆشتنی نەوتی حکومەتی هەرێم بە تورکیا، «من الی خۆمەوە شتێک نییە ئەوە وەک رێککەوتن پشتڕاست بکاتەوە ،ھەروەک چۆن ناشتوانین بەدرۆ بخرێتەوە ،ئەوەی ھەیە بردنی نەوتە بەرانبەر پاراستن و پشتگیریی سەربازیی ئەم دەسەاڵتە، چونکە دەسەاڵت لە الیەک لەناوخۆدا ناکۆکیان ھەیە و لە الیەکی ترەوە زۆربەی کات لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندیی عێراقیش بەکاریان دەھێنن ،جگە لەوەی لەگەڵ خواستەکانی جەماوەریش ناکۆکیی زۆریان ھەیە». باس لەوەشدە کات ،لێرە ناکرێت سیاسەت بکەیت و ئیدارەو بەڕێوەبردنێکت ھەبێت ،بێ بوونی ھێزێكی سەربازیی تۆکمەو سەربەخۆ..؟ بێگومان ئەگەر خۆت ئەوەت نەبێ ئەوا یان دەبێ نەمێنی یان دەبێ بەداواکارییەکانی خاوەن ھێزەکانی ناوچەکە رازی بیت و ملکەچەیان بیت .دەسەاڵتی ھەرێم و حزبەکانی نەیانتوانیوە ئەو ھێزە توکمەو سەربەخۆیە بنیات بنێنن و ھەر ئەوەش ئەرکە گرنگ و چارەنووس سازەکەیە .
ئەو ،ئەندامەی دەستەی کارگێڕیی یەکێتیی خاوەنکارانی کوردستان ،راشیگەیاند :ئەمە ڕاستی دۆخی دارایی و گوزەرانی خەڵکی ھەرێمەکەیە ،لەھەر ڕووداو گۆڕانکاریەک توانای بەرگەگرتن و خۆڕاگری زۆر الوازە ،ناکرێت کۆی کێشەو ئاریشەکان بە فاکتەری دەرەکیی و الوەکییەوە گرێ بدەین، نەبوونی کارامەیی و لێھاتوویی و بەگەڕ نەخستنی توانا مرۆییەکانی خۆمان فاکتەری سەرەکیی یە. چاودێرانی ئابووریی هەرێمی کوردستان ،ئەوە ئاشکرادەکەن ئەو داهاتەی سااڵنە حکومەتی هەرێم و کۆپانیاکانی بەرپرسانی هەرێم لە ناوخۆ و دەرەوەی هەرێمی کوردستان بەدەستی دەهێنن زیاتر لە دوو سەد میلیارد دۆالرە.
زانکۆ ناصر ئەحمەد ،نووسەر ،بە داتاو زانیاریی ورد کە پشتی بەستووە بە سەرچاوەی جیهانیی و ناوخۆیی ،داهاتی هەرێمی کوردستان لە ناوخۆ و دەرەوە بۆ گۆڤاری ئازادیی کۆمەڵگە ئاشکرادەکات: رێژەی یەدەگی نەوتی هەرێمی کوردستان بەگوێرەی راپۆرتی وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان لە ساڵی ٢٠١٦هەرێم خاوەنی ٤٥میلیارد بەرمیل نەوتی یەدەگە ،لە هەمان کات خاوەنی ١٧٧تریلیۆن مەتر سێجا گازی سرووشتییە ،ئەگەر یەک بەرمیل نەوت بە ٢٥دۆالر بفرۆشێت ئەوا داهاتی هەرێم دەکاتە ئەم ژمارەیە ( )١.١٢٥.٠٠٠.٠٠٠.٠٠٠یەک www.komelge.com
21
NO:40 -May 2020
تریلیۆن و سەد و بیست و پێنج میلیارد دۆالر تەنها داهاتی نەوتە لە کاتێکدا گەر گازە سرووشتییەکە بفرۆشێت کە نرخی یەک مەتر سێجا لە بازاڕەکانی جیهان بە ١.٦٢دۆالرە واتە ١٧٧ترلیۆن = ١.٦٢ ٢٨٦.٧٤٠.٠٠٠.٠٠٠.٠٠٠دووسەد و هەشتاو شەش تریلیۆن دۆالر.
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
لەالیەن کۆمپانیاکانی قەیوان و زاگرۆس و نۆکان کە مەزەندە دەکرێت بە ١٦٠میلیارد دۆالر. داهاتی فڕۆکەخانەکانی سلێمانی و هەولێر و خاڵە سنوریەکانی باشماخ و پەروێزخان و ئیبراهیم خلیل تەنها لە ساڵی ٢٠١٣زیاتر بووە لە ٧تیلیۆن دینار کە دەکاتە ٥میلیارد دۆالر ئەم ڕێژەیە بە پێی ساڵەکان و زیادبوونی پێداویستی ئەم ڕێژەیە زیادی کردووە بۆ نۆ تریلیۆن دینار.
حکومەتی هەرێمی کوردستان ،لە ساڵی ٢٠٠٦بە دواوە لەگەڵ ٥٠کۆمپانیای جیهانیی گرێبەستی ئیمزا زانکۆ ناصر ئەحمەد ،ئەوە�شی بە ئازادیی کردووە بۆ دەرهێنانی نەوت و گاز و گواستنەوەیان کۆمەڵگە راگەیاند :جگەلەوەی پارەی بەرپرسەکانی بۆ بازاڕەکانی جیهان. هەرێمی کوردستان ،لەالیەکی ترەوە ،هەروەها دوو ئاماژەی بەوەشکردوە ،بە گوێرەی ئەو داهاتانەی کۆمپانیای ئیماراتی کۆنتراکتێکی ٢٠ساڵی لەگەڵ کەهەیە ،حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ١٠هەرێم ئیمزا کردووە ،بەمەبەستی دەرهێنانی گازی دەوڵەمەنتریین واڵتەکانی جیهان ئەژمارد دەکرێت ،سرووشتیی کە بڕەکەی ٢٥٠میلیۆن مەتر سێجای لەرووی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت و گاز؛ لە ئێستادا ڕۆژانەیە کە داهاتی یەک مانگ بەگوێرەی پێوەری حکومەتی هەرێم بەگوێرەی راپۆرتی سااڵنەی حراریی بریطانیی بۆ هەر یەک میلیۆن یەکەی کۆمپانیای سۆمۆ هەرێم رۆژانە بڕی یەک میلیۆن حراریی کە دەکاتە ٢٤مەتر سێجا گاز و ئەم رێژەیە و ٦٠٠هەزار بەرمیل نەوت دەردەهێنێت لە ساڵی بگۆڕینەوە بە دۆالر دەکاتە ٩٠٠میلیۆن دۆالر واتە ٢٠٢١ئەو ڕێژەیە بەرز دەبێتەوە بۆ ٢ملیۆن بەرمیل بۆ ساڵێک دەکاتە ١٠میلیار و هەشت سەد ملیۆن نەوت لە رۆژێکدا ،کە دەکاتە یەک میلیارد و دووسەد دۆالر .کەواتە هەرێمی کوردستان هەژار نییە تا میلیۆن دۆالر بۆ مانگێک و لە ساڵێکدا دەکاتە ١٤بچن خێر و خێراتی بۆ کۆ بکەنەوە بەڵکو لێیان میلیارد و چوار سەد میلیۆن دۆالر ،ئەمە بێجگە بپرسن ئەو پارانە لە کوێن؟ لێیان بپرسن برتان بۆ لەوەی رۆژانە دوو سەد و ٥٠هەزار بەرمیل نەوت کە کوێ؟ حکومەتی هەرێم ئەم پارانەی شاردوەتەوە و رادەستی حکومەتی عێراقیی دەکات لەبەرامبەر بەشە نایدات بە فەرمانبەران و کارمەندان کە کاریان بۆ بودجەی هەرێم کە لە موازەنەی ساڵی ٢٠١٩بریتی دەکەن و مافی خۆیانە ،حکومەتی هەرێم کارمەندان و پێشمەرگە وەزارەتە ئەمنیەکانی بەستۆتەوە بە بووە لە ١٣%واتە ١٣میلیارد دۆالر. بەشە بودجەی عێڕاق بەاڵم لەو الوە هەرێم خەریکی ئەو نووسەرە ،ئەوەش ئاشکرادەکات :جگە بازرگانیی نەوت و کۆکردنەوەی داهاتی ناخۆو لە داهاتی ناوخۆ کە مەزەندە دەکرێت بە شەش دەرەوەیە و نایدات بە خەڵکەکەی. میلیارد دۆالر لە ساڵێکدا ،جگە لە ئیستسماراتی هەرێم لەدەرەوەی واڵت کە خاوەندارێتیی دەکرێت 22
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
ڕاپۆرت
ئەنفلۆنزای ئیسپانی؛ جیهان دوای پەتاکەی 1918 چی لێهات ؟
نوسینی :فرناندۆ دوارتەBBC - لە فارسییەوە :فازل حەمەڕەفعەت
(ملیارێک‌و 800ملیۆن) کەس بووە ،دوچاری ئەم رەنگە تا بەر لە چەند مانگێک هیچ شتێکت نەخۆشییە بوون ،زیانەکانی ئەم پەتایە لە جەنگی لەبارەی ئەنفلۆنزای ئیسپانییەوە نەبیستبێت ،یەکەمی جیهانی کە تازە کۆتایی هاتبوو ،زیاتر بوو. بەاڵم پێدەچێت بەهۆی ڤایرۆ�سی کۆرۆناوە ئێستا کە جیهان دوچاری قەیرانی کۆڤید19- تێگەیشتبیت ،کە ڤایرۆسێکی کوشندە لە سەرەتاکانی سەدەی بیستەمدا جیهانی دیل کردووە .بووە ،رێگەبدە چاوێک بخشێنین بە دواینجاردا ئەم نەخۆشییە کە هەندێک بە «دایکی هەموو کە تێیدا بەهۆی پەتایەکەوە چەرخی جیهان لە پەتاکان» ناوی دەبەن ،لەنێوان ساڵەکانی 1918و جوڵە کەوتووە -جیهان دوای ئەو کارەساتە چی 1920بووەهۆی مردنی ( 20بۆ 50ملیۆن) کەس .بەسەرهات ؟ زانایان‌و مێژوونوسان باوەڕیانوایە یەک لەسەر سێی دانیشتوانی جیهان کە ئەو سەردەمە www.komelge.com
23
NO:40 -May 2020
-1921جیهانێکی تەواو جیاواز
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
نوسەری کتێبێک لەبارەی کاریگەرییەکانی ئەنفلۆنزای ئیسپانی لەسەر جیهان دەڵێ »:لە واڵتە پیشەسازییەکاندا پزیشکان زیاتر بۆ خۆیان کاریان دەکرد یاخود لەڕێگەی رێکخراوە ئاینییەکانەوە سەرچاوەی داراییان بۆ دابین دەکرا ،زۆرێک لە خەڵک تەنانەت دەستیان بە پزیشک نەدەگەیشت». گەنجترو هەژارتر
پزیشک‌و پەرەستارانی ئەمریکی لەسەردەمی پەتای ئەنفلۆنزای ساڵی 1918
گومانی تێدا نییە کە لە 100ساڵی رابردوودا زۆرێک لە شتەکان گۆڕانکارییان بەسەردا هاتووە. زانستی پزیشکی توانای کەمتری هەبوو بۆ روبەڕووبونەوەی لەگەڵ نەخۆشییەکاندا، پزیشکەکان دەیانزانی ئەنفلۆنزای ئیسپانی لە میکرۆبەوە دروستبووە‌و نەخۆشییەکە دەتوانێت لە کەسێکەوە بگوازرێتەوە بۆ کەسانی تر ،بەاڵم گومانیان لەوە هەبوو هۆکاری نەخۆشییەکە بەکتریایەکە نەک ڤایرۆس. بارودۆخی چارەسەریش سنوردار بوو -جیهان هێشتا حەوت ساڵی مابوو تاوەکو یەکەمین ئەنتی بایۆتیک بدۆزێتەوە .یەکەمین ڤاکسینی ئەنفلۆنزا لە دەیەی 1940گەیشتە دەستی خەڵک. خاڵێکی تر کە زۆر گرنگە ئەوەیە ،سیستمی چارەسەری جیهانی دروست نەبوبوو .تەنانەت لە واڵتە دەوڵەمەندەکانیشدا تەندروستی گشتی وەکو بابەتێکی کەمالیات تەماشادەکرا. الرا ئسپینی نوسەری بواری زانستیو 24
www.komelge.com
وێنەی نەخۆشخانەیەکی تایبەت بە توشبوانی ئەنفلۆنزای ئیسپانیی
شتێک کە بارودۆخەکەی خراپتر کرد ،جیاوازی ئەنفلۆنزای ئیسپانی بوو لەگەڵ ئەنفلۆنزاکانی پێش خۆی ،لەنمونەی پەتای ،1890-1889کە بوو بەهۆی مردنی ملیۆنێک کەس لەسەرتاسەری جیهان. زۆرینەی ئەوانەی گیانیان لەدەستدا تەمەنیان لەنێوان ( 20بۆ )40ساڵدا بوو ،زیانەکان لەسەر پیاوان بەشێوەیەک زیاتربوو کە بەراوردناکرێت- رەنگە ئەمە هۆکارەکەی بۆ ئەوە بگەڕێتەوە
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
پەتاکە لە کەمپە قەرەباڵغەکانی بەرەی خۆرئاوا دەرکەوتبوو و لەگەڵ کۆتایهاتنی جەنگ‌و گەڕانەوەی سەربازەکان بۆ ماڵەکانیان ،باڵوبوو بووەوە. لە هەمان کاتدا نەخۆشییەکە زیانی زیاتری بە واڵتە هەژارەکان گەیاند. ئەنجامی کۆتایی لێکۆڵینەوەی فرانک بارو توێژەری زانکۆی هارڤارد دەریدەخات %0,5ی دانیشتوانی ئەمریکا -نزیکەی 550هەزار کەس بەهۆی ئەنفلۆنزای ئیسپانییەوە گیانیان لەدەستداوە ،لە حاڵێکدا کە ئەم نەخۆشییە لە هیندستان بوو بەهۆی مردنی %5,2ی دانیشتوان- نزیکەی 17ملیۆن کەس. نوسەر کاترین ئارنۆڵد دەڵێ »:زیانەکانی جەنگی یەکەمی جیهان‌و ئەنفلۆنزای ئیسپانی بووەهۆی رودانی کارەساتێکی ئابوری» .باپیرەو داپیرەی ئەو نوسەرە لەوانەبوون کە بەهۆی ئەم نەخۆشییەوە لە بەریتانیا گیانیان لەدەستداوە. بەوتەی ئەو »:لە زۆرێک لە واڵتانی تر پیاوانی گەنج نەمابوون کارو کەسابەت بکەن‌و خێزان بەڕێوەببەن ،کشتوکاڵ بکەن ،فێری پیشەی نوێ ببن ،هاوسەرگیری بکەن‌و منداڵ بخەنەوە بۆ ئەوەی شوێنی ئەو ملیۆنان مردوو پڕبکەنەوە، نەمانی پیاو بووە هۆی دروستبوونی کێشەیەک بەناوی «زیادبوونی ژنان» ،ملیۆنان ژن کە هاوسەرێکی گونجاویان دەست نەدەکەوت. کارمەندانی ژن سەرباری ئەوەی ئەنفلۆنزای ئیسپانی نەبووە هۆی رودانی گۆڕانکاری کۆمەاڵیەتی گەورە -بۆ نمونە ئەگەر بەراوردی بکەی بە کەوتنی فیوداڵیزم بەهۆی پەتای تاعونەوە لە سەدەی چواردەهەمدا-
ئەنفلۆنزای ئیسپانی وایکرد ژنان بەشێوەیەکی زیاتر بچنە ناو بواری کارکردنەوە
بەاڵم لە زۆرێک لە واڵتاندا کێشەی لە هاوسەنگی رەگەزیی دروستکرد. کریستین بلکبرن لێکۆڵەری زانکۆی کشتوکاڵ‌و بنیادنان لە تێگزاز بەو ئەنجامە گەیشتووە کە کەمبونەوەی کرێکار لە ئەمریکا رێگای لەبەردەم ژناندا کردوەتەوە بچنە ناو هێزی کارەوە. ئەو دەڵێ »:کەمبونەوەی کرێکار بەهۆی پەتاو جەنگی یەکەمی جیهانییەوە پێی ژنانی خستە ناو بازاڕەوە ،ساڵی 1920ژنان رێژەی %21ی کۆی دەستی کاریان لە واڵتدا پێکدەهێنا». هەمان ساڵ کۆنگرێس دەنگیدا لەسەر پاشکۆی نۆزدەیەمی دەستور‌و بەوەش مافی دەنگدان بە ژنان درا. خاتوو بلکبرن دەڵێ »:بەڵگە هەیە نیشانی دەدات پەتاکەی ساڵی 1918لە زۆرێک لە واڵتان کاریگەری لەسەر مافەکانی ژنان هەبووە». هەروەک کەمبونەوەی هێزی کار بووە هۆی بەرزبونەوەی کرێی کار ،لە ویالیەتە یەکگرتووەکان ئامارەکانی دەوڵەت نیشانی دەدەن ناوەندی کرێی کار لە کەرتی پیشەسازیدا لە 21سەنت بۆ یەک www.komelge.com
25
NO:40 -May 2020
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
کاتژمێری کار لە ساڵی 1920دا بەرزبووەتەوە بۆ 1915تاوەکو 1922لەدایکبوون ،ئەوانەی لە ساڵی 1919دا لەدایکبوون (یەک سانتیمەتر) کورتتر 56سەنت لە ساڵی 1925دا. بوون لە منداڵەکانی تر. میراتییەکی ناخۆش بۆ تازەلەدایکبوان هەستی دژ بە ئیمپریالیستیو هاوکاری نێودەوڵەتی
ئەو مندااڵنەی کە لەکاتی پەتاکەی 1918دا لەدایکبوون ئەگەری دوچاربوونیان بە نەخۆ�شی دڵ زیاتر بوو
هیندستان لە ساڵی 1918دا زیاتر لە 100 ساڵ بوو کە وەکو موستەعمەرەیەکی بەریتانی ئەژماردەکرا .ئەنفلۆنزای ئیسپانی لە مانگی (مەی) ی ئەو ساڵەدا چووە ناو ئەو واڵتەوە ،ئەو زیانەی کە بەهیندییەکانی گەیاند زیاتر بوو لەوەی کە بە کۆچبەرە بەریتانییەکانی گەیاند ،ئامارەکانی نیشانی دەدەن رێژەی مردن لەنێو خەڵکی هەژاری هیندستاندا گەیشتوەتە نزیکەی ،%6,2 لەحاڵێکدا رێژەکە لەناو ئەوروپاییەکاندا تەنانەت نەگەیشتووەتە .%1
زانایان لێکۆڵینەوەیان لەسەر ئەو مندااڵنەش کردووە کە لە پەتاکەی ساڵی 1918لەدایکبوون، بۆیان دەرکەوتووە ئەگەری بوونی کێشە لەنمونەی نەخۆ�شی دڵ لەو کەسانەدا زیاتربووە لەو مندااڵنەی کە بەر لە پەتاکە یان دوای باڵوبونەوەی نەخۆشییەکە لەدایکبوون. شیکاریی ئامارەکان دەریدەخەن رێژەی کاردانەوە بۆ خوێندن‌و کار لەنێو ئەو مندااڵنەی کە ساڵەکانی 1918بۆ 1919لە بەریتانیا‌و بەرازیل لەدایبکوون ،کەمتر بووە. هەندێک پێیانوایە ئەو فشارەی کە بەهۆی گاندیو نەتەوەپەرەستەکانی هیندستان بەبا�شی سودیان لە قەیرانی ئەنفلۆنزا وەرگرت پەتاکەوە لەسەر دایکان دروستبووە ،کاریگەری نەتەوەپەرەستەکانی هیندستان بەبا�شی لەسەر گەشەی جینەکان دروستکردووە، زانیاری سەربازپیشەکانی ئەمریکا سەرەداوی تر سودیان لەو هەستە وەرگرت کە بەریتانییەکان بەدەستەوە دەدات :لەنێو ئەوانەدا کە ساڵەکانی بەشێوەیەکی الواز مامەڵەیان لەگەڵ بەڕێوەبردنی 26
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
قەیرانەکەدا کردووە ،لە ساڵی 1919دا یەکێک لە ژمارەکانی گۆڤاری «هیندی الو» کە لەالیەن گاندییەوە باڵودەکرایەوە ،بەتوندترین شێوە رەخنە لە دەسەاڵتدارانی بەریتانی گرت بەمشێوەیە »:لە هیچ واڵتێکی شارستانی تردا بە ئەندازەی حکومەتی هیندستان ،دەوڵەت نەیدەتوانی لە کارەساتی پەتادا بەوشێوەیە پشت لە بەرپرسیارێتییەکانی خۆی بکات». بەاڵم ئەنفلۆنزای ئیسپانی لە هەمان کاتدا بایەخی هاوکاری نێودەوڵەتی سەملاند -ئەمە سەرباری مۆتەکەی جیۆپۆلەتیکیی کە جەنگی یەکەمی جیهانی لەدوای خۆی بەجێی هێشتبوو. کۆمەڵەی نەتەوەکان کە رێکخراوێکی فرەالیەن بوو بەر لە رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان ،لە ساڵی 1923دا رێکخراوی تەندروستی دامەزراند، دامەزراوەیەکی تەکنیکی کە سیستمێکی نوێی بۆ کۆنترۆڵی پەتا دۆزییەوە ،بەپێچەوانەی رێکخراوی پێشتر واتە نوسینگەی نێودەڵەتی بۆ تەندروستی گشتیی ،کە لەالیەن ژمارەیەک دیپلۆماتکارەوە بەڕێوەدەبرا ،درایە دەست شارەزایانی زانستی پزیشکیی. جیهان هێشتا ماوەیەکی زۆری مابوو بۆ دامەزراندنی رێکخراوی تەندروستی جیهانیی لە ساڵی 1948دا. پێشکەوتن لە بواری تەندروستی گشتیدا زیانەکانی ئەو پەتایە بووەهۆی پێشکەوتن لەبواری تەندروستی گشتیدا ،بەتایبەتیش چارەسەری سیستمەکانی دۆزینەوەی سۆسیالیستی. یەکەمین سیستمی چاودێری تەندروستی گشتی لە ساڵی 1920لە روسیا دروستکرا ،زۆری
پەتاکە بووەهۆی پێشکەوتنی بواری تەندروستی گشتی
نەخایاند واڵتانی تریش هەمان کاریان کرد. الرا ئسپینی دەڵێ »:زۆرێک لە واڵتان لە دەیەی 1920دا دەستیان برد بۆ دامەزراندن یاخود چاکسازیکردن لە وەزارەتی تەندروستیدا .ئەمە ئەنجامی راستەوخۆی پەتاکە بوو .لەوکاتەدا بەرپرسانی تەندروستی گشتی یان لە دانیشتنەکانی حکومەت بەشدارنەدەبوون یان ناچاربوون بچن بۆ بەڕێوەبەرایەتییەکانی تر بۆ بەدەستهێنانی بودجە‌و دەسەاڵتەکان». جێنیفەر کۆڵ زانای بواری ئەنترۆپۆلۆژیا (مرۆڤناسیی) لە زانکۆی رۆیاڵ هالووی لەندەن باوەڕیوایە ریشەی دەوڵەتی خۆشگوزەرانیی لە زۆرێک لە واڵتەکان دەبێت لە تێکەڵەیەکی جەنگ‌و پەتا دروستبکرێت .بەوتەی ئەو »:پێشتر ژمارەی بێوەژن‌و مندااڵنی بێ باوک‌و پەککەوتەکان زۆر بووە ،دەوڵەت وەکو فەراهەمکارێکی خۆشگوزەرانیی گشتی لەناو دڵی ئەم واقیعەوە هاتوەتە دەرەوە .وادێتە پێش چاو پەتاکان رۆڵی ئاوێنە دەبینن بۆ کۆمەڵگە ،کۆمەڵگە دەتوانێت دوای پەتا دادپەروەر‌و یەکسانتر بێت». www.komelge.com
27
NO:40 -May 2020
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
کاریگەری ئەرێنی مانەوە لەماڵ‌و دورەپەرێزیی کۆمەاڵیەتی وەکو هەنگاوێکی کاریگەر بۆ کۆنترۆڵکردنی پەتاکە تەماشا بکرێت. کۆمەاڵیەتی لێکۆڵینەوە لە هەنگاوی شارە جیاوازەکانی ئەمریکا لە ساڵی 1918دا نیشانی دەدات ،رێژەی مەرگ لەو شارانەی کە زوتر سینەما ،کڵێسا‌و لە ئەنفلۆنزای خوێندنگەکانیان داخست ،زۆر کەمتر بوو. ئیسپانیشدا هەروەک گروپێک لە ئابوریناسانی ئەمریکی بە شیکردنەوەی رێوشوێنەکانی ساڵی 1918بەو خۆپارێزیو ئەنجامە گەیشتوون کە دوای کۆتایهاتنی پەتاکە، دروکەوتنەوەی لە ئەو شارانەی کە بەشێوەیەکی توندتر مامەڵەیان کردووە ،دۆخی ئابورییان زوتر ئاسایی بوەتەوە.
قەرەباڵغی
خاڵێکی گرنگ بوو چیرۆکی دوو شار :لە سێپتێمبەری 1918دا شارە جیاوازەکانی ئەمریکا ئامادەکارییان دەکرد بۆ فێستیڤاڵی بانگەشەکردن بۆ کارتی سەنەدی جەنگیی ،ئامانج لە فرۆشتنی ئەم کاغەزانە دابینکردنی بودجەی جەنگ بوو کە هێشتا کۆتایی نەهاتبوو. کاتێک ژمارەی توشبووان بە ئەنفلۆنزای ئیسپانی زیاتر بوو ،ئەو رێوشوێنەی کە ئەو دوو شارە گرتیانەبەر بەتەواوەتی دژبەیەک بوو: فیالدلفیا بڕیاریدا فێستسڤاڵەکەی بەپێی ئەو بەرنامەیەی دانراوە ئەنجام بدرێت ،سانت لویس بڕیاریدا فێستیڤاڵەکەی هەڵوەشێنێتەوە. یەک مانگ دواتر ،زیاتر لە 10هەزار کەس لە فیالدلفیا بەهۆی توشیبوون بەو نەخۆشییە گیانیان لەدەستدا ،بەاڵم ژمارەی مردوان لە سانت لویس لە 700کەس تێنەپەڕی. ئەم جیاوازییە بووەهۆی ئەوە دوروپەرێزیی 28
www.komelge.com
پەتا فەرامۆش کراوە ؟
پۆرترێتی خۆم لەگەڵ ئەنفلۆنزای ئیسپانی- کاری هونەرمەند ئیدوارد مۆنک
سەرباری وانە گرنگەکانی ،ئەنفلۆنزای ئیسپانی لە زۆر رووەوە پەتایەکی فەرامۆشکراو بوو .لە بواری گشتیدا کەوتەژێر سێبەری جەنگی یەکەمی جیهانەوە ،زۆرێک لە دەوڵەتان باڵوکردنەوەی هەواڵیان لەبارەی کاریگەری ئەو پەتایە
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
جەنگدا
لەسەردەمی قەدەغەکردبوو. هەواڵ نەبوونی ورد لەبارەی ئەو پەتایە بەواتای ئەوەدێت ،ئەو قەیرانە ئامادەگییەکی زۆری لەناو کتێبە مێژووییەکان‌و رۆشنبیری گشتیدا نییە. هۆنیگزبام مارک پزیشکی مێژوونو�سی دەڵێ »:تەنانەت لە یادی 100ساڵەی ئەو پەتایەدا ( )2018هێشتا تایبەت پرۆگرامێکی بەو یادە بەڕێوەنەچوو. تەنیا چەند گۆڕستانێک بۆ پرۆگرامیان یادکردنەوەی قوربانیدانی پزیشک‌و پەرەستاران ئەمە رێکخست. بەراورد بکە نەخۆ�شی ئایدز .تەنانەت ژمارەی کاری هونەری ،رۆمان‌و شیعرەکان کە لەو سەردەمەدا باس لە پەتاکە دەکەن ،زۆر کەمن». ئەمە جگە لە «پۆرترێتی خۆم لەگەڵ ئەنفلۆنزای ئیسپانی» کە کاری ئیدوارد مۆنک-ەو ئەو هونەرمەندە نەرویژییە لەکاتی دوچاربوونی بە نەخۆشییەکە کێشاویەتی. هونیگزبام لەهەمان کاتدا لەبا�سی ئەم بابەتەدا ئاماژە بە بیبلۆگرافیای بەریتانیکا دەکات لە ساڵی ،1924کە لە سەرەتادا «پڕ رووداوترین ساڵەکانی
فرانسیسکۆ پاوال رۆدریگۆس سەرۆک وەزیرانی بەرازیل کە بەهۆی ئەنفلۆنزای ئیسپانییەوە مرد
سەدەی بیستەم» تەنانەت ئاماژەی بەم پەتایە نەکردووە ،یەکەمین کتێبە مێژوویەکان کە با�سی ئەم پەتایەیان لە خۆگرتووە لە دەورەبەری ساڵی 1968دا باڵوبونەتەوە. کۆڤید 19-بەتەواوەتی بیرەوەری خەڵکی زیندووکردوەتەوە.
www.komelge.com
29
NO:40 -May 2020
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
به‌کارهێنانی که‌رتی گشتی بۆ ملیاردێرکردنی که‌مینه‌یه‌ک
ته‌حسین قادر
ڤایرۆ�سی کۆڤید ١٩دۆخی ئابووری ئه‌و واڵتانه‌ی سه‌ختتر کرد ک ه پشتیان ب ه داهاتی نه‌وت به‌ستووه، عێراق و ھەرێمی کوردستان-یش لە پێشەوەی ئەو واڵتانه‌ن به‌تایبه‌ت دروست نه‌کردنی ژێرخانی ئابوورییان زیان به‌رکه‌وتنه‌که‌ی قورسترکرد. به‌کارهێنانی که‌رتی گشتی بۆ ملیاردێرکردنی که‌مینه‌یه‌ک فه‌رامۆشکردنی کەرته‌کانی کشتوکاڵ و پیشەسازی ئاستی به‌رهه‌مهێنانی ناوخۆییان ده‌سته‌وه‌ستانکرد ،ئەوەی بونیادیش نرابوو له رابردوودا به‌هۆی گه‌نده‌ڵییه‌و ه وێرانکرا بۆیه 30
www.komelge.com
خەڵکێکی زۆر کاره‌کانیان و ده‌رفه‌تی کاریان ل ه ده‌ستدا .هاوشان ل ه پرۆسه‌یه‌کی فراوانتردا بۆ کڕینی دەنگ و وەال‌و لە کابینەی دووەمی حکومەتی ھەرێم و کابینەکانی دواتردا ،کردیانن بە مووچەخۆری حیزب و حکومەت و بەشێکی داھاتی گشتییان بۆ ته‌رخانکردن .به‌مجۆر ه زۆرینه‌یه‌کی مووچه‌خۆر ل ه که‌رتی گشتی دامه‌زرێندران ک ه رێژه‌ی مووچه‌که‌یا ن ب ه زه‌حمه‌ت به�شی بژێوی ژیانیانی ده‌کرد و نه‌یانتوانی ببن ه خاوه‌ن پاشه‌که‌وتێک به‌رگه‌ی چه‌ند مانگێکی بێ مووچه‌یی بگرن .به‌اڵم به‌رپرسانی حیزبی ناو حکومه‌ت ل ه رێگای به‌ده‌ستهێنانی و هال‌ویانه‌و ه ته‌مه‌نی حوکمڕانییان درێژکرده‌و ه و له‌و دۆخ ه سه‌خته‌ی باڵوبوونه‌وه‌ی ڤایرۆ�سی کۆرۆنا-ش ملیاره‌کانیان هه‌ر نه‌خست ه خزمه‌ت مووچه‌خۆرانی بێ مووچه و هه‌ستانه‌وه‌ی ئابووری کوردستان ل ه کاتێکدا نرخی نه‌وت دابه‌زیو ه و حکومه‌تی به‌غداد مووچه نانێرێت. سیاسه‌تی ئابووری هه‌رێمی کوردستان بووه‌ته
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
به‌رده‌وامی گه‌نده‌ڵی دارایی و کارگێڕی ،جیاوازییه چینایه‌تییه‌کانی قوڵتر کردۆته‌وه ،که‌مینه‌یه‌کی حیزبی بوونه‌ته خاوه‌ن پاره‌یه‌کی زۆر و شێوه ژیانێکی تایبه‌ت و ده‌سه‌اڵتێکی شێو ه ره‌ها هۆی گۆڕینی مانا کالسیکه‌که‌ی بێکاری و هه‌ژاری، بۆنموون ه ل ه سااڵنی پێشوودا ئه‌گه‌ر که‌سێک هیچ کارێکی ب ه ئه‌نجام نه‌گه‌یاندای ه و داهاتی مانگانه یان رۆژانه‌ی نه‌بوای ه پێیان ده‌وت بێکار ،که‌سێک هیچ سه‌رچاوه‌یه‌کی بژێوی نه‌بوای ه بۆ دابینکردنی پێداویستییه‌کانی ژیانی پێیان ده‌وت هه‌ژار ،به‌اڵم ئه‌مڕۆ فه‌رمانبه‌ران ل ه یه‌ک کاتدا بێکار و هه‌ژارن، هه‌ژاره‌کانیش چوونه‌ت ه ژێر هێڵی هه‌ژارییه‌وه. به‌مشێوه‌ی ه ب ه ملیاردێربوونی که‌مینه‌یه‌کی ده‌سه‌اڵتدار وده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی هێزی ئابووری و سیا�سی و سه‌ربازی ،له‌سایه‌ی بااڵده‌ستی تێکه‌ڵی حیزب ل ه حکومه‌ت و الوازی لێپرسینه‌و ه و چاودێری ل ه الیه‌ن په‌رله‌مان و داواکاری گشتی و دیوانی چاودێری دارایی و دادگاکان و ده‌سته‌ی ده‌ستپاکی و شاردنه‌وه‌ی زانیارییه‌کان ل ه رۆژنامه‌نووسان، نازاندرێت ئەو ملیارانە چەندن ،دەیانن یان گەیشتونەتە سەروو سەد .داخستنی پەرلەمان بۆ
ماوەی ٢ساڵ له‌الیه‌ن حزبێکی سیا�سی ،دیارترین بەڵگەی راستی ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی ده‌سه‌اڵته‌کانه تا هیچ چاکسازی و گۆڕانکارییه‌ک نه‌یه‌ته‌بوون. یه‌ک واڵت و دوو جۆر ژیان به‌رده‌وامی گه‌نده‌ڵی دارایی و کارگێڕی ،جیاوازییه چینایه‌تییه‌کانی قوڵتر کردۆته‌وه ،که‌مینه‌یه‌کی حیزبی بوونه‌ت ه خاوه‌ن پاره‌یه‌کی زۆر و شێوه ژیانێکی تایبه‌ت و ده‌سه‌اڵتێکی شێو ه ره‌ها ک ه ته‌واو جیاواز ه ل ه ژیانی زۆرینه‌ی هاوواڵتییان. سەرکردەی ئەو حیزبانەی ئه‌مڕۆ وه‌ک پاشاکانی سه‌ده‌ی ناوه‌ڕاست ده‌ژین ،لە راپەڕینی ١٩٩١ کاتێک لە شاخ و دەرەوەی واڵت گەڕانەوە، جیاوازییەکی ئەوتۆیان لەگەڵ خەڵک لێ به‌دینه‌ده‌کرا ،بۆیە جەماوەر بە رێزه‌و ه لە ئامێزیان گرتن ،ئێستا هه‌ر بۆ شه‌ڕ و رۆژی ده‌نگدان بیر له پێگه‌ی هاوواڵتییان ده‌که‌نه‌وه. بەاڵم دواتر خۆ پیرۆزکردن و دەوڵەمەندکردن بووە ئامانجیان ،شەڕی ناوخۆیان لەو پێناوەدا تازەکردەوە ،پێشمەرگە و قاعیدەی حیزبی دڵسۆز و رۆڵەی ھەژاریان دابەکوشت ،سەدام و داگیرکەرانی تریان ھێنایە سەر یەکتری. لە ئەنجامدا کۆنترۆڵی داھاتەکانیان کرد ،یارمەتی واڵتانیان بۆ خۆیان وەرگرت ،نەوت و گازی کوردستانیان بە ناوی ئابووری سەربەخۆ بە ناشەفافی دەرھێنا و فرۆشت ،گرێبه‌ستی ٥٠ ساڵی نەوت و گازی نھێنییان لەگەڵ تورکیا کرد ،حکومەتیان قەرزدارکرد ،میللەتەکەیان خسته‌ژێرباری هه‌ژاری و باجی هه‌ڵ ه و گه‌نده‌ڵییه‌کانیان. ل ه ساڵی 2014ه‌وه ،متمانەیان ب ه سیسته‌می بانکی که‌رتی تایبه‌ت و گشتی الوازکرد ،ئه‌وه‌ش بەھۆی www.komelge.com
31
NO:40 -May 2020
ئه‌وه‌ی حکومه‌ت ئه‌و پارانه‌ی خوارد و ده‌ستی به‌سه‌رداگرت ک ه خەڵک و کۆمپانیاکان لە بانک ھەیانبوو ،ئه‌مه‌ش رێگرە لەوەی جارێکی تر هاوواڵتییان یان کۆمپانیاکان پارە لە بانک دابنێن، ل ه کاتێکدا سه‌رچاوه‌کانی هه‌واڵ باس ل ه قه‌باره‌ی گه‌وره‌ی پاره‌ی به‌رپرسانی حیزبی ده‌که‌ن له بانکه‌کانی ده‌ره‌وه‌ی واڵت. حکومەتی ھەرێم ل ه ماوه‌ی 29ساڵی رابردوو ده‌رفه‌تی لەباری ھەبوو بۆ بنیاتنانی دامودەزگای دەستوری و جیاکردنەوەی ده‌سه‌اڵته‌کان لە یەکتری ،دروستکردنی ھێزی نیشتیمانی پێشمەرگە و ناوخۆ ،پەروەردەکردنی چەند نەوەی نوێ بە سیستمی پەروەردە و خوێندنی بااڵی ھاوچەرخ و بەستنەوەیان بە ئابووری بازاڕەوە ،پشتیوانی لە رێکخراوی کۆمەڵگەی مەدەنی و میدیای سەربەخۆ ،ئابووری بەھێز بە ھەمەجۆرکردنی کەرتە گشتی و تایبەتەکانەوە بەجۆرێک ئاسای�شی خۆراک و ئاو و پێویستییەکانی خەڵک لە ناوخۆ دابین بکات و یەدەکێکی نەقدی ئەوتۆ�شی ھەبێت بۆ کارەساتی کتوپڕی وەک کۆڤید .١٩ بەاڵم ئێستا نەک ئەوانە نەکراوە ،بەڵکوو به‌فه‌رمی حکومەت دەیان ملیار دۆالر قەرزارە ،نەوتەکەی پارە ناکات و ناکۆکییه‌کانی�شی له‌گه‌ڵ عێراق به‌هه‌ڵواسراوی ماوه‌ته‌و ه و عێراقیش ناچێتە ژێر باری دابینکردنی مووچەی کوردستان. ئه‌نجامی ئەم خراپ ئیدارەدانەی دەسەاڵتی سیا�سی ،سەرکردەی حیزبی ب ه پیرۆزکراو خستۆته‌ڕوو ،حیزب کراوەتە ئامراز بۆ پارێزگاری دەسەاڵتی سەرکردەکان ،زۆرینەی ئەندامان کراونەت ه کۆیلەی حیزب و په‌رژینی پارێزگاری ل ه سەرکردەکان ،دوای خۆشیان ئەو دەسەاڵتە دەگوازرێتەوە بۆ کوڕ و نەوەکانییان. 32
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
لە درێژەی قەیرانی داراییدا، بەرپرسیارێتی سەرەکی دەکەوێتە ئه‌ستۆی حکومه‌ت وھەردوو حیزبی دەسەاڵت ،بۆ رەواندنەوەی گومان و رقی خەڵکی برسی ل ه ئێستادا چی بکرێت؟ لە درێژەی قەیرانی داراییدا ،بەرپرسیارێتی سەرەکی دەکەوێتە ئه‌ستۆی حکومه‌ت وھەردوو حیزبی دەسەاڵت ،بۆ رەواندنەوەی گومان و رقی خەڵکی بر�سی ،سەرەتا پێویستە توانا داراییەکانییان بە ئەسێت و کاشەوە ئاشکرا بکەن ،مانگانە بەشێکی بدەنەوە بە حکومەت ھەتا رێژەیەک لە مووچەی مووچەخۆرانی پێبدات. المەرکەزیەتیش لەناو ھەرێم قووڵبکرێتەوە ھەتا ملمالنێی ناوخۆ پەرە نەستێنێت. پەسەندکراوەکەش چاکسازییە یاسای جێبەجێبکەن بۆ کەمکردنەوەی جیاوازییەکان و نادادپه‌روه‌ری. پێویست ه ل ه نێوان عێراق و هه‌رێمدا لەم قۆناغە، ھەوڵی رێکەوتنێکی ھاوسەنگ بدرێت کە ھەردووال ھاوکاربن بۆ تێپەڕاندنی قەیرانەکه، چونک ه بە قۆستنەوەی ئەم قه‌یرانه‌ی ھەرێم، عێراق دەیەوێت ئەو مافانەی کوردستان ک ه بە قوربانیدانی خەڵک بە درێژایی سەدەی بیست و لە
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
دوای ئاساییبوونەوەی بارودۆخ ،سەرژمێری
دەکرێت .بە ئومێدی ئەوەی لە ماوەی ساڵێکدا چارەسەری ڤایرۆسەکە بدۆزرێتەوە و بەدوایدا ژیانی ئابووری و دارایی و کۆمەاڵیەتی وردە وردە ببوژێتەوە.
دانیشتووان بکرێت ،تۆماری کارکردن بۆ گۆڕانکاری دوای ئاساییبوونەوەی بارودۆخ ،سەرژمێری دەنگدەران پاک بکرێتەوە، دانیشتووان بکرێت ،تۆماری دەنگدەران پاک بکرێتەوە ،پیاچونەوە بە یاسا و کۆمیسیۆنی پیاچونەوە بە یاسا و ھەڵبژاردندا بکرێت بەجۆرێک تاکەکەس و لیستی کۆمیسیۆنی ھەڵبژاردندا سەربەخۆ ھەلی بەشداربونییان بۆ برەخ�سێ لە ئەنجومەنی پارێزگا و پەرلەماندا ،رێگە لە تەزویر بکرێت بەجۆرێک تاکەکەس بگیرێت ،ئۆپۆزیسیۆنی تاکەکە�سی و سەندیکا و رێکخراوی مەدەنی راستەقینە کارا تر بکرێن ،تەنھا و لیستی سەربەخۆ ھەلی حیزبی مەدەنی بێ میلیشیا و چەکدار بۆی ھەبێت بەشداربونییان بۆ برەخسێ بەشداری لە ھەڵبژاردندا بکات .ئینجا ھەڵبژاردنی پێشوەخت بکرێت ،لەو بروایەدام دوای ئەم راپەڕینی ١٩٩١و لە دوای ٢٠٠٣ەوە ،لە دەستور قەیرانە و دوای ئەزموونی شکستخواردووی حیزبی بوون بە ئەمری واقیع لێیوەرگرێتەوە. و حوکمڕانی ٢٩ساڵی رابوردوو ،ئەمجارە خەڵکی خەڵکی کوردستانیش بە دەوڵەمەندی گەورە و کوردستان بەرچاوروونتر دەبن بۆ دیاریکردنی مامناوەندییەوە ،کەریمی عەلەکە ئاسا ،کۆمەکی چارەنو�سی خۆیان. یەکتری بکەن ،دراو�سێ نەھێڵێت ھاوسێکەی بێ شیو بێت ،خزم فریای خزمەکانی بکەوێت ،ھەر کەسێک تۆڕێک لە ھاوڕێکانی دروستبکات بۆ ھاوکاریکردن. به‌شێک ل ه خەڵکیش دەستبەجێ رووبکەنەوە کشتوکاڵ و ئاژەڵداری ،حکومەتیش بە یاسا قەدەغەکردنی ھاوردە و ب ه تاریفەی گومرگی نوێ ،پارێزگاری لە بەرھەمی ناوخۆ بکات و په‌ره‌ی پێبدات. بەمشێوەیە شیرازەی کۆمەڵگە ناپچڕێت ،ئاشتی کۆمەاڵیەتی ده‌پارێزرێت ،پەالماردان کۆنترۆڵ www.komelge.com
33
NO:40 -May 2020
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
ه سیاسی و جڤاكییه‌كان پرس ه ئاین و مه‌زهه‌به عیبرانیه‌كاندا ل
سه‌ردارستار
به�شی دووه‌م و كۆتایی دوای ئه‌وه‌ی شائول و �سێ كوڕه‌كه‌ی ل ه شه‌ڕێكیتری فه‌له‌ستینیه‌كان ده‌كوژرێن ،داود ده‌بێت ه پادشای یه‌هودیه‌كان بۆ ماوه‌ی �سی ساڵ، ده‌سه‌اڵتێكی فره‌وانی بۆ یه‌هودیه‌كان دامه‌زراند، ئاینی�شی ل ه رێگای پێغه‌مبه‌ر ناتانیه‌و ه الیه‌نی خوداوه‌ندی�شی خست ه پاڵ پادشایه‌كه‌ی و كردی به‌ده‌سه‌اڵتی خێزانی .ئه‌رك و داواكاری ه ئاینه‌كانی كه ل ه ته‌ورات هاتبوون داود هه‌مووی بۆ یه‌هودیه‌كان جێبه‌جێكردن و ناوه‌ندیه‌تی ب ه ئیسرائیل به‌خ�شی. 34
www.komelge.com
داود دوای پیربوونی ده‌یویست كوڕ ه گه‌وره‌كه‌ی ئه‌دۆنیا ببێت ه جێگره‌وه ،به‌اڵم وه‌ك چۆن ژنی ئیسحاق نه‌یویست عیسۆ ببێت ه جێگره‌وه‌ی ئیسحاق و ئه‌وی نارد بۆ راو و یه‌عقوبی كرده پێغه‌مبه‌ر ،هه‌مان چیڕۆك دووبار ه ده‌بێته‌وه. چیڕۆكێكی به‌مشێوه‌یه‌ش سوله‌یمانی ل ه شوێنی ئه‌دۆنیا كرد ه جێنشین و پادشای دوای داود. سوله‌یمان له‌گه‌ڵ كچی فرعون هاوسه‌رگیری ده‌كات و سنوری ده‌سه‌اڵته‌كه‌ی ل ه نیله‌و ه تا فورات فره‌وان ده‌كات .سوله‌یمان له‌به‌ر ئه‌و هه‌موو باج و سه‌رانه‌ی به‌سه‌ر خه‌ڵكی دا سه‌پاندبوو ،هه‌مانكات خه‌ڵكێكی زۆری�شی ب ه سوغره كارپێكردبوو، له‌الیه‌كیتریش له‌به‌ر ئه‌و هه‌موو ژنه‌ی هێنابووی ت حه‌فتسه‌د ژن و �سێ سه‌د كه‌نیزه‌ك ك ه ده‌گووترێ بووه ،بۆ ئه‌مه‌ش رۆژ به‌رۆژ زیاتر ل ه ئاینی ئیسرائیلی دوور ده‌كه‌وته‌وه‌و خودای عه‌شتورتی سه‌یدونیان و خودای ملكومی ئامۆنیته‌كانی ده‌په‌رست و به‌رامبه‌ر ئۆرشه‌لیم هه‌ندێك په‌رستگه‌ی بۆ
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
دروست كردن .ئه‌مه‌ش رق و توڕه‌ی له‌ناو یه‌هودیه‌كان دروست كردبوو. دوای مردنی سوله‌یمان ،رێحبعام چوو بۆ شه‌كیم بۆ ئه‌وه‌ی ب ه پادشای هه‌ڵبژێرن ،به‌اڵم گه‌نده‌ڵی و زۆرداری و دووركه‌وتنه‌وه‌ی سوله‌یمان ل ه ئاینی ئیسرائیل ،ئه‌وان ه بوون ه هۆكار كه خه‌ڵك به‌ڕووی رێحبعام راپه‌ڕن و به‌ردبارانی بكه‌ن و ئه‌ویش رابكات و بگه‌ڕێته‌و ه ئۆرشه‌لیم و ده‌سه‌اڵتی ئیسرائیلیش ببێت ه دوو پارچه ،كه‌رتی باكوور «ئیسرائیل» و كه‌رتی باشووریش «یودا». به‌مشێوه‌ی ه كۆتای ب ه هه‌ژموونی ده‌سه‌اڵتی ئیسرائیل ده‌هێندرێت. - 3داگیركاری و كۆمه‌ڵكوژیه‌كانی له‌سه‌ر یه‌هودیه‌كان: یه‌هودیه‌كان كه خاوه‌ن ده‌سه‌اڵتێكی به‌هێزی نه‌ته‌وه‌یی و پشتیوان ب ه هێزی خوداوه‌ندی بوون و زۆرترین كاریگه‌ریان به‌سه‌ر كۆمه‌ڵ ه و گرووپه‌كانی ده‌وروبه‌ری خۆیان هه‌بووه ،به‌قه‌د ئه‌وه‌ش روبه‌ڕوی كۆمه‌ڵكوژی و داگیركه‌ری و په‌رته‌وازه‌یی بوونه‌ته‌وه ،دوو كه‌رتبوونی ده‌وڵه‌تی یه‌هود ئاسانتری كرد بۆ داگیركه‌ری نه‌یارانی. یه‌كه‌مین هێرشیش ل ه ساڵی 722ی پ.ز له‌الیه‌ن ئاشووریه‌كانه‌و ه كرای ه سه‌ر ده‌وڵه‌تی به�شی باكوور ،هه‌روه‌ها ساڵی 586ی پ.ز له‌الیه‌ن بوخه‌ت نه‌سری پادشای ئاشوور به�شی باشووریش داگیركرا و په‌رستگه‌ی ئۆرشه‌لیم وێرانكرا. یه‌هودیه‌كان ب ه دیلیه‌تی بردران ه بابل و بۆ ماوه‌ی په‌نجا ساڵ ل ه نێوان شاری بابل و په‌رستگه‌ی نیپور نیشته‌جێكران. پادشای ئاشووریه‌كان ئه‌وانیان ل ه رێوره‌سمه
ئاینیه‌كان ئازادكرد ،ئه‌وانیش خوێندن و فێركردنی ته‌وراتیان سه‌ره‌تا له‌مااڵن ،دواتر شوێنێكی تایبه‌تیان دروست كرد و ناویان نا سیناگۆگ واتا كه‌نیسه. كورۆ�شی پادشای پارس ،دوای ئه‌وه‌ی بابلی گرت ،یه‌هودیه‌كانی ئازاد كرد له‌كوێ ده‌یانه‌ویست له‌وێ نیشته‌جێبوون ،به‌شێكی كه‌میان مانه‌وه، به‌شێكیشیان گه‌ڕانه‌و ه سه‌ر خاكه‌كانیان، به‌شێكیش چوون بۆ ئێران ،به‌شێكیش هاتن بۆ كوردستان. ئه‌وانه‌ی گه‌ڕانه‌و ه فه‌له‌ستین ،رێگایان پێدرا ده‌سه‌اڵتی خۆجێی خۆیان هه‌ڵبژێرن و په‌رستگه‌كانیان نۆژه‌ن بكه‌نه‌وه و رێوره‌سمه ئاینیه‌كانیان به‌شێوه‌یه‌كی ئاسایی به‌ڕێوه‌به‌رن. زیر و بابل له‌نه‌وه‌كانی داود بۆ ده‌سه‌اڵت دیاری كرا ،فینان�سی دارای�شی له‌الیه‌ن كه‌سایه‌تیه‌كی یه‌هودی به‌ناوی خه‌شاریارشا گرتی ه ئه‌ستۆ. له‌الیه‌ن ده‌سه‌اڵتی پارسیشه‌و ه عه‌زرا و نه‌حیما بۆ دووبار ه كۆكردنه‌وه و رێكخستنه‌وه‌ی ته‌ورات ئه‌ركداركران .چونك ه زمانی پارسه‌كان ئارامی بوو ،بۆی ه ئه‌ده‌بیات و ته‌ورات له‌و سه‌رده‌م ه به رێنو�سی ئارامی نووسراونه‌ته‌وه .یه‌هودیه‌كان ده‌سه‌اڵتی رۆحانی ئاینی خۆیان دامه‌زراند و سه‌رۆك و رێبه‌ره‌كانیشیان له‌ناو رۆڵه‌كانی زادوك ك ه ده‌كا سه‌رپه‌رشتیارانی راهیبانی په‌رستگه هه‌ڵده‌بژێدران ،ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌یان 400ساڵ به‌رده‌وام بوو تا هاتنی ئه‌سكه‌نده‌ر و ماوه‌یه‌كیش دواتر. دوای سه‌ركه‌وتنی ئه‌سكه‌نده‌ری مه‌كدۆنی له شه‌ڕه‌كانی میسر و فه‌له‌ستین و داگیركردنیان، ئه‌ویش هه‌موو ئازادیه‌كی بۆ یه‌هودیه‌كان فه‌راهه‌م كرد و له‌هیچی نه‌گێڕانه‌وه .تا �سێ نه‌و ه ل ه ده‌سه‌اڵتی www.komelge.com
35
NO:40 -May 2020
ئه‌سكه‌نده‌ر به‌ڕێوه‌چوو ،به‌ڵگ ه نووسراوه‌كان ئه‌و سه‌رده‌مه‌ش ئه‌وه‌مان بۆ ساغ ده‌كه‌نه‌و ه نمونه‌ی نووسینی» په‌نده‌كانی سوله‌یمان ،ئه‌ییوب ،رووت، ئستر ،یونس و مه‌زامیر» ده‌سكه‌وته‌كانی ئه‌و قۆناخه‌ن. دوای مردنی ئه‌سكه‌نده‌ر و پارچه‌بوونی ئیمپراتۆریه‌تیه‌كه‌ی به‌ماوه‌یه‌ك بۆ �سێ پارچه، به‌شێكی ل ه مه‌كه‌دۆنیا ،به‌شێكیش ل ه میزۆپۆتامیا و ئێران و رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست درا ب ه سلوكیه‌كان، هه‌روه‌ها به�شی سێیه‌می�شی ك ه میسر و فه‌له‌ستینی ده‌گرته‌و ه له‌الیه‌ن فه‌رمانده‌یه‌كی یۆنانی به‌ناوی ئنتیاكۆس ئپی فانوس به‌ڕێوه‌ده‌برا ،كه‌سێكی بێگانه‌ی له‌بنه‌ماڵه‌ی زه‌دوكی كرد ب ه راهیبی ئۆرشه‌لیم به‌ناوی منالئۆس .راهیبی نوێ له دژی هه‌موو رێوره‌سم ه ئاینی و دابونه‌ریتیه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی ئیسرائیلی بوو ،به‌گشتی خه‌ڵك روبه‌ڕوی راهیبی نوێ منالئۆس ده‌ركه‌وتن و دوای ماوه‌یه‌ك ل ه ئۆرشه‌لیم ده‌ریانكرد. ئنتیاكۆس له‌به‌ر ئه‌وه‌ی خه‌ریكی جه‌نگ بوو له‌به‌رانبه‌ر میسریه‌كان ،بۆی ه نه‌یتوانی یارمه‌تی و پشتگیری ته‌واوی راهیبی نوێ بكات ،بۆی ه كاتێك گه‌ڕایه‌و ه ل ه شه‌ڕی میسر ئه‌وه‌ی منالئۆس پێی نه‌كرابوو ل ه دژایه‌تی یه‌هودیه‌كان ئه‌وا خۆی كردی. به‌تایبه‌تیش په‌رستگایه‌كی بۆ زیۆس ل ه ئۆرشه‌لیم دروست كرد و راهیبی گه‌وره‌ی یه‌هودی ماتاتیا�سی بانگهێشت كرد تاكو ل ه مه‌راسیمی قوربانی به‌خشین بۆ زیۆس به‌شداری بكات و گۆشتی به‌رازی�شی ده‌رخوارد بدات ،ئه‌و كرده‌وه‌یه‌یی فه‌رماندار ئنتیاكۆس ئۆقره‌ی ل ه راهیبی به‌سااڵچووبڕی و فه‌رمانداری كوشت ،ئه‌مه‌ش بوو ب ه سه‌ره‌تا ده‌ستپێكردنی راپه‌ڕینێكی نوێ به‌پێشه‌نگایه‌تی یه‌هودا ماكابو�سی كوڕی ماتاتیاس ،ئه‌وه‌ش بووه 36
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
له‌ماوه‌ی ده‌سه‌اڵتی ئیسرائیل ،سێ گرووپ وه‌ك ته‌ریقه‌ت ده‌ركه‌وتن ،ئه‌وانیش سه‌دیقیان»سه‌دوقیان» له ده‌وڵه‌مه‌ند و خواپێداوه یه‌هودیه‌كان بوون» و رابییه‌كان و فه‌ریسیه‌كان» ه هه‌ژار و كه‌مده‌رامه‌ته ل یه‌هودیه‌كان بوون. سه‌ره‌تای تێكشكانی ده‌سه‌اڵتی یۆنانیه‌كان ،ل ه ساڵی 165پ.ز یه‌هودیه‌كان ده‌ستیان به‌سه‌ر ئۆرشه‌لیم دا گرت .فه‌له‌ستین و سامر ه و تا ئه‌رده‌نیان له یۆنانیه‌كان پاك كرده‌وه ،ده‌سه‌اڵتی ئه‌مجاره‌ی ئیسرائیل به‌ناوی مكابیان بوو ،ك ه تا ساڵی 66ی زاینی به‌رده‌وامبوو. له‌ماوه‌ی ده‌سه‌اڵتی ئیسرائیل� ،سێ گرووپ وه‌ك ته‌ریقه‌ت ده‌ركه‌وتن ،ئه‌وانیش سه‌دیقیان»سه‌دوقیان» ل ه ده‌وڵه‌مه‌ند و خواپێداوه یه‌هودیه‌كان بوون» و رابییه‌كان و فه‌ریسیه‌كان» ل ه هه‌ژار و كه‌مده‌رامه‌ت ه یه‌هودیه‌كان بوون. به‌باوه‌ڕی خۆیان هه‌ریه‌ك له‌و گرووپان ه كاریان ده‌كرد بۆ زیاتر پته‌وكردنی ستون ه ئاینی و
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
دوای سلوكیه‌كان له‌ئێران ده‌سه‌اڵت كه‌وته ده‌ست ئه‌شكانیه‌كان ،دوای ئه‌وانیش كه‌وته ده‌ست ه سه‌رده‌می ساسانیه‌كان ،ل ساسانیه‌كان ئاینی فه‌رمی زه‌رده‌شتی بوو باوه‌ڕیه‌كانی یه‌هودی ،به‌اڵم ناكۆكی توند كه‌وت ه نێوان سه‌دیقیان و فه‌ریسیه‌كان ،راهیبی په‌رستگه پشتگیری سه‌دیقیانی ده‌كرد ،فه‌ریسیه‌كانیش خه‌ڵكیان له‌دژی حكومه‌تی مكابیان هانده‌دا كه به‌پشیوانی ئه‌وان هاتبوون ه سه‌ر ده‌سه‌اڵت. ئه‌مه‌ش بوو ه هۆكار ك ه شه‌ڕی ناوخۆ هه‌ڵگیرسێت و ده‌سه‌اڵتی یه‌هوودیه‌كان نه‌توانێ خۆی له‌سه‌ر پێ بگرێت و داوا ل ه ئیمپراتۆریه‌تی رۆما بكه‌ن بۆ ده‌ستوه‌ردان ل ه بارودۆخه‌كه ،فه‌رمانده‌ی رۆم به‌ناوی په‌مپه‌ئی هات فه‌له‌ستینی داگیركرد و دابه�شی سه‌ر چوار پارچه‌ی كرد ،سامر ه و یودا خران ه سه‌ر خاكی رۆم ،بۆ هه‌ر�سێ پارچه‌كه‌یتر هه‌ریه‌ك و ده‌سه‌اڵتێكیان له‌الیه‌ن رۆمه‌كانه‌و ه بۆ دیاریكرا. ل ه ساڵی 40ی پ.ز ئێرانیه‌كان هێرشێكی توندیان كرد ه سه‌ر رۆمه‌كان ل ه سوریا و فه‌له‌ستین ،رۆمه‌كان ده‌سه‌اڵتی فه‌له‌ستینیان راده‌ستی راهیبێكی به‌كرگیراوی خۆیان
به‌ناوی»هێرۆد»كرد .یه‌هودیه‌كان ده‌سه‌اڵتی هێرۆد و ئه‌وانه‌ی له‌دوای ئه‌ویش هاتن په‌سندیان نه‌بوو ،به‌رده‌وام له‌دژیان ل ه راپه‌ڕین دابوون، ئیدی فه‌له‌ستین ببوو ه ناوه‌ندی شه‌ڕو نائارامی، تا له‌ساڵی 66ی زاینی به‌جارێك ناڕه‌زایه‌تیه‌كان گه‌یشتن ه لوتك ه و ده‌سه‌اڵتی پاشكۆی رۆم و سه‌ربازه‌كانیان ل ه شاره‌كان پاككردنه‌وه و ئۆرشه‌لیمیان گرته‌و ه ده‌ست ،ده‌سه‌اڵتی رۆم كه له‌ناوخۆ�شی له‌ئالۆزیدابوو بۆ ئه‌مه‌ش فه‌رمانداره بااڵ‌كانیان بۆ رۆما ده‌گه‌ڕانده‌وه .فه‌رمانده‌ی رۆم تیتۆس ك ه ده‌یویست به‌هێز حكومی خۆی بكات بۆ ئه‌مه‌ش هێرشێكی ترسناكی كرد ه سه‌ر ئۆرشه‌لیم و به‌هه‌زاران كه�سی كوشت و ژن و منداڵه‌كانی�شی به‌دیلی بۆ رۆما برده‌وه ،ئه‌مه‌ش سوریا و فه‌له‌ستینی په‌یوه‌ست كرده‌و ه ب ه ئیمپراتۆریه‌تی رۆما و یه‌هودیه‌كانی�شی ب ه جیهاندا باڵوكرده‌وه. دوای سلوكیه‌كان له‌ئێران ده‌سه‌اڵت كه‌وته ده‌ست ئه‌شكانیه‌كان ،دوای ئه‌وانیش كه‌وته ده‌ست ساسانیه‌كان ،ل ه سه‌رده‌می ساسانیه‌كان ئاینی فه‌رمی زه‌رده‌شتی بوو ،ناكۆكی كه‌وت ه نێوان زه‌رده‌شتی و یه‌هودیه‌كان ،له‌سه‌ر شێوازی رێوڕه‌سمی ئاینی یه‌هودی ،ئه‌ویش ب ه پیسكردنی ئاو و ئاگر و خاك له‌الیه‌ن یه‌هودیه‌كان ك ه له‌الیه‌ن زه‌رده‌شتیه‌كان به‌پیرۆز ده‌زاندرێن .ئه‌مه‌ش بووه هۆكار ك ه شه‌ڕێكی توند له‌نێوانیان دروست ببێ و به‌هه‌زاران یه‌هودی بكوژرێن ،بۆی ه له‌كاتی هاتنی ئیسالم و عه‌ره‌ب بۆ ئێران ،یه‌هودیه‌كان به‌كۆمه‌ڵ باوه‌شین بۆ كردنه‌وه. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی هه‌ندێك سه‌رهه‌ڵدان و ناڕه‌زایه‌تیش ل ه ماوه‌ی داهاتوو نیشاندرابێت، به‌اڵم نه‌یتوانی یه‌هودیه‌كان ل ه په‌رته‌وازه‌ی رزگار بكات ،گه‌وره‌ترین گورزیش له‌الیه‌ن رۆمه‌كانه‌وه www.komelge.com
37
NO:40 -May 2020
جارێكیتر به‌ریان كه‌وته‌وه ،دوای راپه‌ڕینی ساڵی 132ز ،ل ه ساڵی 429ز رۆمه‌كان به‌ته‌واوی هه‌موو جۆر ه هێز و رێكخستنی یه‌هودیه‌كانیان تێكبرد، ته‌نها ئه‌وه‌ی مابووه‌و ه ئه‌و ئه‌نجومه‌ن و خوێندنگا رۆحانیان ه بوون كه‌تێدا په‌روه‌رده ده‌بیندرا، ئه‌ویش تا 640ز به‌رده‌وامی هه‌بوو. ل ه شه‌ڕی نێوان ئێران و رۆمی رۆژهه‌اڵت له« »617 -614یه‌هودیه‌كان پشتیوانی ئێرانیه‌كانیان كرد ،دوای تێكشكانی رۆمه‌كان دیسان دووباره گه‌ڕانه‌وه‌و ئۆرشه‌لیمیان خسته‌و ه ده‌ست خۆیان تا 711ز هه‌تا ئیسپانیایان له‌ژێر ده‌ستدابوو ،دوای ده‌ركه‌وتنی ئیسالم و باڵوبوونه‌و ه ل ه كه‌ناراوه‌كانی ده‌ریای سپی بۆ ماوه‌ی سه‌د ساڵ فه‌ڵه‌ستین كه‌وته ژێر ده‌ستی عه‌ره‌به‌كان. ل ه سه‌ده‌كانی د ه و یازده‌و دوازد ه یه‌هودیه‌كانی ل ه واڵتانی ئه‌ورپا باڵوببوونه‌و ه توانیبویان خۆیان كۆبكه‌نه‌وه و ل ه كه‌نیسه‌كان خۆیان په‌روه‌رده بكه‌ن و له‌الیه‌نی زانست و مه‌عریفه‌شدا ئاستێك نیشانبده‌ن .ل ه سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی سێزده دووه‌مین كۆمه‌ڵكوژی سه‌ر یه‌هودیه‌كان له‌الیه‌ن كریستیانه‌كانی ئیسپانیاو ه ده‌ستی پێكرد ،چونكه یه‌هودیه‌كانیان به‌كوشتنی عیسا تاوانبار ده‌كرد، ئه‌و شه‌ڕ ه فه‌ره‌نسا و به‌ریتانیا�شی گرته‌وه تاكو سااڵن ی ،1348 -1290ئه‌م كۆمه‌ڵكوژی ه ل ه 1391 گه‌یشت ه ئاستێكی ترسێنه‌ر زیاتر ل ه �سی هه‌زار یه‌هودی له‌ناوبردران و نازناوی به‌رازیشیان له یه‌هودیه‌كان نا ،له ساڵ ی 1492به‌یه‌هودیه‌كانیان گوت یان ده‌بێ ئسپانیا جێبهڵن یان ده‌بێ ببن به خرستیان ئه‌مه‌ش وایكرد زۆربه‌ی یه‌هودیه‌كان له‌تر�سی گیانی خۆیان ببن به‌خرستیان .ل ه سااڵنی 1716 -1628چه‌ند جموجۆلێك و ناڕه‌زایبوون و یاخیبوونێك له‌الیه‌ن یه‌هودیه‌كان ده‌ركه‌وتن، 38
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
چه‌مكی رزگاریكه‌ر یان «مه‌سیح» كه دراوه‌ته یاڵ عیسا ،له‌بنه‌مادا ئه‌و ه یه‌هودیه‌كان دوای چه‌مك ئه‌وه‌ی راگواستران بۆ بابل، له ئاینی زه‌رده‌شتیه‌و ه فێره چه‌مكی رزگاریكه‌ر بوون. به‌اڵم نه‌یانتوانی گۆڕانكاریه‌كی سه‌ره‌كی ل ه ژیانی یه‌هودیه‌كان بكه‌ن ،هه‌ر له‌و قۆناخه‌دا به‌ده‌یان زانا و نووسه‌ر و لێكۆڵه‌ری یه‌هودیش ده‌ركه‌وتن ك ه خزمه‌تێكی زۆریان ب ه كۆمه‌ڵگه‌ی مرۆڤایه‌تی كرد ،له‌ناویاندا زانا كۆمه‌ڵنا�سی یه‌هودی هۆڵه‌ندی سپینۆزا له« »1677 -1632بوو .جێگای ئاماژه‌یه گه‌وره‌ترین و دڕندانه‌ترین كۆمه‌ڵكوژیش له شه‌ڕی جیهانی دووه‌م ل ه نێوان سااڵنی -1938 1948به‌سه‌ریاندا هات ك ه زیاتر ل ه شه‌ش ملیۆن یه‌هودی تیاچوون. - 4ل ه چاوه‌ڕوانی رزگاریكه‌ردا: چه‌مكی رزگاریكه‌ر یان «مه‌سیح» ك ه دراوه‌ته یاڵ عیسا ،له‌بنه‌مادا ئه‌و چه‌مك ه یه‌هودیه‌كان دوای ئه‌وه‌ی راگواستران بۆ بابل ،ل ه ئاینی زه‌رده‌شتیه‌و ه فێر ه چه‌مكی رزگاریكه‌ر بوون .له ئاینی زه‌رده‌شتی چه‌مكی رزگاریكه‌ر و ده‌ركه‌وتنی ئه‌درێت ه پاڵ سوشیانت ،واتا رزگاریكه‌ری
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
ئاینی عیبرانی دوای ئه‌وه‌ی به‌نه‌ته‌وه‌یی بوو ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی خۆی به‌كۆمه‌ڵێك پێوانه سنوردار كرد ،به‌تایبه‌ت له پرسی هاوسه‌رگیری واتا ژنێك یان پیاوێكی یه‌هودی ناتوانێت له ده‌ره‌وه‌ی خۆیان له‌گه‌ڵ كه‌سیتر هر‌گیری بكات. هاوس مرۆڤایه‌تی ،ئه‌و كاته‌ی ئاهورامه‌زدا سه‌رده‌كه‌وێت به‌سه‌ر ئه‌هره‌مێندا. دوای گه‌ڕانه‌وه‌یان ل ه بابل و دروستبوونی ده‌سه‌اڵتی خۆجێی یه‌هودی ،به‌رده‌وام له چاوه‌ڕوانی رزگاریكه‌رێك بوون ،بۆی ه به‌ده‌ركه‌وتنی هه‌ر كه‌سایه‌تیه‌كی به‌هێز و به‌توانا له‌ناو یه‌هودیه‌كان و ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵیان باشبوو ه به مه‌سیحیان به‌ناو كردووه .سه‌رده‌مێك شائول، پاشان داود وه‌ك مه‌سیح بیندراوه ،هه‌ندێك كاتیش شوانێكی باش ،سه‌رده‌مێكیش كورۆ�شی پادشای پارس وه‌ك مه‌سیح ده‌بیندرا. دوای به‌جێبوونه‌و ه ل ه فه‌له‌ستین و ئه‌و ئاڵۆزی و شه‌ڕ ه ناوخۆیی و داگیركه‌ریه‌ی رۆمه‌كان له‌سه‌ر یه‌هودیه‌كان به‌ڕێو ه ده‌چوو ،ئه‌مجار ه چاوه‌ڕێی
رزگاریكه‌رێكی بان سروشت بوون له‌سه‌ر چیای سه‌هیۆن ده‌ركه‌وێت و هه‌موو دوژمنانی یه‌هودی له‌ناو ببات .مه‌سیح به‌واتای ده‌ست به‌سه‌رداهێنان، واتا پیرۆزكراو له‌الیه‌ن یه‌هوه ،بۆی ه كاتێك یه‌عقوب بوو به‌پێغه‌مبه‌ر پیرۆزكرا ،هه‌مانكات بۆ پادشاكانیش به‌هه‌مان شێو ه به‌ڕۆن مه‌سح كراون. واتا ده‌ركه‌وتنی عیسا وه‌ك مه‌سیح داهێنانێكی خۆی یان خرستیانه‌كان نیه ،به‌ڵكو به‌شێك ه له رێوڕه‌سمی ئاینی یه‌هودی .ل ه ئیسالمیشدا چاوه‌ڕێی مه‌هدین ،هاتنی مه‌هدی كۆتایی هه‌موو ناكۆكی و دووبه‌ره‌كی نێوان موسڵمانانه .واتا هه‌ر ئاینه و چاوه‌ڕێی رزگاریكه‌رێكه. ئه‌نجام • ئاینی عیبرانی دوای ئه‌وه‌ی به‌نه‌ته‌وه‌یی بوو، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی خۆی به‌كۆمه‌ڵێك پێوان ه سنوردار كرد ،به‌تایبه‌ت ل ه پر�سی هاوسه‌رگیری واتا ژنێك یان پیاوێكی یه‌هودی ناتوانێت ل ه ده‌ره‌وه‌ی خۆیان له‌گه‌ڵ كه‌سیتر هاوسه‌گیری بكات .له‌گه‌ڵ ئه‌و هه‌موو په‌رته‌وازه‌یی و كۆمه‌ڵكوژی و دووركه‌وتنه‌وه له‌زێدی خۆیان دروست بووه ،به‌اڵم پابه‌ندبوونێكی زۆر بۆ ئاو و خاكی ئیسرائیله‌و ه هه‌یه ،هه‌روه‌ها به‌رده‌وام ته‌ورات و به‌ڵگ ه نوسراوه‌كانی تری یه‌هودی بۆت ه سه‌رچاوه‌ی له‌یه‌كتر كۆكردنه‌وه‌ی یه‌هودیه‌كان و رێكخستنه‌وه‌یان .له‌الیه‌كیتر له‌و ده‌رفه‌تانه‌ی بۆیان ره‌خساو ه سوودمه‌ندبوونه و خزمه‌تیان ب ه كۆمه‌ڵگه‌ی مرۆڤایه‌تی كردو ه له بواره‌كانی زانست و ئه‌ده‌ب و هونه‌ر .له‌بواری بازرگانیش به‌رده‌وام به‌شێكی گرنگی بازاڕی جیهان له‌ده‌ستی یه‌هودیه‌كان دابووه ،ل ه سه‌رده‌می مۆدێرینیته‌ی سه‌رمایه‌داریدا ئه‌و الیه‌نه‌یان كه‌وته خزمه‌ت هه‌ژموونی سیسته‌می سه‌رمایه‌داری جیهانی. www.komelge.com
39
NO:40 -May 2020
به‌هه‌مانشێوه یه‌هودیه‌كان وه‌كو ئه‌وه‌ی هه‌موو كه‌سێك ده‌یه‌وێت ئه‌وان له‌ناوببات بۆیه ه هه‌ركه‌س و به‌گومان ل الیه‌نێك نزیك ده‌بنه‌وه. ه رۆژی ئه‌مڕۆ له‌ده‌ره‌وه‌ی ل هێز ه هه‌ژمونگه‌راكانی جیهان هیچ نه‌ته‌وه‌و ده‌وڵه‌تێك په‌یوه‌ندی ئاسایی له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی یه‌هودی نابه‌ستێ یه‌هودیه‌كان چ وه‌ك ئاین و چ وه‌ك نه‌ته‌وه، به‌رده‌وام زلهێز ه جیهانیه‌كان و هه‌ژمونگه‌راكان ویستویان ه به‌كاریان بهێنن ،بۆیه‌ش پرۆسه‌ی ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌و ه و دۆگماتیزمی ئاینیان زۆر تێدا قوڵكراوه‌ته‌وه ،وای لێهاتوو ه یه‌هودیه‌كان وه‌ك نامۆ ده‌بیندرێن ل ه رۆژهه‌اڵتی ناوین و له‌الیه‌كیتریش وه‌ك دوژمنی گه‌الن پێناس ه ده‌كرێن، بۆی ه په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ یه‌هودیه‌كان وه‌ك حه‌رام ده‌زاندرێت .به‌هه‌مانشێو ه یه‌هودیه‌كان وه‌كو ئه‌وه‌ی هه‌موو كه‌سێك ده‌یه‌وێت ئه‌وان له‌ناوببات 40
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بۆی ه به‌گومان ل ه هه‌ركه‌س و الیه‌نێك نزیك ده‌بنه‌وه. ل ه رۆژی ئه‌مڕۆ له‌ده‌ره‌وه‌ی هێز ه هه‌ژمونگه‌راكانی جیهان هیچ نه‌ته‌وه و ده‌وڵه‌تێك په‌یوه‌ندی ئاسایی له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی یه‌هودی نابه‌ستێ ،ئه‌وانیش بۆ بهرژهوهندی خۆیان به‌تایبه‌ت ئه‌مریكا و رووسیا ده‌یانه‌وێت ئیسرائیل وه‌ك گورگێكی هار بۆ گیانی گه‌النی ناوچه‌ك ه به‌كاربهێنن ،بێگومان ده‌وڵه‌تی ئێرانیش ب ه میللیگه‌رایی شیعیه‌تی له‌به‌رامبه‌ر نه‌ته‌وه‌په‌رستایه‌تی زایۆنیزمی یه‌هودی ل ه پێشبڕكێی هه‌ژموونی رۆژهه‌اڵتی ناوین دایه. یه‌هودیه‌كان هێزێكی به‌رفره‌وانی زانستی و هونه‌ری و ئابوورین ،ئه‌گه‌ر بێتو له‌سه‌ربنه‌ما و پێوانه‌كانی مۆدێرینیته‌ی دیموكراتی و كۆنفیدڕالیزمی دیموكراتی نزیكی چاره‌سه‌ری كێشه‌كانیان ببنه‌وه و هه‌مانكات له‌گه‌ڵ گه‌ل و باوه‌ڕیه‌كانی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست ئاشت ببنه‌وه ،ئه‌وا ده‌توانن ببن ه فاكته‌رێكی گرنگ بۆ دیموكراتیزه‌كردنی رۆژهه‌اڵتی ناوین و پێكه‌وه ژیانی گه‌ل و باوه‌ڕیه‌كان .پێچه‌وان ه به‌شێكی سه‌ره‌كین ل ه كێش ه و ئاڵۆزیه‌كان.
تێبینی: • بۆ نووسینی ئه‌م بابه‌ت ه سوودم ل ه په‌رتوكی دووه‌می مانیفستۆی شارستانی دیموكراتی رێبه‌ر ئاپۆ و هه‌روه‌ها په‌رتوكی ئیدی مرۆڤ خودای خۆی خولقاند ك ه له‌الیه‌ن مالی سوهره‌وه‌ردیه‌وه به‌چاپگه‌یه‌ندراوه و مه‌سعود بابای وه‌رگێڕاوه‌ته سه‌ر زمانی كوردی بینیوه.
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
وتـــار
کیمیابارانکردنى هەڵەبجە 1988/3/16
ئومێد ناسیح شەریف
بە�شی دووەم و كۆتایی تەوەرەی یەکەم :بارودۆخی سیا�سى پێش کیمابارانەکە لە ساڵی 1979دا ،سەدام فەرمانی بە هێزەکانی دا بچنە ناو خاکی ئێرانەوە .ئامانجی شەڕەکەش هەر وەکو سەدام لە سەرەتای جەنگەکەدا ئاماژە و جاڕی بۆ دەدا گەڕانەوەی (کەنداوی عەرەب) بوو کە عێراق تەسلیمی ئێرانی کرد بوو ،لە بەرامبەردا ئێرانیش دەستبەرداری هاوکاری و پشتگیری ڕاپەڕین و شۆڕ�شی کورد ببوو دژی عێراق .بەپێی
ڕێکەتنامەی جەزائیری ساڵی 1975نێوان عێراق و ئێران ،کاتێک سەدام بڕیاریدا و ئامادەسازی دەکرد بۆ جەنگ دژی ئێران هەوڵی قۆستنەوەی ئەو ئاژاوە و شڵەژان و بۆشاییە سیاسیەی دەدا ،کە لە ئەنجامی ڕووخاندنی ڕژێمی پەهڵەوی لە ئێران دا دروست ببوو بەهۆی سەرکەوتنی شۆڕ�شی گەالنى ئێران بەڕابەرایەتی (خومەینی) لە ساڵی ،1979هەروەها مەتر�سی باڵوبوونەوەی فکرەى شۆڕشەکە کە لە سەر مەزهەبى شیعى بوو لە نێو شیعەی عێراق کە زیاتر لە نیوەی دانیشتوانی عێراقن ،سەبارەت بەڕۆڵی کورد و پارتە کوردییەکان لەماوەی جەنگی ئێران و عێراق دا ،هەروەک لە ڕابردووشدا ڕویدابوو حیزبە کوردییەکان پێیان ئاسان تر بوو دەستی هێزی دەرەکی بگرن و بیهێننە سەر خاکی کوردستان و هاوپەیمانی لەگەڵ هێزی دەرەوەدا دروست بکەن لەوەی هێزی خۆیان کۆبکەنەوە و یەکێتیەکی تۆکمە لەبەرامبەر حکومەتدا دروستبکەن .لەماوەی هەشت ساڵ شەڕی ئێران و عێراق ( 1980ـ )1988حیزبە کوردییەکان www.komelge.com
41
NO:40 -May 2020
لە کانونی دووەمی 1985 دا ،بەڕوونی دیاربوو کە مەبەستی سەدام حسێن الوازکردنی یەکێتی و کوشتنی کات، و زیاتر خۆئامادەکردن و بەهێزکردن بوو بۆ شەڕی ئێران. بەسەر هەردوو بەرەی شەڕەکەدا دابەش ببوون و بەرەکانیان دەگۆڕی .بەنموونە (یەکێتی نیشتیمانی کوردستان) بەالیەنی کەمەوە �سێ جار هاوپەیمانی خۆی گۆڕی :سەرەتا لەگەڵ سوریا ،دواتر لەگەڵ حکومەتی عێراقی ،لە کۆتایشدا لەگەڵ ئێران ڕێکەوت. لەساڵی ( )1983یەکێتی نیشتیمانی کوردستان هاوپەیمانی حکومەتی عێراق بوو لەبەرئەوەی سەرکردایەتییەکەی هەستی دەکرد لەالیەن هێزەکانی ئێرانەوە مەتر�سی لەسەرە ،نەیارەکە�شی پارتی دیموکراتی کوردستان کە هاوپەیمانی ئێران بوو دەستکەوتی باشتری هەبوو ،سەدام حسێن دەستی بە دانوستان کرد لەگەڵ جەالل تاڵەبانی سەرۆکی یەکێتی نیشتیمانی کوردستان. دانوستانەکەش سەبارەت بە حوکمی ئۆتۆنۆمی و دارایی و کۆنتڕۆڵکردنی کێڵگە نەوتییەکانی کەرکوک بوو .پێدەچوو بەدەستهێنانی ئەمانە 42
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئەستەم بێت ،بەاڵم ناکۆکی و بۆشایی نێوان یەکێتی و پارتی فراوان و ئاڵۆز بوو ئەمەش دەرفەت بوو بۆ حکومەتى بەعس کە یارى بە کات بکات .ماوەی ئەو ( )18مانگەی دانوستانی تێدا ئەنجامدرا یەکێتی یارمەتی حکومەتی عێراقی دەدا کە ڕێگە نەدات ئێران و پارتی هاوپەیمانی لە ناوچە کوردییەکان دەستکەوتی زیاتر بەدەست بێنن. لە کانونی دووەمی 1985دا ،بەڕوونی دیاربوو کە مەبەستی سەدام حسێن الوازکردنی یەکێتی و کوشتنی کات ،و زیاتر خۆئامادەکردن و بەهێزکردن بوو بۆ شەڕی ئێران .لە ڕاستیدا حکومەتى بەعس نەیدەویست بچێتە ژێر باری داواکارییەکانی یەکێیەتییەوە ،لەبەرئەوە دانوستانەکان شکستی هێنا .دواتر یەکێتی چووە ڕیزی ئۆپۆزیسیۆنى عێراق و دەستی بەشەڕی پارتیزانی کرد لە دژى حکومەتى عێراق پەیوەندی لەگەڵ ئێران دا دروست کرد .لە تشرینی دووەمی 1986دا یەکێتی گەیشتە ئەنجامی ڕێکەوتنێک لەسەر بابەتى هاریکاری ئابوری و سیا�سی و سەربازی لەگەڵ حوکمەتی ئێراندا .بەپێی رێکەتنامەکە یەکێتی دەبوو لە دژی حوکمەتی عێراق شەڕ بکات تاوەکو سەدام لەسەر کار الدەبرێت و لەگەڵ بەغدادیش ڕێکەوتنی تاکالیەنانە ئیمزا نەکات .ئێرانیش ڕازی بوو چەک و پاڵپشتی دارای و کۆمەکی پزیشکی بۆ یەکێتی دابین بکات. لە بەهاری 1987دا ئێران داوای لە پارتی دیموکراتی کوردستان بە سەرکردایەتی مسعود بارزانی و یەکێتی نیشتیمانی کوردستان بەسەرکردایەتی جەالل تاڵەبانی کرد دژ بە دوژمن یەکبگرن و ناکۆکییە دێرینەکانیان وەالبنێن .لەالیەکى دیکەوە هەردوو حیزب کۆمەڵێ هاوپەیمانی تریان ئەنجامدا .پارتی دیموکراتی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
نەخشە و پالن و بەرنامەی ئازادکردنی هەڵەبجە داڕێژرا .ئێوارەی رۆژی 14مارتی 1988هەموو هێزەکانی عێراق هەاڵتن یان خۆیان دابەدەستەوە کوردستان هاوپەیمانی لەگەڵ دوو گروپی توندڕەوی دژ بەیەک پێکهێنا :حزبی شیوعی عێراق (حشع) و حیزبی توندڕەوی ئەلدەعوە .چەندین حیزبی نهێنی دیکەش لەکارو چاالکیدا بوون ،وەک سۆشیالیست و کۆمۆنیست ،یەک لەو گروپانەش کەوا بەتایبەتی لە هەڵەبجەدا بەهێزبوو (حیزبی بزووتنەوەی ئیسالمی لە عێراق)ی سەر بە ئێران بوو. لە ئەنجامی ئەم هەموو رێکەتنامە و هاوپیمانێتییە نەخشە و بەرنامە و پالن دانرا بۆ کۆنتڕۆڵکردنی هەڵەبجە .گەورەترین بایەخی ستراتیجی هەڵەبجە ئەوە بوو نزیک سنووری ئێران بوو ،بە دوورى حەوت میل دەکەوێتە خۆرهەالتى دەریاچەی دەربەندیخان ،کە دەریاچەى دەربەندیخان بەشێکی گرنگی ئاوی بەغدادی پایتەختى دابین دەکرد ،مەبەستی هێزە کوردییەکانیش لە کۆنتڕۆڵکردنى هەڵەبجەدا ئەوەبوو کە لە ئەنجامی قۆناغى یەکى ئەنفالدا
فشارێکی گەورە کەوتبووە سەر گەلی کورد و هێزی پێشمەرگە و حیزبە کوردییەکان ،بەتایبەتی بارەگاکانی سەرکردایەتی یەکێتی نیشتیمانی کوردستان ،بۆ سوککردنی ئەو فشارە و ڕاکێشانی بەشێک لە سوپای عێراق بۆ بەرەیەکی دیکە و دۆزینەوەی ئەڵتەرناتیڤێکی دیکە لە جوگرافیای قۆناغی یەکی ئەنفالدا. لەبەرئەوە نەخشە و پالن و بەرنامەی ئازادکردنی هەڵەبجە داڕێژرا .ئێوارەی رۆژی 14مارتی 1988هەموو هێزەکانی عێراق هەاڵتن یان خۆیان دابەدەستەوە ،هێزەکانی یەکێتی، پارتی ،شۆسیالیست ،بزوتنەوەی ئیسالمی، هێزی سەرەکی ڕزگارکردنی هەڵەبجە بوون، هێزی ئێران لە سەرەتاوە ڕمزی و مەعنەوی بوو تا دوای کیمیابارانکردنەکە ،بەاڵم هەندێ لە ناوەندەکانی دەسەاڵت لە ئێراندا کە لەناو خۆیاندا لە ملمالنێدا بوون لەسەر درێژەپێدانی شەڕ و ڕاگرتنی ،پێویستیان بە پڕوپاگاندا هەبوو ،ئێران کۆنتڕۆڵکردنى هەڵەبجەی بۆ ڕای گشتی خۆیان و بەرزکردنەوەی ورەی لەشکرەکەیان بەکارهێنا، پڕوپاگاندەی سەرکەوتنی ئێران هەموو بەهانە و بیانوویەکی دا بە حکومەتی بەعس بێ سڵمینەوە کیمیابارانی هەڵەبجە بکات. تەوەری دووەم :کیمیاب ــارانی هەڵەبجـ ـ ـ ــە داگیرکردنی هەڵەبجە لەالیەن ئێران و بە هاوکاری چوار پارتى کوردى (ی.ن.ک، شۆسیالیست ،پ.د.ک ،بزوتنەوەى ئیسالمى) و پرووپاگەندەی نابەجێی ئیران بووە هۆی ئەوەى کە هەموو بیانویەک بە سەدام حسین بدرێت کەلەڕۆژی چوارشەمە 16ئاداری 1998بە ( )50فرۆکەی جەنگی کە هەریەکەیان بۆمبایی www.komelge.com
43
NO:40 -May 2020
(500کگم)میان هەڵگرتبوو هەڵەبجە بەکیمیایی بۆمبباران بکەن .واتە ( )100تەن گازی ژەهراویان بەسەر شاری هەڵەبجە دا باران ،بۆردومانکردنی هەڵەبجە گەورەترین کارەساتی جەنگی بوو پاش لێدانی (هێرۆشیما و ناکازاکی یابان) لەالیەن ئەمریکاوە لەجەنگی دووەمی جیهانیدا .لە هەڵەبجە بەهەزاران مرۆڤ بوونە قوربانی و بەدەیان هەزاریش برینداربوون. ئەو گازە ژەهراویانەی بەکارهێنران بریتیبوون لە (گازی خەردەل ،سارین ،تابوون ،سیانید هایدرۆجین ،سام) .گازی خەردەل جگە لە سووتاندنی پێست و جەستە مرۆڤ کوێر دەکات و جەرگ زیانێکی گەورەی بەردەکەوێت ،بەاڵم (سارین و تابون) شەلەل دروست دەکەن و جەستە تەشەنوج دەکات و مرۆڤ پێش مردن دەڕشێتەوە. سەرکردایەتی هێر�شی کیمیابارانکردنی هەڵەبجە (علی حسن املجید)ی ئامۆزای سەدام حسێن بووە ،کەدوای کیمیابارانکردنەکە بە (علی الکیمیایی) ناسرا ،کە سەرکردەیەکی بااڵی حیزبی بەعس بوو ،دەسەاڵتێکی ڕەهای پێدرابوو لەالیەن (سەدام حسێن)ەوە لە باشوورى کوردستان. هێر�شی فڕۆکە جەنگییەکان و بۆردوومانکردنی ئامانجە مەدەنییەکان تا ڕۆژی 1988\3\19 بەردەوام بوو. ئەو کاردانەوەیەش زۆر دڕندانە بوو ،بۆ خەڵکی باشوورى کوردستان و هەڵەبجەش چاوەڕوان نەکراو بوو ،کیمیابارانکردنی هەڵەبجە بە یەکێک لەتاوانە گەورەکانی دژی مرۆڤایەتی دادەنرێت لەنیوەی دووەمی سەدەی بیستەم .دانیشتوانى هەڵەبجە بەشێوەیەکی تراژیدی بەکاریگەری ژەهر و گازە کیمیاوییەکان لەنێو ماڵەکانی خۆیان یان لەسەر شەقام و ڕێگاکان یان لەڕێگاکانی دەرباز 44
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
حکومەتی عێراقی بەبەکارهێنانی چەکی کیمیاوی دژی خەڵکی شارەکە جیاوازی نەدەکرد لەنێوان چەکدار و پیر و منداڵ و کوڕ و کچ و ژن و پیاو بوون بەرەو سنووری ئێران گیانیان لەدەست دەدا و شەهید بوون. حکومەتی عێراقی بەبەکارهێنانی چەکی کیمیاوی دژی خەڵکی شارەکە جیاوازی نەدەکرد لەنێوان چەکدار و پیر و منداڵ و کوڕ و کچ و ژن و پیاو، هەموو ئەو کوژراوانەی لەئەنجامی بەکارهێنانی ئەم چەکەدا بریتیبوون لەخەلکی مەدەنی شارەکە کیمیابارانکردنی هەڵەبجە بووە هۆی شەهیدبوونى نزیکەی ()5هەزار خەڵکی مەدەنی و برینداربوونی زیاتر لە ( )10هەزار کە�سی تر. بەهەزاران الشەی پیاو ئافرەت و مناڵ و پیر لەناو ماڵ و حەشارگە و شەقامەکان و دەوورووبەری شارەکە دا کەوتبوون. شاری هەڵەبجە تاکە شار نەبووکە فڕۆکەی جەنگی عێراقی بەچەکی کیمیاوی بۆردوومانی بکات ،بەڵکو پێش هەڵەبجەش چەندین گوندی تری ناحییەی (ئاغجەلەر) لەپارێزگای کەرکوک و گۆپتەپە و ناحیەی قەرەداغ لە سلێمانی و دۆڵی بالیسان لە هەولێر و چەندین گوندی تری پارێزگایی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
چوار ڕۆژ پاش کارەساتەکە واتە لە 20ئاداری 1988 کۆنگرەی بااڵی واڵتانی ئیسالمی لە کوێت بەسترا، کە هێشتا تەرمی هەزاران شەهیدی هەڵەبجە لەسەر شەقامەکان کەوتبوون دهۆک کیمیاباران کران. بەاڵم لێدانی شارێکی پڕ لە دانیشتوان بەچەکی کیمیاوی بەفەرمانی ڕاستەوخۆی سەرانی حکومەتی بەعس کارەساتێکی گەورە و ترسناک بوو .تاوانبارنەکردنی ڕژێمی عێراق لەالیەن کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ڕای گشتی جیهان بەشێوەیەکی جددى وای لەبەعس کرد دووبارە ئەم چەکە لەناوچەی هۆرەکانی باشوورى عێراق لەسەرەتای نەوەدەکانەوە بەکاربهێنت. تەوەرەی سێیەم :هەڵوێستی واڵتان سەرەڕای هەوڵی دوژمنکارانە و خیانەتکارانەی ئێران ،بەاڵم پاش ئەم بۆردومانە ئێران بەهانای قوربانییەکانەوە هات و زۆربەی بریندارەکان لە نەخۆشخانەکانی ئێران تیمار و چارەسەرکران، هەواڵی کیمیابارانی بە دونیا ڕاگەیاند و ڕێگەیدا پەیامنێر و ڕۆژنامەنووسان بگەنە شاری هەڵەبجە، گەیاندنی وێنەی ئەم کارەساتە و باڵوبوونەوەى ئەو
وێنە و ڤیدیۆیانەی ڕۆژنامەنووس و پەیامنێران دەیانگرت هەموو جیهانی هەژاند ،بەاڵم هەندێ لە دەوڵەت و ڕژێم و ناوەند و دەزگا جیهانییەکان کیمیابارانکردنی هەڵەبجەیان بە درۆ لە قەڵەم دەدا. چوار ڕۆژ پاش کارەساتەکە واتە لە 20ئاداری 1988کۆنگرەی بااڵی واڵتانی ئیسالمی لە کوێت بەسترا ،کە هێشتا تەرمی هەزاران شەهیدی هەڵەبجە لەسەر شەقامەکان کەوتبوون و نەنیژرا بوون ،لەم کۆنگرەیەدا با�سی جەنگی ئێران و عێراق و گەلی فەلەستین و بۆسنە و هەرسک و ئەفغانستان و چەوسانەوەی تورک لەبولگاریا کرا. بەناوی کۆنگرەوە چەند بروسکەیەک ئاڕاستەی ئەو واڵتانەکرا ،بەاڵم سەبارەت بەکارەساتی هەڵەبجە بیدەنگ بوون ،هەروەکو گەلی کورد مرۆڤ و ئیسالم نەبێت ،تەنانەت باس لەڕوخاندنی هەزاران مزگەوت و سوتاندن و فەوتاندنی هەزاران قورئانیش نەکرا. لیژنەی داکۆکی کردن لە کەمەنەتەوەییەکان لە ڕێکخراوی دەوڵەتە یەکگرتوەکان لە جنێڤ لەبارودۆخی مافی مرۆڤی کۆڵییەوە لەواڵتانی جیهاندا، لەبەرامبەر بەکارهێنانی چەکی کیمیای دژی خەڵکی بێتاوان و مەدەنی هەڵەبجە بڕیار درا ناوی عێراق بخریتە ناو ئەو واڵتانەوە کە مافی مرۆڤ پێشێل دەکەن .بەاڵم نوێنەری واڵتانی (مەغریب ،چین، جەزائیر ،یەکێتی سۆڤیەت ،سۆماڵ ،یوگسالفیا، ڕۆمانیا ،کوبا ،ژاپۆن) دەنگیان نەدا کە عێراق بخرێتە ناو لیستی ئەو واڵتانەی کەمافی مرۆڤی پێشێل دەکەن. دەوڵەتی تورکیا بەکارهێنانی چەکی کیمیای لەالیەن حکومەتی سەدام حسێن دژی خەڵکی مەدەنی هەڵەبجە بەشێوەیەکی فەرمی سەرکۆنە www.komelge.com
45
NO:40 -May 2020
تەنیا هەڵوێستى سوریا و لوبنان فەرمى بوو ،وەزیری دەرەوەی سوریا و رۆژنامەی فەرمی حیزبی بەعسی سوریا بەرەسمی ناڕەزاییان بەرامبەر بەکارهێنانی چەکی کیمیاوی لەدژی دانیشتوانی هەڵەبجە نیشاندا و ئیدانە نەکرد .سکرتێری گشتی دەوڵەتە یەکگرتوەکان و سەرۆک کۆماری پاکستان و کۆریای باکور ،پەرلەمانی بەنگالدیش ،ئەڵمانیای فیدراڵ و وەزارەتی دەرەوەی کەنەدا و کۆبونەوەی وەزیرەکانی دەرەوەی واڵتانی ئەندام لە پەیمانی وارشۆ و سەڵتەنەتی عومان و باڵویزی سوید لە دەوڵەتە یەکگرتوەکان و سەرۆک کۆماری جەزائیر و (هارا)ی سەرۆکی پەڕلەمانی یابان ئەم کارەساتەیان سەرکۆنە کرد. والتانی زلهێز و واڵتانی ئەوروپی کیمیابارانکردنی هەڵەبجەیان سەرکۆنە کرد ،لەوانە حکومەت و وەزارەتی دەرەوەی ئیتالیا ،فرانسۆ میترانی سەرۆکی فەرەنسا ،حکومەت و پەڕلەمانی بەریتانیا. ئەمریکا وسۆڤیەت سەرەڕای پشتیوانیان لەعێراق نەیانتوانی تاوانەکە پەردەپۆش بکەن ،لەو کاتەدا 46
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئەمریکا بەناچاری لەڕێگەی دیپلۆماتەکانیەوە عێراقی ئاگادارکردەوە لە تێڕوانینی ئەمریکا لەسەر تاوانەکە. تەنیا هەڵوێستى سوریا و لوبنان فەرمى بوو، وەزیری دەرەوەی سوریا و رۆژنامەی فەرمی حیزبی بەع�سی سوریا بەرەسمی ناڕەزاییان بەرامبەر بەکارهێنانی چەکی کیمیاوی لەدژی دانیشتوانی هەڵەبجە نیشاندا ،هەروەها (وەلید جونبالت) وەزیری دەرەوەی لوبنانیش سەرکۆنەی بەکارهێنانی چەکی کیمیاوی لەدژی دانیشتوانی هەڵەبجە کرد. زۆربەی واڵتانی زلهێز و ئەوروپی ئێستا و ئەوساش چەکی کیمیاوی و کەرەستەی سەربازی و جەنگیان بەعێراق دەفرۆشت و هاوکاریان دەکرد و عێراقیان وەکو بازاڕی ساغکردنەوەی کااڵ و کەلوپەلی سەربازی و جەنگی تەماشا دەکرد و ئەو چەکانەش لەسەر کورد تاقیدەکرانەوە. لەدوای ساڵی ( )2003و ڕوخانی ڕژێمی بەعس لەالیەن ئەمریکاو هاوپەیمانەکانیەوە چەند واڵتیک تاوانی ئەنفال و کیمیابارانکردنى هەڵەبجەیان وەکو جینۆساید ناساند لەوانە(بەریتانیا ،سوید، هۆڵندا ،ئەڵمانیا ،فەڕەنسا) لە عێراقیشدا دادگای بااڵی تاوانەکانی عێراق لەساڵی 2007دا ئەنفال ،ئەنفالی کوردەفەیلییەکان ،2009ئەنفالی بارزانییەکان ،2009کیمیابارانکردنی هەڵەبجە لەساڵی 2010بەجینۆساید ناساند. پەڕلەمان و حکومەتی عیراق لە 2008دا ئەنفالی بەجینۆساید ناساند ،پەڕلەمان و حکومەتی عێراق لە 2010دا ئەنفالی کوردەفەیلییەکانی بەجینۆساید ناساند ،پەڕلەمان و حکومەتی عێراق لە 2011 دا کیمیابارانکردنی هەڵەبجەیان بەجینۆساید ناساند ،پەڕلەمان و حکومەت و سەرۆکایەتی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
ئێران لەکاتى گفتوگۆ و ڕێکەوتنامەى لەگەڵ پارتە کوردیی و شیعییە عێراقییەکاندا ،بەڵێنى دابوو هاوکارییان بکات بۆ دامەزراندنى حکومەتێکى هەڵبژێردراوى خەڵک و دیموکراسى ،بەاڵم لە ڕاستیدا ئامانجى ئێران دامەزراندنى حکومەتێکى تائیفى و مەزهەبى شیعى گرێدراوى ئێرانى بوو هەرێمی کوردستان لە 2008دا ئەنفال و کیمیابارانکردنی هەڵەبجە و هەموو کارەساتەکانی دیکەی سەر گەلى کوردیان بە جینۆساید ناساند. ئ ـ ــەنج ـ ــام 1ـ عێراق مێژوویەکى دێرینى هەیە لە پێکەوە ژیان و بنیاتنانى شارستانیەت لەالیەن نەتەوەکانى سۆمەرى و ئەکەدى و لۆلۆیی و گۆتى مادەکان کە دەگەڕێتەوە بۆ چاخە مێژوییەکان ،لە مێژوى کۆن و ناوەڕاست و سەردەمى ئیسالمیش پێکەوە
ژیان و بنیاتنانى شارستانیەت لەالیەن نەتەوەکانى کورد و عەرەب و تورک ،بەاڵم دواى نەمانى ئیمپراتۆریەتى عوسمانى و داگیرکردنى ناوچەکە لەالیەن بەریتانیا و دامەزراندنى عێراق لەالیەن بەریتانیاوە ،ئیدى لەو زەمەنەوە تا ئێستا بەهۆى ناشەفافى و نادیموکرا�سى و نەبوونى مافى میللەتان و گرێدراوى دەرەکى و دیکتاتۆرى حکومەتە یەک لە دواییەکەکانى عێراق ئارامى و پێکەوەژیانیان شێواندووە ،ملمالنێى نەتەوەیی و ئاینى و مەزهەبى و نەژادى لە نێوان پێکهاتەکانى عێراقدا دروست بووە ،لە کۆتایدا عێراق جۆرێکى لێهاتووە جوگرافیایەک نیە بۆ ژیان. 2ـ هەڵەبجە خاوەن مێژوو شارستانیەکى کۆنە لە ڕووى ئابورى و پیشەسازى و ئاینى و کۆمەاڵیەتى و سیاسیەوە ،تەنانەت لە سەردەمى ئیمپڕاتۆریەتى عوسمانى دا قەزا بووە ،بەاڵم بە پیالن گێڕى ئێران و چوار پارتى کوردىی و بە کیمیابارانکردنى لەالیەن ڕژێمى بەع�سى دیکتاتۆرەوە ژێرخان و سەرخانى ئابورى و ژینگەیی وێران بوو. 3ـ پەیوەندى جواڵنەوە کوردییەکان و پارتە کوردییەکان لەگەڵ ئێراندا هەمیشە شکست و کارەساتى گەورەى بەسەر کۆى گەلى کوردا هێناوە، ئێران جواڵنەوە و پارتە کوردییەکانى بۆ ئامانج و مەبەستى سیا�سى خۆى بەکارهێناوە ،ئەو کاتەى مەرامەکەى هاتە دى ئیدى کوردى بە کارەساتبارى جێهێشتووە ،لە ساڵى 1961-1974پەیوەندیەکى توند و تۆڵ لە نێوان مەال مستەفا و ئێراندا هەبوو ،بەاڵم لە ساڵى 1975دا عێراق و ئێران لە جەزائیر ڕێکەوتنامەى جەزائیریان مۆرکرد، ئێران لە بەرامبەر ڕێکەوتنى لەگەڵ عێراق پشتى لە مەال مستەفا کردوو ،جواڵنەوەکەى و کۆى کوردیش تو�شى شکستى گەورە بوو ،لەالیەکى www.komelge.com
47
NO:40 -May 2020
بە درێژایی جەنگى هەشت ساڵەى نێوان عێراق و ئێران پارت و ڕێکخراوە کوردییەکان بە پێی بەرژەوەندییان و بە گوێرەى بەهێزی و الوازى هەر دوو الیەنى شەڕکەر بەرەکانیان دەگۆڕی دیکەوە هاوپەیمانى چوار پارتى کوردى و ئێران بۆ داگیرکردنى هەڵەبجە ،کیمیابارانى هەڵەبجەى لەالیەن سەدامى دیکتاتۆرەوە لێکەوتەوە. 4ـ ئێران لەکاتى گفتوگۆ و ڕێکەوتنامەى لەگەڵ پارتە کوردیی و شیعییە عێراقییەکاندا، بەڵێنى دابوو هاوکارییان بکات بۆ دامەزراندنى حکومەتێکى هەڵبژێردراوى خەڵک و دیموکرا�سى، بەاڵم لە ڕاستیدا ئامانجى ئێران دامەزراندنى حکومەتێکى تائیفى و مەزهەبى شیعى گرێدراوى ئێرانى بوو ،هاوپەیمانە عێراقییەکانیش بۆ هەمان مەبەست و ئامانج و بەرژەوەندى بەکارىان هێنا، دواتریش جینۆسایدى هەڵەبجەى لێکەوتەوە. 5ـ ئێران ڕۆڵى سەرەکى هەبوو لە خوڵقاندنى کارەساتەکانى باکورى عێراق ،لە جینۆساید و کیمیابارانکردنى هەڵەبجە و ناوچەکانى تر ،چونکە لەگەڵ نزیکبوونەوەى پارتەکانى جواڵنەوەى ڕزگاریخوازى کورد لە ئێران ،هەڵوێستى 48
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
حکومەتى عێراق بەرامبەرى توندتر دەبوو ،ڕژێمى بەعس لەبەرامبەر ئەنجامدانى هەر چاالکییەکى هێزى پێشمەرگەدا کاردانەوەى هەبوو ،بەاڵم کاردانەوەى بەرامبەر ئۆپڕاسیۆنى هاوبە�شى کورد و ئێران توندتر دەبوو ،ئەوە لەالیەن سەرانى ڕژێمى عێراقەوە بە خیانەت لە قەڵەم دەدرا ،لەبەرئەوە دواى ئەنجامدانى ئەو چاالکیە هاوبەشانە ،بە پاساوى بوونى ئێران و سوود وەرگرتن لە چاوپۆ�شى و بێدەنگى نێودەوڵەتى ڕژێمى عێراق دەستى بە تۆڵە سەندنەوە لە کورد کرد ،بە ڕاگواستنى گوندەکان و جینۆساید و کیمیابارانکردنى هەڵەبجە و ناوچەکانى ترى باکورى عێراق. 6ـ بە درێژایی جەنگى هەشت ساڵەى نێوان عێراق و ئێران پارت و ڕێکخراوە کوردییەکان بە پێ بەرژەوەندییان و بە گوێرەى بەهێزی و الوازى هەر دوو الیەنى شەڕکەر بەرەکانیان دەگۆڕی .لە سەرەتای سەرکەوتنى شۆڕ�شی ئیسالمى ئێران پارتى دیموکراتى کوردساتن و یەکێتى نیشتیمانى کوردستان پشتگیریتیان کرد و بوونە هاوپەیمانى ئێران ،دواتر بەهۆى پشتگیرى نێودەوڵەتییەوە ڕژێمى بەعس زۆر بەهێز ببوو پارتى دیموکراتى کوردستان و یەکێتى نیشتیمانى کوردستان لە حکومەتى عێراق نزیک بوونەوە ،لەساڵى 1982بۆ کاتێکى کەم پارتى دیموکراتى کوردستان لەگەڵ حکومەتى عێراقدا ڕێکەوت کە لە چوار چێوەى عێراقدا پێکەوە کار بکەن ،بەاڵم هەر خودى ئێران بووە هۆى شکستهێنانى ئەو ڕێکەوتنامەیە، لە ساڵى 1983بەدواوە بۆ ماوەى 18مانگ یەکێتى نیشتیمانى کوردستان لەگەڵ حکومەتى عێراق لە گفتوگۆ و ڕێکەوتندا بوون کە پێکەوە باکورى عێراق بەڕێوەبەرن ،بەاڵم حکومەتى عێراقى لەم ماوەیەدا کاتى دەکوشت و خۆى ڕێکخستەوە
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
ڕژێمى بەعس لە بەرامبەر داگیرکردن و بە ئێرانى کردنى هەڵەبجە چەکى کیمیایی لە دژى خەڵکە مەدەنییە بێ بەرگرییەکە بەکارهێنا و بەهێز بوو ،بەهۆى فشارى ئێرانیش لەسەر یەکێتى نیشتیمانى کوردستان ئیدى ڕێکەوتنامەى عێراق و یەکێتى شکستى هێنا ،پاشان لە کۆتایی جەنگەکەدا پارتى دیموکراتى کوردستان و یەکێتى نیشتیمانى کوردستان و حیزبى سۆسیالیستى کوردستان و بزوتنەوەى ئیسالمى باوەڕیان وابوو ڕژێمى بەعس تەواو الواز بووە و دەڕووخێت، لەبەر ئەوە لەدژى عێراق لەگەڵ ئێراندا ڕێکەوتن و پێکەوە هەڵەبجەیان داگیر کرد ،ئەوە ڕاستیەکى حاشا هەڵنەگرە کە حکومەتى بەعس ڕژێمێکى دیکتاتۆر و خوێن ڕێژ بوو ،بەاڵم هاوپەیمانى پارتە کوردییەکان و ئێران هۆکارێکى سەرەکى بوو بۆ کیمیابارانکردنى هەڵەبجە .بەمانایەکى دیکە داگیرکارى ئێران و خیانەتى پارتە کوردییەکان، دیکتاتۆری سەدام نەبووایە قەبارەى ئەو کارەساتە هێندە گەورە نەدەبوو. 7ـ لە دواى کیمیابارانى هەڵەبجە ئێران وێنە و ڤیدیۆی کارەساتەکەى لە میدیا ناوخۆییەکان و نێودەوڵەتیەکان باڵوکردەوە ،یارمەتى قوربانیان و برینداران و خەڵکە ئاوارە بووەکەى هەڵەبجەیدا
بە گواستنەوەى برینداران و دروستکردنى ئۆردوگا ،بەاڵم لە ڕاستیدا ئێران مەبەستى هاوکاریکردنى نەتەوەى کورد و خەڵکى هەڵەبجە نەبوو ،وەکو کارتى فشار لە ئاستى نێودەوڵەتى بۆ ڕسواکردنى عێراق بەکاریبهێنێت و دەسکەوتى سیا�سى چنگ کەوێت و عێراق بە هەڵگیرسێنەرى جەنگ تۆمەتبار بکات ،تا قەرەبووى سیا�سى و ئابورى بکرێتەوە. 8ـ ڕژێمى بەعس لە بەرامبەر داگیرکردن و بە ئێرانى کردنى هەڵەبجە چەکى کیمیایی لە دژى خەڵکە مەدەنییە بێ بەرگرییەکە بەکارهێنا، کە بووە هۆى شەهید بوونى ( )500هەزار و برینداربوونى ( )10هەزار کەس و ئاوارەبونى هەزارانى دیکە لە ژن و منداڵ و پیرو پەککەوتە و گەورە و بچوک ،لە کاتێکدا ڕژێمى بەعس دەیتوانى بە ڕیگەى دیکەى سەربازى لە دەرەوەى شارەکە تۆڵەى ئەو داگیرکاریە لە ئێران و هاوپەیمانەکانى بکاتەوە ،بەاڵم بەو کاردانەوەیەی سەملاندى کە هیچ نرخێک بۆ نەتەوەى کورد و پێکەوە ژیان دانانێت، هەوڵى پاکتاوى ڕەگەزى کورد دەدات لە عێراق، لەالیەکى دیکەوە هەموو یاسا نێودەوڵەتیەکانى قەدەغەکردنى جینۆسایدى ئابورى و یاسایی و فیزیکى و کەلتورى و سیا�سى پێشێل کرد لەکاتێکدا عێراقى پێش بەعس و کاتى بەعسیش تەواوى ئەو ڕێکەوتنامە نێودەوڵەتیانەیان واژۆکرد بوو ،الیەنى نێودەوڵەتیش بەهۆى بوونى بەرژەوەندى زەبەالحى ئابورى و سیا�سى و بازرگانى لەگەڵ ڕژێمى بەعس لە بەرامبەر جینۆسایدى هەڵەبجە بێدەنگ بوون.
www.komelge.com
49
NO:40 -May 2020
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
دو ھەلویستێن جودا د ڤێ ڕەوشێ دا، مرۆڤێ کورد و یێ ڕۆژئاڤا
نیوارئەمین عوبەید
دەستھەالتێن رۆژئاڤا یێن شارستانی و ب ئەخالق ھەنە ،نموونەک؛ ژێ کەنەدا ،کو سۆز دایە ھاوالتیێن خۆ قەرەبوویا وان رۆژان بکەن یێن ل مالێ روونشتی و پارەکێ مەزن تەرخانکرییە بۆ خزمەتێن ساخلەمی و کەرتێن دی ،دیسان ل ھندەک مارکێتان ژی داشکاندن دانایە سەر کەلوپەالن، ژبۆ سڤککرنا بارێ دەروونی یێ خەلکی و کێمکرنا ترس و ئالۆزییێ .لێ ئەڤ تاکێ ھەنێ د ژیانا خۆ ھەموویێ دا نەکەفتییە د تەنگاڤییەکا ھۆسان دا، لەورا دێ بینی وەکی ھۆڤان بەربوونە بازاران و تێرا عەمرێ خۆ کەلوپەل کڕین و ھەلگرتن ،بێی رێز و حورمەتا دانعەمر و نەخۆشان بگرن!
مرۆڤێ ڕۆژئاڤا یێ ھەڤچەرخ ل سەر بنیاتێ تاکبوون و تاکەکەسیێ ھاتیە ئاڤاکرن ،لەورا د کارەساتەکا ھۆسا دا دێ بینی بتنێ ئاگەھـ ژ نەفسا خۆ ھەیە و مە نموونە دیتن کا چاوا ئەخالق ھاتنە ھەژاندن و چاوا دانعەمران روومەتا خۆ نەما ،ئاھا پێنج ژ سەدێ مرۆڤێن دەستھەالتێ نە ،مرۆڤێن ئەڤەیە حەقیقەتا ڤەشارتی یا مرۆڤێ رۆژئاڤا ،کو بەلکی گەلەک رۆشنبیرێن مە ژی نەڤێن دانپێدانێ رێبەر و ھێژانە ،برێڤەبرنا نۆت و پێنج ژ سەدێ ژ ب ڤێ بکەن ،چونکە ھەردەم تاکێ رۆژئاڤا کرییە خەلکێ سڤیل و سادە دکەن ،پترییا وی خەلکی د بازنەکا دیارکری دا دژین ئەوا بۆ ھاتییە دیارکرن، نموونەیا بلند! مرۆڤەکێ تاکی یە و پەیوەندییێن وی دگەل لێ دگەل ڤێ چەندێ ،ھندەک نموونەیێن دەوروبەران الوازن و ل دووڤ بەرژەوەندییا 50
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
مرۆڤێ کورد چاڤێ خۆ ل یێ بەرامبەر دگێریت ،مەردانی و دلوڤانی پێڤە دیارە، خودان سەربۆرەکا زەنگین یا ژیانێ یە ،د ھژمارەکا مەزن یا جەنگ و قەیران و کارەساتان را دەربازبوویە کەسوکی نە .ل ڤێرە ئەز تاکێ رۆژئاڤا ناشکێنم، چونکە زۆر مرۆڤێن رێنجبەر و داھێنەر و ئاڤاکەر ھەنە ،حەقیقەتا دیارە کو دادپەروەرییا وان ئەو گەھاندن سەرکەفتن و پێشکەفتنێ د گەلەک الیەنان دا ،لێ ئەزموون و جیھنابینینا وان جودایە ژ یا مە .فەیلەسوفێن مینا کارل یونگ و الکان و فوکو و دێریدایی د بیاڤێن جودا دا باس ل سەر مەترسییا مرۆڤێ ھەڤچەرخێ رۆژئاڤایی کرییە ،ئەوێ خۆ ناڤدکەت مرۆڤەک زانا و شارستانی .مەبەستا مە ل ڤێرە دەروونێ تاکێ رۆژئاڤایی یە د تەنگاڤییا ئیرۆ دا ،ھەرچەندە ئەم نەشێن چ پیڤەرێن گەلەمپەر ل سەر وان بدانین. ل رۆژھەالتی ب گشتی و ل کوردستانێ ب تایبەتی ،مرۆڤ پتر ب جڤاکی ڤە گرێدایە، پەیوەندی و بەھایێن خێزان و جڤاکی بھێزن و بەلکی ب گەلەک رەنگان ئەڤە جھێ پاشڤەمانێ بیت، ب تایبەت ل دەما پیڤەرێن ھەلبژارتنا مرۆڤان
بۆ کار و خزمەتکرنێ ل سەر بنیاتێ پەیوەندییان بیت (واستەکاری!) ،مە نەڤێت نھا وان نموونەیێن نەشرین بھژمێرین .لێ د ڤان دەراڤێن تەنگاڤ دا هەقیقەتەکا دی بەرچاڤە :مرۆڤێ کورد چاڤێ خۆ ل یێ بەرامبەر دگێریت ،مەردانی و دلوڤانی پێڤە دیارە ،خودان سەربۆرەکا زەنگین یا ژیانێ یە ،د ھژمارەکا مەزن یا جەنگ و قەیران و کارەساتان را دەربازبوویە ،لەورا ھێزا بەرگریێ ل دەف وی زۆر موکمترە ژ تاکێ رۆژئاڤا (ئەو تاکێ بەلکی دشێت خۆ بکۆژیت گەر چەند دەمژمێرەکان کارەب ژێ بھێتە بڕین!) مرۆڤێ کورد ھندەک بەھا و رەوشتێن جوان پێڤە دیارن ،رێز و دلوڤانی بۆ مەزن و دانعەمران ھەیە (ھەلبەت ئەڤ سیفاتێن ھەنێ ،ل دەف گەلەک مللەت و نەتەوەیێن دی ژی ھەنە) .کورد مێھڤانێ خۆ د دانن سەر چاڤێن خۆ ،د تەنگاڤییان ژی دا دشێن خۆ بدەنە گوریکرن بۆ برادەر و ھەڤالێن خۆ ،و بتایبەت د ڤان کاودانان ھندەک ھەلویستێن مەردانە دیاردبن کو جھێ شانازیێ نە .ھەرچەندە دەستھەالتا کوردی ھەلویستەکێ جوان و ھێژا وەرگرت د بەرھنگاریکرنا ڤێ پەژیکێ دا ،لێ بال ئەڤ کاودانە ببیتە سەربۆر ،نە وەک دەلیڤە کو کێشە و ئاریشەیێن دی بڤەشێرن ،وەکی مووچە و مافێن رەوا یێن ھاوالتییێن چەندین سالە د ھەژاری و بێزاریێ دا دژین .ژبەرکو کاودان گرێدایی ساخلەمیێ یە و تەر و ھشک پێکڤە دێ چن، مەترسییا پەژیکێ ل سەر ھەموو چین و مرۆڤانە، لەورا باوەرم دەستھەالتێ ئەڤ ھەلویستە ب رژدی وەرگرت .دیسان ژبەرکو مرۆڤێ کورد د تەنگاڤییان دا خۆگوریکەر و دلسوزە ،دەستھەالتێ (وەکی دۆژمنێ کورد!) ھەردەم ئەڤە دلسوزییە www.komelge.com
51
NO:40 -May 2020
د ڤێ قوناغێ دا فەرە خواندن و پێداچوونێن باشتر بکەین ،چونکە پشتی ڤێ رەوشێ تەرازوو دێ ھێن گۆھەرین ،لەورا دڤێت چاڤێن خۆ ڤەکەین و بزانین چارەنڤیسێ مە ھەموویان ئێکە ،ئەو پشتبەستنا دەستھەالتا مە ل سەر دەولەتێن رۆژئاڤا و یێن دەوروبەر کری دڤێت نھا بزڤرینیت ناڤ ماال خۆ ب دەلیڤە دیتیە و مافێن ھاوالتییان بەرزەکرینە. ناھێتە ڤەشارتن ئەڤ ھەلویستێ نھا یێ حکومەتێ وەرگرتی جھێ شانازیێ یە ،لێ ئاریشەیێن دی مایینە ھەالویستی و ژیارا خەلکێ دلسۆز مایە بێچارە .نھا چ باشە بھێتە کرن؟ د ڤێ قوناغێ دا فەرە خواندن و پێداچوونێن باشتر بکەین ،چونکە پشتی ڤێ رەو�شێ تەرازوو دێ ھێن گۆھەرین ،لەورا دڤێت چاڤێن خۆ 52
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ڤەکەین و بزانین چارەنڤی�سێ مە ھەموویان ئێکە ،ئەو پشتبەستنا دەستھەالتا مە ل سەر دەولەتێن رۆژئاڤا و یێن دەوروبەر کری دڤێت نھا بزڤرینیت ناڤ ماال خۆ ،کا چاوا ڤێ پەژیکێ ئەم زڤراندین مالێن مە و دیارکر کو دڤێت مە پاشخانەکا بھێز یا ئابۆری ھەبیت داکۆ نەکەڤینە ژێر دەستێ دەوروبەر .زۆر گرنگە دەستھەالت چاڤەکێ رەحمێ ل تاکێ کورد بگێریت و گرنگیێ ب ژیارا وی بدەت ،ئەو تاکێ ھەردەم دلسوز و خۆراگر و خۆگوریکەر د ھەمی جەنگ و قەیرانان دا ،ئەو پۆلیس و پێشمەرگە و زێرەڤان و ماموستا و نۆبەدار و فەرمانبەرێن د خەباتێ دا ژ بۆ پاراستن و ئاڤاکرنا خەلکی ،ئەوێن ھەردەم د سەنگەران دا بێ مووچە و دووری خێزانێن خۆ د حالەکێ پەریشان دا .ما خۆ حکومەت ب کێ د خۆریت ئەگەر ئەڤێن ھە نەبن؟ دێ دوپاتکەمە ڤە ،مەبەستا مە ئەو نینە مرۆڤێ کورد یان یێ رۆژئاڤا بلند بکەین یان بشکێنین ،لێ ئەم دشێین نموونەیێن جوان و مفایێ ژ سەربۆرێن رۆژئاڤا وەگرین ،دیسان داب و نەریتێن کرێت د جڤاکا خۆ دا نەھێلین. خویایە ھەر دەولەتەک خزمەتا خۆ دکەت و ھاوالتیێ خۆ ل بەراھییا ھەموویان ددانیت، بال ئێدی ئەم ژی پیچەکێ یێن خۆ بین و گرنگیێ بدەینە ھاوالتیێ خۆ ،دەرفەتێن کاری بۆ گەنجان پەیداکەین و پشتەڤانییا داھێنەر و زانا و پسپۆران بکەین .ئەگەر پشتی ڤێ کارەساتێ ئەم پێداچوونێ د خۆ دا نەکەین ،دوور نینە ئەم
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
بال دەستھەالتا مە ژی چاڤێ خۆ بدەتە ڤی مرۆڤێ ھەژار .ئەز ڤێ ب پشتراستی ڤە دبێژم، گەر رەوش و ژیارا تاکێ کورد خۆشتر لێ نەھێت پشتی ڤێ رەوشێ ،ئێدی ئەڤ مرۆڤە چ بکەت و چ کارڤەدان ھەبیت بال ئەم حێبەتی نەمینین، چونکە چ مرۆڤێ دونیایێ ھندە نەخۆشییێ ل سەر دلسۆزییا خۆ را ببەت ،دێ
بارێ ئارامی یێ کوردستانێ وەک بەھانە بۆ ھەر الیەنەکێ دی یێ ژیانێ ،ئێدی مرۆڤێ کورد یێ ھەست ب شکەستنەکا دەروونی یا مەزن دکەت و د ڤێ رەو�شێ دا ئێکجار دێ خەندقیت .ئەردێ کوردستانێ تژی خێر و بەرەکەتە و سەدجار پتر تێرا خەلکێ کوردستانێ ھەموویێ ھەیە. تەمەت چارێک ژ وێ خزمەتا دەولەتێن رۆژئاڤا بۆ ھاوالتیێن خۆ دکەن ،بال دەستھەالتا مە ژی چاڤێ خۆ بدەتە ڤی مرۆڤێ ھەژار .ئەز ڤێ ب پشتراستی ڤە دبێژم ،گەر رەوش و ژیارا تاکێ کورد خۆشتر لێ نەھێت پشتی ڤێ رەو�شێ ،ئێدی ئەڤ مرۆڤە چ بکەت و چ کارڤەدان ھەبیت بال ئەم حێبەتی نەمینین ،چونکە چ مرۆڤێ دونیایێ ھندە نەخۆشییێ ل سەر دلسۆزییا خۆ را ببەت، دێ بیتە ئاگر و ھەموو سنۆران بەزینیت، وەکی کاراکتەرێ “جوکەر” ی ،دێ ب ھەموو دەستھەالتان ڤە پەقیت و چ ھێز خۆ لبەر ناگرن و باوەری ب چ کە�سێ نامینیت .ھیڤیدارین ئەم ژ ڤێ رەو�شێ فێرببین و بکەینە ئەزموون ،ئێدی پێنگاڤێن باشتر و ساخلەمتر بھاڤێژین.
بیتە ئاگر و ھەموو سنۆران بەزینیت ببینە درندەترین بوونەوەر! چونکە چ مرۆڤان وەکی تاکێ کورد ژ دیرۆکێ وەرە تا نھا بێبەختی و خیانەت و نەخۆ�شی ل سەر دەستێ دوژمنی و دەستێ دەستھەالتا خۆ ب خۆ نەدیتینە .نابیت زێدەتر خۆ بخاپینین و بتنێ ئاماژەیێ بدەینە www.komelge.com
53
NO:40 -May 2020
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
رووداوه‌کانی زینی وه‌رتێ په‌که‌که‌و نیوه‌ی هه‌رێمی کوردستان ه روسیا به‌رامبه‌ر مانه‌و ه له ناتۆ و دوورکه‌وتنه‌وه ل
د.کامه‌ران مه‌نتک
پێگه‌ی جیۆستراتیژی تورکیا ،هه‌لی ئه‌وه‌ی بۆ ره‌خساندوو ه له‌سه‌ر زۆر په‌ت یاری بکات و هه‌موو شتێک ئه‌نجام بدات ل ه پێناو مانه‌وه‌ی ئه‌و پێگه‌یه، ک ه ل ه قۆناغی ئێستادا هه‌موو زلهێز ه ئۆرا�سی و ئه‌تڵه‌سیه‌کان ملمالنێی له‌سه‌ر ده‌که‌ن .هه‌وڵدان بۆ دروستکردنی هاوپه‌یمانیه‌تیه‌کی سێالیه‌ن ه له‌گه‌ڵ روسیاو ئێران ،بۆت ه هۆی دروستبوونی ئه‌و بلۆکه هه‌رێمی ه گه‌وره‌یه‌ی هه‌ژموونی ئه‌مریکاو ئه‌وروپای ل ه ناوچه‌ک ه له‌ق کردوه‌و و ده‌رهاویشته‌ی ئه‌مه‌ش هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌و هه‌مواربوونه‌وه‌ی ئه‌و 54
www.komelge.com
سیسته‌م ه جیهانی ه تاکجه‌مسه‌ریه‌یه ،ک ه ئه‌مریکا سه‌رکردایه‌تی ده‌کات! .ره‌نگ بێت قوربانی یه‌که‌می ئه‌و دۆخ ه نوێی ه مه‌سه‌له‌ی کورد بێت، ک ه به‌داخه‌و ه له‌ماوه‌ی 30ساڵی رابردوودا نه‌ک هه‌ر نه‌یتوانیو ه ئه‌و ده‌رفه‌ته مێژوویی ه بقۆزێته‌وه، به‌ڵکو ئه‌و هێزانه‌ی کوردستانیش خۆیان بوونه دارده‌ستی هێز ه هه‌رێمیانه‌کان و له‌به‌ر هێنانه‌دی بهرژهوهندی چه‌ند ده‌سته‌و تاقمێک و بنه‌ماڵه‌یه‌کی بازرگانی سیا�سی که‌وتن ه لێدانی بهرژهوهندی و خه‌ون ه ره‌واکانی میلله‌ته‌که‌یان .ئه‌و گۆڕانکاریانه‌ی ئێستا له‌ناوچه‌که‌دا رووده‌دات ده‌رئه‌نجامی که‌ڵه‌که‌بوونی مێژوویی گۆڕانکاری ناوخۆ و هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تی نزیکه‌ی ئه‌م 30ساله‌ی دواییه. دروستبوونی هاوپه‌یمانیه‌تی رو�سی -تورکی – ئێرانی ،که کوردستان ده‌که‌وێت ه ناوچوارچێوه‌ی جوگرافی ئه‌و هاوپه‌یمانیه‌تیه‌وه ،خه‌ریکه مه‌سه‌له‌ی کورد نه‌ک هه‌رده‌باته‌و ه خاڵی سفر، به‌ڵکو بۆ سه‌دان ساڵی تر ده‌یگه‌ڕێنێته‌و ه دواوه و ته‌نانه‌ت مه‌تر�سی جدی له‌سه‌ر مانه‌وه‌ی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
ئه‌وه‌ی جێگای داخه تا ئێستا کورد به‌ساویلکه‌ییه‌و ه خه‌ونی له‌سه‌ر ئه‌مریکیه‌کان هه‌ڵچنیوه ،وه‌لێ ئه‌مریکیه‌کان به‌رده‌وامن له سازش کردن به‌مه‌سه‌له‌ی کورد کوردستان به‌و دیمۆگرافیا و جوگرافیایه‌ی ئێستا دروست ده‌کات .ئه‌مریکا بۆئه‌وه‌ی تورکیا له‌و هاوپه‌یمانیه‌تی ه دووربخاته‌وه‌و دیواری خواره‌ی ناتۆ بپارێزێت ،هه‌وڵده‌دات تورکیا بۆالی خۆی رابکێشێت و هه‌ندێک ته‌نازوالتی ستراتیژی بۆ بکات ،به‌تایبه‌تیش دوای ئه‌وه‌ی تورکیا جدی بوونی خۆی ل ه نزیکبوونه‌و ه له‌روسیاو کڕینی رۆکیتی س – 400نیشانی ئه‌مریکادا .دیار ه هه‌ر سازشکردنێکیش له‌گه‌ڵ تورکیا له‌سه‌ر حیسابی مه‌سه‌له‌ی کورد ده‌بێت .ل ه ساڵی ( )2017و ه ئه‌و سازشکردن ه ب ه راشکاوی ده‌ستیپێکردووه‌و که‌وتۆت ه به‌رچاوی خه‌ڵکی ئاسایی! .ل ه رووداوه‌کانی 16ئۆکتۆبه‌رو له‌ده‌ستدانی نیوه‌ی هه‌رێمی کوردستان ،ئه‌مریکاو ئه‌وروپا پششتی ده‌وڵه‌تی ئێراقیان گرت ،ل ه پڕۆسه‌ی قه‌ڵغانی فورات و دواتر داگیرکردنی عه‌فرین و پاشانیش گرتنی سه‌رێکانی و گرێ سپی ،ئه‌مریکاو ناتۆ رۆڵێکی
گه‌وره‌یان بینی ،هه‌رچه‌ند ه میدیای جیهانی و ناوخۆیی هه‌وڵیاندا به‌رپرسیاریه‌تیه‌ک ه بخه‌نه ئه‌ستۆی روسیا ب ه ته‌نیا! .وه‌لێ ب ه بێ ره‌زامه‌ندی ئه‌مریکاو ئه‌وروپا روسیا نه‌یده‌توانی گڵۆپی سه‌وز دایسینێت و تورکیاش نه‌یده‌توانی هێرش بکات. دوای ئه‌وه‌ی ل ه رۆژئاوای کوردستان سه‌رکه‌وتنیان ب ه ده‌ستهێنا و کوردیان ل ه سووچێکدا ئابڵووقه‌دا، واخه‌ریک ه ئه‌و پشتێنه‌ی ه ل ه باشووری کوردستان ته‌واو ده‌که‌ن ،کێشه‌ی زینی وه‌رتی و ئه‌و قه‌یرانه سیا�سی و سه‌ربازیه‌ی له‌و ناوچ ه دروست بووه به‌شیک ه له‌و هاوکێشه‌یه .ئه‌مه‌ش ئه‌و ه ده‌گه‌یه‌نێت ئه‌مریکا له‌سه‌ر پڕۆژه‌ی دروستکردنی پشتێنه‌ی سنووری و دروستکردنی وه‌ک تورکیا ناوی ده‌نێت ناوچه‌ی ئارام رازی بووه ،هه‌رچه‌ند ه له‌میداکاندا پێچه‌وانه‌ی ئه‌م ه نیشان ده‌دات .به‌مه‌ش قۆناغی دوای راپه‌ڕین ل ه کوردستان به‌کۆتا دێت و دۆخه‌که ده‌گه‌ڕێته‌و ه بۆ قۆناغی شه‌ڕی سارد. ئه‌وه‌ی جێگای داخ ه تا ئێستا کورد به‌ساویلکه‌ییه‌و ه خه‌ونی له‌سه‌ر ئه‌مریکیه‌کان هه‌ڵچنیوه ،وه‌لێ ئه‌مریکیه‌کان به‌رده‌وامن له سازش کردن به‌مه‌سه‌له‌ی کورد به‌کارهێنانی وه‌کو کارتێک و رازیکردنی تورکیا له‌سه‌ر حسێبی خاکی کوردستان! .بۆی ه کردنه‌وه‌ی قونسوڵگه‌ری گه‌وره‌ی ئه‌مریکا ل ه هه‌ولێرو هێنانی بنکه‌یه‌کی سه‌ربازی بۆ هه‌رێم نه‌ک له‌به‌رژه‌وه‌ندی کورد دانیه ،به‌ڵکو رێک رێکه‌وتنێک ه له‌نێوان ئه‌مریکاو تورکیاو له‌مه‌دا ئه‌مریکا کار له‌سه‌ر هێنانه‌دی چه‌ند خاڵێکی ستراتیژی ده‌کات: .1دوورخستنه‌وه‌ی تورکیا ل ه روسیا ،ک ه خه‌ریکه ب ه که‌ناره‌کانی ده‌ریای سپی ناوه‌ڕاست ل ه سوریا ناوه‌ستێت و خۆی بۆ رۆژهه‌اڵتی فوراتیش، وات ه رۆژئاوای کوردستانیش ،ئه‌وبه‌شه‌ی www.komelge.com
55
NO:40 -May 2020
له‌ده‌ست کورد ماو ه ئاماده‌کات ،روسیا خه‌ریک ه ل ه لیبیاو میسرو ئه‌فغانستانیش پێگه‌ی ئه‌مریکا له‌ق ده‌کات ،ئه‌م ه یه‌کێک ه ل ه هۆکاره‌کانی رێکه‌وتنی ئه‌مریکا له‌گه‌ڵ بزووتنه‌وه‌ی تاڵیبان له ئه‌فغانستان و سه‌رله‌نوێ به‌کارهێنانه‌وه‌ی هیزه ئیسالمی ه توندڕه‌وه‌کان دژی روسیا ،وه‌ک ئه‌وه‌ی ل ه کۆتاییه‌کانی سه‌ده‌ی بیسته‌م و له‌سه‌رده‌می سۆڤیه‌ت روویدا. .2ئه‌و سازشکردن ه به‌رامبه‌ر ئه‌وه‌یه ،ک ه نیوه‌ی هه‌رێمی کوردستان بدات ه تورکیا و ده‌ستی ئه‌و واڵته وااڵ بکات بۆ لێدانی پارتی کرێکارانی کوردستان، ئه‌گه‌ر که‌سێک هه‌بێت وابزانێت فڕۆکه‌کانی تورکیا ب ه بێ هه‌ماهه‌نگی ئه‌مریکا ده‌توانن بێن ه ناو ئێراق و به‌وشێوه‌یه‌ی ه بۆردومانی چیاکانی کوردستان و که‌مپێکی ئاواره‌کان بکه‌ن ،ک ه له‌ژێر سه‌رپه‌رشتی نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان و ل ه چوارچێوه‌ی ده‌وڵه‌تێکی خاوه‌ن سه‌روه‌ریه ،ساویلکه‌ییه ،دیاره ده‌وڵه‌تی سێبه‌ری ئێراقیش له‌مه‌دا هاوبه‌شه‌و رۆلی گه‌ور ه ده‌گێڕێت ،بۆی ه ئه‌گه‌ر وا هه‌ست بکه‌ین ئێران و ئێراق زانیاریان نیه‌و به‌شێک نین له‌و گه‌مه قێزه‌ونه ،ئه‌م ه ساویلکه‌ییه‌و تینه‌گه‌یشتن ه له دۆخه‌که‌و له‌و مه‌ترسی ه جدیانه‌ی ئه‌مڕۆ به‌رۆکی کوردی گرتووه!. شایه‌نی ئاماژ ه پێکردن ه ئه‌م رێککه‌وتنان ه دوای ئه‌و ه دێت ،ک ه به‌ناوی ئازادی مافی مرۆڤ و رێزگرتن ل ه مافی په‌ناهه‌نده‌کان پڕۆسه‌یه‌کی ته‌عریبی گه‌ور ه له‌و هه‌رێم ه به‌ڕێو ه چووه ،دیاره ئه‌مه‌ش مۆرکی رێکه‌وتنی تورکی – ئێراقی پێوه دیار ه بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیای ئه‌و هه‌رێمه، ئه‌و ه هه‌مان ئه‌و گۆڕانکارانه‌یه ،ک ه تورکیا له رێگای هێزی سه‌ربازیه‌و ه ل ه رۆژئاوای کوردستان ئه‌نجامی ده‌دات ،بۆی ه شکستی کورد له‌و قۆناغه‌ی 56
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئێستادا ب ه ته‌نیا شکستێکی سه‌ربازی سیا�سی نابێت وه‌ک ئه‌و شکستانه‌ی ل ه رابردوودا روویداوه، به‌ڵکو له‌ده‌ستدانی یه‌کجاره‌کی زۆر به�شی گرنگی کوردستان ده‌بێت .ئه‌گه‌ر ل ه رابردوودا ،ده‌وڵه‌ته داگیرکه‌ره‌کان سیاسه‌تی گۆڕینی دیمۆگرافیای نه‌رم و نیان و ل ه به‌ره‌ی پێشه‌وه‌یان په‌یڕه‌و کردبێت ،وات ه له‌و سنوور ه دیمۆگرافییه‌ی له‌نێوان سه‌نته‌رو خاکی کوردستان هه‌بووه، ئه‌وا له ئێستادا ل ه قوواڵیی کوردستان و له‌سه‌ر سنووره‌کانه‌و ه ده‌ستیانپێکردووه ،ک ه به‌داخه‌وه ئه‌مه‌ش واتای هه‌لته‌کاندنی کوردستان ه له‌ناوه‌وه‌و دابه‌شکردنیه‌تی له‌سه‌ر بنه‌مایه‌کی دیمۆگرافی!. که‌وات ه ئه‌مریکا بۆ مانه‌وه‌ی له‌ناوچه‌ک ه پێده‌چێت به‌هه‌موو مه‌رجه‌کانی تورکیا رازی بووبێت ،ئه‌گه‌ر بیربکه‌ینه‌وه ،وه‌ک ئه‌وه‌ی به‌ناو سیاسه‌تمه‌داران و میدیاکانی کوردی ده‌هۆڵی بۆ ده‌کوتن ،ک ه ئه‌مریکا زه‌مین ه خۆشده‌کات بۆ لێدانی ئێران ،به‌راستی له وه‌همێکی گه‌وره‌دا ده‌ژین ،گه‌م ه کردن له‌سه‌ر سیاسه‌تی دروستکردنی ملمالنێ له‌نێوان هه‌ردوو ئیمپراتۆریای سه‌فه‌وی و عوسمانی نوێ ،وه‌ک ئه‌وه‌ی به‌درێژایی نزیکه‌ی چوار سه‌د ه روویدا، ته‌نیا وه‌همێکی گه‌وره‌یه ،چونک ه ئێستا الوازبوونی ئێران ،ده‌بێت ه هۆی تێکچوونی هاوسه‌نگی جیۆپۆله‌تیکی نێوان روسیاو تورکیا ،ئه‌مه‌ش وا ده‌کات روسیاو تورکیا هه‌رگیز رێگا به‌و ه نه‌ده‌ن و تورکیا هه‌رگیز پاڵپشتی ئه‌مریکا نه‌کات ل ه لێدانی ئێران ،بۆی ه ئێرانیش به‌شێک ه له‌و گه‌م ه سیاسیه‌و له هه‌موو ئه‌و شتان ه ئاگاداره‌و به‌شداره ،که له‌ناوچه‌که‌دا ده‌گوزه‌رێت ،رووداوه‌کانی زینی وه‌رتێ ،ک ه واتای په‌ڕینه‌وه‌ی هه‌ژموونی تورکیایه بۆناوچه‌ی هه‌ژموونی ئێران ،ب ه بێ ره‌زامه‌ندی ئێران ،ک ه به‌شێک ه ل ه هاوپه‌یمانیه‌تی سێالیه‌نه ،به
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
ئاسانی مه‌یسه‌ر نابێت! .که‌وات ه الوازترین خاڵ له‌و هاوکێشه‌یه ،ک ه له‌په‌رته‌وازه‌یی ده‌ژی و نه‌یتوانیوه خۆی رێکبخاته‌وه ،کورده ،بۆی ه سیناریۆیه‌کان به‌روونی دیاره ،ک ه هه‌موو سازشه‌کان له‌سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی کورد ه ،به‌داخه‌و ه هێزه کوردیه‌کانیش ،یاخود ئه‌وانه‌ی ،ک ه به‌ناوی ئه‌و هێز ه کوردیانه‌و ه بازرگانی ده‌که‌ن ،خۆیان وه‌ک به‌شێکن له‌و گه‌مه‌ی ه و به‌ناوی بزووتنه‌وه‌ی رزگاریخوازی کورده‌و ه به‌کارده‌هێنرێن. به‌کورتی هاوسه‌نگی هێز له‌ناوچه‌ک ه گۆڕاوه خه‌ریک ه له‌سه‌ر حیسابی کورد داده‌ڕێژرێته‌وه ،بۆیه ده‌بێت به‌هه‌ر شێوه‌یه‌ک بێت کورد خۆی له‌و شه‌ڕه رزگار بکات و رێگا له‌به‌رپابوونی بگرێت ،له‌ژێر هه‌ر بیانو و بیانگه‌یه‌ک بێت ،نابێت کوردستان بکرێته گۆڕه‌پانی ئه‌و شه‌ڕه‌ی چه‌ندین ساڵ ه زه‌مین ه سازی بۆ ده‌کرێت .ده‌بێت کورد هه‌وڵبدات ب ه زووترین کات ناوماڵی خۆی رێکبخاته‌وه ،نابێت چیتر خه‌ڵکی کوردستان له‌و گه‌م ه سیاسی ه قێزه‌ون ه ته‌نیا وه‌ک ره‌خنه‌گرو ته‌ماشاکه‌ر بمێنێته‌وه.
به�شی دووه‌م ئێستا له‌الیه‌ن هه‌ردوو هێزی سه‌ره‌کی باشووری کوردستان ،ده‌هۆڵ بۆ دووئیداره‌یی لێده‌درێت و ته‌نانه‌ت ل ه هه‌ندێک حاڵه‌تدا هه‌ڕه‌ش ه به دووئیداره‌یی ده‌کرێت ،ب ه داخه‌و ه خه‌ریک ه ئه‌و بیرۆکه‌ی ه شۆڕده‌بێته‌و ه بۆ کادیره‌کانی ئه‌و دوو حیزبه‌و به‌شێکی زۆری خه‌ڵکی ئاسایش پێی وایه، ک ه دوو ئیداره‌یی چاره‌سه‌ری کێشه‌کانی ئه‌و دوو بنه‌ماڵه‌ی ه ده‌کات ،ئه‌م ه راسیتیه‌کی�شی تێدایه،
چاره‌سه‌ری به‌شێکی گه‌وره‌ی کێشه‌کانی نێوان ئه‌و دوو بنه‌ماڵه‌ی ه ده‌کات ،وه‌لێ کێشه‌ی کورد به‌ره‌و په‌رته‌وازه‌یی و ئاقارێکی ترسناک ده‌بات ،بۆی ه ئه‌مه نه‌ک چاره‌سه‌ری نی ه به‌ڵکو چه‌ند مه‌ترسیه‌کی چاره‌نوس ئامێزی�شی لێده‌که‌وێته‌وه ،ک ه ده‌توانین ل ه چه‌ند خاڵێکدا کورتی بکه‌ینه‌وه: -1هه‌رێمی کوردستان جارێکی تر دابه‌شده‌کاته‌وه، وات ه دابه‌شکردنی کوردستان ل ه چوار به‌شه‌وه ده‌کات ه پێنج به‌ش ،دیار ه ئه‌مه‌ش له‌به‌رژه‌وه‌ندی کورد دانیه‌و له‌سه‌ر ئاستی نێوده‌وڵه‌تیش رێگا بۆ دابه‌شکردنێکی تری هه‌موو پارچه‌کانی تری کوردستان خۆشده‌کات و ئه‌گه‌ری ئه‌وه‌ی لێده‌که‌وێته‌و ه پارچه‌کانی تری کوردستانیش به هه‌مان شێو ه له‌سه‌ر بنه‌مای خێڵه‌کی و ئابووری و جوگرافی و ئه‌تنیکی جارێکی تر دابه‌ش بکرێته‌وه، شایه‌نی ئاماژ ه پێکردن ه ئه‌و هه‌وڵ ه ل ه رۆژئاوای کوردستانیش درا ،به‌اڵم سه‌رکه‌وتنی به‌ده‌ست نه‌هێنا به‌هۆی بوونی یه‌ک هێزی چه‌کداری و بوار نه‌دان به‌هێزی چه‌کداری تر ،ک ه ده‌وڵه‌ته هه‌رێمیه‌کان ،له‌وان ه تورکیا کاریان له‌سه‌ر ده‌کرد، وه‌ک هێزی سه‌ربه‌خۆ بچن ه ئه‌و پارچه‌یه‌وه. -2کاریگه‌ریه‌کی زۆر مه‌ترسیداری له‌سه‌ر سیسته‌می سیا�سی هه‌رێمی کوردستان ده‌بێت، ده‌بێت ه سۆنگه‌ی ئه‌وه‌ی هه‌ر بنه‌ماڵه‌یه‌ک له‌و دوو بنه‌ماڵ ه سیاسیه‌ی کوردستان زۆنێک ب ه موڵکی خۆی بزانێت و وه‌ک موڵکی خۆی ره‌فتاری له‌گه‌ڵ بکات ،به‌هۆی نه‌بوونی به‌رهه‌ڵستی هیچ هێزێکی تر، سیسته‌مێکی دیکتاتۆری وا بێنێت ه ئارا کوردستان ل ه خه‌ڵکه‌که‌ی بکات ه دۆزه‌خێک ،راست ه ره‌نگ بێت ئه‌م ه بۆ ده‌ڤه‌ری سه‌وز زۆر ئاسان نه‌بێت ب ه هۆی بوونی هێزی تر ،ک ه به‌جدی کاری سیا�سی ده‌که‌ن، به‌اڵم ل ه ده‌ڤه‌ری زه‌ردا هیچ هێزێک نامێنێت، www.komelge.com
57
NO:40 -May 2020
ک ه رکابه‌ری پارتی بکات و ئه‌وانه‌ی ئێستا به‌ره‌و رووی ئه‌و حیزب ه ده‌بنه‌وه‌و ده‌یانه‌وێت راده‌یه‌ک بۆ هه‌ژموونیه‌که‌ی دابنێن ،ل ه کۆتایی ملکه‌چی بن ،ک ه به‌هۆی یه‌ک ئیداره‌ییه‌وه ،ئه‌گه‌ر له‌رووی رووخساره‌وه‌ش بێت ،ل ه ئێستادا ب ه کرده‌یی هیچ الیه‌نێک نی ه به‌ناچاری بکه‌وێت ه ژێر هه‌ژموونی پارتی ،بۆ نمون ه وه‌کو شاری هه‌ولێر ،ک ه پایته‌ختی هه‌ریمی کوردستانه ،ئه‌گه‌رچی پارتی به‌ناوچه‌ی هه‌ژموونی خۆی حیساب ده‌کات ،به‌اڵم له‌م بۆچوونه‌یدا هه‌ڵه‌بوو ،له‌به‌رئه‌وه‌ی زۆرینه‌ی خه‌ڵکی هه‌ولێر ل ه ئێستادا بۆ هیچ حزبێک یه‌کالیی نه‌بوه‌ته‌و ه رێژه‌ی به‌شداریکردنی خه‌ڵکی هه‌ولێر له‌م هه‌ڵبژاردنه‌ی دوایی راستی ئه‌و بۆچوونه‌مان ده‌سه‌ملێنێت ،رۆڵی پارتی ل ه هه‌ولێر بااڵده‌ستیه‌کی سه‌ربازیه‌و شه‌رعیه‌تی ل ه رووداوه‌کانی 31 ئاب وه‌رگرتووه ،ک ه له‌بنه‌ڕه‌تدا ئه‌و رووداوه شه‌رعیه‌تی نیه‌و گه‌مه‌کردنێکی قیزه‌ون بوو له هاوکێش ه هه‌رێمیه‌که‌دا. -3له‌سه‌ر ئاستی ئابووریش ،به‌هۆی جیاوازی پێگه‌ی ئابوری له‌نیوان ئه‌و دوو زۆنه‌و به‌ستنه‌وه‌ی ئابووری هه‌ردوو زۆن ل ه بواری وزه‌و گه‌یاندنی وزه ،وا ده‌کات ،دابه‌شکردنی هه‌رێم بۆ دوو ئیداره نه‌ک ب ه ته‌نیا کێشه‌ک ه چاره‌سه‌ر نه‌کات ،به‌ڵکو قووڵتری بکاته‌وه ،له‌به‌رئه‌وه‌ی ناوچه‌کانی ده‌ڤه‌ری زه‌رد بۆ نمون ه تا راده‌یه‌کی باش پشتیان به‌گازی ده‌ڤه‌ری سه‌وز به‌ستووه ،هاوکات ده‌ڤه‌ری زه‌رد ئه‌و رێڕه‌وه‌یه ،ک ه سه‌رچاوه‌کانی وز ه ل ه ده‌ڤه‌ری سه‌وز ده‌توانێت له‌رێگای ه بگات ه ده‌ریای سپی ناوه‌راست و بازاڕه‌کانی جیهان ،ئه‌گه‌ر بیه‌وێت له دوارۆژدا خۆی کۆنتڕۆڵی وزه‌ی خۆی بکات و به نرخی جیهانی بیفرۆشێت ،بۆی ه ئه‌و دوو ئیداره‌ی ه له رووی ئابووریه‌و ه به‌شێوه‌یه‌کی وا تێکه‌ڵی یه‌کترن، 58
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
له‌یه‌کتر جیاکردنه‌وه‌یان زیانێکی زۆر گه‌ور ه ب ه هه‌ردوو الیان و کۆی هه‌رێم ده‌گه‌یه‌نێت ،ئه‌مه‌ش ئه‌و خاڵه‌ی ه تا ئێستا هه‌ردووالیه‌ن ب ه دروستی و ب ه بێده‌نگی له‌سه‌ری رێکه‌ووتووینه‌و به‌هێمنی بهرژهوهندی ه ئابووریه‌کانیان رێکخستووه ،که بێگومان ئه‌گه‌ر ئه‌و بهرژهوهندی ه ب ه ته‌نیا له خزمه‌تی ئه‌و دوو بنه‌ماڵه‌ی ه به‌کارنه‌هێنرێت و بخرێت ه خزمه‌تی خه‌ڵکه‌و ه کاریکی باشه‌و کاریکی باشیش ده‌بێت .هاوکات ل ه بواری کستوکاڵیش، ئه‌گه‌ر هاتوو ل ه ئاینده‌دا ئه‌و که‌رت ه بوژایه‌وه، له‌به‌رئه‌وه‌ی ئێم ه ده‌زانین ،که‌وا ل ه ئێستادا ئه‌و که‌رت ه له‌ژێر فشاری شه‌ڕی کشتوکاڵی ده‌وڵه‌ته هه‌رێمیه‌کاندایه‌و ب ه ته‌واوی پووکاوه‌ته‌وه‌و الواز بووه ،به‌اڵم ئه‌م ه ئه‌و راستی ه ره‌تناکاته‌وه ،ئه‌گه‌ر بێت و هه‌رێمی کوردستان بکه‌وێت ه ده‌ستێکی ئه‌مینه‌و ه باشترین بنه‌ماو بنکه‌ی کشتوکالی تێدایه!. -4دابه‌شکردنی هه‌رێم بۆ دوو ئیدار ه کاریگه‌ری له‌سه‌ر پێگه‌ی هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تی هه‌رێم و په‌یوه‌ندیه‌کانی له‌گه‌ڵ به‌غدا ده‌بێت ،سه‌نگی جیۆپۆله‌تیکی هه‌رێمی کوردستان ل ه هاوکێشه سیاسیه‌کان بچووک ده‌کاته‌وه ،هاوکات به‌غداش وه‌ک دوو یه‌که‌ی جیاواز مامه‌ڵ ه له‌گه‌ڵ هه‌رێم ده‌کات و دژی یه‌کتر به‌کاریانده‌هێنێت ،ره‌نگ بێت له‌سه‌ره‌تا هه‌وڵبدات ده‌رگای خۆی بۆ الیه‌کیان ئاوه‌اڵ بکات و ل ه رێگای ئابووری و مووچه‌وه هانی الیه‌کیان بدات بۆئه‌وه‌ی به‌سه‌ر الیه‌که‌ی تر زاڵ بێت ،به‌اڵم ئه‌گه‌ر گریمانی ئه‌و زاڵبوونه‌ش بکه‌ین ،ک ه گریمانه‌یه‌کی نا ته‌ندروسته ،ئه‌وا سه‌ره‌تای زاڵبوونه‌ک ه خاڵی ده‌ستپێکی که‌وتنیه‌تی، بۆی ه گره‌وکردن له‌سه‌ر دابه‌شکردنی هه‌رێمی کوردستان و نزیکبوونه‌و ه ل ه به‌غدا ،ته‌سلیم بوونه‌وه‌یه‌کی پڕ شه‌رمه‌زاریه‌و رێگا خۆشده‌کات
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
به‌رامبه‌ر دووئیداره‌یی ده‌نگێکی تری نامۆ له‌کوردستان زه‌ق بۆته‌وه، ه بۆ ئه‌ویش گه‌ڕانه‌وه‌ی تورکیا بۆ له‌ناوچوون و نه‌مانی ئه‌و هه‌رێمه ،ره‌نگ بێت به‌هۆی دۆخی سه‌ختی ئابووری هه‌رێم و ئه‌و ناعه‌داله‌تی و سیاسه‌ت ه کرچ و کاڵه‌ی له‌هه‌رێم پیاد ه ده‌کرێت ،هه‌ندێک پێیان وابێت ،ک ه گه‌ڕانه‌وه بۆ به‌غدا باشتر بێت ،تا زوو ه با هه‌رێم هه‌رێم تیکبچێت و له‌و ده‌سه‌الت ه گه‌نده‌ڵ ه رزگاریان بێت ،به‌اڵم ئه‌م ه ده‌رئه‌نجامی تووڕه‌ییه‌و دیدێکی نا نیشتیمانیانه‌یه ،پێویست ه بوونی هه‌رێم وه‌ک ده‌ستکه‌وتێت و قه‌واره‌یه‌کی کوردی ،له‌و ده‌سه‌اڵته سیاسی ه گه‌نده‌ڵ و نابه‌رپرس ه جیا بکه‌ینه‌وه ،که ئه‌مڕۆ حوکمی کوردستان ده‌کات ،ئه‌و هه‌رێم ه هی خه‌ڵکه‌و هی ئه‌و ده‌سه‌اڵت ه نیه ،ئه‌گه‌ر وانه‌بوایه ل ه ماوه‌ی رابردوودا هێند ه ئه‌و ده‌سه‌اڵت ه دوژمنی ئه‌و هه‌رێم ه بووه‌و زیانی پێگه‌یاندووه ،هێنده دوژمنه‌کانی ئه‌و زیانه‌یان پێنه‌گه‌یاندووه ،له راسیدا هه‌ر ئه‌وانیش بوون ه ده‌ستی دوژمنیان راکێشاوه‌و له‌پێناو بهرژهوهندی و مانه‌وه‌ی خۆیان کوردستانیان کرد ه کۆلۆنیایه‌کی ئابووری دوژمنانی کوردستان و ئێستا واخه‌ریک ه کار له‌سه‌ر ئه‌و ه ده‌که‌ن ،راسته‌وخۆ ته‌سلیم ب ه سه‌ربازانی دوژمنانی�شی بکه‌ن ،بۆب ه نزیک بونه‌و ه ل ه به‌غدا راستیه‌کی تیایه ،به‌اڵم له‌ڕیگای دوو ئیداره‌و ه نا،
به‌ڵکو ل ه رێگای یه‌ک هه‌رێمه‌وه ،چونک ه به‌غداش هه‌میش ه خه‌ون به‌و ه ده‌بینێت ،هه‌رێم بگه‌ڕێنێته‌وه ئامێزی خۆی و ده‌سه‌اڵتێکی مه‌رکه‌زگه‌رایی به‌عس ئاسا زیندوو بکاته‌وه. -5به‌رامبه‌ر دووئیداره‌یی ده‌نگێکی تری نامۆ له‌کوردستان زه‌ق بۆته‌وه ،ئه‌ویش گه‌ڕانه‌وه‌ی ه بۆ تورکیا ،وات ه ئه‌گه‌ر تۆ نیازت وای ه بچیته‌و ه سه‌ر به‌غدا ،ئێم ه ده‌گه‌ڕێینه‌و ه سه‌ر تورکیا ،ئێستا به‌تایبه‌تی الیه‌نگرانی پارتی بانگه‌ش ه بۆ ئه‌م ه ده‌که‌ن و ده‌هۆڵی بۆ ده‌کوتن ،ل ه بواری پراکتیکیشدا به‌جدی کاریان له‌سه‌ر ئه‌م ه کردووه‌و ده‌یکه‌ن، ده‌ڵێن بۆ چه‌ند سه‌ده‌یه‌ک ئه‌و ناوچه‌ی ه له‌به‌رده‌ستی تورکیا دابووه‌و ئێستاش باشتر ه بگه‌ڕێته‌و ه سه‌ر ئه‌و واڵت ه نه‌ک به‌رده‌ستی به‌غدا ،تورکه‌کان خۆشیان بانگه‌ش ه بۆ ئه‌م ه ده‌که‌ن و گوێچکه‌ی هاواڵتیانی کوردی پێگۆش ده‌که‌ن ،دیار ه ئه‌مه‌ش واتای گۆڕینه‌وه‌ی داگیرکه‌ریک ب ه داگیرکه‌رێکی تره ،واتای دوونیه‌ت و خۆ به‌که‌مزانینی ئه‌و که‌سانه‌ی ه به‌رامبه‌ر تورکیای داگیرکه‌ر ،ئه‌گه‌رنا تورکیا چی بۆ کورده‌کانی خۆی کردووه ،جگ ه له کوشت و بڕین و له‌ناو بردن ،زۆر سه‌یر ه له‌باتی ئه‌وه‌ی بیر له‌و ه بکه‌یته‌و ه چۆن ناو ماڵی خۆت ریکبخه‌یته‌وه ،بیر له‌و ه بکه‌یته‌و ه داگیرکه‌رێک به‌داگیرکه‌رێکی تر بگۆڕیته‌وه! ،بێگومان ئه‌مه‌ش وه‌ستانی ئه‌قڵ و ب ه کۆیل ه بوونێکی ره‌هایه. له‌هه‌موو دۆخێکدا کورد ئه‌گه‌ر خۆی به‌هێز نه‌کات و یه‌کڕێزی خۆی نه‌پارێزێت و پته‌و نه‌کات ،ئه‌وه بچێت ه هه‌ر به‌ره‌یه‌که‌و ه شکست دێنێت ،جا ئه‌گه‌ر ئه‌و به‌ره‌ی ه به‌غدا یا تاران یا ئه‌نقه‌ر ه بێت ،ک ه به بۆچوونی من ل ه ئێستادا به‌هۆی ناچاری دۆخی سیا�سی ده‌بێت هه‌وڵی چاره‌سه‌رکردنی کێشه‌کانی ،یاخود به‌الیه‌نی که‌م رێگا ل ه ته‌شه‌نه‌کردنیان www.komelge.com
59
NO:40 -May 2020
بگرێت له‌گه‌ڵ به‌غدا ،چونک ه ده‌بێت ئه‌و ه باش بزانین ،ک ه به‌غدا له‌و هاوکێش ه هه‌رێمیه‌ی هاتۆته ئاراو ه هه‌رگیز نایه‌وێت له‌گه‌ڵ کورد به‌ته‌واوی رێکبکه‌وێت و هه‌میش ه له‌ده‌رفه‌تێک ده‌گه‌ڕیت بۆ ئه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵته‌کانی خۆی بگه‌ڕێنێته‌و ه هه‌رێم، ئه‌وه‌ی به‌وردی چاودێری هه‌ڵوێسته‌کانی به‌غدا بکات ل ه دوای ساڵی ( )2003و ه به‌ئاسانی ئه‌مه‌ی بۆ ده‌رده‌که‌وێت!. -6ئه‌وه‌ی سه‌یر ه ئه‌و ده‌نگه‌ی ،ک ه باس له رێکخستنه‌وه‌ی ناوماڵی کورد ده‌نگێکی زۆر الوازه و ته‌نانه‌ت زۆر جار ده‌بێت ه هۆی گاڵته‌جاری، نه‌ک ب ه ته‌نیا ل ه الیه‌ن خه‌ڵکی تووڕه‌و بێئومید بوو ،به‌ڵکو له‌الیه‌ن ئه‌وانه‌ی جلی رۆشنبیرو سیاسه‌تمه‌داریشیان له‌به‌رکردووه ،ئه‌مان ه کۆیله بوون و سیاسه‌تی رابردووی ئه‌و دوو بنه‌ماڵه‌یه ده‌که‌ن ه بیانگه ،وه‌لێ ئه‌م ه هیچ راستیه‌کی تیادا نیه‌و کۆیل ه بوون ه بۆ رابردوو ،ک ه ئه‌م ه خۆی له‌خۆیدا کاره‌سات و نه‌خۆشیه‌کی گه‌وره‌ی ه دووچاری ئه‌قڵی کوردی له‌م پارچه‌ی ه هاتووه‌و نه‌ک دوژمنان بگره ده‌سه‌التی کوردیش بۆ مانه‌وه‌و نه‌مرکردنی خۆی زۆر به‌چڕی کاری له‌سه‌ر کردووه! .ک ه رووی راستی مه‌سه‌له‌ک ه ئه‌وه‌ی ه ل ه بنه‌ڕه‌تدا کرۆکی سیاسه‌تی کوردی ده‌بێت ب ه ئاڕاسته‌ی ئاشته‌وایی و ریکخستنه‌وه‌ی ناوماڵی کورد کاربکات و ئه‌و رێکخستنه‌وه‌ش ب ه ته‌نیا ب ه هێز ه سیاسیه‌کانه‌وه نه‌به‌ستیته‌وه ،دیاره ،ک ه هۆی ئه‌م ره‌شبینی و بیئومدیه‌ش ده‌گه‌ڕیته‌و ه بۆ چه‌ند خاڵێک: أ -ئه‌و سیاسه‌ته‌ی ئه‌و حیزبان ه ل ه ماوه‌ی رابردوودا په‌یڕه‌ویان کردووه. ب -هه‌میش ه ل ه چوارچێوه‌ی ئه‌و دوو بنه‌ماڵه‌یه‌وه لێکدانه‌و ه بۆ یه‌ک رێزی ناوماڵی کورد کراوه ،که مێژوو ده‌ریخستووه ،هه‌رگیز ناتوانن یه‌ک رێز بن 60
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
و ناکۆکی و ملمالنێکانیان ب ه میرات ل ه نه‌وه‌یه‌که‌وه بۆ نه‌وه‌یه‌کی تر ده‌گوازنه‌وه. ت -نه‌بوونی ئۆپۆزسیۆنێکی راسته‌قینه ،که خاوه‌ن ئاوه‌زو میکانیزمێکی نوێ بێت. پ -نه‌زانین و تیگه‌یشتن له‌کۆی دۆخی کوردستان و ئه‌و قۆناغ ه هه‌ستیاره‌ی ئه‌مڕۆ پیایادا تێده‌په‌ڕێت. ج -بیرکردنه‌وه‌ی تاکه‌کان ل ه چوارچێوه‌یه‌کی ته‌قلیدی گه‌ڕان به‌دوای ئه‌لته‌رناتیڤ له چوارچێوه‌ی دۆخی چه‌ق به‌ستووی ئێستا ،که مێژووی سه‌د سالی رابردوو ئه‌وه‌ی سه‌ملاند ئه‌و میکانیزمه‌ی کارکردن ،جگ ه ل ه کۆیل ه بوون و کارت بوون به‌ده‌ستی هێز ه هه‌رێمی نێوده‌وڵه‌تیه‌کانه‌وه، هیچ ده‌رهاویشته‌یه‌کی تری لێنه‌که‌وتۆته‌وه، هه‌میش ه بۆ تراسندن و به‌هێزکردنی هه‌ژموونی خۆیان کارتی کوردیان به‌کارهێناو ه هه‌رکاتێکیکش کاریان به‌کورد نه‌مابێت ،پشتیان تێکردووه‌و ده‌سحه‌قی ئه‌و به‌ناو سه‌رکردانه‌شیان داوه ،که ئه‌و به‌ناو شۆڕشانه‌شیان بۆ هه‌لگیرساندووه ،بۆ نمونه ،کاتێک ئه‌وه‌ی ناونراو ه شۆڕ�شی ئه‌یلوول تێکچوو ،به‌ماوه‌یه‌ک ئه‌مریکا وه‌ک پاداشتێک بڕی چوارملوێن دۆالری دای ه سه‌رکردایه‌تی کورد، ک ه ئه‌وانیش وه‌ریانگرت و تا ئێستا نازانرێت بۆ کوێ چوو ،وه‌ک ئه‌وه‌ی قۆنته‌راته‌ک ه ته‌واو بووبێت ،بۆی ه ئه‌وانه‌ی ل ه رابردوو به‌ناوی شۆڕش ناونراوه ،جگ ه ل ه قۆنته‌رانێک زیاتر نه‌بووه‌و که‌مینه‌یه‌ک لێی سوود مه‌ند بووه‌و زۆرینه‌ی خه‌ڵکی کوردستان و مه‌سه‌له‌ی کورد زه‌ره‌مه‌ندی یه‌که‌م بووه ،بۆی ه مه‌رجی یه‌که‌م بۆ رزگاربوون له‌و دۆخ ه سیاسی ه گۆڕینی میکانیزمی کارکردن و تێگه‌یشتن ه ل ه کێشه‌ی کورد ،به‌داخه‌وه گه‌وره‌ترین کێشه‌ی کورد ئه‌وه‌یه ،ک ه تا ئێستا ل ه کێشه‌که‌ی خۆی نه‌گه‌یشتووه ،مرۆڤ تا له
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
ده‌وڵه‌تانی هه‌رێمی له‌رێگای ده‌سه‌التی کوردیه‌وه توانیویانه ئه‌و ئه‌زموونه‌ی هه‌رێم، ه واتایه‌کی تر ئه‌و یاخود ب ده‌ستکه‌وتانه‌ی کوردی تا ئه‌وپه‌ڕی سووک بوون سووک بکه‌ن کێشه‌یه‌کیش نه‌گات ناتوانێت چاره‌سه‌ری بۆ بدۆزێته‌وه! .هه‌ر بۆنمون ه ل ه لێدوانه‌که‌ی ئه‌مڕۆی سه‌رۆکی هه‌رێمی کوردستان ناتێگه‌یشتنێکی قووڵ هه‌بوو ،کاتێک به‌گاڵته‌و ه با�سی شیکردنه‌وه‌ی ئه‌و پڕۆفیسۆرانه‌ی کرد ،ک ه ده‌رباره‌ی رووداوه‌کانی زینی وه‌رتی ده‌که‌ن و ناوی ئه‌مریکا ده‌هێنن ،ک ه هیچ په‌یوه‌ندیه‌کی ب ه واقعه‌وه ،ل ه راستیدا ئه‌م جۆره خوێندنه‌وه‌ی ه ته‌نیا دوو خوێندنه‌وه‌ی بۆ ده‌کرێت، یا نه‌خوێنده‌واری و تێنه‌گه‌یشتن له‌کێشه‌ی کورد، ک ه زۆر به‌توندی ب ه هاوکێشه‌یه‌کی ئاڵۆزی هه‌رێمی و جیهانی به‌ستراوه‌ته‌وه ،یاخود ب ه ئه‌نقه‌ست له پێناو پاساوهێنانه‌و ه بۆ هه‌ڵه ،ته‌نانه‌ت بۆ خیانه‌ته سیاسیه‌کانی خۆیان خه‌ڵکی کوردستان فریو ده‌ده‌ن. به�شی سێیه‌م که‌وات ه ئه‌گه‌ر دوو ئیداره‌یی چاره‌سه‌ر نه‌بێت،
ناکرێت ئه‌و کێشان ه تاسه‌ر به‌رده‌وام بن و چاره‌سه‌ریان بۆ نه‌دۆزرێته‌وه ،چونک ه ل ه کۆتاییدا به‌رده‌وام بوونیان ل ه خودی خۆیدا سه‌ری ئه‌و هه‌رێم ه بچووک ه ده‌خوات ،ک ه میلله‌تی کورد قوربانیه‌کی ئێجگار زۆری له‌پێناو داوه‌و جێگای چاوه‌ڕوانی ئومێدی هه‌موو پارچه‌کانی تری کوردستانه! .ب ه شێوه‌یه‌کی گشتی ده‌کرێت پڕۆسه‌ی چاره‌سه‌ری بنه‌ڕه‌تی کێشه‌کانی هه‌رێم له چه‌ند ره‌هه‌ندێکه‌و ه تاتوێ بکه‌ین: -1ره‌هه‌ندی ستراتیژی هه‌نووکه‌یی -2ره‌هه‌ندی ستراتیژی ئاینده‌یی ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی ب ه ره‌هه‌ندی یه‌که‌م هه‌یه، به‌ڕاستی ده‌بێت له‌وه‌و ه سه‌رچاو ه بگرێت، چۆن ئه‌وه‌ی ،ک ه هه‌ی ه له ئێستادا بپارێزرێت، مه‌تر�سی گه‌ور ه ئه‌وه‌یه ،ک ه ده‌وڵه‌تانی هه‌رێمی له‌رێگای ده‌سه‌التی کوردیه‌و ه توانیویان ه ئه‌و ئه‌زموونه‌ی هه‌رێم ،یاخود ب ه واتایه‌کی تر ئه‌و ده‌ستکه‌وتانه‌ی کوردی تا ئه‌وپه‌ڕی سووک بوون سووک بکه‌ن ،ئه‌م ه کاریگه‌ریه‌کی نه‌رێینیانه‌و ره‌نگدانه‌وه‌یه‌کی خراپی له‌سه‌ر ده‌روون و ئیراده‌ی تاکی کوردی دروستکردووه ،ته‌نانه‌ت کار گه‌یشتۆت ه ئه‌و راده‌یه‌ی خه‌ڵکی کوردستان ب ه به‌شێک ل ه خوێنده‌واره‌کانیشیه‌و ه دروود بۆ سه‌دامی دیکتاتۆر بنێرن ،ئه‌و سه‌دامه‌ی کوردی کیمیاباران و ئه‌نفال کرد ،ل ه راستیدا ئه‌مه کاره‌ساتێکی گه‌وره‌یه ،هه‌رچه‌ند ه ئه‌و ده‌سه‌اڵت ه له سه‌دامی که‌متر به‌کورد نه‌کردووه ،ئه‌گه‌ر سه‌دام پڕۆسه‌ی ئه‌نفالی دژی دوژمنه‌که‌ی خۆی ئه‌نجام دابێت ،ئه‌وا ئه‌و ده‌سه‌اڵت ه ئه‌و پڕۆسه‌یه‌ی دژی میلله‌ته‌که‌ی خۆی ئه‌نجامدا ،ل ه راستیدا شه‌ڕی ناوخۆ ،وه‌ک ل ه سیمینارێکمدا ئاماژه‌م بۆ کردووه www.komelge.com
61
NO:40 -May 2020
ته‌واوکه‌ری پڕۆسه‌ی ئه‌نفالی به‌عس بوو ناوم ناو ه ب ه ئه‌نفالی نۆیه‌م ،سه‌دام ب ه هه‌شت قۆناغ ئه‌نفالی ئه‌نجام دا و دواتر بارودۆخی نێوده‌وڵه‌تی گۆڕاو نه‌یتوانی نه‌خش ه فراوانه‌که‌ی بۆ په‌رته‌وازه‌کردن و سڕینه‌وه‌ی کورد وه‌ک ئه‌وه‌ی کێشابوویان پیاد ه بکات ،ئه‌و ده‌سه‌اڵت ه کوردی ه هات و بۆی ته‌واو کردو ئه‌نفالی نۆیه‌می ئه‌نجامدا ،چونکه ئه‌گه‌ر تێبینی شه‌ڕی ناوخۆ بکه‌ین ،ده‌بینین له زۆر رووه‌و ه ل ه ئه‌نفال ده‌چێت ،به‌شێکی زۆری ئه‌و هێزانه‌ی ئه‌و شه‌ڕه‌یان کرد ،هه‌مان ئه‌و جاش و موسته‌شارو به‌کرێگیراوان ه بوون ،ک ه پێش سوپای به‌عس که‌وتن و خه‌ڵکی خۆیان ئه‌نفال کرد ،هاوکات شێوازی شه‌ڕه‌کان ئه‌و کوشتن و بڕین و تااڵنی و گوند سوتاندن و ماڵ سووتاندن، ک ه ئ ه له‌ئه‌نفاله‌کان ئه‌نجامدرا ،له‌شه‌ڕی ناوخۆش رێک به‌هه‌مان شێو ه ئه‌نجامدرا ،ده‌رباره‌ی به‌کارهێنانی چه‌کی کیمیاویش ،وه‌ک به‌رپرسێکی سه‌ربازی پێشمه‌رگ ه بۆی باس کردم « :ئه‌گه‌ر چه‌کی کیمیاویشمان هه‌بوای ه دژی یه‌کتر به‌کارمان ده‌هێنا». ئه‌وه‌ی لێر ه مه‌به‌ستم بیڵێم ئه‌وه‌ی ه ،که ئه‌وه‌ی ده‌گوترێت و ده‌نووسرێت به‌رامبه‌ر کردار ه قێزه‌ونه‌کانی ئه‌و دوو بنه‌ماڵ ه سیاسیه به‌رامبه‌ر کورد ،زۆر که‌مترو بچووکتر ه له‌وه‌ی، ک ه کردوویانه ،ئه‌گه‌ر رۆژێک دۆکیومێنته‌کان بکه‌ون ه به‌ر دیدی خه‌ڵک ئینجا ده‌زانین ئه‌وانه چیان ده‌رهه‌ق ب ه کوردستان و خه‌ڵکی کوردستان کردووه ،وه‌لێ له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌مانه‌‌شدا ،ده‌بێت ئێم ه جیاوازی بکه‌ین ،له‌نێوان ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌ی، ک ه ل ه دوژمنه‌کان زیاتر دژی هه‌رێم کردوویه‌تی، له‌گه‌ڵ ئه‌و قه‌وار ه سیاسیه‌ی ،ک ه هیواو ئاواتی خه‌ڵکی هه‌موو کوردستانه‌و یه‌ک سه‌د ه له 62
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
مێژووی نویدا قوربانی ل ه پێناو دراوه ،پێویست ه ده‌سه‌اڵتی کوردی بخرێت ه به‌رده‌م دادگاکان و دادگایی بکرێت ،به‌اڵم هه‌رێمی کوردستان ده‌بێت بپارێزرێت و پێشبخرێت ،به‌داخه‌و ه به‌هۆی ئه‌و ره‌خن ه نا ته‌ندروست و نازانستیانه‌ی له‌و قۆناغ ه گیراوه ،خه‌ڵک وایلیکراوه ،ک ه ته‌نانه‌ت ئاماده‌بێت پێشوازی ل ه (سه‌گێک) بکات حوکمی بکات ،ته‌نیا ل ه ده‌ستی ئه‌و دووبنه‌ماڵه‌ی ه رزگاریان بێت ،ک ه ئه‌م ه لوتکه‌ی له‌ده‌ستدانی ئیراده‌ی سیا�سی و ئیراده‌ی بونیانانی ئاینده‌یه ،له‌و خاڵه‌دا به‌شێکی زۆر ل ه به‌ناو نووسه‌رو ره‌خنه‌گرانی کورد له‌گه‌ڵ دوژمنانی کورد یه‌کده‌گرنه‌و ه و ده‌که‌ونه نیو یه‌ک چوارچێوه‌وه ،ئه‌ویش وێناکردن و بچووکردنه‌وه‌ی مه‌سه‌له‌ی نه‌ته‌وه‌یه‌که ،ل ه چه‌ند که‌سانێکی خاین و نابه‌رپرس ،ک ه ئه‌مڕۆ ده‌سه‌اڵتی کوردیان ل ه ده‌ستدایه ،ئه‌مه‌ش تاوانێک ه ده‌رهه‌ق ت ده‌کرێت، ب ه دۆزی ره‌وای میلله‌تێکی به‌ش مه‌ین ه ب ه داخه‌و ه هه‌ر ئه‌مه‌ش ه ئێراقچیه‌تی و تورکچیه‌تی و ئه‌مریکیچیه‌تی و ...هتد به‌رهه‌م هیناوه ،له‌جیاتی ئه‌و ه کوردچیه‌تی راسته‌قین ه به‌رهه‌م بێنێت. لێره‌دا خاڵێک هه‌ی ه ده‌مه‌وێت هه‌ڵوه‌سته‌ی له‌سه‌ر بکه‌م ،ئه‌ویش ره‌چاوکردنی دۆخی جیۆپۆله‌تیکی کوردستان و مامه‌له‌کردنه له‌گه‌ڵ هاوسێکانی ل ه چوارچێوه‌ی ئه‌و نه‌خشه سیاسیه‌ی ل ه رۆژگاری ئه‌مڕۆماندا ل ه ئارادایه .به حوکمی جوگرافیا کورد ناتوانێت مامه‌ڵ ه له‌گه‌ڵ تورکیاو ئێران و ئێراق نه‌کات ،ئه‌مان ه به‌تایبه‌تی فارس له‌گه‌ڵ کورد مێژوویه‌کیان به‌یه‌که‌وه هه‌یه‌و هه‌ردوو ال به‌شدارن ل ه دروستکردنی شارستانی ئێرانی ،هه‌رچی ئه‌ره‌بیش ه زیاتر له هه‌زار ساڵ ه و تورکیش چه‌ند سه‌د ساڵێکه هاتۆت ه ئه‌و ناوچه‌یه ،ل ه دۆخی دیفاکتۆی ئێستا
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
ئه‌وان ه هاوسێیی کوردن و زۆر قوواڵیی ستراتیژی و جیۆپۆله‌تیکی به‌یه‌که‌وه‌یان ده‌به‌ستێته‌وه، پێناچێت ل ه ئاینده‌ده‌یه‌کی نزیشکیشدا هیچ یه‌کێک له‌و نه‌ته‌وان ه ل ه هاوسێیه‌تی کورد دووربکه‌وێته‌وه، ته‌نیا له‌و حاڵه‌ته‌دا نه‌بێت ئه‌گه‌ر ئه‌و پڕۆسه‌ی گۆڕینی دیمۆگرافیایه‌ی ،ک ه ئێستا ل ه کوردستان زۆر به‌خێرایی به‌ڕێو ه ده‌چیت ،به‌رده‌وام بێت ،ئه‌وکات ه کورد له‌رووی دیمۆگرافیه‌و ه له سنوره‌کان دوورده‌خرێته‌وه‌و کوردستان له‌رووی دیمۆگرافیه‌و ه سه‌رله‌نوێ دابه‌ش ده‌کرێته‌وه ،له‌و حاڵه‌تشدا جگ ه ل ه ئابڵووقه‌دانی سیا�سی و یاسایی و جوگرافی ،ک ه ل ه دوای جه‌نگی یه‌که‌می جیهانی و دامه‌زراندنی ئه‌و ده‌وڵه‌ت ه نوێیانه‌ی کوردستانیان به‌سه‌ر دابه‌شکرا هات ه ئارا ،له‌رووی ئه‌تنیکیشه‌وه ئابڵووق ه ده‌درێت ،ئه‌م ه بۆ کورد کاره‌ساتیک و شکستێکی ئێجگار گه‌وره‌یه‌و ب ه درێژایی مێژوو هیچ یه‌کێک ل ه دوژمنانی کورد نه‌یانتوانیو ه کورد دووچاری ئه‌و شکست ه بکه‌ن! .راسته‌قینه‌یه‌ک هه‌ی ه ده‌بێت ئاماژه‌ی پێبکه‌ین ،ئه‌ویش ئه‌وه‌یه سه‌رباری دڕنده‌یی داگیرکه‌رانی کوردستان، سیاسه‌تی هه‌ڵه‌ی ئه‌وانه‌ی له‌ماوه‌ی یه‌ک سه‌ده‌دا ب ه ناوی بزووتنه‌وه‌ی رزگاریخوازی کورده‌وه کاریان کردووه ،پشکێکی گه‌وره‌ی له‌و کاره‌ساته به‌رده‌که‌وێت ،بوون به‌کارت ب ه ده‌ستی هه‌رهێزێکی نامۆ ،ک ه هاتبیێت ه ئه‌و ناوچه‌یه ،بیانووی داوه‌ته ده‌ست ئه‌و دوژمنان ه بۆئه‌وه‌ی ئاسانتر پالنه‌کان و ستراتیژیه‌ته‌کانی خۆیان به‌رامبه‌ر کورد دابڕێژن، پراکتیز ه بکه‌ن ،ئه‌م ه ل ه مێژووی ناوه‌ڕاست و به‌شێک له‌مێژووی نوێشدا رووینه‌داوه‌و یوونی نیه ،چونک ه له‌و قۆناغانه‌دا کورد هه‌میشه هه‌وڵیده‌دا بچێت ه پاڵ الیه‌ن ه به‌هێز ه هه‌رێمیه‌کان و له‌رێگای ئه‌مه‌شه‌و ه نه‌ک ب ه ته‌نیا توانی خاکه‌که‌ی
خۆی بپارێزێت ،بگر ه ل ه زۆر شوێندا پێشڕه‌وی�شی کرد ،سه‌رده‌می سه‌الحه‌دینی ئه‌یووبی ،ک ه ئێستا ره‌خن ه باران ده‌کرێت ،سه‌رده‌می زێڕینی ئه‌و سیاسه‌ته‌یه‌و کورد نه‌ک هه‌موو گه‌النی ناوچه‌که‌ی نه‌کرد ه دوژمنی خۆی ،بگر ه هاوشان هه‌موو گه‌النی ناوچه‌که‌ی ته‌یار کردو له‌پێناو پڕۆژه سیاسیه‌که‌ی خۆی خستی ه گه‌ڕ ،ل ه سه‌رده‌می ده‌وڵه‌تی عوسمانیش ب ه هه‌مان شێوه .بۆ نمون ه تا هاتنی سه‌رده‌می مۆدێرنیته ،سه‌رباری ئه‌و شه‌ڕو شۆڕانه‌ی له‌نێوان میرنشین ه کوردیه‌کان هه‌بوو، ک ه ئه‌م ه مۆرکی ئه‌و سه‌رده‌م ه بوو ،توانی خۆی بپارێێت و نیشتیمانه‌که‌ی ل ه ده‌ست نه‌دات ،راسته مۆدێرنیت ه ده‌سه‌اڵتی سیا�سی کورد ل ه بهرژهوهندی ده‌سه‌اڵتی ناوه‌ندی له‌ناوبرد ،وه‌لێ جوگرافیای کوردستان تاوه‌کو جه‌نگی یه‌که‌می جیهانی وه‌ک خۆی مایه‌وه! .ئێم ه زۆرجاران ره‌خن ه ل ه قۆناغی مۆدێرنیت ه ده‌گرین و هه‌میش ه باس ل ه سایکس پیکۆو لۆزان و دابه‌ش کردنی کوردستان بۆ چوار به‌ش ده‌که‌ین ،به‌الم خه‌ریک ه ده‌رفه‌ت ده‌ده‌ینه قۆناغی پۆست مۆدێرنیته‌و شۆڕ�شی گه‌یاندن، نه‌ک هه‌ر واڵته‌که‌مان دابه‌ش بکاته‌و ه به‌ڵکو زۆر به ئاسانی ،دیمۆگرافیای کوردستانیش بگۆڕێت ،بۆ نمون ه ئه‌و پڕۆسه‌ی ب ه عه‌ره‌بکردنه‌ی ،ک ه له‌گه‌ڵ هاتنی ئیسالمه‌و ه ده‌ستیپکردوه ،تاوه‌کو ساڵی ( ،)2014نه‌یتوانی ئه‌و سه‌رکه‌وتن ه به‌ده‌ست بێنێت وه‌ک ئه‌وه‌ی ل ه دوای ئه‌و ساڵ ه به‌ده‌ستیهێنا ،راسته له‌ماوه‌یی رابردوودا کۆمه‌ڵێک ناوچ ه ته‌عریب کراو رژێمه‌کانی ئێراق ب ه وردی کاراین له‌سه‌ر کرد ،وه‌لێ ل ه دوایی ( )2014ل ه ژێر دروشمه‌کانی جیهانگه‌رایی ئه‌مریکی ،مافی مرۆڤ و دیموکرا�سی و ...هتد، ده‌سه‌اڵتی سیا�سی کوردی خۆی پڕۆسه‌یه‌کی ته‌عریبی ئه‌نجامدا ،ک ه به‌مه‌ترسیترین قۆناغی www.komelge.com
63
NO:40 -May 2020
ته‌عریب هه‌ژمار ده‌کرێت! .سه‌یره‌ک ه له‌وه‌دایه، هه‌ردوو بنه‌ماڵه‌ی سیا�سی کورد ،ک ه ناوی حیزبیان ل ه خۆیان ناوه ،رێگ ه ب ه یه‌کتر ناده‌ن ل ه سنووری دێگه‌ڵ ه بپه‌ڕنه‌وه‌و زۆرجار له‌کاتی قه‌یرانه‌کاندا ئه‌ندامه‌کانی یه‌کتر سنوورداش ده‌که‌نه‌وه ،که‌چی به‌رامبه‌ر ئه‌مه‌ش ده‌رگایان بۆ شه‌پۆڵی ئاواره عه‌ره‌یه‌کان کردۆته‌وه ،ک ه من پێم وای ه گه‌وره‌ترین پڕۆسه‌ی ب ه عه‌ره‌بکردن ه له‌مێژوودا .که‌وات ه به‌ر ل ه هه‌موو شتیک کورد ده‌بێت ب ه په‌یوه‌ندیه‌کانی له‌گه‌ڵ نه‌ته‌وه‌و گه‌النی ده‌وربه‌ری دابچێته‌وه، سیاسه‌تی ترساندن و ب ه دوژمنکردنی داروبه‌رد، کوردی خستۆت ه مه‌ترسییه‌کی گه‌وره‌وه ،ناکرێت ئێم ه دوژمنایه‌تی هه‌موو که‌سێک بکه‌ین و له‌سه‌ر دروشم ه ناته‌ندروسته‌کان بژین ،ک ه جگ ه له خزمه‌تکردنی چه‌ند ده‌سته‌و تاقمێک ،زیانیکی زۆر گه‌وره‌ی ب ه کورد گه‌یاندووه ،ده‌بێت ل ه دۆخی دیفاکتۆی کوردستان تێبگه‌ین وه‌ک ئه‌وه‌ی هه‌یه و به‌و شێوه‌ی ه مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌لدا بکه‌ین ،،نه‌ک وه‌ک ئه‌وه‌ی خۆمان ده‌مانه‌وێت ،ده‌بێت کورد دنیابینی خۆی بگۆڕێت و به‌سه‌رله‌به‌ری په‌یوه‌ندیه‌کانی دابچێته‌و ه ب ه ده‌وروبه‌ره‌که‌ی له‌سه‌ر بنامه‌یه‌کی ته‌ندروست به‌یه‌که‌و ه ژیانێکی ئارام هه‌ڵبژێرێت، پێویست ه سه‌ره‌تایه‌کی تر ل ه په‌یوه‌ندیه‌کی دۆستانه تر ده‌ست پێبکات ،ته‌نانه‌ت له‌گه‌ڵ ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی به‌سه‌ریشیاندا دابه‌شکراوه ،ده‌بێت هه‌وڵبدات خۆی له‌گه‌ڵ دۆخه‌ک ه بگونجێنێت و له‌رێگای پێشکه‌وتنی خۆیه‌و ه شوێن بگرێت و کاریگه‌ری دروست بکا ،نه‌ک هه‌میش ه ده‌ست له‌سه‌ر تفه‌نگ بێت و به‌ره‌ی شه‌ڕ بگرێت ،ئه‌م ه ته‌سلیم بوون نیه ،به‌ڵکو ئه‌م ه میکانیزمیکی تر ه بۆ کارکردن و هێنانه‌دی ستراتیژی ه نه‌ته‌وه‌ییه‌کان 64
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
به�شی چواره‌م که‌وات ه کورد پێویست ه ل ه چوارچێوه‌یه‌کی گه‌وره‌تر ل ه چوارچێوه‌ی شێوازی سیسته‌می سیا�سی و مۆدێلی حوکم کردن و چوارچێو ه یاساییه‌کان بیر بکاته‌وه ،بۆ نمون ه زیاتر ل ه یه‌ک سه‌ده‌ی ه کورد له‌ژێر دروشمی رزگاری و ئازادی قوربانی بۆ دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی ده‌دات ،له‌کاتێکدا ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی خۆی ده‌رهاوێشته‌ی قۆناغێکی دیاریکراو ه ل ه پێشکه‌وتنی ئابوری و سیا�سی و هزری مرۆڤایه‌تی ،به‌گۆڕانکاری ئه‌و بنه‌مایانه، ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی ده‌گۆڕێت و بێبه‌ها ده‌بێت، که‌وات ه ئه‌گه‌ر ل ه چوارچێو ه فراوانه‌که‌یه‌و ه سه‌یر بکه‌ین ،ده‌گه‌ین ه ئه‌و ئه‌نجامه‌ی ،کورد ل ه ماوه‌ی سه‌د ساڵی رابردوودا قوربانی ل ه پێناو شتێک داوه، ک ه به‌هاکه‌ی کاتی بووه ،به‌اڵم قوربانیدانه‌که به‌رده‌وام و ستراتیژی بووه ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش هه‌موو هێلکه‌کانی خۆی خستۆت ه سه‌به‌ته‌ی ئه‌ندێشه‌یه‌ک، ک ه به‌رهه‌می خۆی نه‌بوو ه و نه‌ک ل ه کوردستان به‌ڵکو له‌هه‌موو رۆژهه‌اڵاتی ناوه‌ڕاست ،ده‌وڵه‌تێک نه‌بوو ه نه‌ته‌وه‌یی بێت ،وه‌ک ده‌وڵه‌ت نه‌ته‌وه‌ی رۆژئاوا ،ک ه به‌رهه‌می پێشکه‌وتنی ئابووری و هزری ئه‌وروپا بوو ،ئه‌و قه‌وار ه خێڵه‌کیانه‌ی ل ه رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست دامه‌زراون و ناوی ده‌وڵه‌تیان لێنراوه ،له راستیدا هیچ په‌یوه‌ندیه‌کیان ب ه ده‌وڵه‌ت نه‌ته‌وه‌ی ئه‌وروپیه‌و ه نیه ،چونک ه ل ه بنه‌ڕه‌تدا ئه‌و ده‌وڵه‌تانه به‌رهه‌می گه‌شه‌سه‌ندنی ناسیونالیستی خودی ئه‌و کۆمه‌ڵگایان ه نیه ،ک ه ده‌وڵه‌ته‌که‌ی لێ دامه‌زراوه، به‌ڵکو ده‌رهاویشته‌ی قۆناغێکی دیاریکراوه ل ه هاوسه‌نگیه‌کی هێزی جیهانی ،دیار ه لێره‌دا مه‌به‌ستمان ل ه هێز ه ب ه مانا مه‌عریفی ه فراوانه‌که‌ی. ل ه الیه‌کی تر ئه‌گه‌ر به‌وردی بیری لێبکه‌ینه‌وه
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
ه ئه‌وروپا وته‌یه‌ک هه‌یه ل ده‌ڵێت ،پاشای تێر هه‌رگیز نایه‌وێت پاشایه‌تی گه‌لێکی برسی بکات ده‌بینین پێکهاته‌ی ئه‌و ده‌وڵه‌تان ه ل ه بنه‌ڕه‌تدا له‌سه‌ر بنه‌مای دام و ده‌زگاکانی مۆدێرنیته‌و ده‌وڵه‌ت نه‌ته‌وه‌ی ئه‌وروپی دانه‌مه‌زراوه ،به‌ڵکو له‌سه‌ر بنه‌مای هاوسه‌نگی نێوان خێڵه‌کان دامه‌زراوه، ئه‌م شرۆڤ ه کردن ه له‌سه‌ر زۆربه‌ی ده‌وڵه‌ته عه‌ره‌بیه‌کان و ته‌نانه‌ت ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ش پراکتیزه ده‌بێت ،ک ه کوردستانیان به‌سه‌ر دابه‌ش کراوه، بۆ نمون ه هه‌ر ل ه سعودیه‌و ه بگر ه تا ده‌گات ه کوێت و میرنشینه‌کانی تری که‌نداو ،هه‌موو له‌سه‌ر ئه‌و هاوسه‌نگیه‌ی نێوان خێڵه‌کان دامه‌زراوه، ده‌سه‌اڵت دراوه‌ته‌و ه ده‌ست گه‌وره‌ترین خێڵ، بۆئه‌وه‌ی کۆنتڕۆڵی تاک ب ه تاکی خێڵ ه بچووکه‌کانی تر بکات ،به‌مه‌ش هه‌موو خێڵه بچووکه‌‌کان له‌تر�سی ئه‌و خێڵ ه گه‌وره‌ی ه په‌نا بۆ هێزی داگیرکه‌ر، یاخود ئه‌و هێزه‌ی له‌سه‌ر ئاستی هاوسه‌نگی هێزی جیهانیه‌و ه هه‌ژموونی به‌سه‌ر ناوچه‌که‌و ه هه‌یه‌و ده‌وڵه‌ته‌ک ه له‌ژێر سایه‌ی ئه‌ودای ه ده‌به‌ن ،بۆ ئه‌وه‌ی ل ه مه‌ترسیه‌کانی خێڵه گه‌وره‌ک ه بیانپارێزێت، هاوکات خێڵ ه گه‌وره‌که‌ش ل ه تر�سی یه‌کگرتنی ئه‌و خێاڵن ه ،هه‌میش ه له‌ژێر ره‌حمی ده‌وڵه‌تی داگیرکه‌ردایه ،به‌مه‌ش هه‌ردووالیان بهرژهوهندی هێزی هه‌ژموونکار مسۆگه‌ر ده‌که‌ن ،نه‌ک بهرژهوهندی ه نه‌ته‌وه‌ییه‌کانیان ،وه‌ک بانگه‌شه‌ی
بۆ ده‌که‌ن ،هه‌ر ئه‌مه‌ش ه سۆنگه‌ی ئه‌وه‌ی ،ئه‌گه‌ر ته‌ماشای دام و ده‌زگاکانی ئه‌و ده‌وڵه‌تان ه بکه‌ین، ب ه شێواز ه سیسته‌م ه جیاوازیه‌کانیانه‌وه ،زۆر جیاوازن ل ه دام و ده‌زگاکانی ده‌وڵه‌ت نه‌ته‌وه‌ی ئه‌وروپی ،بۆ نمون ه له‌و ده‌وڵه‌تان ه سوپا ئه‌رکی پاراستنی ده‌وڵه‌ت و میلله‌ت نابینێت ،به‌ڵکو ئه‌رکی پاراستن و مانه‌وه‌ی به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی بنه‌ماڵه‌ی ده‌سه‌اڵتدارو هێزی هه‌ژمونکار ده‌بینێت ،هاوکات رۆڵی بازاڕێکی گه‌ور ه ده‌بینێـت بۆ ساغکردنه‌وه‌ی چه‌ک و ئه‌و که‌ل و په‌ل ه سه‌ربازیانه‌ی ده‌وڵه‌ته سه‌رمایه‌داریه‌کانی رۆژئاوا به‌رهه‌می ده‌هێنن ،واته رۆڵی ته‌واوکاری خولی ئابووری سه‌رمایه‌داری و سوسیالیستی ده‌گێڕێت!. ل ه ئه‌وروپا وته‌یه‌ک هه‌ی ه ده‌ڵێت ،پاشای تێر هه‌رگیز نایه‌وێت پاشایه‌تی گه‌لێکی بر�سی بکات، بۆی ه هه‌میش ه هه‌وڵده‌دات گه‌له‌که‌ی تێر بێت، که‌چی له‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی ،ک ه سیسته‌می پاشایه‌تیان هه‌یه ،جگ ه ل ه شانشینی ئوردن ،ک ه ئه‌ویش له‌به‌رئه‌وه‌ی ده‌که‌وێت ه قوواڵیی ستراتیژی و ئاسای�شی ئیسرائیله‌وه ،هه‌موو پاشاکانی تر تێرن و گه‌له‌کانیان له‌ژێر هێڵی هه‌ژاریدا ده‌ژین! .ره‌نگ بێت هه‌ندێک جار دۆخه‌ک ه ب ه پێچه‌وانه‌وه‌ی ئه‌و خوێندنه‌وه‌ی ه بێت ه به‌رچاو ،وه‌ک ئه‌وه‌ی ل ه میسر روویدا ،ک ه سوپا به‌ناو چوو ه پاڵ خه‌ڵک و له ملمالنێی نێوان ده‌سه‌اڵت و خه‌ڵک خۆی خسته به‌ره‌ی خه‌ڵکه‌و ه له‌سه‌رده‌می (حوسنی موباره‌ک)، به‌اڵم دوای ئه‌و ه رێک به‌گوێره‌ی رێنماییه‌کانی زلهێزه‌کان ،ب ه تایبه‌تی واڵت ه یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا ،کوده‌تای به‌سه‌ر ده‌سه‌اڵتی ( موحه‌ممه‌د مور�سی) داکردوو خستی ه زیندانه‌وه ،راسته مور�سی ل ه به‌ڕێوه‌بردن شکستی هێناو نه‌یتوانی له‌و دۆخ ه هه‌ستیاره‌ی کۆمه‌ڵگای میسری و هاوسه‌نگیه www.komelge.com
65
NO:40 -May 2020
جیهانیه‌ک ه تێبگات و ل ه ره‌هه‌ندێکی ئیخوانیه‌وه ، وه‌ک میسریه‌کان خۆیان ده‌ڵێن خه‌ریک بوو هه‌موو دام و ده‌زگا مه‌ده‌نی و سه‌ربازیه‌کانی میسر هه‌ڵبوه‌شێنێته‌وه ،وه‌لێ ناتوانین ئه‌و راستیه فه‌رامۆش بکه‌ین ،ک ه مور�سی له‌ڕێگای هه‌ڵبژاردن و ئه‌و ئامڕازانه‌ی دیموکرا�سی هات ه سه‌ر کور�سی ده‌سه‌اڵت ،ک ه پێوه‌ری رۆژئاواییه‌کان ه بۆ حوکمێکی دیموکرا�سی و ده‌بوای ه ل ه رێگای هه‌مان ئامڕازه‌وه ل ه کار الببردرابوایه ،که‌چی سوپا ،به‌رێککه‌وتنێک له‌گه‌ڵ واڵت ه یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا کوده‌تایه‌کی سه‌ربازی ئه‌نجامداو ده‌ستی به‌سه‌ر ده‌سه‌اڵت داگرته‌وه! .ئه‌و نمونان ه بۆی ه شیده‌که‌مه‌وه ده‌مه‌وێت بیسه‌ملێنم ،ک ه ده‌وله‌تی نه‌ته‌وه‌یی له رۆژهه‌التی ناوه‌ڕاست ب ه تایبه‌تی ئه‌و واڵتانه‌ی، ک ه پێیان ده‌گوترا جیهانی سێیه‌م ،ل ه ژێر کاریگه‌ری گه‌شه‌سه‌ندن و فراژی بوونی ناوه‌خۆیی نیه ،به‌ڵکو مۆدێلێکی هاورده‌کراوو چه‌سپێنراوه!. هه‌ندێک نمون ه هه‌ی ه تێگه‌یشتن و شرۆڤه‌کردنی سه‌ختتر ه له‌وه‌ی باسمان کرد ،وه‌ک نمونه‌ی تورکیا ،چونک ه دیار ه ل ه ناوه‌ڕاسته‌کانی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌مه‌و ه له‌ژێر کاریگه‌ری مۆدێرنیته‌ی رۆژئاوا ،بزووتنه‌وه‌ی ناسیونالیستی تورکی گه‌شه‌سه‌ندنی گه‌وره‌ی به‌خۆیه‌و ه بینی ،به‌اڵم دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی تورکیا به‌رهه‌می ئه‌و گه‌شه‌سه‌ندن ه نیه ،به‌ڵکو له‌سه‌ر بنه‌مای دابه‌شکردنێکی جیۆپۆله‌تیکی و شارستانی دامه‌زرا ب ه مه‌به‌ستی سڕینه‌وه‌ی که‌لتووری ئیسالمی و سۆفت پاوه‌ری ئیسالمیان ه ل ه تورکیا ،بۆیه ده‌بینین ل ه ماوه‌ی زیاتر ل ه یه‌ک سه‌ده‌دا تورکه ناسیونالیسته‌کان ئه‌رکیان سڕینه‌وه‌ی هه‌موو مۆرکێکی رۆژهه‌اڵتی و ئیسالمی بوو ل ه تورکیا، چونک ه دوای جه‌نگی یه‌که‌می جیهانی ،راسته 66
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ده‌وڵه‌تی عوسمانی تێکشکا ،وه‌لێ تێکشکانه‌که‌ی ب ه ته‌نیا سیا�سی و سه‌ربازی بوو ،ل ه رووی پڕه‌نسیپ و سۆفت پاوه‌ره‌وه ،ک ه ئیسالم و ئاینزای سونی بوو ب ه به‌هێزی مایه‌وه ،بۆی ه ئه‌گه‌ری ئه‌وه‌ی لێده‌کرا بانگێکی خه‌لیف ه ببێت ه هۆی سه‌رله‌نوێ بووژانه‌وه‌ی ئیمپراتۆریای عوسمانی ،ک ه ئه‌مه‌ش له‌گه‌ڵ داڕشتنه‌وه‌ی نه‌خشه‌‌ی سیا�سی مۆدێرنیته ل ه دوای جه‌نگدا نه‌ده‌گونجا ،ک ه قۆناغی هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌و نه‌مانی ئیمپراتۆریاکان بوو. ئه‌و ده‌وڵه‌ت ه تورکیه‌ی (مسته‌فا که‌مال پاشا) به یارمه‌تی به‌ریتانیه‌کان دایمه‌زراند ،ل ه راستیدا ئه‌رکی تێشکشاندنی ئه‌و سۆفت پاوه‌ره‌ی کۆمه‌ڵگای تورکی بوو ،ک ه جه‌نگی یه‌که‌می جیهانی نه‌یتوانی بوو تێکیبشکێنێت! .بۆی ه مسته‌فا که‌مال هه‌وڵیدا که‌لتووری ئیسالمی ل ه تورکیا ل ه ره‌گه‌و ه ده‌ربهێنێت ،راست ه ل ه کۆتاییه‌کانی سه‌ده‌ی بیسته‌م بزووتنه‌وه‌ی ئیخوانچیه‌تی له تورکیا سه‌ریهه‌ڵدایه‌وه‌و ل ه سه‌ره‌تاکانی هه‌زاره‌ی سێیه‌مدا ئیسالمیه‌کان ل ه تورکیا جڵه‌وی ده‌سه‌اڵتیان گرته‌و ه ده‌ست ،وه‌لێ ئه‌مجاره‌شیان یاریکردنی هه‌مان رۆل بوو به‌اڵم ب ه پێچه‌وانه‌وه، ئه‌ویش هاوسه‌نگی پێکردن بوو له‌گه‌ڵ ئێرانێکی شیعی ،ک ه ل ه سالی ( )1979شۆڕ�شی به‌رپا کردو هات ه سه‌ر ده‌سه‌اڵت .شایه‌نی ئاماژ ه پێکردن ه له‌و ماوه‌یه‌دا و ل ه په‌نای هه‌مان دروشمی دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی ،بزووتنه‌وه‌ی کورد به‌کارهێنرا بۆ ترساندن و باڵکردنی ده‌سه‌اڵتی سیا�سی له تورکیا و ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی کوردستانیان به‌سه‌ر دابه‌شکرا ،به‌مه‌به‌ستی زیاتر ملپێکه‌چکردنیان بۆ به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی رۆژئاوا .که‌وات ه ل ه ماوه‌ی سه‌د ساڵی رابردوودا ئه‌وانه‌ی پێیان ده‌گوترا ده‌وله‌تی نه‌ته‌وه‌یی ئه‌وانه�شی وه‌ک خه‌باتکاری دامه‌زراندنی
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
ئه‌و ناوچه‌یان کرده تاقیگه‌یه‌ک و گۆڕه‌پانێکی شه‌ڕ بۆ ساغکردنه‌وه‌و تاقیکردنه‌وه‌ی چه‌که‌کان و پاراستنی ئه‌و هاوسه‌نگی ه بهرژهوهندی هێزه‌ی ل ئه‌واندایه ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی نمایشیان پێده‌کرا ،هه‌ردووال له‌یه‌ک سه‌رچاوه‌و ه سروشیان وه‌رده‌گرت و له مه‌ته‌ڵه‌که‌ی گیسکی هه‌یا�سێ و راگرتنی هاوسه‌نگی ل ه نێوان هه‌ردووال زیاتر نه‌بوو ،ئه‌مه‌ش له‌پێناو هێشتنه‌وه‌و خزمه‌تکردنی به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی واڵتانی سه‌رمایه‌داری به‌م دواییه‌ش سۆڤیه‌ت، ک ه الیه‌کیان له‌سه‌ر ژێی ناسیونالیستی و الیه‌که‌ی تریش له‌سه‌ر ژێی سوسیالیستی گه‌مه‌ی ده‌کرد، ئامانجی هه‌ردووالش هێنانه‌دی به‌رژه‌وه‌ندیه جیۆپۆله‌تیکیه‌کان و وه‌ده‌ستهێنانی هه‌ژموونی جیهانی بوو. که‌وات ه کورد ده‌بێت جیاوازی له‌نێوان دووشت بکات ،ئه‌و شێو ه سیاسیه‌ی ،له‌چوارچێوه‌یدا کارده‌کات ،ک ه وه‌ک ئاماژه‌مان پێکرد ره‌هه‌ندێکی کاتیه‌و به‌گوێره‌ی گۆڕانکاریه‌کان ده‌گۆڕێت، له‌گه‌ڵ ئه‌و چوارچێو ه شارستانیه‌ی ،ک ه مۆرکی کوردبوون و مرۆڤ بوونی خۆی پێده‌پارێزێت،
ده‌بێت خاڵی یه‌که‌م بکرێت ه قوربانی خاڵی دووه‌م، که‌چی ب ه پێچه‌وانه‌و ه له‌ماوه‌ی سه‌د ساڵی رابردوودا هه‌میش ه خاڵی دووه‌م ،وات ه ستراتیژ ،ک ه مانه‌وه‌و پێشچوه‌چوون ه کراوه‌ت ه قوربانی خاڵی یه‌که‌م، ئێستا کورد گه‌یشتۆت ه قۆناغێک ل ه مه‌ترسیه‌کان، ک ه پێویستی ب ه به‌خۆداچوونه‌وه‌یه‌کی جدی هه‌یه ،ل ه پێناو مانه‌وه‌و پاراستنی ره‌هه‌ند ه ژیاری و ته‌نانه‌ت ئه‌تنیکیه‌که‌ی خۆی ،بۆی ه ده‌بێت ده‌ست به‌رداری سیاسه‌تی به‌دوژمنکردنی هه‌موو ده‌وروبه‌ربێت و وازی لێبهێنێت ،دیار ه ئه‌م ه بۆ هه‌موو گه‌النی تری ناوچه‌که‌ش راسته و ده‌بێت له‌شه‌ڕو رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی یه‌کتر خۆیان بپارێزن ،ک ه له‌بنه‌ڕه‌تدا ئه‌و سیاسه‌ت ه به‌رهه‌می ئه‌و گه‌م ه سیاسی ه قێزه‌ونه‌یه ،ک ه مۆدێرنیته‌ی رۆژئاوا ل ه پێناو مانه‌وه‌ی خۆی ل ه ناوچه‌که‌داو پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی هێنای ه به‌رهه‌م، هه‌موو دژی هه‌موو ،هه‌موو ل ه هه‌موو بترسێت!، که‌وات ه وه‌به‌رهێنانی ترس له‌الیه‌ک گه‌وره‌ترین زیانی ب ه په‌یوه‌ندی ئاشتیانه‌ی نێوان گه‌الن و به‌یه‌که‌و ه ژیانی ئاشتیان ه گه‌یاند ،به‌رامبه‌ر ئه‌مه‌ش گه‌وره‌ترین قازانجی بۆ زلهێزو رکابه‌ر ه جیهانیه‌کان هه‌بوو ،له‌به‌رئه‌وه‌ی هه‌میش ه به‌کارکردن له‌سه‌ر ئه‌و ترس ه ئه‌و ناوچه‌یه‌یان کرد ه بازاڕیکی گرنگ بۆ چه‌ک و که‌ل و په‌لی سه‌ربازی خۆیان ،ب ه شێوازێکی تر ،ئه‌و ناوچه‌یان کرد ه تاقیگه‌یه‌ک و گۆڕه‌پانێکی شه‌ڕ بۆ ساغکردنه‌وه‌و تاقیکردنه‌وه‌ی چه‌که‌کان و پاراستنی ئه‌و هاوسه‌نگی هێزه‌ی ل ه بهرژهوهندی ئه‌واندایه
www.komelge.com
67
NO:40 -May 2020
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
وتـــار
تازه‌گه‌ری دیموكراتی به‌رانبه‌ر مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری
به�شی دوانزده و ـ ره‌هه‌ندی كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی و سیا�سی (كۆمه‌ڵگای دیموكراتیك) هه‌روه‌كو چۆن ده‌کرێ له‌ژێر �س ێ ره‌هه‌ندی گرنگد ا بیر ل ه مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری بكرێته‌وه، ده‌شێت هه‌ڵوێستێكی هاوشێو ه سه‌باره‌ت به تازه‌گه‌ری دیموكراتیش جێگای باس بێت .به‌رامبه‌ر ب ه كۆمه‌ڵگای به‌رهه‌مهێنانی سه‌رمایه‌داری، كۆمه‌ڵگای پیشه‌سازی و كۆمه‌ڵگای ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه ك ه وه‌ك ماهیه‌تی تایبه‌ت و نابه‌رده‌وامه سه‌ره‌كیه‌كانی مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری بیری لێده‌كرێته‌وه ،ره‌هه‌نده‌كانی كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی و سیا�سی ،كۆمه‌ڵگای ئیكۆ ـ پیشه‌سازی و كۆمه‌ڵگای كۆنفیدراڵی دیموكراتی وه‌ك ره‌هه‌نده‌كانی تازه‌گه‌ری دیموكراتیك ده‌رده‌كه‌ون ه پێش. 68
www.komelge.com
سه‌باره‌ت ب ه هه‌ردوو سیسته‌میش ل ه ورده‌كاریدا ده‌توانرێت ره‌هه‌نده‌كان زیاد بكرێن .به‌اڵم به هێڵ ه گشتیه‌كانیه‌و ه ئه‌م ره‌هه‌ند ه سێیانه‌یه واتای پێویست ب ه پێناسه‌كانیان ده‌به‌خشێت. ل ه به‌شه‌كانی پێشووتردا به‌شێوه‌یه‌كی فراوان شیكارمان ده‌رهه‌ق ب ه ره‌هه‌نده‌كانی مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری ئه‌نجامدابوو .هه‌رچی تازه‌گه‌ری دیموكراتیی ه له‌میانه‌ی چوارچێوه‌ی پێشكه‌وتنی مێژوویی و باسكردنی فاكته‌ر ه سه‌ره‌كیه‌كانی و به‌راوردكردنی لەگەڵ مۆدێرنیته‌و شارستانیه‌تی كالسیك هه‌وڵی خستنه‌ڕووی درابوو .هه‌ربۆیه جیاكردنه‌وه‌ی به‌شێوه‌ی ره‌هه‌ند ه سه‌ره‌كیه‌كان و ل ه نزیكه‌و ه پێناسه‌كردنیان ،باس و هه‌ڵوێسته كرداریه‌كانی به‌هێز ده‌كات. هه‌روه‌ها ده‌مانتوانی كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی و سیا�سی وه‌ك كۆمه‌ڵگای دیموكراتی (كۆمیناڵی دیموكراتی) پێشكه‌ش بكه‌ین .چونك ه ده‌شێت گونجاوترین پۆلێن بێت كه‌به‌رامبه‌ر كۆمه‌ڵگای سه‌رمایه‌داری وه‌اڵم بداته‌وه .هه‌روه‌ها له‌به‌ر ئه‌وه‌ی سروشته‌كه‌ی كۆمه‌ڵگای دیموكراتیش له‌خۆو ه ده‌گرێت ،ل ه به‌بنه‌ما گرتنی كۆمه‌ڵگای
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
ئه‌خالقی و سیا�سی وه‌ك دەستەواژەیه‌كی پۆلێنی سه‌ره‌كی دوودڵیمان نه‌كرد .ل ه به‌ش ه جیاوازه‌كانی بەرگرینامەدا کۆمەڵگای ئاماژە پێکراومان ێ كردووه .هه‌ربۆی ه ئه‌وه‌ی لێره‌دا ئه‌نجامی تاوتو بده‌م كۆكردنه‌وه‌و ئاماده‌كردنێكی بنه‌ڕه‌تییه .به‌ر ل ه وه‌سفكردنی كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی و سیا�سی، چه‌ند خاڵێكی گرێدراو ب ه ناوه‌ڕۆكه‌كه‌ی دووباره بكه‌ینه‌و ه له‌جێگای خۆیدا ده‌بێت .ئه‌ویش په‌یوه‌ندی گه‌وهه‌رییانه‌ی كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی و سیاسیی ه له‌الیه‌كه‌و ه لەگەڵ چاكه ،به‌خته‌وه‌ری، راستی و جوانی ،له‌الیه‌كی دیكه‌شه‌و ه لەگەڵ ئازادی ،یه‌كسانی و دیموكراسیخوازیی .چاكه‌و به‌خته‌وه‌ری له‌بنه‌ڕه‌تدا گه‌وهه‌ری ئه‌خالق پێكدێنن .دروستیش په‌یوه‌ندی ب ه حه‌قیقه‌ته‌وه هه‌یه .له‌ده‌ره‌وه‌ی كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی و سیا�سی گه‌ڕان به‌دوای حه‌قیقه‌تدا بێ‌هووده‌یه .چونكه ئه‌وه‌ی خاوه‌ن خه‌سڵه‌ت ه ئه‌خالقی و سیاسیه‌كان نه‌بێت حه‌قیقه‌ت نادۆزێته‌وه .هه‌رچی جوانییه، ئامانجی دەستەواژەی جواننا�سی (ئه‌ستاتیكا)یه. من به‌خۆم جوانی ده‌ره‌وه‌ی كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی و سیا�سی ب ه جوانی دانانێم .چونك ه جوانی ئه‌خالقی و سیاسییه! .هه‌رچی سێیانه‌كه‌ی دیكه‌یه، ئازادی ،یه‌كسانی و دیموكراسیی ه چه‌ندی بڵێی په‌یوه‌ندیه‌كه‌ی لەگەڵ كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی و سیا�سی شیكار كراوه .هیچ كۆمه‌ڵگایه‌ك به قه‌ده‌ر كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی و سیا�سی ناتوانێت ئازادی ،یه‌كسانی و دیموكرا�سی به‌رهه‌م بهێنێت و ده‌سته‌به‌ر بكات. یه‌كه‌مین بابه‌تی كۆكردنه‌و ه په‌یوه‌ست ب ه ئاسۆو توانای گۆڕانكاری و وه‌رچه‌رخانی كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی و سیاسییه .به‌و سیفه‌ته‌ی پێكهاته‌و هه‌بوون ه سه‌ره‌كیه‌كه‌یه‌تی تا ره‌هه‌ندی
ئه‌خالقی و سیاسیه‌كه‌ی ل ه ئارادابێت کۆمەڵگای ئەخالقی و سیا�سی ب ه كۆمه‌ڵگایه‌ك داده‌نرێت ك ه خاوه‌ن به‌رفراوانترین ئاسۆو توانای گۆڕانكاری و وه‌رچه‌رخانه .بێگومان ل ه هیچ كۆمه‌ڵگایه‌كدا ناتوانرێت ئه‌خالق و سیاسه‌ت به ته‌واوی له‌ناوببرێت .به‌اڵم رۆڵه‌كه‌یان تا دواڕادا سنووردارو ته‌سك ده‌كرێته‌وه .بۆ نموون ه له كۆمه‌ڵگای مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داریدا ،له ژێر حوكمڕانی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌دا ئه‌خالق و سیاسه‌ت بۆ نزمترین ئاست بچووك كراونه‌ته‌وه، ته‌نانه‌ت ب ه جۆرێك به‌رته‌سك كراونه‌ته‌و ه ك ه به سنووره‌كانی له‌ناوچوون گه‌یشتوون .به‌درێژی هه‌ڵوه‌سته‌مان سه‌باره‌ت ب ه هۆكارو ئه‌نجامه‌كانی كردبوو .ئایا ل ه ره‌وشێكدا ئه‌خالق و پۆلیتیکا سنورداربكرێت كۆمه‌ڵگا گۆڕاوه؟ نه‌خێر. به‌پێچه‌وانه‌و ه بەرته‌سك كراوه‌ته‌وه ،گۆڕانكاری و جیاوازیه‌كه‌ی وه‌ستێنراوه ،ته‌نانه‌ت ناچاری چوونیه‌كی كراوه‌و ل ه ژێر ستاتۆیه‌كی حقوقی زۆر دژواردا توو�شی خنكان بووه .ئاسۆو توانای گۆڕان له‌والو ه بمێنێت ،له‌پێناو پێگه‌یاندنی یه‌ك چه‌شنه كولتوورو هاوواڵتی لە مۆدێرنیتەی سەرمایەداریدا ل ه ژێر ناوی هۆمۆژه‌ن (چوونیه‌ك) كردندا گۆڕان بۆ دووالیزمی ئێم ه ـ ئه‌وانی دیك ه بچووك و ته‌سك كراوه‌ته‌وه .ل ه رواڵه‌تدا دیمه‌نێكی هه‌مه‌ڕه‌نگ پیشان ده‌درێت ،وه‌ك بڵێی كۆمه‌ڵگای مۆدێرن له‌ناو گۆڕانكاریه‌كی ب ێ سنووردایه .ئه‌م ه دیمه‌نێكی میدیاییه‌و به‌ته‌واوی ئامانجه‌كه‌ی پڕوپاگه‌نده‌یه. ره‌نگ ه شاراوه‌كه‌ی ژێری یه‌كڕه‌نگه ،یان نزیك به خۆڵه‌مێشیی ه یان ره‌شێكی تێره. به‌رامبه‌ر به‌مه‌ش كۆمه‌ڵگای دیموكراتی كه دۆخی تازه‌گه‌ری دیموكراتی كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی و سیاسییه ،ئه‌و كۆمه‌ڵگایه‌ی ه ك ه هه‌ر ه زێد ه له‌ناو www.komelge.com
69
NO:40 -May 2020
به‌رفراوانترین جیاوازی و هه‌مه‌ڕه‌نگیدا ده‌ژی. به‌ب ێ ئه‌وه‌ی مه‌حكومی هاوواڵتێتی و كولتووری یه‌كچه‌شنی بكرێت ،لە کۆمەڵگای دیموکراتیکدا هه‌ر گڕوپێكی كۆمه‌اڵیه‌تی ده‌توانێت بە یەکەوە له‌ناو ئه‌و جیاوازیانه‌دا بژی ك ه له‌ده‌وروبه‌ری ناسنامه‌و كولتووری خۆی پێكدێت .ل ه جیاوازی ناسنامه‌و ه تا ده‌گات ه جیاوازی ه سیاسیه‌كان، جڤاته‌كان ده‌توانن پۆتانسێلی خۆیان بخه‌نه‌ڕوو و بۆ ژیانێكی كاراو چاالكی وه‌ریچه‌رخێنن .هیچ جڤاتێك مەتر�سی و نیگه‌رانی هۆمۆژه‌نێتی نییه. چونك ه یه‌كڕه‌نگی ب ه قێزه‌ونی ،بێزاری و هه‌ژاری داده‌نرێت .هه‌رچی فر ه ره‌نگیی ه ده‌وڵه‌مه‌ندی ل وێبوورده‌یی و جوانی له‌خۆو ه ده‌گرێت .له‌م هه‌لومه‌رجانه‌دا ئازادی و یه‌كسانیه‌كی زیاتر ده‌سته‌به‌ر ده‌بێت .ته‌نیا ئه‌و ئازادی و یه‌كسانییه به‌هادارن ك ه پشت ب ه جیاوازیه‌كان ده‌به‌ستن. هه‌رچی ئه‌و ئازادی و یه‌كسانیه‌ی ه ك ه به‌ده‌ستی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه به‌دیهاتووه ،هه‌روه‌ك له ته‌واوی ئه‌زموونه‌كانی جیهانیشدا سه‌ملێنراوه ته‌نیا له‌پێناو پاوانه‌كاندایه .چونك ه یه‌كسانی و ئازادی راسته‌قین ه له‌الیه‌ن پاوانه‌كانی سه‌رمایه‌و ده‌سه‌اڵته‌و ه نابه‌خشرێت ،به‌ڵكو ئازادی و یەکسانی ته‌نیا له‌میانه‌ی شێوازی سیاسه‌تی دیموكراتیانه‌ی كۆمه‌ڵگای دیموكراتیانه‌و ه به‌ده‌ست ده‌هێنرێت ،له رێگای به‌رگری گه‌وهه‌ریشه‌و ه ده‌پارێزرێت. له‌وانه‌ی ه ئه‌م پرسیار ه بكرێت :سیسته‌مێك چۆن ئه‌م هه‌موو جیاوازیه‌ی پ ێ هه‌ڵده‌گیرێت؟ ئه‌و وه‌اڵمه‌ی بدرێته‌وه ،یه‌كێتی ل ه بناخه‌ی كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی و سیاسیدایه .تاك ه به‌هایه‌ک ك ه هیچ تاك و گڕوپێك سازشكاری تێدا ناكات و ده‌ستبه‌رداری نابێت ،سووربوون ه له‌سه‌ر مانه‌و ه به‌شێوه‌ی كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی و سیا�سی .تاك ه مه‌رجی پێویست 70
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بۆ جیاوازیه‌كان ،ئازادی و یه‌كسانی كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی و سیاسییه .چه‌نده‌ی به‌سه‌ر ده‌چێت كۆمه‌ڵگای دیموكراتی وه‌ك دۆخی هاوچه‌رخ (مۆدێرن)ی كۆمه‌ڵگای مێژوویی خۆی ده‌سه‌ملێنێت. لیبڕالیزم به‌و سیفه‌ته‌ی ئایدیۆلۆژیای ناوه‌ندی سیسته‌می فه‌رمیی ه له‌پێناو سه‌راوبنكردنی ئه‌م راستیی ه ئامرازو به‌ڵگه‌گه‌لێكی زۆر به‌كار دێنێت. ته‌نانه‌ت هێنده‌ی نه‌ماو ه خۆی لەگەڵ دیموكرا�سی هاوواتا بکات .تێكه‌اڵوی و ئاڵۆزیه‌كی ته‌واوی دەستەواژەکان دروست ده‌كات .به‌رچاوترین نموونه‌ی ئه‌مه‌ش ،سه‌رباری ئه‌وه‌ی لیبڕالیزم ئایدیۆلۆژیای ه به‌اڵم خۆی لەگەڵ دیموكرا�سی هاوواتا ده‌كات ك ه سیسته‌مێكی سیاسییه .كه‌چی له‌ناوه‌ڕۆكدا لیبرالیزم به‌واتای ئه‌و وێرانكاریانه دێت ك ه تاك لەسەر كۆمه‌ڵگا خوڵقاندوویه‌تی، بااڵده‌ستی پاوانه‌كان به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگادا ئەمە ده‌سه‌ملێنێت .به‌هۆی بونیاد ه نادیموكراتیه‌كه‌ی ل ه خێزانه‌و ه تا ده‌گات ه ده‌وڵه‌ت لەناو هەر جۆرە مەیلێکی تاکڕەوی و دیكتاتۆریه‌تدا ده‌بێت .هه‌رچی تاكێتی دیموكراتیی ه جیاوازه .به‌و سیفه‌ته‌ی ده‌نگی هاوبه‌ش و بڕیارداری كۆمه‌ڵگای ه تاك ده‌رده‌خاته پێش .ته‌نیا كاتێك ئه‌م ده‌نگ و به‌بڕیاربوون ه به بنه‌ما بگرێت ،تاك به‌هادار ده‌بێت .پێگه‌یه‌كی رێزدار له‌ناو كۆمه‌ڵگا به‌ده‌ستدێنێت .ل ه دۆخێكی به‌مجۆره‌دا به‌و سیفه‌ته‌ی تاكڕه‌وێتی لیبڕالیزم جۆرێك ل ه جۆره‌كانی پاوانی ب ێ سنوورو ل ه ژمار نه‌هاتووه ،دژ ه دیموكراتییه .هیچ ئاڵۆزكردنی زاراوه‌و چه‌نه‌بازیه‌كی لیبڕالیزم و نیوولیبڕالیزم ناتوانێت ئه‌م خه‌سڵه‌ت ه بنه‌ڕه‌تیه‌ی بگۆڕێت. لیبڕالیزم ك ه وه‌ك وش ه لەجێگای ئازادبوونیش به‌كارده‌هێنرێت ،ل ه بواری كرداریدا سه‌ملاندوویه‌تی ك ه له‌پێناو په‌ره‌سه‌ندنی ب ێ سنووری پاوانه‌كان
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە 40ئایار 2020ز \ جۆزه‌ردان 2720ك
ه بنه‌ڕه‌تدا ئه‌وه‌ی له‌ژێر ل ناوی یاسادا ئه‌نجام ده‌درێت پاوانخوازی چینه، ئافراندنی پاوانخوازی حقوقه .چونكه ناشێت سروشتێكی یه‌كجار ئاڵۆزی وه‌ك كۆمه‌ڵگا له رێگای یاساو حقوقه‌وه به‌ڕێوه‌ببرێت. ئه‌م ناوه‌ی له‌خۆی باركردووه .ئه‌و ئازادییه‌ی ل ه رواڵه‌تدا پێشكه‌ش ده‌كرێت ،ل ه بواری پراكتیكیدا كۆت و زنجیرێكی ماددی و ئایدیۆلۆژی هه‌مه‌جۆری ئه‌وتۆی لێدراو ه ك ه ته‌نانه‌ت ل ه مێژوو و ل ه رژێمه فیرعه‌ونیه‌كانیشدا نه‌بینراون .ته‌نیا كاتێك به ره‌هه‌ندی كۆمه‌اڵیه‌تیه‌و ه پاڵپشتی بكرێت ئازادی راسته‌قین ه له‌ناو كۆمه‌ڵگایه‌كدا واتادار ده‌بێت. هه‌رچی ئه‌و ئازادییانه‌ی تاك ه كه‌س ه ك ه پاڵپشتی كۆمه‌ڵگای ل ه پشته‌و ه نیی ه ته‌نیا واتای پاشكۆیه‌تی بۆ ویژدانی پاوانه‌كان ده‌به‌خشێت ،ئه‌مه‌ش گوزارشت ل ه دۆخێكی پێچه‌وانه‌ی رۆحی ئازادی ده‌كات .هه‌ڵبه‌ت ه لیبڕالیزم كێشه‌یه‌كی نیی ه ناوی یه‌كسانی بێت. مۆدێرنیته‌ی هه‌لومه‌رجه‌كانی ل ه سه‌رمایه‌داریدا كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی ل ه خراپترین
دۆخی گه‌مارۆدان دایه ،ل ه ب ێ رۆڵی و ب ێ بایه‌خترین ره‌و�شی مێژووی خۆیدا ده‌ژی .هه‌روه‌ها به‌جۆرێك كۆده‌كانی حقوق له‌جێگای رێسا ئه‌خالقیه‌كاندا جێگیركراون ك ه له‌هیچ سه‌رده‌مێك و قۆناخێكی مێژوودا نه‌بینراوه .چینی بۆرژوازی ئه‌خالق ده‌خاته په‌راوێزه‌وه‌و له‌ژێرناوی یاسادا تا وردترین داتاكانی بااڵده‌ستی چینایه‌تی خۆی ده‌كات ب ه جفره‌و كۆد و به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگایدا ده‌سه‌پێنێت .كۆمه‌ڵگای یاسایی له‌جێگای كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی جێگیر ده‌كرێت. لێره‌دا رووبه‌ڕووی گۆڕانكاریه‌كی زۆر گرنگ ده‌بینه‌وه ،چونك ه ب ه درێژایی مێژوو شارستانیەت رووبه‌ڕووی هه‌وڵه‌كانی قانوونگه‌رایی بووینه‌ته‌وه، به‌اڵم هیچ یه‌كێكیان هێنده‌ی ئه‌وه‌ی سه‌رده‌می مۆدێرنیته‌ی بۆرژوازی له‌ناو ورده‌كاری داتاكاندا نه‌خنكێندراوه .ل ه بنه‌ڕه‌تدا ئه‌وه‌ی له‌ژێر ناوی یاسادا ئه‌نجام ده‌درێت پاوانخوازی چینه، ئافراندنی پاوانخوازی حقوقه .چونك ه ناشێت سروشتێكی یه‌كجار ئاڵۆزی وه‌ك كۆمه‌ڵگا له رێگای یاساو حقوقه‌و ه به‌ڕێوه‌ببرێت .بێگومان به‌و مه‌رجه‌ی عادیالن ه بێت جێگای حقوق له‌ناو كۆمه‌ڵگادا هه‌یه ،له‌م چوارچێوه‌یه‌دا حقوق ده‌ستلێبه‌رنه‌دراوه .به‌اڵم ئه‌وه‌ی له‌ژێر ناوی حقوقی پۆزێتیڤیستدا له‌الیه‌ن ده‌وڵه‌ته‌و ه به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگادا ده‌سه‌پێنرێت حقوقی عادیالن ه نییه، به‌ڵكو پاوانخوازی نه‌ته‌وه‌و چینی ده‌سه‌اڵتداره ك ه چۆت ه ناو حقوقه‌وه ،رێساگه‌رایی ده‌وڵەت ـ نه‌ته‌وه‌یه .وێرانكردنی ئه‌خالق لەگەڵ وێرانكردنی كۆمه‌ڵگا هه‌مان واتایان هه‌یه ،رووداوه‌كان ئه‌م راستی ه ده‌سه‌ملێنن .كۆمه‌ڵگا به‌رچاوه‌كانی له‌جۆری واڵت ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكاو روسیا ته‌نانه‌ت یه‌ك كاتژمێریش به‌ب ێ ستاتۆ ،واتا به‌ب ێ هه‌بوونی رێسا فه‌رمیه‌كانی یاساو حقوق ناتوانن له‌سه‌ر www.komelge.com
71
NO:40 -May 2020
پێ بمێننه‌وه .هه‌ر وه‌كو ل ه قۆناخه‌كانی تەنگەژەدا بینیومان ه ئه‌گه‌ر یاساو حقوقی فه‌رمی نه‌بێت ناوه‌به‌ناو ه كۆمه‌ڵگا ده‌بێت ه گۆڕه‌پانێكی ترس و په‌ژاره. له‌بنه‌ڕه‌تدا ئه‌م ره‌وش ه گوزارشت ل ه راستیه‌ك ده‌كات .ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌مان وەک دۆخێکی شەڕ پێناس ه كرد ك ه تا ناو شانه‌و مه‌میله‌كانی كۆمه‌ڵگا سه‌پێنراوه .ل ه قۆناخه‌كانی ته‌نگه‌ژه‌و قه‌یراندا بەشێوەیەکی روون و ئاشکرا ئه‌م راستیی ه ده‌سه‌ملێنرێت .كۆمه‌ڵگاكانی یاسای فه‌رمی گه‌وره‌ترین پۆتانسێلی قه‌یران ل ه خۆوه ده‌گرن .هۆكاری ئەمه‌ش ب ێ به‌شبوونێتی له پره‌نسیپی ئه‌خالقی .ئه‌گه‌ر ل ه ئاستی كاره‌ساتدا ژینگ ه دووچاری قه‌یران هاتووه ،هۆكاری ئه‌م ه شانبه‌شانی نه‌بوونی ره‌هه‌ندی ئه‌خالقی بۆ پێشنه‌خستنی حقوقی ژینگه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه .وه‌ك ده‌زانرێت ژینگ ه بابه‌تێك نیی ه له‌رێگای حقوقه‌وه بپارێزرێت ،چونك ه ب ێ سنوورو ناكۆتایه ،هه‌رچی كاریگه‌ری چاالکی حقوقیی ه تا دواڕاد ه سنووره‌كان ته‌سك ده‌كاته‌وه .له‌م سۆنگه‌یه‌وه؛ كه‌وتن و بێبه‌ری بوون ل ه پره‌نسیپی كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی له ژێر كێشه‌ی ئیكۆلۆژیدا شاراوه‌یه .كۆمه‌ڵگایه‌ك شوێنگه‌ی شایست ه ب ه پره‌نسیپی كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی نه‌دات ن ه له‌ناو بونیاده‌كه‌ی ،ن ه له‌ده‌وروبه‌رو ژینگه‌كه‌ی ده‌رفه‌تی به‌رده‌وامبوونی نامێنێ .واقیعی ئێستامان زۆر باش ئه‌م مه‌سه‌له‌ی ه روون ده‌كاته‌وه. هه‌مان خاڵ بۆ پره‌نسیپی كۆمه‌ڵگای سیاسیش له‌جێگای خۆیدایه .كاتێك ئیدار ە بیرۆكراتییه زه‌به‌الحه‌كه‌ی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه له‌جێگای سیاسه‌ت دابنرێت ،رۆڵ و چاالكی دیموكراتیانه‌ی كۆمه‌ڵگاكان نامێنێت .ئەو کۆمەڵگایەی ئیدارەگەرایی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه بۆ ناو وردترین شانه‌و مه‌میله‌كانی دزه‌ی 72
www.komelge.com
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
كردوو ه گوزارشت ل ه دۆخی كۆمه‌ڵگایەکی ئیفلیج ده‌كات .كۆمه‌ڵگایه‌ك سه‌رجه‌م كرده‌كانی كاره هاوبه‌شه‌كانی بۆ بیرۆكرا�سی جێهێشتبێت ،له راستیدا هه‌م ل ه بواری زهنیه‌و ه هه‌میش له‌بواری ئیراده‌و ه لەراستیدا لە دۆخێکی ئیفلیجکراودا دەژیت .ئه‌وروپا ك ه هه‌ستی به‌م ه كرد ،هه‌روا به‌ب ێ هۆكار ب ه هه‌موو هێزیه‌و ه خۆی ل ه پره‌نسیپی سیاسه‌تی دیموكراتیه‌و ه نه‌پێچاوه .پێشكه‌وتنه كه‌مه‌كه‌ی�شی بۆ ئه‌و ه ده‌گه‌ڕێته‌و ه ك ه شانبه‌شانی بیرۆكرا�سی هه‌ر چه‌ند ه سنوورداریش بێت ده‌رفه‌تی ب ه سیاسه‌تی كۆمه‌اڵیه‌تی داوه. لە روانگەی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌ی مۆدێرنیته‌وە كۆمه‌ڵگای سیا�سی هه‌ڕه‌شه‌یه‌ك ه به‌رامبه‌ر ب ه هه‌بوون ،یه‌كێتی و یه‌كپارچه‌ییه‌كه‌ی. ئیداره‌گه‌رایی و بیروکراتیزمی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌ش چوارچێوه‌ی گه‌مارۆدان و بەرتەسککردنەوەی فاكته‌ری سیا�سی تێپه‌ڕ كردوو ه ك ه گوزارشت له‌دۆخی هه‌بوونی كۆمه‌ڵگا ده‌كات و به‌شێوه‌یه‌كی كرده‌یی ئیفلیجی كردووه ،ته‌نیا وه‌ك شمشێری دیموكلیس له‌سه‌ر سه‌ری كۆمه‌ڵگا رانه‌گیراون، به‌ڵكو كاتژمێر ب ه كاتژمێر كۆمه‌ڵگا له‌ت له‌ت ده‌كات .هه‌روه‌ك چۆن ئه‌م ه سه‌ره‌كیترین كێشه‌ی فه‌لسه‌فه‌ی سیا�سی سه‌رده‌مه‌كه‌مانه، له‌هه‌مانكاتدا ب ه سیفه‌تی فاشیزم له‌بواری كرداریدا گه‌وره‌ترین كۆسپی به‌رده‌م ژیانه. پێشتر گوتبووم وه‌ك كه‌س هیتله‌ر دۆڕا ،به‌اڵم سیسته‌مه‌كه‌ی سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ستهێنا .له‌بواری له‌ناوبردنی كۆمه‌ڵگای سیاسیدا ده‌وڵه‌تگه‌رایی نه‌ته‌و ه یه‌كسان ه ب ه فاشیزمی هیتله‌ر (ئه‌گه‌ر هیتله‌ر یه‌كه‌مین كه‌سیش نه‌بێت ك ه له‌مه‌دا سه‌ركه‌وتووه، به‌اڵم ئه‌و كه‌سه‌ی ه ك ه به‌شێوه‌یه‌كی فه‌رمی رایگه‌یاندو خاوه‌ندارێتی لێكرد).