Azeri Defence 3 (35)

AZERI DEFENCE Hərbi-texnoloji jurnal MAY-İYUN №03(35) 2018

BU SAYIMIZDA MAY-İYUN №03(35) 2018

Təsisçi və baş redaktor Rəşad SÜLEYMANOV _________________ Tel: (+994 12) 596 47 99 E-mail: azeridefence@gmail.com editor@azeridefence.com Web: www.Azeridefence.com Ünvan: Bakı şəhəri, H.Zərdabi küç., 78B AHB İş Mərkəzi, 208

4 Azərbaycan Ordusu 100 il

Türkiyə təmsilçiliyi Mehmet Demirkol Çankaya, 06540 Ankara – TÜRKİYƏ Tel: (+90 552) 437 32 67 azeridefence-tr@etkilesimltd.com

Jurnal Ədliyyə Nazirliyində dövlət qeydiyyatına alınıb. № 3632 Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyi tərə indən 21 iyun 2012-ci ildə dövlət qeydiyyatına alınıb.

AD JURNALI MMC Qeydiyyat nömrəsi (VÖEN): 1702181521

30 Naxçıvanın müdafi̇ə potensi̇alı gücləndi̇ri̇li̇r

Reklam materiallarına görə AZERI DEFENCE jurnalının redaksiyası məsuliyyət daşımır.

Materiallardan istifadə zamanı istinad zəruridir.

«Aspoliqraf LTD» MMC-nin mətbəəsində çap olunmuşdur. Çapa imzalanmışdır 02.07.2018.

Format 60x90 1/8. Sifariş 25.

34 Yeni̇ si̇lahlar nümayiş olundu

Qiyməti: 6 manat

40 KADEX-2018 Hərbi sənayenin Mərkəzi Asiya görüşü

18

Müdafiə naziri Zakir HƏSƏNOV: YENİ SİLAHLARI ALMAQDA DAVAM EDƏCƏYİK Bütün qoşun növlərində avtomatlaşdırılmış komanda-idaərəetmə sistemi qurulur

29

Prezident hərbçiləri təltif etdi

38

ANAMA təcrübəsini Türkiyə ilə bölüşür

58 Akti̇v Mühafi̇zə Kompleksləri̇

Əlahiddə Ümumqoşun Ordusu yerli rabitə stansiyalarını istifadəyə qəbul edib

77

MSN “Eurosatory” sərgisində

56

OTOKAR “Tulpar” yüngül tankını təqdim etdi “Skif” TƏİR üçün yeni döyüş modulu

68

Cənubi̇ Qafqaz və Mərkəzi̇ Asi̇ya ölkələri̇ni̇n heli̇kopter parkı – i̇mkanlar və perspekti̇vlər

75

Yavər Camalov vəfat edib

76

Minaya qarşı qorumalı “SandCat”

SOM – qanadlı raketləri̇n yeni̇ nəsli̇

79

ASELSAN lazer silahının sınaqlarını tamamladı

Mühəndi̇s İstehkam Qoşunları təli̇mdə

AZƏRBAYCAN ORDUSU

100 il

Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin yaradılmasının 100 illik yubileyi münasibətilə iyunun 26-da Bakının “Azadlıq” meydanında hərbi parad keçirilib. 240-dan çox hərbi texnika, 15 gəmi, 70-dən artıq uçuş vasitəsi, o cümlədən silahlanmaya yeni qəbul edilmiş müasir zirehli texnikalar, raket və artilleriya qurğuları, hava hücumundan müdafiə sistemləri, helikopterlər, pilotsuz uçuş aparatlarının nümayiş etdirildiyi paradı Prezident, Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanı İlham Əliyev, birinci xanım Mehriban Əliyeva, dövlət və hökumət rəsmiləri, Milli Məclisin deputatları, xarici ölkələrin respublikamızdakı səfirləri, hərbi attaşeləri, beynəlxalq təşkilatların əməkdaşları, yubiley tədbiri ilə əlaqədar Azərbaycana gələn nümayəndə heyətlərinin rəhbərləri, müharibə veteranları və paytaxt ictimaiyyətinin nümayəndələri izləyiblər. Hərbi paradda Müdafiə, Daxili İşlər, Fövqəladə Hallar nazirliklərinin, Dövlət Təhlükəsizliyi, Dövlət Sərhəd və Xüsusi Dövlət Mühafizə xidmətlərinin, eləcə də Türkiyə Respublikası Silahlı Qüvvələrinin parad heyətindən ibarət 4 min nəfərədək şəxsi heyəti iştirak edib. Parada həmçinin Türkiyə, Pakistan, Belarus, Bəhreyn, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Gürcüstan, İran, İsrail, Qazaxıstan, Özbəkistan, Rusiya, Səudiyyə Ərəbistanı və Ukraynadan olan 100-dək nümayəndə qonaq qismində qatılıb.

Paradı qəbul etmək üçün “Azadlıq” meydanına gələn Prezident İlham Əliyevə müdafiə naziri, general-polkovnik Zakir Həsənov raport verib. Dövlət başçısı İlham Əliyev hərbi paradda iştirak edən şəxsi heyəti salamlayıb. Müdafiə Nazirliyinin əlahiddə nümunəvi orkestri Azərbaycanın dövlət himnini ifa etdikdən sonra Prezident İlham Əliyev nitq söyləyib.

Silahlı Qüvvələri və Azərbaycan xalqını Azərbaycan Ordusunun 100 illiyi münasibətilə təbrik edən Prezident İlham Əliyev bildirib ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandıqdan sonra qəbul edilmiş ən önəmli qərarlardan biri ordunun yaradılması olub: “Əfsuslar olsun ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ömrü uzun olmadı. İki ildən sonra respublika süqut etdi və Azərbaycan dövlət müstəqilliyini itirdi. Bu, bir daha onu göstərir ki, müstəqilliyi qoruyub saxlamaq onu əldə etməkdən daha çətin

6 www.azeridefence.com

işdir. Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi 1991-ci ildə bərpa edildi. Ancaq bildiyimiz kimi, müstəqilliyimizin ilk iki ili ölkəmiz üçün çox ağır keçmişdir, faciəvi illər idi.

Sanki tarix XX əsrin sonunda təkrarlanırdı.

1991-1993-cü illərdə Azərbaycan böyük fəlakətlə üz-üzə qalmışdı. Ölkə idarəolunmaz vəziyyətdə idi. Müstəqilliyimiz formal, şərti xarakter daşıyırdı.

Azərbaycan müstəqil siyasət apara bilmirdi. Ölkə daxillində çəkişmələr, hakimiyyət uğrunda mübarizə vəziyyəti daha da ağırlaşdırırdı. İqtisadi tənəzzül, böhran hökm sürürdü. 1992-ci ildə Xalq Cəbhəsi və Müsavat tərəfindən dövlət çevrilişi vəziyyəti daha da ağırlaşdırdı.

Azərbaycanda vəziyyət kritik həddə çatmışdı. Bundan istifadə edən Er mənistan xalqımıza, gənc dövlətimizə qarşı işğalçılıq siyasəti aparırdı. Bu siyasət nəticəsində torpaqlarımızın bir hissəsi işğal altına düşmüşdür. Demək olar ki,

müstəqilliyimizin ilk iki ili Azərbaycanın gələcəkdə müstəqil ölkə kimi yaşamasını sual altına qoymuşdu. Belə bir ağır vəziyyətdə Azərbaycan xalqı həmişə olduğu kimi, müdriklik göstərdi, ulu öndər Heydər Əliyevə müraciət etdi, onu hakimiyyətə dəvət etdi. Ancaq bundan sonra, ulu öndər Heydər Əliyev hakimiyyətə gələndən sonra vəziyyət sabitləşdi və Azərbaycan bu ağır vəziyyətdən çıxa bildi”.

Prezident İlham Əliyev bildirib ki, müstəqilliyin ilk illərdində ayrı-ayrı silahlı birləşmələr Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü qoruya bilməyib. Ona görə, Ulu Öndər tərəfindən qəbul edilmiş bir çox önəmli qərarlar arasında nizami ordunun yaradılması qərarı xüsusi yer tutur. 19932003-cü illər sabitlik və inkişaf illəri kimi tariximizdə qalıb: “2003-cü ildən başlayaraq bütün istiqamətlər üzrə işlər sürətlə gedir, o cümlədən ordu quruculuğu

sahəsində. Ordu quruculuğu bizim üçün ən başlıca, ən prioritet məsələdir. Bu da təbiidir. Çünki biz müharibə şəraitində yaşayırıq. Müharibə hələ bitməyib.

Müharibənin birinci mərhələsi başa çatıb.

Bizim əsas vəzifəmiz ölkəmizin ərazi bütövlüyünü bərpa etməkdir”.

Dövlət başçısı qeyd edib ki, Ermənistan Azərbaycan müstəqilliyinin ilk illərində ölkəmizdə gedən mənfi proseslərdən, o cümlədən Xalq CəbhəsiMüsavat tərəfindən başlanmış vətəndaş müharibəsindən istifadə edərək torpaqlarımızı zəbt edib: “Dağlıq Qarabağ əzəli Azərbaycan torpağıdır, tarixi Azərbaycan torpağıdır. Əsrlər boyu Azərbaycan xalqı bu torpaqlarda yaşamış, yaratmışdır. Beynəlxalq hüquqa görə də Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın ayrılmaz hissəsidir. Bütün beynəlxalq təşkilatlar Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıyır və dəstəkləyir. Son illər ərzində dünyanın aparıcı beynəlxalq təşkilatları münaqişə ilə bağlı bir çox qərar və qətnamələr qəbul etmişlər. O cümlədən BMT Təhlükəsizlik Şurası dörd qətnamə qəbul etmişdir və orada da göstərilir ki, erməni silahlı qüvvələri işğal edilmiş torpaqlardan dərhal və qeyd-şərtsiz çıxarılmalıdır. Bu qətnamələr hələ də qüvvədədir və öz qüvvəsini itirməyib. Xalqımıza qarşı etnik təmizləmə siyasəti aparılmışdır, Xocalı soyqırımı törədilib. Aralarında uşaqlar, qadınlar, qocalar da olan 600-dən çox günahsız insan erməni cəlladları tərəfindən qətlə yetirilib. Mindən çox insan itkin düşüb. Bu gün dünyanın 10dan çox ölkəsi Xocalı soyqırımını rəsmən soyqırımı kimi tanıyıb. Azərbaycan öz ərazi bütövlüyünü bərpa etməlidir və bərpa edəcək. Bunun üçün güclü ordu

yaratmalı idik. Bu gün tam əminliklə deyə bilərəm ki, buna nail ola bilmişik. Bu gün Azərbaycan ordusu dünyanın güclü orduları sırasındadır. Ordu quruculuğu əsas vəzifəmizdir. Güclü ordunu yaratmaq üçün güclü iqtisadiyyatımız olmalıdır. Biz bu istiqamətdə çox fəal işləmişik. Son 15 il ərzində iqtisadi sahədə Azərbaycan qədər inkişaf edən ikinci ölkə olmayıb. İqtisadiyyatımız 3,2 dəfə artıb. İqtisadi potensialına görə Azərbaycan bu gün özünü çox rahat hiss edir. Bütün aparıcı beynəlxalq təşkilatların reytinqlərində Azərbaycan ən qabaqcıl yerlərdədir. İnkişafda olan ölkələrin arasında Azərbaycan inkişafına görə dünya miqyasında üçüncü yerdədir. Biz öz hesabımıza yaşayırıq, heç bir yerdən yardım almırıq. Buna ehtiyac da yoxdur. Öz zəhmətimizlə qazanılan vəsaiti ölkə qarşısında duran əsas məqsədlərin həllinə yönəldirik. Onların arasında ordu quruculuğu birinci yerdədir”.

Yeni silahların alınması davam etdiriləcək 2003-cü ildən bu günə qədər Azərbaycanın hərbi xərclərinin 15 dəfə artdığını vurğulayan dövlət başçısı görülən tədbirlər nəticəsində hərbçilərin sosial şəraitinin yaxşılaşdırıldığını, onlarla hərbi şəhərcik yaradıldığını bəyan edib: “Hərbi hissələrimizin, hərbi şəhərciklərimizin 80 faizi son bir neçə il ərzində yenidən tikilib və ya əsaslı təmir edilib. Növbəti 2-3 il ərzində bizim bütün şəhərciklərimiz tam təmirli olacaq. Beləliklə, bu məsələ də öz həllini tapmış olacaq. Hərbçilərin mənzil-məişət məsələləri həll olunur.

Qəbul edilmiş qərar əsasında 20 il orduda qüsursuz xidmət etmiş hərbçilərə dövlət

tərəfindən pulsuz mənzillər verilir. Bu gün bizim hərbi hissələrimizdə 20 mindən çox mülki vətəndaş çalışır. Əvvəllər bu işlərdə əsgərlər işləyirdilər. Biz əsgərləri məişət işlərindən azad etdik. Eyni zamanda, mülki vətəndaşlar üçün 20 mindən çox iş yeri yaradılıb. Ordumuz ən müasir silahlarla, texnika ilə təchiz edilib. O cümlədən Azərbaycanda istehsal olunan bir çox hərbi təyinatlı məhsullar ordumuzun potensialını gücləndirir. Bizim təşəbbüsümüzlə son illər ərzində 20-dən çox hərbi zavod yaradılıb. Bu zavodlarda 1200 adda hərbi təyinatlı müxtəlif məhsullar istehsal olunur, ordumuz təchiz edilir. Eyni zamanda, biz artıq hərbi məhsullarımızı ixrac etməyə də başlamışıq. Həmçinin Azərbaycan bir çox ölkələrdən ən müasir silah və texnika alır. Bu gün bu silahların kiçik bir hissəsi paradda nümayiş etdiriləcək”.

Son illər ərzində ən müasir texnika və silahların alındığına diqqət yönəldən dövlət başçısı qeyd edib ki, onların arasında yüzlərlə zirehli texnika, bir çox gözətçi gəmiləri, hərbi gəmilər, hava hücumundan müdafiə sistemləri, onlarla döyüş təyyarəsi, yüzdən çox döyüş, hərbi nəqliyyat, nəqliyyat helikopteri, ən müasir kəşfiyyat və döyüş pilotsuz uçuş aparatları artilleriya qurğuları, uzaqmənzilli raketlər, yaylım atəşli raket sistemləri, əməliyyattaktiki raket kompleksləri yer alır: “Bütün bunlar bizim hərbi gücümüzü artırır.

Deyə bilərəm ki, ordunun maddi-texniki təchizatı baxımından Azərbaycan dünya

General-mayor Hikmət Həsənov Quru Qoşunlarının şəxsi heyətini tribuna önündən keçirir. Foto: Rəsul Rəhimov

7

Polkovnik Rəsul Tağıyev DSX-nin şəxsi heyətini tribuna önündən keçirir.

Foto: AR Prezidentinin saytı

miqyasında nadir ölkələrdən biridir. Biz bütün bunları ona görə edirik ki, Azərbaycan Ordusu daha da güclü olsun.

Ona görə edirik ki, hərbi potensialımız güclənsin. Ona görə edirik ki, görürük və dünyada gedən proseslər də onu göstərir ki, beynəlxalq hüquq işləmir. Əgər işləsəydi Azərbaycan torpaqları çoxdan işğalçılardan azad olunardı.

Beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən qəbul olunmuş qərar və qətnamələr icra edilmir,

Soldan sağa – Raket-Artilleriya Qoşunlarının silahlanmasına yeni daxil olmuş LORA operativ-taktiki raket kompleksi və “SpGH Dana” özüyeriyən haubitsalar.

8 www.azeridefence.com

onların icra mexanizmi yoxdur. Güc amili dünyanın müxtəlif bölgələrində əsas amil kimi çıxış edir. Belə olan halda əlbəttə ki, bizim apardığımız siyasət düzgün siyasətdir. Bu siyasəti biz uzun illərdir ki, aparırıq. Bu hərbi potensialı biz bir ilə əldə etməmişik. Bir neçə il ərzində ardıcıl siyasət nəticəsində, o cümlədən dost ölkələrlə səmərəli əlaqələr sayəsində biz dünyanın ən müasir silahlarını əldə etmişik və bu proses davam etdiriləcəkdir.

Bundan sonra da Azərbaycan ən müasir silah və texnikanı alacaq. Buna nail olmaq üçün bizim dost ölkələrlə çox səmərəli əlaqələrimiz var. Bizim böyük maliyyə resurslarımız və güclü iradəmiz var”.

Ordunun döyüş qabiliyyəti yüksəlir Azərbaycan Ordusunun döyüş qabiliyyətinin yüksəldiyini qeyd edən Prezident İlham Əliyev şəxsi heyətdə çox yüksək vətənpərvərlik ruhunun olduğunu vurğulayıb. 2016-cı ilin aprel ayında Ermənistan Ordusunun cəbhədə təxribatlarının qarşısının alındığını xatırladan dövlət başçısı bildirib ki, həmin vaxt Azərbaycan Ordusu işğalçını cəzasız qoymadı, uğurlu əks-hücum əməliyyatı keçirərək işğal edilmiş torpaqlarımızın bir hissəsini azad etdi: “Ağdərə, Füzuli, Cəbrayıl rayonlarının bir hissəsi işğalçılardan azad edildi, iki min hektar ərazi təmizləndi. Uğurlu əks-hücum

əməliyyatı nəticəsində minlərlə hektar torpağa bu gün Azərbaycan Ordusu nəzarət edir. Ermənilərin torpaqlarımızda, işğal edilmiş torpaqlarda qazdıqları səngərlərdə bu gün bizim əsgərlərimiz xidmət göstərir. Lələtəpədə bizim bayrağımız dalğalanır. Ağdərə dağlarında bizim bayrağımız dalğalanır. Biz strateji yüksəklikləri əldə etmişik və bu, bizə çox böyük üstünlük verir. Aprel döyüşləri bizim şanlı qələbəmizdir. Azərbaycan əsgəri, zabiti, generalı – Azərbaycan Ordusu əsl qəhrəmanlıq, peşəkarlıq, rəşadət göstərmişdir. Bir daha gös tərmişdir ki, Azərbaycan xalqı bu işğalla barışmayacaq. Bir daha göstərdi ki, Ermənistan tərəfindən onların ordusu ilə bağlı uzun illər ərzində yayılan nağıllar mif idi. Biz bu mifi darmadağın etdik.

Biz onların illər boyu yaratdıqları dırnaqarası möhkəm müdafiə xəttini bir neçə gün ərzində yardıq, məhv etdik.

Aprel döyüşləri tariximizin şanlı səhifəsidir”.

Prezident İlham Əliyev qeyd edib ki, Naxçıvanın 1990-cı illərin əvvəllərində

ermənilər tərəfindən zəbt edilmiş 11 min hektar torpağı may ayında Naxçıvan Əlahiddə Ümumqoşun Ordusu tərəfindən aparılmış uğurlu əməliyyat nəticəsində azad edilib. Naxçıvan əməliyyatının yüksək məharətlə, peşəkarlıqla həyata keçiril-

Paradda keçid edən Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin bölməsi, ortada Raket Artilleriya Qoşunlarının TR-300 "Qasırğa" raket kompleksi. Foto: AD

diyini deyən dövlət başçısı Azərbaycan hərbçisinin bir daha qəhrəmanlıq, rəşadət göstərdiyini bildirib: “Biz strateji yüksəklikləri zəbt etdik. Biz indi strateji kommunikasiya yollarını nəzarət altında saxlayırıq. Naxçıvan əməliyyatı bir daha onu göstərdi ki, Azərbaycan Ordusu güclü ordudur. Bir daha onu göstərdi ki, biz istənilən vəzifəni icra edə bilərik və icra edirik, böyük məharətlə və peşəkarlıqla.

Bundan sonra Azərbaycan Ordusu hər an hazır olmalıdır ki, öz ərazi bütövlüyünü bərpa etsin. Biz istəyirik ki, münaqişə sülh yolu ilə həll olunsun və Azərbaycanın apardığı siyasət bunun əyani sübutudur.

Ancaq bir daha demək istəyirəm ki, biz Soldan sağa – DSX-yə aid “Hermes-900” taktiki PUA, yüksək manevr qabiliyyətinə malik “Engerek” və ZPT avtomobillərində keçid edən DSX Çevik Hərəkət Qüvvələrinin hərbçiləri.

9

bərpa edilməsi qarşı tərəfin də marağında olmalıdı. Azərbaycan getdikcə güclənəcək.

Biz inkişaf yolundayıq. Bizim qarşımızda bütün yollar açıqdır, üfüqlər aydındır...

Aprel qələbələri, Naxçıvan qələbələri bir daha ordumuzun, xalqımızın vətənpərvərlik ruhunu möhkəmləndirir, bir daha Azərbaycan xalqını əmin edir ki, o, tam arxayın ola bilər, Azərbaycan Ordusu istənilən vəzifəni icra etməyə qadirdir və buna hazırdır. 2016-cı ilin Aprel döyüşlərində, 2018-ci ilin Naxçıvan əməliyyatında işğalçılardan azad edilmiş torpaqlarda Azərbaycan bayrağı qaldırıldı.

Bunun çox böyük mənəvi əhəmiyyəti var.

Həmin o bayraqlar bu gün bu paradda, “Azadlıq” meydanında nümayiş etdiriləcək.

Yuxarıda- "SandCat" bazasında 120 mm-lik "Spear Mk.2" minaatanı, aşağıda, DSX-nin Bu bayraqlar hərbçilərimizi qabağa TƏİR kompleksi ilə silahlandırılmış "Cobra" aparırdı. Bu bayraqlar döyüşdə olan zirehli transportyoru və Azərbaycanda istehsal bayraqlardır. Bu gün bu bayraqlar edilmiş "Orbiter 3" mini taktik PUA-larla Azərbaycanın işğaldan azad edilmiş "Marauder" MRAP. Foto: AD

bu vəziyyətlə heç vaxt barışmayacağıq.

Biz çox güclü ordu yaratmışıq. Düşmən bilməlidir ki, onun bir dənə də olsun hərbi və ya strateji obyekti yoxdur ki, Azərbaycan Ordusu onu məhv edə bilməsin. Düşmənin bütün hərbi obyektləri, bütün strateji əhəmiyyətli məntəqələri Azərbaycan Ordusu tərəfindən məhv edilə bilər. Bizim bu gün nümayiş etdirəcəyimiz silahlar həm Azərbaycan xalqına, həm düşmənə, həm də bütün dünyaya bunu göstərəcək. Ona görə, hesab edirəm ki, məsələnin tezliklə danışıqlar yolu ilə ədalətli həlli, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün tezliklə

10 www.azeridefence.com

torpaqlarında dalğalanır və bu parad üçün buraya gətirilib. Gün gələcək və bu gün işğal altındakı torpaqlar azad olunandan sonra orada qaldırılacaq Azərbaycan bayrağı “Azadlıq” meydanına gətiriləcək və hərbi paradda göstəriləcək.

Biz bu müqəddəs günü yaxınlaşdırmalıyıq və yaxınlaşdırırıq. Eşq olsun Azərbaycan Ordusuna! Yaşasın Azərbaycan!”

Paradda bir ilk – Türk əsgərləri də keçid etdi Prezident İlham Əliyevin çıxışından sonra Silahlı Qüvvələrin şəxsi heyətinin və hərbi texnikanın təntənəli keçidi başlayıb. Meydana əvvəlcə Azərbaycan Respublikasının dövlət bayrağı, ardınca Silahlı Qüvvələrin qoşun növlərinin döyüş bayraqları gətirilib. Sonra 2016-cı ilin aprelində Füzuli, Cəbrayıl və Tərtər rayonlarının ərazilərin bir hissəsinin işğaldan azad edilməsində xüsusi xidmətləri olan hərbi hissələrin və Naxçıvan Muxtar Respublikasında bir çox strateji yüksəklikləri azad edərək 11 min hektar ərazinin nəzarətə götürülməsində fərqlənən Əlahiddə Ümumqoşun Ordusunun hərbi hissələrinin döyüş bayraqları tribuna önündən aparılıb.

Azərbaycanın hərbi təhsil müəssisələrinin şəxsi heyətinin ardınca ilk dəfə bu paradda Türkiyə Cümhuriyyəti Silahlı Qüvvələrinin mərasim alayının heyəti keçid edib. Qeyd edək ki, 1918-ci il sentyabrın 15-də TürkAzərbaycan birləşmiş qoşunlarının cəmləşdiyi Qafqaz İslam Ordusu bu möhtəşəm hərbi paradın keçirildiyi Bakını daşnak-bolşevik qüvvələrindən təmiz-

ləyərək Azərbaycan dövlətinin paytaxtını azad edib. Keçid edən Türk heyəti dövlət başçısı tərəfindən salamlanıb.

Daha sonra Quru Qoşunlarının birlikləri ilə yanaşı sülhməramlı, Əməliyyat İmkanları Konsepsiyası və Əməliyyat Ehtiyatları taborları, Xüsusi Təyinatlı Qüvvələr və HDQ-nin Dəniz Piyadaları, Daxili İşlər Nazirliyi Daxili Qoşunlarının, Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinin, Fövqəladə Hallar Nazirliyinin, Dövlət Sərhəd Xidmətinin, Xüsusi Dövlət Mühafizə Xidmətinin Milli Qvardiyasının hərbi qulluqçuları tribuna önündən keçiblər. Şəxsi heyətin tribuna önündən keçməsi ilə eyni vaxtda paraplanlarda uçuş fəaliyyətləri nümayiş etdirilərək havada xüsusi tapşırıqlar yerinə yetirilib.

Silahlı Qüvvələrin 100 illiyinə həsr olunmuş paradı birləşmiş hərbi orkestr müşayiət edib.

Yeni silahlar göz doldurdu Sonra hərbi paradda Azərbaycan Ordusunun hərbi və xüsusi texnikalarının keçidi başlayıb. Məlumat verilib ki, “SandCat” markalı çoxtəyinatlı zirehli avtomobillər kəşfiyyat, komandaqərargah, müxtəlif silah növləri ilə təchiz edilmiş xüsusi çevik qüvvələrin xidmətində olmaqla bir neçə konfiqurasiyada mövcuddur. “SandCat” avto mobilləri üzərində quraşdırılmış “SpikeLR” və “Spike-ER” tank əleyhinə idarə olunan raket kompleksləri düşmənin zirehli tank texnikasını 4 kilometrdən 8 kilometrədək uzaqlıqda məhv etmək imkanına malikdir. 2016-cı ilin aprel döyüşləri zamanı bu silah vasitəsilə 30dan artıq düşmən tankı və digər zirehli döyüş texnikası məhv edilib. Paradda ilk

Soldan sağa – DSX-yə aid "Harop" kamikadze PUA-lar, Azərbaycan HHQ-nin istifadəsinə yeni daxil olmuş 2 ədəd "Bell-412" helikopteri Bakı səmasında uçuş edərkən.

Foto: Elvin Abdulla

dəfə ordunun silahlanmasına yeni daxil olmuş 120 mm-lik “Spear Mk-2” mobil minaatan kompleksi də nümayiş etdirilib.

“SandCat”ın təchiz edildiyi “Samson MLS” döyüş modulu üzərində 1 ədəd 12.7 mm NSVT pulemyotu və 2 ədəd “Spike-LR” raketi (4 km uzaqlığa malik) yer alır. “Samson MLS” döyüş modulu universallığı, üzərinə istənilən çapda silahın inteqrasiya oluna bilməsi ilə seçilir. Üzərində “İhasavar” antidron sistemi yerləşdirilmiş “Matador” və pilotsuz uçuş aparatları yerləşdirilmiş “Marauder”

Aşağıda HHQ-nin silahlanmasında yer alan ROKETSAN şirkətinin istehsalı SOM qanadlı raketi. Foto: AD

11

Azərbaycan HHQ-nin Su-25 döyüş təyyarələri Azərbaycanın dövlət bayrağının əksini yazarkən. Foto: AD

maşınları Azərbaycanda istehsal edilib.

Hazırda həm “İhasavar”lar, həm də hər iki zirehli maşın Azərbaycan Ordusu tərəfindən geniş istifadə olunur.

Ağır hərbi texnika istehsalında yenilik hesab edilən zirehli transportyor BTR82A-nın xüsusiyyətləri onu bütün növ qoşunlarda, həmçinin desant və kəşfiyyat bölmələrində istifadə etməyə imkan verir.

Daha sonra tribuna önündən Dövlət Sərhəd Xidmətinin çevik hərəkət maşınları, ZPT və “Skif” tank əleyhinə idarə olunan raket kompleksləri ilə silahlandırılmış “Cobra” zirehli maşınları, Azərbaycan HHQ-nin "Heron-TP" taktik PUA. Foto: AD

12 www.azeridefence.com

dövlət sərhədlərinin mühafizəsi üçün təyin edilmiş mobil müşahidə sistemləri keçid edib. Çöl şəraitində qərargah və kəşfiyyat orqanlarının fəaliyyətini təmin etmək üçün nəzərdə tutulmuş zirehli komandaqərargah və kəşfiyyat avtomobillərində quraşdırılan və kabinədən idarə olunan “Lorens” yerüstü müşahidə stansiyası qoşunların döyüş düzülüşündə fəaliyyət göstərərək kəşfiyyat məlumatlarının əldə edilməsinə və real vaxt rejimində idarəetmə məntəqələrinə ötürülməsinə imkan yaradır.

Paradda keçirilən Müdafiə Sənayesi Nazirliyinin müəssisəsində istehsal edilmiş “Zərbə” (“Orbiter 1K”), “Orbiter

3B”, “Aerostar BP” PUA-ları hava kəşfiyyatının aparılması və taktiki səviyyədə düşmənin canlı qüvvəsinin və yüngül zirehli texnikasının zərər sizləşdirilməsi, müşahidə və kəşfiyyat, artilleriya dəstəyi və xüsusi əməliyyatlarla bağlı qarşıya qoyulmuş vəzifələrin icrası üçün yüksək dəqiqliyi ilə seçilir. Yerli istehsal olan PUA-ların ardınca Azərbaycan Ordusunun istifadəsində yer alan, “Heron”, orta ölçülü çoxməqsədli “Hermes-900”, “Hermes- 450” PUA-ları və “Harop” kamikadze pilotsuz uçuş aparatları da paradda nümayiş etdirilib.

Hava məkanında patrul funksiyasını yerinə yetirərək hədəfi aşkar etdikdə “mərmi-təyyarəyə” çevrilərək yer hədəflərini yüksək dəqiqliklə məhv etmək imkanına malik “Harop” PUA-ları aprel döyüşlərində düşmənə sarsıdıcı zərbələr vurub.

PUA-ların ardınca “Azadlıq” meydanından modernləşdirilmiş T-72, ordunun silahlanmasında yer alan T-90S tankları, BMP-2 və BMP-3 piyada döyüş maşınları, “Xrizantema-S” özüyeriyən TƏİR kompleksi, hava hücumundan müdafiə qoşunlarının “Osa-1T”, S-125 “Peçora-TM”, “Buk-MB”, S-300 PMU-2 “Favorit” ZRK-ləri və onların radiolokasiya stansiyaları, ilk dəfə olaraq silahlanmaya yeni qəbul edilmiş “İldırım” (“Barak-8”) və “Qalxan” hava hücumundan müdafiə kompleksləri keçirilib.

Paradın daha bir yeniliyi isə Hərbi Hava Qüvvələrinin silahlanmasında ilk dəfə nümayiş etdirilən, Türkiyənin ROKETSAN şirkətinin istehsalı SOM-B1 qanadlı raketlər olub. Qeyd edək ki, SOM raketləri 230 kq döyüş başlığı daşıyır.

Raket 250 km məsafədə hədəfləri yüksək

Yuxarıdan aşağıya – Raket Artilleriya Qoşunlarının TR-122 "Sakarya" və RM-70 "Vampir" YARS, aşağıda Hava Hücumundan Müda iə Qoşunlarının silahlanmasına yeni daxil olmuş "İldırım" ("Barak-8") ZRK. Foto: AD

dəqiqliklə məhv etmək qabiliyyətinə sahibdir.

Nümayişdə əsas diqqət çəkən Raket Artilleriya Qoşunlarının silahlanması olub.

Paradda qoşunların silahlanmasında yer alan, yedəkdə daşınan müxtəlif çaplı haubitsalarla yanaşı, “Qvozdika”, “Akasiya”, “Msta-S”. “Pion”, “SpGH Dana”, “Vena” özüyeriyən haubitsalar, 220 mm TOS-1A ağır odatan, 122 mm RM-70 “Vampir”, TR-122 “Sakarya”, BM-21 “Qrad” və onun müxtəlif modifikasiyaları, “Lynx LAR160” və “Smerç” yaylım atəşli reaktiv sistemlər yer alıb. Builki paradda ilk dəfə olaraq böyük uzaqlığa malik, idarə olunan raketlərlə atəş açan 300 mm-lik TR-300 “Qasırğa” (130 km), 306 mm “Extra” (150 km), 301 mm-lik “Polonez” (250 km) və 624 mm-lik LORA operativ-taktiki raket kompleksləri nümayiş etdirilib. Qeyd olunub ki, avtomatik idarəetmə sistemi ilə təchiz edilmiş bu raket kompleksləri ilə istənilən hava şəraitində, düşmənin dərinliyindəki hədəfləri yüksək dəqiqliklə məhv etmək mümkündür.

Azərbaycan Ordusunun 100 illiyi münasibətilə təşkil olunan parada Hərbi Dəniz Qüvvələrinin 4. DSX Sahil Mühafizəsinin 11 gəmisi dənizdən dəstək verib.

Daha sonra “Azadlıq” meydanı üzərində Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələrinə məxsus döyüş təyyarələrinin və helikopterlərin uçuşu başlayıb. Hərbi Hava Qüvvələrinin uçuş nümayişini Mi17 tipli iki helikopter açıb. Helikopterlər Azərbaycan Respub likasının dövlət bayrağını və xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyevin portretini “Azadlıq” meydanı üzərində dalğalandırıb. Paradda ilk dəfə olaraq HHQ-nin “Bell-412” helikopterləri də uçuş edib. Sonra dəniz desantının su hövzələrinə çıxarılması üçün təyin olunan Ka-32, Mi-24G zərbəkəşfiyyat, Mi-17-1V döyüş-nəqliyyat, eləcə də “Lahat”, “Spike NLOS” tipli raketlərlə silahlanmış Mi-17, Mi-35 və Mi-24 helikopterləri müxtəlif düzülüşlərdə hərəkət edərək “Azadlıq” meydanının üzərindən keçib.

Helikopterlərdən sonra Hərbi Hava Qüvvələrinin L-39, Su-25 və MiQ-29 təyyarələri nümunəvi uçuşları davam etdiriblər. Su-25 hücum təyyarələri ilə yüksək pilotaj məharəti göstərən pilotlar paytaxt səmasında dövlət bayrağının əksini yaradıblar.

Paraddan sonra Prezident İlham Əliyev Azərbaycan Ordusunun yaranma-

sının 100 illiyi münasibətilə və Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünün qorunub saxlanılmasında xüsusi xidmətlərinə, qarşılarında qoyulmuş tapşırıqları yerinə yetirərkən fərqləndiklərinə görə dövlətimizin başçısının iyunun 25də imzaladığı Sərəncamla 1-ci dərəcəli “Rəşadət” ordeni ilə təltif olunmuş general-polkovnik Zakir Həsənova, general-polkovnik Nəcməddin Sadıkova

və general-leytenant Kərəm Mustafayevə həmin ordenləri təqdim edib.

Azərbaycan Ordusunun 100 illiyi ilə əlaqədar keçirilən möhtəşəm hərbi parad başa çatandan sonra qardaş Türkiyənin “Solo Türk” və “Türk Yıldızları” aviaqrupuna daxil olan 2 ədəd “F-16” və 8 ədəd “F-5” tipli təyyarə də Bakı buxtası üzərində nümunəvi uçuşlar keçiriblər.

13

Müda iə naziri Zakir HƏSƏNOV:

YENİ SİLAHLARI ALMAQDA DAVAM EDƏCƏYİK

Rəşad Süleymanov İyun ayının 26-da Azərbaycan Ordusunun yaranmasının 100-cü yubiley ildönümü qeyd olundu. Yubiley ərəfəsində suallarımızı cavablandıran müda iə naziri, general-polkovnik Zakir HƏSƏNOV son illərdə Azərbaycanda ordu quruculuğu sahəsində görülən işlər, həyata keçirilən modernləşmə və silahlanma proqramları barədə geniş məlumat verib.

– Cənab nazir, ötən 5 ilə baxdığımızda Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin modernləşməsi, döyüş hazırlığının yüksəldilməsi, eləcə də şəxsi heyətin sosial şəraitinin yaxşılaşdırılması da daxil olmaqla kompleks tədbirlərin icrasını müşahidə edirik.

Müsahibəmizə də elə bu qeyd etdiyimiz istiqamətdən başlamaq istərdik.

Müda iə naziri olaraq, görülən işlər və əldə olunan nəticələri necə dəyərləndirirsiniz? Bu barədə nələri deyə bilərsiniz?

– Əsası ulu öndər Heydər Əliyev tərə indən qoyulan hərbi quruculuq prosesi ölkəmizdə bu gün də uğurla davam etdirilir və ordumuz inkişaf, təkmilləşmə dövrünü yaşayır. Prezident, Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanı cənab İlham Əliyevin dəfələrlə vurğuladığı kimi, ordu quruculuğu dövlətimiz üçün ən başlıca məsələdir. Azərbaycan Ordusunun müda iə qüdrətinin və döyüş qabiliyyətinin artırılması, maddi-texniki təchizatının yaxşılaşdırılması, o cümlədən, hərbi qulluqçuların sosial müda iəsinin gücləndirilməsi bu siyasətin prioritet istiqamətlərindəndir. Bu gün dövlət başçısı Müda iə Nazirliyinin qarşısında yalnız bir vəzifə qoyub:

18 www.azeridefence.com

ordunun hazırlığı maksimum real, döyüş şəraitinə yaxın vəziyyətdə həyata keçirilməlidir. Ona görə ki, ordunun əsas vəzifəsi hər dəqiqə müharibəyə hazırlıq və qarşıda duran vəzifələri tez, yüksək dəqiqliklə yerinə yetirməkdən ibarətdir. Sizinlə görüşümüz Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin 100 illiyi ərəfəsinə təsadüf edir. İstərdim ki, ilk olaraq ordu quruculuğu sahəsində həyata keçirilən işlər haqda məlumat verim.

Ordu quruculuğu işləri çox uğurla davam edir və deyə bilərəm ki, bir neçə ilə biz qarşımızda qoyulan vəzifəni yerinə yetirərək yekunlaşdıracağıq. Əgər xatırlayırsızsa, 2013-2014-cü illərdə mən mətbuata açıqlama verəndə deyirdim ki, Ali Baş Komandan orduda əsaslı islahatlar həyata keçirir. Ordu elə bir mühüm qurumdur ki, orda islahatlar bütün istiqamətlərdə həyata keçirilməlidir. İslahatların birinci məshələsində cənab Prezident Azərbaycan Ordusu haqqında Əsasnaməni tamamilə dəyişdi. Yeni əsasnamə, yəni ordunun əsas qanunu yenidən işlənib, imzalandı. Bu əsasnaməyə uyğun olaraq, ordunun qarşısında hansı vəzifələrin duracağı müəyyən edildi. Ona görə də ordunun təşkilati ştat strukturunda da dəyişiklik həyata keçirildi. Təşkilati ştat

strukturunda islahatlar həyata keçirildikdən sonra əsas istiqamətlərdən biri Azərbaycan Ordusunun ən müasir, yüksək dağıdıcı qüvvəyə və dəqiqliyə malik silahlarla təchiz edilməsi oldu və bu silahlar alındı. Hazırda silahlanma prosesi davam edir. Planlaşdırırıq ki, bir ilə və ya ilyarıma qarşıya qoyulmuş vəzifələri tam yekunlaşdıraq.

Silahlanma və ordunun hərbi texnika parkının yenilənməsi istiqamətində görülən işlərdən bəzilərini qeyd etmək istəyirəm: Ordunun istifadəsində olan döyüş maşınlarının əsas hissəsi yeniləndi, qalan hissəsi isə yüksək səviyyədə modernizə edildi. Müasir T-90S tankları alındı və silahlanmadakı T-72 tanklarının dərin modernizasiyası işləri həyata keçirildi. Modernizə edilmiş T-72 tankları qarşıya qoyulmuş tapşırıqları yüksək səviyyədə yerinə yetirməyə qadirdir. Bundan başqa, BMP-3 tipli yeni piyada döyüş maşınları (PDM), BTR-82A, “SandCat” və digər döyüş texnikaları alınaraq qoşunların istifadəsinə verilib. Raket-Artilleriya Qoşunları üçün çox böyük həcmdə yeni artilleriya sistemləri alınıb. Müasir atəş idarəetmə sistemləri ilə təchiz olunmuş bu artilleriya vasitələri uzaq məsafədə yerləşən hədəfləri dəqiqliklə məhv etməyə qadirdir.

Cəbhəboyu zonada müxtəlif istiqamətlərdə müasir tibbi avadanlıqla tam təchiz edilmiş və müharibə şəraitində ixtisaslaşdırılmış tibbi yardımın göstərilməsi üçün nəzərdə tutulmuş stasionar və mobil səhra hospitalları və səhra tibb

qrupları yaradılıb. Ön xətdə yerləşən bütün hərbi hissələr zirehli ambulanslar ilə təmin olunub. İslahatlardan bəhs etmişkən, üzərində dayanmaq istədiyim əsas istiqamətlərindən biri də, ordunun idarə olunmasıdır. Qeyd edim ki, bütün qoşun növləri avtomatlaşdırılmış komanda-idarəetmə sistemi ilə təchiz olunur. Hal-hazırda bütün qoşun növlərində bu sistemlərin qurulması 90 faiz tamamlanıb. Nazirliyin həm əsas, həm ehtiyat idarəetmə məntəqəsi, qoşun növlərinin, aviasiyanın, hava hücumundan müda iə qoşunlarının, artilleriyanın avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemi fəaliyyət göstərir. Eyni zamanda, bu sistemləri ümumi bir idarəetmə məntəqəsinə birləşdirmişik. Bu gün mən xidməti otağımdan və ya idarəetmə məntəqəmdən işğal altında olan bütün ərazilərdəki vəziyyətdən xəbərdar ola, oradakı hər bir hərəkətin kəş iyyat vasitələrindən alınan görüntülərini izləyə bilirəm.

Ordumuzun hərbi potensialını gücləndirmək üçün nə lazımdırsa, Azərbaycan dövləti onu edir. Bu gün Azərbaycanın dövlət büdcəsində hərbi xərclər birinci yerdədir. Ordumuzun maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi və silahların modernləşdirilməsi üçün 2014-cü ildən başlayaraq, hər il bu istiqamətdə müva iq tədbirlər həyata keçirilir və bundan sonra da dövlətimizin dəstəyi ilə bu addımlar davam etdiriləcəkdir.

– Cənab general-polkovnik, son illərdə alınan silahların struktruna baxdığımızda raket-artilleriya sistemlərinin ağırlıq təşkil etdiyini görürük. Siz də bu barədə ümumi qeyd etdiniz. Bəlkə bir qədər geniş danışaq...

– Azərbaycan Ordusu son illərdə uzaq mənzilli, hədə ləri yüksək dəqiqliklə məhv edə bilən müasir raket sistemləri əldə edib. Xatırlayırsınızsa, təxminən bir il və ya il yarım öncə belə bir ajiotaj qalxmışdı ki, Ermənistan hansısa raket alıb. Mən o vaxt çıxışımda dedim, indi də bir daha təkrar edirəm: bizim daha dəqiq, daha səmərəli, düşmənin daha uzaq məsafədəki hədə lərini dəqiqliklə məhv edən silahlarımız var.

Cənab Prezident iyunun 11-də raket briqadasının açılışında oldu. Yeni raketlərmiz “Polonez” və LORA-nın imkanları, onların taktiki tətbiqi barədə məlumat aldı. Qeyd edim ki, RaketArtilleriya Qoşunlarımızla yanaşı Hava Hücumundan Müda iə Qoşunlarımız da ən müasir hava hücumundan müda iə sistemləri ilə təchiz olunublar. Bu zenitraket kompleksləri həm aerodinamik hədə ləri, həm də müxtəlif növ raketləri məhv etməyə imkan verir. Onların bir qismini paradda nümayiş etdirdik.

Məsələn, “Qalxan” hava hücumundan müda iə kompleksimiz. Bu tip kompleks tək postsovet məkanında deyil, eləcə də Cənub-Şərqi Avropa regionunda yeganə Azərbaycandadır. İyunun 26-da Bakı şəhərində keçirilən paradda Prezident İlham Əliyevin tapşırğı ilə ancaq ordumuzun silahlanmasına yeni qəbul edilən silah və texnikaları çıxardıq. Bəzi silah və avadanlıqlar var ki, onları nümayiş etdirmədik. Çünki onların istifadəsini gələcəkdə ikirləşirik. Paradda da bir daha göstərdik ki, Azərbaycan Ordusu hansı silah və texnikalara malikdir.

– Hərbi təhsilin modernləşdirilməsi və döyüş hazırlığının yüksəldilməsi istiqamətində hansı işlər görülür?

– 2018-ci il tərə imizdən orduda komandir hazırlığı və bütün səviyyədə olan komandirlərin real döyüş şəraitində qoşunların və silahların idarəedilməsi üzrə bacarıq və vərdişlərinin təkmilləşdirilməsi ili elan olunub. Ölkəmizin təcavüzdən, silahlı hücumdan müda iəsinin təmin edilməsi üçün bu gün əsas diqqət qoşunların döyüşə hazırlıq və səfərbərlik tədbirlərinə yönəldilib. Müasir təhdidlərə, risklərə və çağırışlara cavab vermək məqsədilə qoşunların döyüş qabiliyyətinin artırılması istiqamətində hərtərə li kompleks tədbirlər icra edilir. Ərazinin real şəraiti nəzərə alınmaqla qoşunların müasir döyüşün aparılması tələblərinə cavab verən qüvvə və vasitələrlə hərtərə li təmin olunması məqsədilə əsas tədbirlər həyata keçirilir.

Döyüş qabiliyyətinin yüksəldilməsi məqsədilə onların hazırlıq səviyyəsi planlı şəkildə və müxtəlif vaxtlarda qə il yoxlamalarla hərtərə li təftiş edilir.

Müda iənin ön xəttində bütün istiqamətlər üzrə zəruri forti ikasiya işləri yerinə yetirilib, mühəndis-istehkam təminatı təkmilləşdirilərək mövqelər möhkəmləndirilib, yeni mühəndis şəbəkələri, Prezident İlham Əliyev, müda iə naziri general-polkovnik Zakir Həsənov və Silahlı Qüvvələrin Baş Qərargah rəisi, generalpolkovnik Nəcməddin Sadıkov işğaldan azad edilmiş Lələtəpə yüksəkliyində hərbçilərlə birlikdə

19

uzunmüddətli dəmir-beton atəş nöqtələri tikilib, əlavə torpaq sipərlər, qovşaqlar çəkilib, səngərlər və yeraltı əlaqə şəbəkələri hazırlanıb. Görülən bu işlər şəxsi heyətin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi imkanlarını xeyli dərəcədə artırıb. Çətin və dağlıq şəraitdə yerləşən döyüş mövqelərinə, o cümlədən kolonların maneəsiz və təhlükəsiz hərəkəti üçün yolların çəkilişi davam etdirilib, müasir tələblərə cavab verən rabitə və digər kommunikasiya vasitələri quraşdırılıb və yenilənib. Bu fəaliyyətlər əməliyyat şəraiti nəzərə alınmaqla bu gün də davam etdirilir.

Yuxarıda müda iə naziri general-polkovnik Zakir Həsənov Prezident İlham Əliyevə cəbhə xəttindəki hərbi hissənin döyüş texnikaları barədə məlumat verir, aşağıda Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev HHQ-nin zenit-raket briqadasında S-300PMU-2 "Favorit" ZRK-lərinin texniki imkanları barədə məlumat alarkən.

20 www.azeridefence.com

Hazırlıq planına əsasən qoşun növlərinin, qərargahların, komandir-rəis heyətinin və şəxsi heyətin döyüş vərdişlərinin təkmilləşdirilməsi, peşəkarlığının yüksəldilməsi, döyüş və xüsusi texnikanın bacarıqla tətbiqi, bölmələrin uyarlığının təmin edilməsi məqsədilə hər il müxtəlif ümumqoşun poliqonlarında, təlim mərkəzlərində irimiqyaslı strateji, əməliyyat-strateji, əməliyyat-taktiki, taktiki, xüsusi taktiki, komanda-qərargah təlimləri və komandaqərargah hərbi oyunları keçirilir. Əməliyyat və döyüş hazırlığının təşkili və keçirilməsində əsas diqqət müasir müharibə və lokal silahlı münaqişələrdə tətbiq olunan müsbət döyüş təcrübəsinin öyrənilməsinə, qoşunların döyüş tapşırıqlarına uyğun fəaliyyətlərinin praktiki icrası üzrə bacarıq və səriştələrinin artırılmasına, komandirlərin və qərargah zabitlərinin peşəkarlıq səviyyəsinin yüksəldilməsinə yönəldilib.

Təkcə 2017-ci il ərzində qoşunların hazırlıq planına uyğun olaraq ümumilikdə 40-dan artıq komanda-qərargah hərbi oyunu, komanda-qərargah təlimi və komanda-qərargah səfərbərlik təlimi, eləcə də 20-dən çox taktiki təlim keçirilib. Bu təlimlərə maksimal sayda şəxsi heyət, zirehli texnika, raket və artilleriya qurğuları, Hərbi Hava Qüvvələrinin aviasiya vasitələri və hava hücumundan müda iə bölmələri və müasir hava hücumundan müda iə kompleksləri ilə silahlanmış zenit-raket birləşmələri, Hərbi Dəniz Qüvvələrinin gəmi və katerləri, eləcə də Xüsusi Təyinatlı Qüvvələr cəlb edilib.

Cari ilin mart ayında Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanının təsdiq etdiyi plana əsasən müxtəlif qoşun növləri, qismləri, birlik və birləşmələrin iştirakı ilə cəbhə bölgəsində yerləşən müxtəlif poliqonlarda genişmiqyaslı döyüş atışlı təlimlər keçirildi. Təlimlərdə 25000 nəfərədək şəxsi heyət, 250-dək tank və digər zirehli texnika, 1000-dək müxtəlif çaplı raket və artilleriya qurğusu, reaktiv yaylım atəş sistemi və minaatan, ordu və cəbhə aviasiyasının 50-dək müxtəlif təyinatlı təyyarə və helikopterləri iştirak etdi.

Qeyd edim ki, döyüş şəraitinin modelləşdirilməsi və real atışların icrası ilə keçirilən təlimlərdə məqsəd idarəetmə orqanları və qoşunların öz peşəkarlıqlarını və döyüş bacarıqlarını nümayiş etdirməsi, gələcək müharibəyə hazırlaşması olub. İl ərzində ikitərəfli əməkdaşlıq planları və “Sülh Naminə Tərəfdaşlıq” proqramları çərçivəsində, xarici ölkələrdə keçirilmiş 200-dək tədbirdə 1300 nəfərədək, Azərbaycanda keçirilmiş 140-dək

tədbirdə isə 2000 nəfərədək hərbi qulluqçumuz və mülki heyət iştirak edib.

May ayında İzmir şəhərində keçirilən “Efes-2018” beynəlxalq təlimində və iyun ayında Qars şəhərində keçirilən TürkiyəAzərbaycan birgə taktiki təlimində də hərbçilərimiz yüksək nəticələr əldə etdilər. Azərbaycan əsgərinin hazırlıq səviyyəsini xarici ölkələrin yüksək rütbəli hərbçiləri, mütəxəssisləri, müstəqil ekspertləri yüksək qiymətləndirir, müxtəlif ölkələrin ordularının reytinqlərini müəyyən edən beynəlxalq araşdırma mərkəzləri isə öz sənədlərində dərc edirlər.

Yeni silahları almaqla bərabər, onları idarə etmək, onlardan döyüş vaxtı istifadə etmək, onlara düzgün qulluq etmək üçün lazımi səviyyədə bilikli mütəxəssislər lazımdır. Məhz bu ehtiyaclar və tələblər nəzərə alınaraq, təhsil sistemində, döyüş hazırlığında əsaslı islahatlar həyata keçirildi. Birinci, dediyim kimi, təşkilatştat strukturunda dəyişiklik edildi. Baş idarə yaradıldı və Baş Qərargah rəsinin birinci müavini həmin idarəyə rəhbərlik edir. Biz atdığımız bu addımın nəticəsini artıq görürük. Təlim-tədris proqramları yenidən işlənib hazırlanıb. Eyni zamanda, Heydər Əliyev adına Ali Hərbi Məktəbin tədris proqramları yeniləndi. Təhsil müəssisələrinin və hərbi birliklərin trenajor zalları müasir avadanlıqlarla, hərbi texnika və silahların simulyatorları ilə təchiz olunub. Yeni poliqonlar tikilib.

Bir önəmli məsələyə toxunmaq istərdim. Bu gün Azərbaycan Ordusunda döyüşə birbaşa təsir edən peşələri müqavilə əsasında hərbi xidmətə qəbul edilən şəxslərə həvalə etmişik. Yəni professionallar xidmət edir. Bu çox mühüm qərardır. Eşidirəm, deyirlər ki, professional ordu olsun, ya qeyri-professional? Burda məsələni biraz düzgün qoymurlar. Əgər müqaviləli heyət varsa, o ordu professional ordudur. Qeyd etdiyim kimi, Azərbaycan Ordusunda xidmət edən şəxsi heyətin 80 faiz zabit, giziri müqavilə ilə xidmət edən hərbçilər, qalan 15 faiz çağırışla gələn, müddətli həqiqi hərbi xidmət keçən əsgərlərdir. Sonuncular da ancaq atıcı vəzifəsindədir. Tanklarda, toplarda, döyüş maşınlarında, HHM vasitələrində və digər mühüm vəzifələlərdə müqaviləli hərbi qulluqçular çalışırlar. Müqaviləli heyətə keçid Silahlı Qüvvələrin hazrılığına böyük bir dəstək oldu. Yoxsa, təsəvvür edin ki, tankın mexaniki adi əsgərdi. Gəlir, xidmət edir, gedir. Ancaq indi tankı idarə edən 56 ilin hərbçiləridir. Təbii ki, bu şəxs artıq professionaldır. İndi vəziyyət o yerə gəlib çatıb ki, bizdə təlim texnikası yoxdur. Hamı təlimi öz tankında, öz topunda, öz zirehli maşınında keçir. Döyüşlər də göstərdi ki, professionallar qarşıda duran vəzifələri yüksək səviyyədə yerinə yetirir.

Bu kontekstdə digər bir vacib məsələni də diqqətə çatdırmaq istəyirəm. Ali Baş Komandan qərar qəbul edərək, hərbi qulluqçuları xidmətlə əlaqədar olmayan məsələlərdən ayırdı. Əsgərlər indi xörək bişirmir, qab yumur. Bəlkə də kiməsə elə görünər ki, bu, balaca məsələdir. Əsla belə deyil. Bu həm döyüş hazırlığına, həm nizam-intizama, həm key iyyətə təsirini göstərdi. Bu gün Azərbaycan əsgərinin təminatı tam məsuliyyətimlə deyirəm ki, yüksək səviyyədədir.

- Təminatdan söz düşmüşkən, bir az da bu mövzunun üzərində dayanaq.

- Ordunun həm ərzaq, həm də əşyaəmlak təminatında əsaslı dəyişiklik baş verib. Xarici həmkarlarımla söhbət zamanı soruşuram ki, bir ildə neçə hərbi şəhərcik tikmisiz? Biri deyir birini, biri deyir ikisini tikmişik, biri deyir dördünü təmir eləmişik. İndi bizdəki vəziyyətə nəzər salaq: Son 4-5 ildə 30-dan çox hərbi şəhərcik tikilib. Bu yaxınlarda Ali Baş Komandan Raket-Artilleriya Qoşunlarının hərbi hissəsinin açılışını etdi. Orada da lazım olan bütün şərait var. Qeyd edim ki, Ali Baş Komandanın verdiyi tapşırığa əsasən yaxın 1-2 ilə Azərbaycan Ordusu üçün hərbi şəhərciklərin inşasını yekunlaşdıracağıq.

Zabit heyətinin sosial bazasının gücləndirilməsi üçün böyük işlər görülür.

Zabitlərin mənzillərlə təmin edilməsi məsələsi həll olunub. 100 illik yubiley ərəfəsində orduda 20 ildən artıq qüsursuz xidmət etmiş 500-ə yaxın zabit dövlətdən daimi mənzillər alıb. Bundan əlavə, il ərzində 300-dən çox zabit və gizir xidməti mənzillərlə təmin olunacaq. Ərzaq təminatına gələk. Bu gün Azərbaycan əsgəri həftədə azı 3 dəfədən az olmamaq şərti ilə milli xörək yeyir. Əsgərlərin qida təminatı yüksək səviyyədədir. Ən ucqar dağlarda, ön cəbhədə əsgərlər milli yeməklərdən ibarət olan konservləşdirilmiş yeməklərlə təmin olunublar. Bundan başqa, hər bir əsgər fərdi şəkildə 2 litr təmiz, qablaşdırılmış su ilə təmin olunur. Öz tərə imizdən analizlər aparmışıq.

Son 5-6 ildə qidalanma ilə bağlı şikayətlər yoxdur. Cənab Prezident də qeyd etdi ki, son 5 ildə valideynlərdən ordunun ərzaq təminatı ilə bağlı şikayət daxil olmayıb. Bu heç də kiçik məsələ deyil. Təsəvvür edirsiz ki, Azərbaycan Ordusu 1 ayda 500 tondan çox ət istifadə edir. Üstəlik bunun tərəvəzini, digər qidalarını götürək.

Bu qidaların alınması, nəzarət edilməsi, saxlanılması, qorunması, çatdırılması var. Üstəlik nəzarət etmək lazımdır ki, bu qidalar yüksək səviyyədə, key iyyətli şəkildə əsgərin qabağına çıxsın.

Naxçıvan Əlahiddə Ümumqoşun Ordusu və Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin birgə təlimində müda iə naziri Z. Həsənov və Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri Vasif Talıbov "Orbiter-3" mini taktik PUA ilə tanış olur.

Foto:AzərTAC

Əşya-əmlak təminatına gəlincə, ön xətdən tutmuş arxa cəbhəyədək, hər bir hərbi hissədə əsgərlərimiz ortopedik yatacaqda yatır. Digər zəruri əşyalarla təmin olunublar.

Hər üç aydan bir Ali Baş Komandanın tapşırığı ilə ordumuzda “açıq qapı” günü keçirir, valideynləri hərbi hissələrə dəvət edirik. Valideyn tək gəlmir, gələndə özü lə azı 5-6 nəfər gətirir. Onlar baxırlar, övladları harada, necə və nədə yatır, nə yeyir, harda yeyir, harda çimir və s. Biz bunları hər yerdə göstəririk. Müda iə Nazirliyinin rəhbərliyi daim hərbi hissələrdə olur, valideynlərlə görüşlər keçirir, onların xahişlərini, şikayətlərini dinləyir. Təbii ki, daha sonra tədbirlər görülür. “Açıq qapı” günlərinin məqsədi də odur ki, hərbi hissə rəhbərliyi valideynlərlə birbaşa təmasda olsun. Onların problemləri ilə maraqlansın.

Sizə bir sirr açım. Nəzarət üçün çağırışçı hərbi xidmətə gələndə onu çəkirik: daha sonra xidmətin altıncı ayında və sonda tərxis olunub evə getməzdən əvvəl.

Göstəricilərin hamısı yazılır, sənədləşdirilib saxlanılır.

22 www.azeridefence.com

Təbii ki, əsgərlərin təminatının yüksək səviyyədə olması, onların xidmətdənkənar işlərə cəlb edilməməsi ordunun döyüş hazırlığına təsir göstərir. İndi ordumuz gecə-gündüz döyüş hazrılığı ilə məşğuldur. Keçirilən təlimlər, döyüş hazırlığı bunların hamısı böyük məbləğdə xərcdir.

Həm atılan mərmi, həm sürülən döyüş maşını, həm keçirilən təlimlər bunlar hamısı vəsait tələb edir. Azərbaycan xalqı, Azərbaycan Prezidenti bizim üçün bunları təmin edir.

Təminat, təchizat, ictimaiyyətlə münasibətlərin yüksək səviyyədə qurulması ordunun mənəvi-psixoloji durumuna da böyük təsir göstərir. Əgər əsgər tam sağlamdır, yaxşı qidalanıb, yaxşı geyinib, yaxşı dincəlibsə, yaxşı təmin olunubsa, biz ondan tələb edə bilərik ki, döyüş hazırlığı ilə məşğul olsun.

- Əvvəlki sualın davamı olaraq, silahlanma mövzusuna qayıtmaq istərdik. Əvvəlki açılışlarda “Qasırğa”, iyunun 11-də isə “Polonez” və LORA nümayiş olundu. Artıq ordumuzun silahlanmasında yüksək dəqiqliyə malik bu silahlar var. Bir il əvvəl Türkiyə istehsalı olan “Bora”nın alınması barədə də söhbətlər gedirdi.

Bu raket də ordunun perspektiv planlarında varmı?

- Hərbçilər hədəfləri vacibliyinə görə seçirlər. Həm döyüşdə, həm silahlanmada, həm də digər məsələlərdə. Bu gün bizim əsas problemimiz Qarabağ münaqişəsidir və biz bunun həlli üçün ordumuzu silahlarla təchiz edirik, islahatlar keçiririk və s. Dünyada yaxşı silah çoxdur. Bu o demek deyil ki, biz onların hamısını almalıyıq. Azərbaycan Ordusundakı bütün silah sistemləri qarşıya qoyulan vəzifələrə uyğun hesablanıb. Mübaliğəsiz deyirəm, əgər bu gün bizim Raket-Artilleriya Qoşunlarımız silahlanmasında olan vasitələrdən yaylım atəşi açarsa, düşmənin bir hədə i belə salamat qalmaz. Təbii ki, yeni silahları almaqda davam edəcəyik. “Bora” gözəl silahdır, biz ona baxırıq, öyrənirik.

Ali Baş Komandanın tapşırığı ondan ibarətdir ki, bizim silahlarımız o qədər müasir olmalıdır ki, qarşıya qoyulan tapşırıqları yerinə yetirəndə Azərbaycan Ordusu minimum itki versin.

Bəzi qüvvələr yanlış təsəvvür yaratmaq istəyirlər ki, guya, biz köhnə silahlar alırıq. Aldğımız silahların hamısını göstəririk. “Polonez”, LORA, “Dana”, T-90S köhnə silahdırmı? BMP-3, BTR-82A, TOS1A “Solntsepyok” almışıq. Bunlar hamısı yeni silahlardır. Bir qədər əvvəl düşmənlərimiz istədilər İsraillə Azərbaycanın arasını vursunlar. Bacarmadılar. İndi də düşüblər “Polonez” satışına görə Belarusun üstünə. Çünki onların müttə iqləri bizə müasir silahlar satırlar.

- Hərbi Hava Qüvvələrinin aviaparkının yenilənməsi istiqamətində hansı işlər aparılır? Yeni uçuş vasitələrinin alınması gündəmdədirmi?

- Hərbi Hava Qüvvələri tək təyyarələrdən ibarət deyil. Bizim indiki döyüş

meydanında hərbçilər daha çox helikopterlərdən istifadə etməyi ikirləşir. Qarşımıza qoyulan vəzifələri yerinə yetirmək üçün kifayət qədər yeni helikopterimiz var. Həmin helikopterlər də yeni, NLOS tipli raketlərlə silahlandırılıb. Məhz bu yeniliklərin hesabına həmin helikopterlər döyüş meydanına daxil olmadan, 10 kilometrdən 50 kilometrədək uzaqlıqdan hədəfləri vura bilir. Müqayisə üçün bildirim ki, daşınan zenit raket kompleksləri 6 km məsafəni vura bilirsə, yeni silahlarla təchiz olunan helikopterlər döyüş meydanına 5 km yaxınlaşmadan hədəflərə atəş aça və dəqiqliklə məhv edə bilər. Biz 2016-cı ilin aprel döyüşlərindən də bəzi nəticələr çıxarmışıq və ondan irəli gələn məsələlər həll olunub. Təyyarələrə gəldikdə, silahlanmamızda yer alan Su-25 döyüş təyyarələrini qeyd etmək istərdim.

Onlar aerodrom olaraq hazırlanmamış yerlərdən belə qalxa bilir və zirehə malikdir. Bu yaxınlarda bir hissəsini modernizə etdik. Yeni silahlarla təchiz olundu.

Qardaş Türkiyənin şirkətləri ilə digər təyyarə və helikopterlərdə modernizə işləri həyata keçiriləcək.

- Müda iə Sənayesi Nazirliyi yerli istehsal olan müda iə təyinatlı məhsullarla bu gün ordumuzun tələblərini nə dərəcədə qarşılayır?

- Müda iə Sənayesi Nazirliyi ilə əlaqələrimiz çox yaxşı səviyyədədir. Mütləq deyil ki, bu nazirlik tank və ya top istehsal etsin. MSN bu gün bizi ehtiyac duyduğumuz silah və sursatlarla təmin edir. Yerli istehsal olan silahlardan istifadə edirik.

Mərmilər, patronlar, ehtiyat hissələri, avadanlıqların müəyyən hissələri ilə daima qoşunları döyüş vəziyyətində saxlamağa

yardımçı olurlar. Ən mühümü, MSN bizi sursatla tam şəkildə təmin edir. Bu çox önəmli məsələdir. Çünki orduda ən çox istehlak edilən də məhz sursatdır. Bir motoatıcı taboru götürək. Zirehli transportyorlar bir gün döyüş apararsa, təxmini hesablamalara görə, bir vaqon sursat lazımdır. Bunu təsəvvür edirsiz? Biz bunları qabaqcadan düşünürük. Sursatlarımızı eşalonlaşdırırıq. Bu məsələdə MSN bizi tam təmin edir.

MSN ilə yanaşı, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası ilə birgə aparılan layihələr əsasında bəzi müda iə təyinatlı məhsullar sınaqdan keçirilib və hazırda təkmilləşdirmə işləri davam etdirilir.

-Cənab nazir, müasir müharibələrin önəmli fazası, adətən, kütləvi informasiya vasitələri və sosial şəbəkələrin imkanlarından istifadə olunmaqla, psixoloji müharibə formatında aparılır. Müda iə naziri olaraq, sizin bu məsələyə yanaşmanız maraqlı olardı.

- Bəli, düşmən bizə qarşı çox ciddi mübarizə aparır. Bu işdə onların xüsusi

xidmət orqanları çox fəaldır. Onlar KİV və sosial şəbəkələrdən geniş istifadə edir, azərbaycanlıların adı ilə sosial şəbəkələr üzərindən psixoloji əməliyyatları aparmağa çalışırlar. Burada da bir məqsəd var. Əhalidə orduya qarşı inamsızlıq ikrini formalaşdırmaq. Reallıq ondan ibarətdir ki, Ermənistan bütün sahələrdə Azərbaycanla ayaqlaşa bilmir. Azərbaycanın, Azərbaycan Prezidentinin apardığı daxili və xarici siyasət nəticəsində iaskoya uğrayıb. Dahi Çin sərkərdəsi, ilosofu Sun Tszu deyirdi ki, “dahi sərkərdə odur düşməni döyüşsüz çökdürsün”. Ermənistanda uzun müddət hakimiyyətdə olan Serj Sarkisyan da Azərbaycanın önündə döyüşsüz çökdürüldü.

Hazırda ordumuzun 60 faizi səngərdədir. Təsəvvür edirsinizmi, 50 minə yaxın insan səngərdədir. İkinci xətdə də qalan hissəsi. Və bunlar bir-birini əvəz edir.

Düşmən də çalışır ki əsgərlərimiz arasında öz komandirinə qarşı inamsızlıq yaratsın, bununla ordunun döyüş qabiliyyətini zəiflətsin. Bu qüvvələri kənar təsirdən qorumaq, eləcə də cəmiyyətin ordu ilə bağlarını qoparmaq, əlaqələrə xələl yetirmək olmaz.

- Cənab nazir, bu gün NATO daxil olmaqla, bir çox beynəlxalq təşkilatlar ordu üzərində ictimai nəzarətin olması tələbi ilə çıxış edirlər. Müharibə şəraitində olan ordunun üzərində ictimai nəzarətin tətbiqinə Sizin yanaşmanızı bilmək istərdik.

- Az öncə qeyd etdim, biz hər üç aydan bir “açıq qapı” günü təşkil edirik, həmin vaxt valideynlərlə yanaşı, ictimaiyyət nümayəndələrini də hərbi hissələrə dəvət edirik. Onlar gəlib hərbi Soldan sağa - Azərbaycan Ordusunun silahlanmasında yer alan T-90S tankı, TOS1A "Solntsepyok" ağır odatan və "Toçka-U" operativ-taktiki raket kompleksi. Foto: AD

23

Yuxarıda Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrin hərbçiləri MSN istehsalı olan RPQ-7V qumbaraatanından atış edərkən, aşağıda HHQ-nin Su-25 təyyarəsi təlim uçuşunda. Foto: AD/MN

hissələrin fəaliyyətinə baxsınlar. Bundan artıq nə ola bilər? Bundan başqa, çox sayda qurumlarla işləyirik. Orduya nəzarət çox güclüdür. Hesablama Palatası neçə ildir ki, Müda iə Nazirliyi ilə işləyir, yoxlamalar aparır. Hazırladıqları sənəddə də açıq şəkildə yazılıb ki, heç bir qanun pozuntusu yoxdur. Təbii ki, xırda-para nöqsanlar var. Bunlar da təbii haldır.

Jurnalistlər, millət vəkilləri, icra hakimiyyətləri, Ombudsman, Hərbi Prokurorluq, Dövlət Təhlükəsizlik Xidməti, Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi, İşgəncələrə qarşı Mübarizə Komitəsi, qeyri-hökumət təşkilatları, veteran təşkilatları mütəmadi olaraq hərbi hissələrimizə səfər edir, vəziyyətlə yerində tanış olurlar. İndiyə qədər hansısa ictimai təşkilat deyə bilməz ki onları orduya buraxmamışıq.

- Cənab nazir, 2016-cı ilin aprel döyüşlərinə də toxunmaq istərdik.

Uzun müddət bu miqyasda döyüş aparmayan Azərbaycan Ordusu az bir itki ilə iki istiqamətdə uğur qazandı.

May ayının əvvəli isə Naxçıvanda

24 www.azeridefence.com

bənzər uğurlu əməliyyat gerçəkləşdirildi. Bu əməliyyatlar barədə nələri söyləyə bilərsiniz?

- Mənim, bir də Müda iə Nazirliyinin vəzifəsi ordunu gecə-gündüz müharibəyə hazırlaşdırmaqdır. Bu təbii haldır, dünyadakı ordularda da vəziyyət belədir. Ona görə ki, sülhdən biz danışmayacayıq.

Aprel döyüşlərində həm Azərbaycan Ordusu, həm də Azərbaycan ictimaiyyəti bir yerdə oldu. Nəticəsi də göz önündədir.

2016-ci ilin aprelin 1-dən 2-nə keçən gecə mən öz komanda məntəqəmi Lələtəpə istiqamətindən mərkəzi istiqamətə dəyişirdim. Artıq mövqe tutulmuşdu, döyüşlər yekunlaşırdı. Rayonlardan birindən keçirdim. Gördüm çoxlu insan toplaşıb. Polis də onların qarşısını kəsib. Dedim çıxım, məlumat verim ki, biz irəliləyirik, narahat olmasınlar. Oradakı polis nümayəndəsindən soruşuram nə baş verir? Məruzə elədi ki, “cənab nazir, bu insanlar Azərbaycanın bütün bölgələrindən gəliblər. Döyüşmək istəyirlər”. Bu onu göstərir ki, insanlarımızda vətənpərvərlik və inam yüksək səviyyədədir. Aprel döyüşlərində Azərbaycan Ordusu az bir sayla - 18 faiz qüvvəsini cəlb etməklə bu əməliyyatları reallaşdırdı. Nə dördüncü, nə üçüncü ordu korpusumuz, nə də ehtiyatlarımız

döyüşlərə cəlb olundu. Üç gün keçməmiş Ermənistanın havadarları gördülər ki, işişdən keçir, başladılar xahiş etməyə. Söz verdilər ki, döyüşlər dayansın, münaqişəni qısa bir müddətdə həll edəcəklər. Biz 2016-cı ilin aprel əməliyyatında qarşımızda duran vəzifəni yerinə yetirdik. Aprel döyüşlərində hər bir Azərbaycan hərbçisi, zabiti, giziri fərdi qəhrəmanlıq nümunələri göstərməyə çalışırdı. Pilotsuz aparatla çəkilmiş videonu mənə göstərdilər.

Tankın biri minaya düşmüşdü, problem yaranmışdı. Həmin tankdan düşən gizir əlində avtomat öndə gedib arxasınca digər tankları aparırıdı. Bu ilm deyil. Bu görüntülər bizdə var. Görün ki, bu adam nə qədər Vətənini sevir, millətini sevir və canından belə keçir ki, qarşıya qoyulan vəzifəsini icra etsin.

Naxçıvan istiqamətindəki uğurlu Günnüt əməliyyatı ilə bağlı, ilk olaraq deyim ki, azad edilən ərazi Azərbaycan torpağıdır. 25 ildir düşmənin işğalı altında idi. Əlahiddə Ümumqoşun Ordusu bir nəfər şəhid verərək, 11 min hektar ərazini, o cümlədən Ermənistan ərazisinə nəzarət imkanı verən strateji yüksəklikləri azad etdi. Ən önəmlisi ondan ibarətdir ki, biz Laçına gedən yolu nəzarətə götürdük. Biz bunu gizlətmirik. Bu çox önəmli bir taktika ilə həyata keçirilən əməliyyat idi. Əlahiddə Ümumqoşun Ordusunun həyat keçirdiyi əməliyyatdan çox razıyam.

Sonda tam əminliklə deyə bilərik ki, ən müasir silah-sursat və döyüş vasitələri ilə təchiz edilmiş, yüksək vətənpərvərlik ruhuna malik, mənəvi-psixoloji cəhətdən hazırlıqlı Azərbaycan Ordusu Prezi dent, Si lah lı Qüvvə lə rin Ali Baş Komandanı cənab İlham Əliyevin hər bir əmrini dərhal və yüksək peşəkarlıqla yerinə yetirməyə hazırdır və qadirdir.

Cənab nazir, 26 iyun Silahlı Qüvvələrimizin yaranmasının 100-cü yubiley ildönümü münasibəti ilə sizi və ordumuzun şəxsi heyətini təbrik edirik.

Müsahibəyə görə minnətdarlığımızı bildiririk.

Haluk GÖRGÜN ASELSAN İdarə Heyətinin sədri və baş direktoru

ASELSAN Azərbaycanın milli şirkətidir

Azərbaycan Respublikası 1991-ci ildə müstəqillik əldə etdikdən sonra müdafiə sənayesi sahəsində Azərbaycana gələn ilk xarici şirkətlərdən biri də ASELSAN olmuşdur. 1993-cü ildə ASELSAN və Azərbaycan Silahlı Qüvvələri arasında rabitə sistemlərini əhatə edən ilk müqavilə imzalanmışdır. Bu müqavilənin həyata keçirilməsi və sonrakı texniki xidmətlərlə birlikdə ASELSAN-ın ovaxtkı digər məhsullarının tanıdılması ASELSAN adının Azərbaycanda daha geniş yayılmasını təmin etdi. Bunun nəticəsində ASELSAN-ın 100 faiz sərmayəsi ilə 1998-ci ildə “ASELSAN Bakı” şirkəti quruldu.

25 ildir Azərbaycandayıq “ASELSAN Bakı” şirkəti ASELSAN-ın Türkiyə xaricində qurduğu ilk şirkətdir. Çünki Azərbaycan bizim üçün hər zaman digər ölkələrdən fərqli bir mövqeyə sahib olub. Azərbaycanın böyük lideri Heydər Əliyevin “Biz iki dövlət, bir millətik” sözlərini deviz seçərək, Azərbaycanın şanlı ordusuna 25 ildən çoxdur xidmət edirik.

ASELSAN qurulduğu ilk gündən etibarən öz texnologiyasını yaratmağı hər zaman ön planda tutub. Bunun nəticəsində müdafiə sənayesinin hər sahəsində öz mühəndislərimizlə milli olaraq bir çox məhsullar yaratmağı bacardıq. Bu məhsullar Türkiyə Silahlı Qüvvələrində olduğu qədər çox sayda dost və müttəfiq xarici ölkənin silahlı qüvvələri tərəfindən də istifadə olunur.

ASELSAN-ın texnologiyası Azərbaycanın texnologiyasıdır Bəzi ölkələrə öz texnologiyalarımızı transfer edib, birgə şirkətlər qururuq. Azərbaycanda da bənzər işləri həyata keçirməyi, Azərbaycanın müdafiə sənayesi sahəsində öz texnologiyalarını yaratmasına, istehsalına, mütəxəssislərin hazırlanmasına, yeni iş yerlərinin yaradılmasına dəstək olmaq istəyir. Bu sahədə imkanlar təmin olunduğu təqdirdə ASELSAN sahib olduğu texnologiyaları qardaş Azərbaycanla paylaşmaqdan sevinc duyacaqdır.

Son illərdə Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən istifadə edilən ASELSAN məhsullarının həm çeşidləri, həm də sayı olduqca artıb. Məhsullarımızın sahib olduğu yüksək texnologiyadan, qabiliyyətlərindən və göstərdiyimiz texniki dəstək xidmətindən müsbət danışılması bizləri çox sevindirir.

Irəlidə gerçəkləşdirəcəyimiz daha böyük işlər üçün motivasiya mənbəyi olur. Başda rabitə sistemləri olmaqla, ASELSAN-ın bir çox məhsulları uzun illərdir Azərbaycan ordusu tərəfindən istifadə edilir.

26 www.azeridefence.com

20 ildən çoxdur məhsullarımızın arxasındayıq Bunlardan bəzilərinin təhvil verilməsindən 20 il keçməsinə rəğmən hələ də istifadədə mövcuddur. Bu da ASELSAN məhsullarının nə qədər texnoloji və uzun ömürlü olduğunu, eyni zamanda şirkətimizin satış sonrası texniki dəstək xidmətlərinə nə qədər önəm verdiyinin göstəricisidir. İyirmi il öncə öz investisiyamızla qurduğumuz “ASELSAN Bakı” şirkəti ASELSAN-ın Azərbaycanda bu günə qədər gerçəkləşdirdiyi və bundan sonra görəcəyi işlər üçün körpü vəzifəsini yerinə yetirir. Azərbaycandakı ASELSAN məhsulları üçün ilk yetişmə nöqtəsi hər zaman “ASELSAN Bakı” şirkəti olub. Oradakı təcrübəli heyətimiz və ASELSAN-ın yaxından dəstəyi sayəsində uzun illərdir ASELSAN məhsullarının texniki dəstək xidmətlərini sürətli şəkildə verə bilirik. Bu yanaşma həm ASELSAN, həm də Azərbaycan Ordusu üçün sürətli və maliyyə baxımdan sərfəli həldir.

Azərbaycan Ordusunun ehtiyacları milli ehtiyacımızdır Biz Azərbaycan Ordusunun ehtiyaclarını ASELSAN olaraq hər zaman Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin ehtiyacları ilə eyni gördük. Qardaşlığın, tək millət olmağımız səbəbiylə Türkiyə Silahlı Qüvvələri üçün hazırladığımız yüksək texnologiyalara sahib məhsulları heç bir məhdudiyyət qoyulmadan Azərbaycan Ordusunun istifadəsinə verdik. İlk olaraq V/UHF radiostansiya ailəsi ilə başlayan Azərbaycan Ordusu ilə əlaqələrimiz illər içində inkişaf etdi və bu gün elektro-optik, radioelektron mübarizə, peyk rabitə sistemləri kimi çox geniş bir poertfeldə ASELSAN məhsulları Azərbaycan Ordusu tərəfindən istifadə edilir. Bizim Azərbaycan Müdafiə Nazirliyi ilə üzərində çalışdığımız yeni müqavilələrimiz də var. əminəm ki, bu müqavilələrin həyata keçirilməsi ilə Azərbaycan Ordusu daha da güclənəcəkdir. Azərbaycana məxsusi həllərin istehsalına hər zaman öncüllük veririk.

Qəhrəman Ordumuzun 100-cü yuliley ili mübarək olsun!

ASELSAN sadəcə Türkiyənin deyil, eyni zamanda Azərbaycanın da milli şirkətidir. İlk gündən etibarən yanında olduğumuz və xidmət göstərməkdən hər zaman qürur duyduğumuz Azərbaycan Respublikasının qəhrəman ordusunun 100-cü yubiley ilini ürəkdən təbrik edirəm. Sözlərimi Türkiyə və Azərbaycanda birəbir eyni olan bir sözlə bitirmək istəyirəm: “Güc birlikdədir”.

Sərdar Görgüç Otokar Otomotiv ve Savunma Sanayi A.Ş. baş direktor

“Otokar” hərbi texnikalarının Azərbaycan Silahlı Qüvvələrində effektiv istifadəsi bizi şərəfləndirir

Türkiyə ilə Azərbaycan arasındakı strateji əlaqələrin ən önəmli tərəflərindən biri müdafiə sənayesində həyata keçirilən əməkdaşlıq layihələridir. Türkiyə müdafiə sənayesinin Türk Ordusu ilə birlikdə Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin də xidmətində olması iki ölkə arasındakı iş birliyinin nəticəsi istiqamətində və konkret bir yerə oturuşmuş “İki dövlət, bir millət” ifadəsinin gücünü bir daha sübut etmişdir.

Türk mühəndislərinin özünəməxsus dizaynı və türk işçisinin əməyi ilə istehsal edilən “Otokar”ın hərbi texnikalarının Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən effektiv istifadəsi bizi şərəfləndirməkdədir.

Xalqlarımız arasındakı dostluq və ölkələrimizin mənfəətləri ilə paralel inkişaf edən əməkdaşlığımızın uzun illər davam edəcəyinə inanır və bu hədəfdə üzərimizə düşən hər cür vəzifəyə hazır olduğumuzu bir daha bildirməkdən sevinc duyuram.

Bununla əlaqədar şəxsim və şirkətim adına qardaş ölkəmiz Azərbaycan Respublikasının, Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin və azərbaycanlı qardaşlarımızın 100-cü Respublika Günü və Ordu Gününü ürəkdən təbrik edirəm.

Səlcuq YAŞAR ROKETSAN A.Ş baş direktoru

Hər zaman Azərbaycan Ordusu ilə birlikdəyik Qafqazın modern və köklü ölkəsi, qardaş Azərbaycan Respublikasının və Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin 100-cü ildönümünü ROKETSAN ailəsi adına ən səmimi arzularla təbrik edir, dostluq və qardaşlıqla hörülmüş bu günlü bağın hər zaman davam etməsini arzu edirəm. İxracatını həyata keçirdiyimiz sistemlərə əlavə olaraq, son illərdə hazırladığımız özünəməxsus raket, mərmi və silah sistemlərimizi qardaş Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin istifadəsinə təqdim etmək üçün çalışmalarımız davam etməkdədir.

Əlahiddə Ümumqoşun Ordusu yerli rabitə stansiyalarını istifadəyə qəbul edib

Prezident hərbçiləri təltif etdi Prezident İlham Əliyev iyun ayının 25-də Azərbaycan Ordusunun yaranmasının 100 illiyi münasibətilə və Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünün qorunub saxlanılmasında xüsusi xidmətlərinə, qarşılarında qoyulmuş tapşırıqları yerinə yetirərkən fərqləndiklərinə görə Müdafiə Nazirliyinin bir qrup hərbi qulluqçusunun təltif edilməsi barədə sərəncamlar imzalayıb.

Sərəncama əsasən müdafiə naziri generalpolkovnik Zakir Həsənov, Silahlı Qüvvələrin Baş Qərargah rəisi generalpolkovnik Nəcməddin Sadıkov və müdafiə nazirinin müavini, general-leytenant

Can qardaşımız Azərbaycan Respublikası 1991-ci ildə ikinci dəfə müstəqilliyini qazanandan bu günədək hər bir sahədə böyük bir inkişaf əldə edərək bölgənin parlayan ulduzu olub.

Qəhrəman ordusunun gücü dostlarını sevindirirkən düşmənlərində də qorxu yaradır.

Biz hər zaman ümummilli lider cənab Heydər Əliyevin “Bir millət, iki dövlətik” sözlərini özümüzə əsas saydıq. Bu səbəblə Azərbaycan ilə Türkiyə arasındakı dostluq və qardaşlıq bağlarının heç bir zaman qop-

Kərəm Mustafayev 1-ci dərəcəli “Rəşadət” ordeni, 6 nəfər hərbi qulluqçu 3-cü dərəcəli “Vətənə xidmətə görə” ordeni, 15 nəfər hərbi qulluqçu “Vətən uğrunda” medalı, 28 nəfər hərbi qulluqçu “İgidliyə görə” medalı, 29 nəfər hərbi qulluqçu isə “Hərbi xidmətlərə görə” medalı ilə təltif olunub.

Dövlət başçısının digər sərəncamı ilə general-mayor Ayaz Həsənova generalleytenant, polkovniklər – Fazil Ağalarov, Məmməd Eminov, Elçin Xəlilov, Rauf İsmayılov, Namiq Poladov, Mübariz Rzayev və Niyaməddin Tağıyevə general-mayor ali hərbi rütbəsi verilib.

Naxçıvan Əlahiddə Ümumqoşun Ordusu yerli istehsal olan rabitə stansiyalarını təhvil alıb. Ordu günü ərəfəsində Əlahiddə Ümumqoşun Ordusunun hərbi hissəsinə səfər edən Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri Vasif Talıbov ordunun istifadəsinə verilmiş yeni daşınan rabitə stansiyaları və hava hücumundan müda iə bölmələrinin idarəetmə məntəqəsinə baxıb.

Məlumat verilib ki, Əlahiddə Ümumqoşun Ordusunun Hərbi Zavodunda yığılan 10 ədəd kompleks rabitə stansiyası İP texnologiyalarına əsaslanır və müasir avadanlıqlarla təmin olunub.

Avtomobil və qoşqu üzərində yığılan kompleks rabitə stansiyasının rabitə məsafəsi 100 kilometrdir. Stansiya idarəetmə məntəqələri arasında və daxilində rəqəmsal kanallarla audio, video, şəkil, data, anoloq, İP telefon və radio məlumatların mübadiləsini məx ilik qorunmaqla təmin edir.

Hava hücumundan müda iə bölmələrinin idarəetmə məntəqəsi daimi dislokasiya və səhra şəraitində döyüş növbətçiliyi aparan hava hücumundan müda iə heyətlərinin idarə olunması üçün nəzərdə tutulub. İdarəetmə məntəqəsi planşet, radiostansiyalar və digər zəruri avadanlıqlarla təchiz edilib. Bu da muxtar respublikanın istənilən ərazisində hava hücumundan müda iə heyətlərinin idarə olunmasına və hava məkanına nəzarətin həyata keçirilməsinə imkan verir. Hazırda 6 idarəetmə məntəqəsi qoşunların istismarındadır.

mayacağına, buna kimsənin gücünün yetməyəcəyinə inancımız tamdır.

Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyinin təminatçısı şanlı ordumuzun yüzüncü ilini təbrik edir, Vətəni uğrunda gözünü qırpmadan canını verən əziz şəhidlərimizin önündə baş əyirəm.

Yaşasın qəhrəman Azərbaycan Ordusu! Yaşasın Türkiyə və Azərbaycan qardaşlığı!

Serhat Ərdəmir “ASELSAN Bakı” şirkətinin baş direktoru

29

NAXÇIVANIN MÜDAFİƏ POTENSİALI GÜCLƏNDİRİLİR Prezident İlham Əliyev may ayının 16-da Naxçıvan Muxtar Respublikasına səfəri çərçivəsində Dövlət Sərhəd Xidmətinin Naxçıvan şəhər Qaraçuq ərazi dairəsində Əmiraslan Əliyev adına sərhəd zastavasında və Əlahiddə Ümumqoşun Ordusunun “N” saylı hərbi hissəsində yaradılan şəraitlə tanış olub, ictimaiyyət nümayəndələri ilə görüşüb Naxçıvan Əlahiddə Sərhəd Divi ziyasının komandiri, general-mayor Asəf Quliyev Prezident İlham Əliyevə Sərhəd Dəstəsində yaradılan şəraitlə bağlı məlumat verib. Bildirilib ki, Sərhəd Dəstəsinin qərargah və yataqxana binası üç mərtəbədən ibarətdir. Binada rabitə, xidmət, silah, yataq otaqları, mətbəx, əsgər və zabit yeməkxanası yaradılıb.

30 www.azeridefence.com

Binanın ikinci mərtəbəsində hərbçilər üçün yataqxana, yerləşir. Burada ərzaq mağazası və əsgərlər üçün əlavə lə vazimatların satışı dükanı da hərbçilərə xidmət göstərəcək.

Sonra Prezident İlham Əliyev Əlahiddə Ümumqoşun Ordusunun “N” saylı hərbi hissəsində silahlanmaya yeni qəbul edilən hərbi texnika ilə tanış olub.

Müdafiə nazirinin müavini, Əlahiddə Ümumqoşun Ordusunun komandanı general-leytenant Kərəm Mustafayev Ali Baş Komandana silahlanmaya daxil olmuş “Orbiter-3B” pilotsuz uçuş aparatını təqdim edib. Məlumat verilib ki, 28 kiloqram çəkisi olan bu aparatla 5500 metr maksimal hündürlükdə canlı yayımda gecə və gündüz şəraitində

düşmən ərazisində havadan kəşfiyyat aparmaq, aşkar edilmiş hədəflərin koordinatlarını təyin etmək mümkündür.

Sürəti saatda 93 kilometr olan aparatın maksimal uçuş məsafəsi 120 kilometr, uçuş müddəti isə 7 saatdır. Qarnizonun arsenalına yeni qəbul olunmuş 60, 82 və 120 millimetrlik minaatanlar üçün simulyator dəsti döyüş mərmilərini sərf etmədən, komplektində olan pnevmatik mərmilərlə praktiki atəş tapşırıqlarını yerinə yetirməyə imkan verir. Komplektə 20 pnevmatik mərmi və 100 partlayıcı maddə daxildir.

Dövlət başçısına təqdim olunan 82 millimetrlik minaatan batareyası üçün rabitə və avtomatlaşdırılmış idarəetmə dəsti 5 kilometr dərinlikdə hədəfin aşkar

bu döyüş təyyarəsi 7 kilometrə qədər yüksəklikdə uça bilir. Dövlət başçısı həmçinin modernizə edilmiş S-125-2TM zenit-raket kompleksinin nəqliyyat doldurucu maşınının da texniki-taktiki göstəriciləri ilə tanış olub. Üzərində kran quraşdırılmış nəqliyyat doldurucu maşın idarəolunan zenit raketlərin konteynerdə və açıq vəziyyətdə daşınması, buraxıcı qurğuya doldurulub-boşaldılması üçün nəzərdə tutulub. Bu texnika ilə 4 ədəd raket daşımaq mümkündür.

Prezident İlham Əliyevə “Sand Cat” zirehli avtomobilinin taktiki-texniki göstəriciləri barədə də məlumat verilib.

Bildirilib ki, bu zirehli yüngül avtomobil komanda heyətinin, silahlı bölmələrin, onlara aid avadanlığın və silah sistemlərinin daşınması, düşmənin canlı qüvvəsinin, zirehli texnikalarının və möhkəmləndirilmiş atəş mövqelərinin məhv edilməsi üçün təyin olunub.

Avtomobil 12,7 millimetrlik pulemyot, 2 raketdən ibarət ”Spiker-LR” tank əleyhinə idarə olunan kompleks və 120 millimetrlik minaatanla təchiz edilib. Qoşunların silahlanmasında yer alan 152 mm-lik “Giasint-B” haubitsası düşmənin canlı qüvvəsini, atəş vasitələrini və marş zamanı döyüş texnikalarını, cəmləşmə rayonlarını, dayaq məntəqələrini məhv etmək və susdurmaq imkanlarına malikdir. Bu qurğunun maksimal atış məsafəsi aktivreaktiv mərmi ilə 35,5, adi mərmi ilə 28,6 kilometrdir. Ümumqoşun Ordusunun istifadəsinə daxil edilmiş BTR-82A zirehli transportyor döyüş meydanında

piyadaların mobilliyini, silahlanmasını və müdafiəsini yüksəltmək, düşmənin canlı qüvvəsini, tank əleyhinə vasitələrini və yüngül zirehli texnikalarını məhv etmək üçün nəzərdə tutulur. Döyüş maşınında 30 millimetrlik top və 7,62 millimetrlik pulemyot quraşdırılıb.

Burada nümayiş olunan TOS-1A “Solntsepyok” ağır odatan yaylım atəş sistemi düşmənin taqım dayaq məntəqələrini, həmlə edən bölüklərini, artilleriya və minaatan batareyalarının atəş mövqelərini və marşda olan avtomobil kolonlarını məhv etmək imkanına sahibdir. Kompleksin üzərində 24 ədəd 220 mm-lik reaktiv termobarik raket var və maksimal atəş məsafəsi 6 min metrdir.

Silahlanmaya yeni daxil olmuş “Xrizantema-S” özüyeriyən tank əleyhinə raket kompleksi dinamik örtüklə təchiz edilmiş tankları, piyadaların döyüş maşınlarını və digər yüngül zirehli hədəfləri, fortifikasiya qurğularını və uzunmüddətli atəş nöqtələrini, alçaqdan uçan təyyarə və vertolyotları məhv etməyi bacarır. Batareya komandirinin idarəetmə maşını düşmənin güc və vasitələrinin aşkar edilməsi, taqım və heyətlər arasında hədəflərin bölüşdürülməsi üçün təyin olunub.

Sonra Prezident İlham Əliyev Əlahiddə Ümumqoşun Ordusunun “N” saylı hərbi hissəsinin yeni hərbi xəstəxanasının açılışında iştirak edib.

Məlumat verilib ki, ən müasir tibbi avadanlıqla təchiz edilən üçmərtəbəli

edilməsi, hədəf haqqında məlumatların avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemi ilə atəş mövqeyinə ötürülməsi və atış üçün hesabatların aparılması, 120 millimetrlik minaatan və 122 millimetrlik D-30 haubitsalı artilleriya batareyası üçün rabitə və avtomatlaşdırılmış idarəetmə dəsti isə 15-20 kilometr dərinlikdə hədəfin aşkar edilməsi, hədəf haqqında mə lumatların avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemi ilə atəş mövqeyinə ötürülməsi və atış üçün qurğuların hesablanmasına təyin olunub. Əlahiddə Ümumqoşun Ordusunun silahlanmasına ötən il daxil edilən Su-25 hücum təyyarəsi gündüz və gecə, adi və mürəkkəb hava şəraitlərində yerüstü və hava hədəflərini məhv etmək və bilavasitə döyüş meydanında quru qoşunlarına dəstək vermək üçündür.

Saatda 1000 kilometrədək sürət yığan Yuxarıda Prezident İlham Əliyev və Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri Vasif Talıbov "Giatsin-B" haubitsası, aşağıda Naxçıvan Əlahiddə Ümumqoşun Ordusunun təlim zalı ilə tanış olarkən.

Foto: AR Prezidentinin saytı

31

yeni xəstəxana binasında poliklinikaqəbul, terapiya, cərrahiyyə, anesteziologiya və reanimotologiya, təminat bölmələri və inzibati bölmə mövcuddur. Altmış çarpayılıq xəstəxana binasında şəxsi heyətə ilkin tibbi yardım göstərmək üçün sarğı, prosedur və təxirəsalınmaz yardım otaqları da yaradılıb. Burada şəxsi heyətin tibbi biliklərinin daha da artırılması məqsədilə hərbi tibbi hazırlıq üzrə məşğələlər keçmək üçün müasir tədris vəsaitləri ilə təmin edilən sinif və mühazirə zalı mövcuddur. Buradakı laboratoriya müasir avadanlıqla təchiz olunub. Bu isə laborator müayinələri operativ və yüksək dəqiqliklə yerinə yetirməyə imkan verir.

Yeni yaradılan hərbi hissədə əsgər yataqxanaları, əsgəri-məişət kompleksi, təlim-tədris mərkəzi, qərargah binası, xəstəxana inşa olunub, sıra meydanı, idman şəhərciyi salınıb. Əlahiddə Ümumqoşun Ordusunun Təlim-Tədris Mərkəzində taktiki simulyasiya, trenajor, mədəni-kütləvi işin təşkili bölmələri, sənədli və tədris filmləri kinostudiyası, hərbi mətbəə yerləşir. Ümumi sahəsi 7500 kvadratmetr olan üçmərtəbəli binada, zirehli texnika, raket-artilleriya sistemləri, rabitə, taktiki hazırlıq, qarovul hazırlığı, atəş hazırlığı, topoqrafiya, komandir hazırlığı və digər sinif otaqları, kitabxana, xarici dillər kabinəsi və 700 yerlik tədbirlər zalı vardır. Hərbi tədris proqramının keyfiyyətlə mənimsənilməsi, şəxsi heyətin peşəkarlığının və nəzəri biliklərinin artırılması üçün sinif otaqlarında lazımi şərait yaradılıb, kompüterlər quraşdırılıb, əyani vəsaitlər və məlumat stendləri qoyulub. Trenajor zalında tank, artilleriya və digər zirehli texnikaların idarə olunması, eləcə də texniki və atış sistemləri üzrə 18 trenajor

32 www.azeridefence.com

quraşdırılıb. Trenajorlar vasitəsilə zirehli texnikaların idarə olunması və döyüş zamanı onlardan atəş açılması öyrədilir.

Keçirilən təlimlərin sonunda qiymətləndirmənin aparılması isə şəxsi heyətin bilik səviyyəsini və peşəkarlığını müəyyən etməyə imkan verir. Simulyasiya mərkəzində artilleriya qurğularının taktiki-texniki xüsusiyyətləri, həmçinin atışın idarə olunması üzrə məşğələlərin praktik mənimsənilməsi üçün hər cür şərait yaradılıb, otaqlarda mərkəzdən idarə olunan və xüsusi proqram təminatına malik 100 kompüter və proyektor quraşdırılıb. Atəş hazırlığı otağında yaradılan virtual təlim meydançası döyüş sursatı sərf etmədən

müxtəlif şəraitdə atəşin idarəolunmasını həyata keçirməyə imkan verir. Həmçinin burada atəş tapşırıqlarını təhlil etmək və qiymətləndirmək, atəş göstəricilərinin dəqiqliyini müqayisə etmək mümkündür.

Naxçıvan Muxtar Respublikasına səfəri çərçivəsində ictimaiyyət nü mayəndələri ilə görüşən Prezident İlham Əliyev bildirib ki, Naxçıvanın təhlükəsizliyi məsələləri ilə bağlı çox böyük işlər görülüb: “Siz burada düşmənlə üz-üzə yaşayırsınız, yaradırsınız. Əlbəttə ki, ilk növbədə, Naxçıvan Muxtar Res pub likasının uğurlu inkişafı üçün təhlükəsizlik tədbirləri ön planda və prioritet məsələ olmalıdır. Biz bunu belə də qəbul edirik.

Naxçıvanın hərbi potensialının güc ləndirilməsində böyük işlər görülüb.

Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin tərkib hissəsi olan Naxçıvan Ordusu ən müasir silahlar, texnika ilə təchiz edilmişdir. Biz son illər ərzində Azərbaycan Ordusunu böyük dərəcədə gücləndirə bilmişik.

Alınan müasir texnikanın demək olar ki, bütün növləri, yaxud da ki, əksər növləri Naxçıvana göndərilir. Naxçıvanın coğrafi yerləşməsinə, relyefinə uyğun şəkildə bütün müasir texnikalar göndərilir. Bu gün Naxçıvan Ordusu böyük qüvvəyə malikdir və düşmənin istənilən təxribatının qarşısını ala bilər və eyni zamanda, uğurlu əks-hücum əməliyyatı keçirə bilər. Naxçıvanda yerləşdirilmiş müasir silahlar, o cümlədən uzaqmənzilli raketlər düşmənin istənilən hərbi hədəfini məhv edə bilər. Yəni, təhlükəsizlik məsələləri tam təmin olunub. Bu məsələ daim diqqət mərkəzindədir”.

YENİ SİLAHLAR NÜMAYIŞ OLUNDU Prezident İlham Əliyevin iştirakı ilə iyun ayında Müdafiə Nazirliyinin iki yeni hərbi hissəsinin açılışı olub. İyunun 5-də cəbhəyanı bölgəyə səfəri çərçivəsində dövlət başçısı yeni inşa olunmuş hərbi hissəyə baş çəkərək burada yaradılan şərait və hərbi hissənin istifadəsinə daxil olan silahlarla tanış olub. Prezident İlham Əliyevə hərbi hissədə yaradılan şərait barədə məlumat verən müdafiə nazirinin birinci müavini – Silahlı Qüvvələrin Baş Qərargah rəisi, general-polkovnik Nəcməddin Sadıkov bildirib ki, hərbi şəhərciyin inşasına 2015-ci ilin yanvarında başlanılıb və 2017-ci ilin fevralında tikinti işləri başa çatdırılıb. Ərazidə inşa olunan trenajor binasında atış və sürücülük məşqlərinin keçirilməsi üçün 4 tank və 6 piyada döyüş maşını təlimməşq qurğusu quraşdırılıb.

Hərbi hissədəki texnikalara baxış keçirən dövlət başçısına məlumat verilib ki, 2S31 “Vena” özüyeriyən artilleriya qurğusu PDM-3 döyüş maşınının bazasında hazırlanıb.

Düşmənin atış vasitələrini, tank əleyhinə vasitələri susdurmaq və məhv etmək, düşmənin səngərdəki canlı qüvvəsini, yüngül zirehli texnikasını və idarəetmə məntəqələrini məhv etmək, artilleriya və minaatan batareyalarını, raketburaxma qurğularını susdurmaq üçün təyin edilib. Divizion komandirinin 1V15 idarəetmə kompleksi yüngül zirehli MT-LB maşını bazasında yerləşir. Komanda-müşahidə məntəqəsi olub gündüz və gecə vaxtı ərazinin və düşmənin kəşfiyyatını aparmaq, öz yerini və hədəflərin koordinatlarını müəyyən etmək, sınaq atışına xidmət göstərmək və atəşə düzəlişlər vermək, yuxarı rəislər, ümumqoşun bölmələrinin və digər bölmələrin komandirləri ilə rabitə əlaqəsi saxlamaq üçün nəzərdə tutulub.

Daha sonra dövlət başçısına PDM-3, PDM-2 və BTR-82A piyada döyüş maşınları barədə məlumat verilib. Bildirilib ki, BTR-82A motoatıcı bölmələri atəşlə təmin etmək, onların mobil fəaliyyəti və qorunması, motoatıcı bölmələrin şəxsi heyətinin manevr və marş zamanı daşınmasını, su maneə-

lərinin dəf edilməsini, heyət və desantın atıcı silahlardan, mina və mərmi qəlpələrindən qorumaq, o cümlədən düşmənin canlı qüvvəsini, yüngül zirehli texnikasını məhv etmək üçün təyin olunub.

Ordunun silahlanmasına 2016-cı ildən qəbul edilməyə başlanmış “SandCat” maşınlarının bazasında yerləşdirilmiş mobil radio idarəetmə məntəqəsi əməliyyat idarəetmə sistemlərində tətbiq olunmaqla hərəkətdə və dayanacaqda qərargah zabitlərinin idarəetməsini təmin etmək üçündür.

“SandCat” mobil radio qovşağı analoq, rəqəmsal açıq, məxfi, sinxron, tezlik dəyişən, həmçinin bütün növ məlumatların kompüterlə ötürülməsi və qəbul edilməsi üçün nəzərdə tutulub. Bundan başqa, dövlət başçısına bildirilib ki, “SandCat” maşınının silahlanmasına daxil edilmiş “Samson-MLS” döyüş modulu üzərində bir ədəd 12.7 mm-lik pulemyot və “Spike-LR” tank əleyhinə idarəolunan raketlər yer alır. Bu da düşmənin tank və zirehli texnikaları ilə effekktiv mübarizə aparmağa imkan verir.

Ordunun silahlanmasına yeni daxil olmuş “Tufan-1” (“Qroza-S”) radiomaneə stansiyası axtarış aparmaq, texniki analiz, pelenqləmə, yerüstü və hava radiorabitə vasitələri-

"Polonez" YARS

nin, radioşüalanma mənbələrinin yerinin təyin edilməsi, fiksə olunmuş tezliklərin və tezliyin proqramla yenidən qurulması rejimində işləyən radiorabitə xəttinin susdurulması üçün nəzərdə tutulub.

Ali Baş Komandana “Orbiter-3B” pilotsuz uçuş aparatı təqdim olunub.

Bildirilib ki, cəmi 28 kiloqram çəkisi olan, yerli müəssisədə istehsal edilmiş bu aparat 5486 metr maksimal hündürlükdə döyüş əməliyyatlarında tət-

biq etmək, hava kəşfiyyatını aparmaq, elə cə də is tə ni lən şə ra it də hə dəf göstərmə və artilleriya atəşinə xidmət etmək üçün təyin edilib. “SandCat” zirehli maşının üzərində yerləşdirilmiş “Spike-ER” tank əleyhinə idarəolunan raket kompleksi istənilən hava şəraitində düşmənin hərəkətsiz və hərəkətdə olan tank və zirehli texnikalarını uzaq məsafədən, döyüş meydanına girmədən məhv etmək üçün nəzərdə tutulub. Bu komplekslə yüngül çölmüdafiə qurğularına səmərəli atəş açmaq, kəşfiyyat xarakterli fəaliyyətlər Yuxarıda Prezident İlham Əliyevə cəbhə xəttində yerləşən hərbi hissənin yerinə yetirmək və yerüstü müşahidə silahlanmasına daxil olan "SandCat" zirehli məntəqələrindən müşahidə edilməavtomobilləri və "Spike-ER" TƏİR kompleksi barədə məlumat verilir. Aşağıda, Baş Qərargah yən hədəfləri məhv etmək mümrəisi, general-polkovnik Nəcməddin Sadıkov və kündür. birlik komandiri general-mayor Hikmət Bundan əlavə, Prezident İlham Həsənov Prezidentə 2S31 "Vena" özüyeriyən Əliyevə hərbi hissədə silahlanmaya yeartilleriya kompleksini təqdim edir.

Foto: AR Prezidentinin saytı ni qəbul edilən BREM-L zirehli yedək-

36 www.azeridefence.com

təxliyə maşını, “SandCat” şassisi üzərinə 120 millimetrlik “Spear Mk.2” mobil minaatan kompleksi, gecə, gündüz və hər cür hava şəraitində hədəflərin uzaq məsafədən təyin olunması, öyrənilməsi, koordinatlarının müəyyənləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulan “Bayquşgöz” və “Şahingöz” elektro-optik müşahidə sistemi, hərbi obyektləri, dövlət orqanlarının binalarını, yüksək səlahiyyətli şəxslərin yaşayış yerlərini, tədbirlər üçün nəzərdə tutulan əraziləri və nəzarət-buraxılış məntəqələrini pilotsuz uçuş aparatlarına qarşı siqnalların aktiv qarışdırılması yolu ilə qoruyan “İhasavar”, istənilən tipdə pilotsuz uçuş aparatlarının aşkarlanması və onlara verilən tapşırıqların yerinə yetirilməsinin qarşısını almaq üçün təyin olunan “Tufan-2M”, maddi vəsaitlərə və resurslara qənaət etməklə şəxsi heyətin praktiki atış vərdişlərinin təkmilləşdirilməsi, minaatanın hədəfə vaxtında və dəqiq tuşlama bacarıqlarının artırılması üçün təyin olunan 60, 82 və 120 millimetrlik təlim atəş məşq qurğuları da nümayiş etdirilib.

Raket-Artilleriya Qoşunları LORA və “Polonez”lə güclənir İyun ayının 11-də Prezident İlham Əliyev Raket-Artilleriya Qoşunlarının hərbi hissəsinin açılışında iştirak edərək hərbi hissədə xidmətin təşkili üçün

yaradılmış şəraitlə, bina və obyektlər, həmçinin qoşunların silahlanmasına yeni daxil olmuş raket sistemləri ilə tanış olub. Müdafiə naziri general-polkovnik Zakir Həsənov məlumat verib ki, hərbi hissənin inşasına 2017-ci ilin may yında başlanılıb. Ümumi ərazisi 36 hektar olan hərbi hissədə qərargah binası, əsgər yeməkxanası və yataqxanası, idman və sıra düzülüş meydançaları, maşınlar üçün qaraj, nəzarət-buraxılış məntəqəsi, nəzarət qüllələri quraşdırılıb. Binada hərbçilər üçün bütün zəruri avadanlıqla təchiz edilən iş otaqları yaradılıb.

Hərbi hissənin əsgər yataqxanasında yaradılan şəraitlə tanış olan dövlət bşçısına bildirilib ki, burada əsgərlərin qalması və istirahəti üçün hərtərəfli şərait var. Binada məişət və əşya otaqları, dəftərxana və digər zəruri otaqlar yaradılıb. Yataqxanadakı ideoloji otaqda hərbi qulluqçular Azərbaycanın hərb tarixinin şanlı səhifələri barədə məlumat alacaqlar.

Hərbi hissənin əsgər yeməkxanası da müasir səviyyədədir. Təmiz və işıqlı yeməkxana binasında hərbi qulluqçulara bol enerjili, ekoloji təmiz və rasiona uyğun yeməklər verilir.

Raketlərin saxlanılma və döyüş maşınlarına yüklənilməsi anbarlarına baxan Prezident İlham Əliyevə bildirilib ki, hərbi hissənin raketlərin yoxla-

nılması anqarında quraşdırılan avadanlıqlarla raketlərin təmiri və yoxlanılması həyata keçiriləcək.

Prezident İlham Əliyevə qoşunların silahlanmasına yeni daxil olan Belarus istehsalı “Polonez” taktiki raket kompleksi barədə məlumat verilib. Bildirilib ki, raketin maksimal atış uzaqlığı 300 kilometrə qədər, çəkisi 780 kiloqram, döyüş başlığının çəkisi 140 kiloqram, zərərvurma radiusu isə 80 metrdir. “Polonez”in maksimal uçuş müddəti saniyədə 310 metr, atışa hazırlıq vaxtı 10 dəqiqə, istismar müddəti isə 10 ildir. Bir döyüş maşınında 8 raket olur. Bu kompleks düşmənin əməliyyat düzülüşünün bütün dərinliyində onun nüvə və kimyəvi hücum vasitələrinə, kəşfiyyat-zərbə sistemlərinin yerüstü elementlərinə, qoşunların əsas qruplaşmalarına, bazalarda yerləşən aviasiyasına, hava hücumundan müdafiə vasitələrinə və obyektlərinə, idarəetmə məntəqələrinə, radioelektron vasitələrinə, arxa cəbhə və digər obyektlərinə zərbə vurulması üçündür. Bundan başqa, kompleks vasitəsilə dənizsahili istiqamətlərdə düşmən donanmasının yerləşmə məntəqələri dağıdılır və onun döyüş gəmiləri məhv edilir.

YARS-in bütün elementləri MZKT7930 təkərli şassisinin üzərində yerləşdirilib. Maşın 500 at gücündə dizel

Soldan sağa - Raket-Artilleriya Qoşunlarının komandanı general-mayor Zahid Hüseynov, SQ Baş Qərargah rəisi general-polkovnik Nəcməddin Sadıkov, AR Prezidenti İlham Əliyev və müda iə naziri general-polkovnik Zakir Həsənov silahlanmaya yeni qəbul edilmiş LORA operativ-taktiki raket kompleksi önündə. Foto: AR Prezidentinin saytı

mühərrikə malikdir və maksimal sürəti yüklənmədən asılı olaraq 70 km/saata, gediş ehtiyatı 1000 kilometrə qədərdir. Raketlər GPS və İNS naviqasiyasından istifadə eləməklə hədəfə yönəlir. “Polonez” yaylım atəş zamanı 50 saniyə ərzində 8 müxtəlif hədəfə 8 raket buraxılışını həyata keçirir. İsrail istehsalı olan LORA (LOng Range Attack) operativ-taktiki raketlərinin uzunluğu 5.2 metr, diametri 624 mm, çəkisi 1600 kiloqram, döyüş başlığı 240 kiloqramdan 570 kiloqramadəkdir (yüksək partlayış gücünə malik). Avtomatik idarəetmə sistemi ilə təchiz edilmiş LORA kompleksi 300 km üzərində yerləşən idarəetmə məntəqələrini, raket buraxma qurğularını, radiolokasiya stansiyalarını, vacib hərbi sənaye və infrastruktur obyektlərini məhv edə bilir. GPS və İNS naviqasiya hesabına hədəfə yönələn raketin zərərvurma radiusu 100 metr təşkil edir.

Bir döyüş maşınında 4 raket yerləşir.

37

ANAMA təcrübəsini Türkiyə ilə bölüşür May ayının 16-19 tarixlərində Türkiyə Respublikasının milli müdafiə nazirinin müavini general-leytenant Göksal Kaya və Türkiyə Milli Mina Fəaliyyət Mərkəzi İdarəsinin (MAFAM) polkovniki Nedim Fatih Seyha Azərbaycan Ərazilərinin Minalardan Təmizlənməsi üzrə Milli Agentliyə (ANAMA) rəsmi səfər edib. Səfər çərçivəsində nümayəndə heyəti agentliyin baş qərargahında, Göygöl Regional Təlim Bazasında, eləcə də Ceyrançöl Etimad Fondu layihəsinin həyata keçirildiyi ərazidə olublar. ANAMA baş qərargahında agentliyin direktoru Qəzənfər Əhmədov və planlaşdırma və inkişaf şöbəsinin rəisi Pərviz Gidayev nümayəndə heyətini qəbul ediblər. Görüş zamanı nümayəndə heyətinə agentlik tərəfindən həyata keçirilən humanitar minatəmizləmə sahəsində aparılan əməliyyatlar, partlamamış hərbi sursat problemi, beynəlxalq layihələr, bu günə qədər xarici və yerli mütəxəssislər üçün təşkil olunmuş təlimlər barədə məlumat verilib, humanitar minatəmizləmə sahəsində gələcəkdə də iki ölkə arasında əməkdaşlıq üzrə müzakirələr aparılıb. Əsas müzakirə mövzusu isə Türkiyə Milli Mina Fəaliyyət Mərkəzi İdarəsinin heyəti üçün agentliyin Göygöl Regional Təlim

Bazasında, ANAMA-nın Təlim, Tədqiqat və Keyfiyyətə Təminat (TTKT) Qurumu tərəfindən tədris edilən təlim kurslarının keçirilməsi və eyni zamanda, Türkiyədə agentliyin heyəti üçün təlimlərin keçirilməsi istiqamətində ikitərəfli əməkdaşlıq olub. Rəsmi görüş zamanı ANAMA tərəfindən Türkiyə ərazisində həyata keçirilən minatəmizləmə əməliyyatlarına dəstək sahəsində də fikir mübadiləsi aparılıb.

Bildirilib ki, səfərin başlıca məqsədi 2018ci ilin yay aylarında tamamlanması planlaşdırılan Ceyrançöl Təmizləmə Layihəsi üzrə ərazidə həyata keçirilən mina və partlamamış hərbi sursat (PHS) təmizlənməsi əməliyyatlarını yerində müşahidə etmək, eyni zamanda, lider ölkə məsuliyyəti çərçivəsindəki digər mövzuların koordinasiyasını təmin etməkdən ibarətdir.

MSN “Eurosatory” sərgisində Müdafiə Sənayesi Nazirliyi (MSN) iyunun 11-dən 15-dək Fransanın paytaxtı Paris şəhərində keçirilən “Eurosatory2018” beynəlxalq müdafiə sərgisində Azərbaycan müəssisələrində istehsal

38 www.azeridefence.com

edilən 270 adda müdafiə təyinatlı məmulatı nümayiş etdirib. Sərgilənən məhsullar arasında MSN müəssisələrində istehsal edilən 5.45 və 7.62 mm çaplı avtomatlar, NST-14.5 iriçaplı, “Yalquzaq”,

“Yırtıcı” və “Vaşaq” snayper tüfəngləri, RPQ-7V2 əl qumbaraatanı və sursatı, RBG-40 revolver tipli əl qumbaraatanı, UP-7.62 universal, HP-7.62 hücum pulemyotları, tapançalar, müxtəlif kalibrli döyüş sursatları, “Orbiter-2” pilotsuz uçuş aparatı, 82 mm-lik minaatan əyani şəkildə, habelə “Matador”, “Marauder”, “Gürzə” və “Tufan” maşınların maketləri, yeni döyüş modulu, müxtəlif kalibrli döyüş sursatları yer alıb. Nazirliyin stendində həmçinin sentyabr ayında Bakıda keçiriləcək ADEX-2018 üçüncü beynəlxalq müdafiə sərgisi barədə məlumatlar da təqdim olunub.

Sərgidə MSN ilə Al maniyanın “Rheinmetall” şirkəti arasında ikitərəfli əməkdaşlığa dair niyyət pro tokolu imzalanıb. Bundan başqa, Müdafiə Sənayesi Nazirliyinin stendini ziyarət edən Fransanın “Thales” və “Nexter”in nümayəndə heyətləri ilə görüşüb.

Görüşlərdə ikitərəfli əməkdaşlığa dair danışıqlar aparılıb.

HELD UNDER THE PATRONAGE OF O HIS EXCELLENCY Y,, PRESIDENT ABDEL FATT TA AH EL-SIS SI THE PRESIDENT OF THE ARAB REPUBLIC OF EG GYPT, THE SUPREME COMMANDER OF THE EGYPTIAN ARMED A FORCES

BOOK YOUR STA ST TAND TODAY

3-5 DECEMB BER 2018 EGYPT INTERNATIONAL EXHIBITION E CENTRE

JOIN EGYPT’S FIRST TRI-SERVIC CE DEFENCE EXHIBITIO ON IN 2018 EGYPT INTERNATIONAL EXHIBITION CENTRE 3-5 DECEMBER 2018 300+

10,000 0+

EXHIBITOR RS

VISITORS S

s a l e s @ e g y ptd ef e n c e exp o . co m

Supported by

w w w. e g y ptd ef e n c e exp o . c o m

Supported by

Silver Sponsor

FULLY LY Y--H HOSTED VIP

DELEGATION ON PROGRAMME /e g y ptd ef e n c e exp o

@ e g y ptd ef e n c e exp o

Media Partner

@ vis ite d ex

Organised by

KADEX-2018 Hərbi sənayenin Mərkəzi Asiya görüşü Rəşad Süleymanov May ayının 23-dən 26-dək Astana beynəlxalq aeroportunun hərbi sektorunun ərazisində keçirilmiş beşinci KADEX-2018 beynəlxalq silah və hərbi-texniki əmlak sərgisi region üçün bir sıra hadisələrlə yadda qalıb. Dünyanın 28 ölkəsindən 318 şirkətin qatılddığı sərgidə Qazaxıstanla yanaşı, Rusiya, Türkiyə və Çin milli pavilyonla təmsil olunub. Sərgiyə qatılan Qazaxıstan şirkətlərinin sayı əvvəlki ilə nisbətən iki dəfəyə yaxın artaraq 95-ə çatıb.

Qazaxıstanın Müdafiə və Aerokosmik Sənaye Nazirliyinin himayəsi altında, “Astana Expo” şirkətinin təşkilatçılığı ilə keçirilmiş sərgi çərçivəsində “Advanced Def Tech” beynəlxalq elmi-praktik konfrans təşkil olunub. Konfransda müdafiə-sənaye sektorunun müasir -

40 www.azeridefence.com

ləşdirməsi mexanizmləri, effektiv inkişafı, aktual məsələləri, ən yeni texnologiyaların tətbiqləri müzakirə edilib. “Sovet zirehli texnikasının müasirləşdirməsi. Yeni texnologiya həlləri”, “Zirehli təkərli maşınların inkişafının müasir tendensiyaları”, “Pilotsuz uçucu aparatlar. Yeni nəsilin

silahlandırılması”, “Yaylım atəşli reaktiv sistemlərin müasirləşdirməsi, təkmilləşdirilməsi” mövzularında panellər təşkil olunub. Konfransın ikinci günündə Qazaxıstanın müdafiə və aerokosmik sənayesinin naziri Beybut Atamkulovun iştirakı ilə “Müdafiə sənayesi kompleksinin inkişafının aktual məsələləri” mövzusunda plenar iclas keçirilib. Sərgi pavilyonlarından biri kosmik sənaye şirkətlərinə, həmçinin “Kazkosmos”un nailiyyətlərinə həsr olunub. Sərgi çərçivəsində ilk dəfə dünyanın 20-dən çox ölkəsindən mütəxəssislərin iştirakı ilə “Qazaxıstanda kosmos günləri: Kazkosmos 25 il” mövzusunda beynəlxalq forum keçirilib.

təqdim edib. Qeyd edək ki, sərginin media tərəfdaşlarından yalnız Rusiyanın “Natsionalnaya Oborona” və “Azeri Defence” jurnalı xüsusi buraxılış yayımlayıb.

KADEX-2018 sərgisinin nəticələrinə görə, müdafiə sənayesi, kosmik fəaliyyət və kibertəhlükəsizlik sahələrində ümumi dəyəri 300 milyard təngədən çox olan 100 memorandum, müqavilə və protokol imzalanıb.

Qazaxıstan yerli hərbi sənayeni inkişaf etdirir

Sərgidə ziyarətçi qismində iştirak edən Azərbaycan müdafiə sənayesi nazirinin müavini Tofiq Rəfiyevin başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti iştirakçı şirkətlərin rəhbərləri, o cümlədən Qazaxıstanın müdafiə və aerokosmik sənayesi naziri Beybut Atamkulovla görüş keçirib.

Görüşdə iki ölkə müdafiə sənayesi sahəsində əməkdaşlığa dair fikir mübadiləsi aparılıb. Qazaxıstan tərəfi Azərbaycanın bu sahədə təcrübəsini öyrənməyə maraqlı olduğunu qeyd edib. Tərəflər arasında əməkdaşlığın gələcəkdə davam etdirilməsi barədə razılıq əldə olunub.

KADEX-2018 sərgisinin media tərəfdaşı qismində Azərbaycandan “Azeri Defence” jurnalı iştirak edib. Artıq üçüncü dəfədir KADEX sərgisinin media tərəfdaşı qismində çıxış edən jurnalımız bu dəfə rus dilində KADEX-2018 Xüsusi Bu raxılışını hazırlayaraq sərgi iştirakçılarına

Son üç KADEX sərgisində apardığımız müşahidələr onu deməyə əsas verir ki, Qazaxıstan özünün milli müdafiə sənayesini inkişaf etdirmək üçün ciddi səylər göstərir. Iki il əvvəl yaradılan Müdafiə və Aerokosmik Sənaye Nazirliyi (MASN) bu sahədə aparıcı icra hakimiyyəti orqanıdır. Ötən il MASN nəzdində elmitexnoloji fəaliyyətləri və yaradılmaları, onların nəticələrinin müdafiə sənayesində tətbiqini dəstəkləmək, eləcə də müdafiə sənayesinə yerli və xarici investisiyaların cəlbini həyata keçirmək, müdafiə sahəsində sənaye zonalarını yaratmaq məqsədi ilə “Müdafiə Sənayesi Kom pleksinin İnkişaf Fondu” qeyri-kommersiya Səhmdar Cəmiyyəti təsis olunub. Hazırda MASN müdafiə sənayesi sektorunun inkişafına dair xüsusi proqram üzərində işləyir.

Sərgidə yenə də ağırlığı “Kazakhstan Engineering” Milli Şirkətinə daxil olan müəssisələrin təşkil etməsinə baxmayaraq, özəl sektorun da aktivliyi müşahidə olunmaqdaydı. Digər tərəfdən, MASN-a bağlı “Kaztexnologiya” Dövlət Şirkəti ilk dəfə olaraq sərgidə yaxın vaxtlarda fəaliyyətə başlamış patron zavodunun məhsullarını, həmçinin minatəmizləmə, PHS zərərsizləşdirmə sahəsində xidmətlərini və gələcək layihələrini təqdim edib. Hazırda “Kaztexnologiya” şirkətinin Karaqanda patron zavodu 9x18, 9x19, 5.45x39 və 7.62x54 mm çaplı patronların istehsalını həyata keçirir. Bir neçə Yaxın Şərq dövləti ilə ixracata dair müqavilənin mövcud olduğunu deyən şirkət nümayəndələrinin sözlərinə görə, yaxın bir ilə müəssisə .308 Winchester kalibrli patronların və snayper patronlarının istehsalına başlamağı planlaşdırır. Müəssisə rəsmiləri 125 mm qəlpə-fuqas, kumulyativ, inert, 122 mm qəlpə-fuqas və inert həmçinin 76 mm-lik mərmilərin istehsalının yaradılması istiqamətində işlər aparıldığını da qeyd ediblər. Qeyd olunan istiqamətdə hazırda “Kaztexnologiya” Dövlət Şirkəti ilə Çin və Rusiya şirkətləri arasında müvafiq razılaşmalar əldə olunub.

Öldürməyən silahların və sursatların istehsalı sahəsində ixtisaslaşmış “AlmaDK2 şirkəti də növbəti ildən öldürücü təsirə malik döyüş sursatlarının is tehsalına başlayacağını elan edib. Hazırda bununla bağlı müəssisədə istehsal sahəsinin qurulması istiqamətində işlər aparılır. Şirkət ilk mərhələdə kiçik çaplı atıcı silahlar üçün sursatların istehsalını həyata keçirməyi planlaşdırır.

KADEX-2018 sərgisində “Eurocopter Kazakhstan Engineering” (EKE) şirkəti ilə Şərqi Qazaxıstan akimatlığı və “Kazaviaspas” arasında H-125 və H-130 markalı helikopterlərin çatdırılmasına dari müqavilələr imzalanıb. Müqavilə üzrə Şərqi Qazaxıstan akimatına 2 ədəd H-125, “Kazaviaspas”a isə 20 ədəd H-125 və H-130 markalı helikopter çatdırılacaq. Qeyd edək ki, hazırda EKE şirkəti EC-145 markalı helikopterlərin istehsalını və təmirini həyata keçirir. Bu müqavilə ilə müəssisə göründüyü kimi, daha iki yeni helikopter modelinin istehsalına başlayacaqdır.

KADEX-2018 sərgisinin davam etdiyi günlərdə açıqlama ilə çıxış edən “Kazakhstan Paramount Engineering” (KPE) şirkəti Qazaxıstan Silahlı Qüvvələrindən əlavə olaraq “Arlan” zirehli maşınları sifariş aldığını açıqlayıb. Tərəflər arasında imzalanmış razılaşmaya uyğun olaraq, maşınların çatdırılması 20182019-cu illərdə yerinə yetiriləcək. İmzalanan yeni müqaviləni şərh edən “Paramount Group”un sədri Ayvor İçikovitz qeyd edib ki, bu qərar Qazaxıstanda KPE-nin istehsal bazasının, qabaqcıl texnologiyalarının və sənaye imkanlarının güclü bir təsdiqidir. Şirkət nüma yəndələrinin sözlərinə görə, “Arlan” Qazaxıstanın ekstremal şərtlərində və sərt mühitlərdə sınaqdan keçirilib. Özünün davamlı olduğunu bütün mövsümlərdə sübuta yetirib. Qazaxıstanda zirehli maşın istehsalı “Paramount Group” tərəfindən dünya səviyyəsində dəstəklənən texnologiya transferi və yerli istehsal modelinin qurulması hesabına həyata keçirilib.

Qeyd edək ki, sərgidə “Arlan” maşınlarından biri üzərində KPE müəssisənin özünün hazırladığı, STANAG-1 stan dartlarının tələblərinə cavab verən açıq qüllə ilə nümayiş olunub.

“Paramount Group” şirkəti yaydığı açıqlamada KPE-nin holdinqin digər ölkələrdən aldığı sifarişlərin realizasiyasında iştirak edəcəyini açıqlayıb. Şirkət yaxın gələcəkdə aviasiya vasitələrinin modernləşdirilməsi, aerokosmik texnologiyalar və digər istiqamətlərdə fəaliyyətin perspektivlərinə baxıldığını elan edib.

AZERİ DEFENCE jurnalına danışan KPE şirkətinin baş direktoru Yerbol Səlimov bildirib ki, hazırda KPE

41

Özbəkistana zirehli maşınların ixracına hazırlaşır. Müəssisənin istehsal etdiyi 4×4 təkər formullu “Alan” (orijinal adı “SandCat”) zirehli avtomobilinin Özbəkistanda sınaqlara göndəriləcəyini deyən E.Salimov hazırda ixracla bağlı müvafiq işlərin aparıldığını bildirib.

E.Səlimov yaxın vaxtlarda KPE-nin istehsalı olan “Arlan” adlı digər minaya qarşı qorumalı nəqliyyat vasitəsinin test üçün Türkmənistana, 6x6 təkər formullu “Barıs”ın Yaxın Şərqin bir neçə ölkəsində sınaqlara göndəriləcəyini qeyd edib.

Y.Səlimovun sözlərinə görə, müəssisədə istehsal edilmiş 4x4 təkər formullu “Arlan” maşınları (“Marauder”-red.) hazırda Qazaxıstan Ordusunun silahlanmasına daxil edilib. 8x8 təkər formullu “Barıs” (“Mbombe”) zirehli trans portyorunun sınaqları isə tamamlanıb və bu maşının seriyalı istehsalına dair bu ilin sonuna qədər müqavilənin imzalanması planlaşdırılır. 8x8 “Barıs”ın ilk eksperimental partiyası 2019-cu ildə orduya veriləcək.

Yuxarıda – KPE şirkətinin baş direktoru Yerbol Səlimov, aşağıda – MT-LB bazasında hazırlanmış yeni tibbi təxliyə maşını.

Foto: AD

42 www.azeridefence.com

Y.Səlimovun sözlərinə görə, ilkin proqnozlara və proqrama əsasən 10 il ərzində 300 ədəd “Barıs” istehsalı nəzərdə tutulur. Qazaxıstan Ordusu üçün 8x8 təkər formullu maşınlar istehsal olunacaq, 6x6 təkər formullu konfiqurasiya isə xaricə ixrac üçün nəzərdə tutulur.

Qeyd edək ki, 6x6 “Barıs” piyada döyüş maşınları KADEX-2018 sərgisində Rusiya istehsalı olan BTR-82A zirehli transportyorlarının döyüş modulu ilə silahlandırılmış şəkildə nümayiş etdirilib.

Y. Səlimovun sözlərinə görə, bu döyüş modulunun qiyməti daha münasibdir və döyüş təcrübəsindən keçib. KPE tərəfindən döyüş modulunun nişangahı yenilənib və termal kamera qurulub. 8x8 “Barıs” isə KAE şirkətinin istehsalı olan 30 mmlik topla silahlandırılmış “Sərbaz” döyüş modulu ilə qış sınaqlarından keçib. Yaxın aylarda döyüş modulunun yay sınaqlarına başlanacaq. Y. Səlimov bildirib ki, hazırda KPE istehsal etdiyi zirehli maşınların üzərində müxtəlif döyüş modullarını, minaatanları (ASELSAN istehsalı olan 120 mm “Alkar”) və maşınüstü TƏİR komplekslərini sınaqdan çıxarır. Onların arasında İsrail istehsalı olan silah sistemləri də var.

Y. Səlimov qeyd edib ki, Qazaxıstanda istehsal olunan “Arlan”la “Paramount Group”un “Marauder”nin bəzi fərqləri var. Bunlardan birincisi, “Arlan”ın nisbətən yüngül və təkərlərinin daha böyük və enli olmasıdır. Eləcə də asqılar güc ləndirilib, mühərrikin idarə edilməsində yeni sistem tətbiq olunub. Maşınlarda isitmə və NBC sistemi qurulub.

KADEX sərgisində Qazaxıstanın Qərbi Qazaxıstan Maşınqayırma Şirkəti (ZKMK) İtaliyanin “Elsel” şirkəti ilə birlikdə hazırladığı döyüş modulunu təqdim edib.

Üzərində ZKMK tərəfindən istehsal edilmiş iki ədəd 12.7 mm NSV “Utyos” pulemyotunun yer aldığı döyüş mo dulunun sınaqları yekunlaşıb. Şirkət rəsmilərinin sözlərinə görə, yeni döyüş modulu yerüstü nəqliyyat vasitələri və gəmilərdə tətbiq üçün nəzərdə tutulur.

Bir kompüter üzərindən idarə olunan 2 pulemyotun hər birinin döyüş ehtiyatı 100 patrondur. Bu həcmi qutudan asılı olaraq artırmaq mümkündür. Pulemyotun atış uzaqlığı 2000 metr təşkil edir.

Döyüş modulu bir ədəd elektro-optik komplekslə təchiz edilib. Kompleksə bir ədəd gündüz kamerası, 2 ədəd termal kamera və lazer məsafə ölçən (2000 metr məsafə ölçə bilir) daxildir. Pulemyotun şaquli qalxma bucağı -20 dərəcə, +70 dərəcə təşkil edir. Silahlar həm birgə, eyni hədəfə, həm də şaquli bucaq altında ayrıayrı hədəflərə yönləndirilə bilir. Hazırda döyüş modulunun Qazaxıstan Ordusuna satışı istiqamətində işlər aparılır.

Bundan başqa, Qazaxıstanın Petropavlovsk Ağır Maşınqayırma Zavodu (PZTM) ilə Serbiyanın “Yugoimport SDPR” şirkəti arasında Qazaxıstana hərbi texnika və avadanlığın çatdırılması, hərbi texnikanın modernləşdirilməsi və birgə istehsalına dair əməkdaşlıq memorandumu imzalanıb. Memoranduma əsasən, tərəflər birlikdə Qazaxıstan Ordusunun silahlanmasındakı D-20 və D-30 haubitsalarının müasirləşdirilməsində iştirak edəcəklər.

Bundan başqa, Qazaxıstanda Serbiyanın lisenziyası əsasında ALAS tank əleyhinə idarə olunan raketlərin istehsalı planlaşdırılır.

Qazaxıstanın “KazTechinnovations” şirkəti sərgidə 500 km uçuş uzaqlığına malik olduğu iddia edilən yerli PUA-nın maketini nümayiş etdirib. Şirkətin baş direktoru Tahir Balbayevin sözlərinə görə, qanad açıqlığı 4 metr, uzunluğu 3 metr

Yuxarıda -KPE şirkətinin istehsalı olan "Arlan" MRAP-lar, aşağıda KAE şirkəti tərə indən T-72 tankları üçün yaradılmış TKN-N komandir pereskopu. Foto: AD

olan PUA-nın faydalı yükü 30 kq təşkil edəcək. PUA 20 at gücündə benzin mühərriklə təchiz olunmalıdır. Şirkət direktoru yaxın vaxtlarda PUA-nın uçuş sınaqlarına başlanacağını qeyd edib.

Hazırda Qazaxıstan Ordusunun Çin və İsrail istehsalı olan PUA-lardan istifadə etdiyini deyən T.Balbayevin sözlərinə görə, şirkətin istehsal etdiyi PUA-nın qiyməti 25000 dollardan baha olmayacaq.

“Kazakhstan Engineering” şirkətinə daxil olan “811-ci avtomobil təmir zavodu” isə KADEX-2018 sərgisinddə ilk dəfə olaraq MT-LB bazasında zirehli tibbi təxliyyə maşınının eksperimental nümunəsini sərgiləyib. Zavod rəsmilərinin sözlərinə görə, MT-LB bazasında hazırlanan bu zirehli tibbi təxliyyə maşını bilavasitə

döyüş bölgəsində, atəş altından yaralıların təxliyyəsi üçün nəzərdə tutulur. Maşın gecə vaxtı hərəkət və yaralıların axtarışı üçün gecəgörmə və termal kamera, habelə projektor və tibbi avadanlıqlarla təchiz edilib. Müəssisə mütəxəs sis lərinin sözlərinə görə, bu maşının hazırlanmasında Azərbaycan təcrübəsi əsas götürülüb. Bundan əvvəl Azərbaycanda MT-LB bazasında hazırlanmış zirehli tibbi təxliyyə maşınları 2016-cı ildə cəbhədə baş verən döyüşlərdə geniş istifadə olunub.

Qazaxıstanın əsas gəmi inşası müəssisəsi olan “Zenit” Ural zavodu isə Hərbi Dəniz Qüvvələri üçün “Keqerşin-450” və “Keqerşin-650” layihəli iki yeni katerin inşasına başladığını açıqlayıb. Müəssisə rəsmiləri hər iki katerin 2020-ci ildə sifarişçiyə təhvil veriləcəyini açıqlasalar da, bu platformaların texniki-taktiki göstəriciləri barədə informasiyalar açıqlanmayıb.

KAE-dən yeniliklər Builki KADEX sərgisinin yenilikçiləri arasında “Kazakhstan ASELSAN Engineering” (KAE) şirkəti ilk yerdə dayanıb. Şirkət sərgidə özünün Astanadakı müəssisələrində istehsal edilmiş müxtəlif optik cihazları, T-72 tankları üçün istehsal edilən periskopu, əl radiostansiyalarını, antidron sistemini, 120 mm-lik avtomatlaşdırılmış minaatanı, “Barıs” və “Arlan” zirehli maşınların üzərində döyüş modulları və kəşfiyyat-müşahidə sistemini, MTLB zirehli maşının üzərində “İqla-1” atıcı sistemini, modernizə edilmiş T-72 tankının prototipini və D-30 top batareyaları üçün

hazırladığı “Nayzağay” adlı atəş idarəetmə kompleksini nümayiş etdirib.

KAE şirkətinin mütəxəssislərinin sözlərinə görə, “Nayzağay” kompleksi batareya atəşinin idarə olunması və atışların dəqiqliklə həyata keçirilməsi üçündür. “Nayzağay” topçulara ilk atəşdə hədəfi vurmaq imkanı təmin edir.

“Nayzağay” kompleksinə aşağıdakılar daxildir: Komanda-müşahidə məntəqəsi – “SharpEye” əldə daşınan müşahidə cihazı (özündə gündüz və gecəgörmə kamerası və lazer məsafəölçəni birləşdirir), portativ hərbi kompüter və rəqəmsal radio stansiya; Komandir məntəqəsi – naviqasiya və topogeodeziya, çoxkanallı Ethernet radio, balistik hesablayıcı, meteostansiya və portative hərbi kompüter; Silah bölməsi – top, dopler radar, rəqəmsal radiostansiya, top komandirinin portative əl kompüteri və güc mənbəyi. Şirkət mütəxəssislərinin sözlərinə görə, “Nayzağay” öz imkanlarına və dəqiqliyinə görə region ölkələrinin ordularında istifadə edilən sistemlərdən önə çıxır.

Sərgidən bir neçə gün əvvəl “Nayzağay” Özbəkistanda atış sınaqlarından keçirilib.

MT-LB yüngül zirehli yedək maşının üzərində yerləşdirilmiş “İqla-1” zenit raketləri atıcı sisteminin sınaqlarının 2017-ci ilin ortalarında tamamlandığını deyən KAE mütəxəssislərinin sözlərinə görə, kompleks hərəkət halında olan qoşun hissələrinin, hərbi bazaların və digər obyektlərin hava hücumundan müdafiəsi üçün nəzərdə tutulur. “İqla” zenit raketi buraxıcı sisteminin döyüş modulu müxtəlif tırtıllı və təkərli texnikalar üzərinə qurula bilir. “İqla-1” raket buraxıcı sistem isə gecə və pis hava şəraitlərində hədəflərin aşkarlanması, izlənilməsi və analizinə imkan verən kom-

43

püterləşdirilmiş atış-nəzarət funksiyasına sahibdir. Kompleksin üzərində atışa hazır 4 ədəd “İqla” raketi yer alır. Sistem maşın hərəkət halında olduqda belə atəş açmağı bacarır. Bu il sistemin ilk sifarişinin yerləşdirilməsi nəzərdə tutulur.

AZERİ DEFENCE jurnalına danışan KAE şirkətinin baş direktoru Tarık Ziya Kaboğlu rəhbərlik etdiyi şirkətin fəaliyyəti, gerçəkləşdirdiyi layihələr və gələcək planları barədə fikirlərini bölüşüb. KAEnin yaradılması barədə qərarın 2010-cu ildə Qazaxıstan və Türkiyə prezi dentlərinin görüşündə qəbul edildiyini və 2011-ci ildə şirkətin qurulduğunu qeyd edib. 2014-cü ildə KAE-də məhsulların seriyalı istehsalına başlandığını deyən Kaboğlunun sözlərinə görə, ilk dövrlərdə Qazaxıstan Silahlı Qüvvələrinə elektro-optik məhsullar tədarük olunub.

Sonrakı dövrdə KAE zirehli maşınlar üçün

Yuxarıda KAE şirkətinin D-30 batareyaları üçün "Nayzağay" atəş idarəetmə kompleksi, ortada "Kaztexnologiya" şirkətinin perspektivdə istehsalını planlaşdırdığı mərmilər, aşağıda ZKMK şirkəti tərə indən istehsal edilən yeni döyüş modulu. Foto: MN

44 www.azeridefence.com

döyüş modullarının və rabitə sistemlərinin istehsalına başlayıb: “Onu deyə bilərəm ki, layihələrin bəziləri artıq “meyvə” verməyə başlayıb. Yəni 12.7 mm-lik döyüş modulu, professional rabitə sistemləri kimi bəzi sistemlər seriyalı istehsala keçib

və Qazaxıstan Silahlı Qüvvələrinə çatdırılması davam edir. Digər sistemlərin bəziləri testləri uğurla keçib və hazırda sifarişlərin alınması üçün müzakirələr gedir. Digər layihələrdə (T-72 tank modernləşdirilməsi, “İqla-1” buraxıcı sistemi) mühəndislik çalışmaları və testləri davam etməkdədir. Hər iki layihə üzrə istehsal edilən sistemlərin sınaqlarının 2018-ci il içində tamamlanması planlaşdırılır”.

Baş direktor qeyd edib ki, hazırda KAE Türkiyə və Özbəkistana ixracat həyata keçirir: “Qazaxıstan müdafiə sənayesində KAE xüsusilə elektro-optika sahəsində strateji statusa sahibdir.

Uzunmüddətli perspektiv planlarda KAE bu coğrafiyada bir nömrəli elektro-optika zavodu olmağı və 10 il içərisində ixracat daxil olmaqla ümumilikdə 1 milyard dollarlıq satış həyata keçirməyi planlaşdırır. 2017-ci ilin əvvəllərində KAE Türkiyəyə termal nişangahlar, ilin sonunda isə Özbəkistana gecəgörmə sistemləri satıb. İxracat çərçivəsində şirkətimiz hazırda bir neçə MDB ölkəsi ilə görüşmələri davam etdirir. Bəzilərinə isə qiymət təkliflərimizi vermişik və tenderlərin nəticələrini gözləyirik”.

Kaboğlu KAE-nin 2017-ci ildə APCO25 professional radiostansiyaların seriyalı istehsalına başladığını bildirib. Şirkət eyni zamanda Mi-17 helikopterlərinin modernizə edilməsi layihəsini də Rusiyadan olan istehsalçı zavodla müzakirə edir.

Qazaxıstan Ordusu üçün KPE şirkəti tərəfindən istehsal edilən “Arlan” maşınlarının 12.7 mm-lik NSVT pulemyotu ilə silahlandırılmış “Sarp” döyüş modulu ilə təchiz edildiyini deyən Kaboğlu 8x8 “Barıs” piyada döyüş maşının KAE istehsalı

AZERİ DEFENCE jurnalı KADEX-2018 sərgisində rus dilində hazırlanmış xüsusi buraxılışını təqdim edib. 2000 tirajla çap olunan xüsusi buraxılış sərgi qonaqları və iştirakçıları arasında yayımlanıb.

olan “Sərbaz” döyüş modulu ilə qış sınaqlarından uğurla keçdiyini söyləyib: ““Sərbaz” döyüş modulumuz 30 mm çaplı 2A42 topu və 7.62 mm çaplı pulemyotla silahlandırılıb. 2A42 postsovet məkanında geniş istifadə olunur və özünü doğrultmuş avtomatik topdur. Qüllənin üzərində həmçinin elektro-optik sistemlərimiz yer alır. Qüllə gecə/gündüz şərtlərində, hərəkət halında belə sabit və hərəkətli hədəflərə qarşı yüksək effektiv atəş açmağa imkan verir. “Sərbaz” bir neçə ay öncə, Qazaxıstanda sərt soyuqlarda testdən keçdi və hər cür hava şəraitinə dayanıqlı olduğunu isbatladı”.

Rusiya KADEX-2018 sərgisində 58 şirkətlə təmsil olunan Rusiya hərbi sənayesi müxtəlif növ silah və texnikaları real və maket halında sərgiləyib. Sərginin ilk günü Qazaxıstan və Rusiya arasında “BukM2E” zenit-raket komplekslərinin, 8 ədəd Su-30SM döyüş təyyarəsinin və 4 ədəd Mi-35M zərbə helikopterinin, sərginin ikinci günü Rusiyanın “Hərbi Sənaye Şirkəti” (VPK) ilə Qazaxıstanın güc strukturları üçün VPK-233136 “Tiqr” zirehli maşınlarının və “Burevestnik” Səhmdar Cəmiyyəti ilə 82 mm-lik 2B24 minaatanlarının satın alınmasına dair

müqavilə imzalanıb. Qeyd edək ki, Qazaxıstan və Rusiya arasında Su-30SM çoxməqsədli döyüş təyyarələrinin alqısatqısına dair ilk müqavilə 2014-cü ildə imzalanıb. Sifariş üzrə ilk 4 təyyarənin Qazaxıstana çatdırılması 2015-ci il aprelin 17-də həyata keçirilib. 2015-ci ilin dekabrında əlavə 7 ədəd Su-30SM, 2017-ci ilin avqustunda isə daha 12 ədəd Su-30SM təyyarəsinin alqı-satqısına dair müqavilə imzalanıb. Bu razılaşma çərçivəsində hər il 4 təyyarənin Qazaxıstan Silahlı Qüvvələrinə təhvil verilməsi nəzərdə tutulub.

Daha əvvəl Qazaxıstan Müdafiə Na zirliyinin 2020-ci ilə qədər 36 ədəd Su30SM çoxməqsədli döyüş təyyarəsi alacağı bildirilirdi.

KADEX-2018 sərgisi zamanı Qa zaxıstanın “Kazakhstan Paramount Engineering” (KPE), ZKMK şirkətləri ilə Rusiyanın “Burevestnik” Mərkəzi Elmi Tədqiqat İnstitutu arasında 30 mm-lik topla silahlandırılmış döyüş modullarının yaradılması sahəsində əməkdaşılığa dair üçtərəfli memorandum imzalanıb.

Rusiyanın hərbi müəssisələri sərgidə özlərinin bir sıra yeni məhsullarını da sərgiləyiblər. “Texmaş” Konserni tərəfindən sərgilənən 80 mm-lik S-8OFP yeni nəsil idarə olunmayan qəlpəli-fuqas aviasiya raketi tək və qrup halında canlı qüv-

Qazaxıstan HHQ-nə aid Su-30SM döyüş təyyarəsi. Qazaxıstan KADEX-2018 sərgisində Rusiya ilə daha 8 ədəd Su-30SM təyyarəsinin alqı-satqısına dair müqavilə imzalayıb.

Foto: AD

45

və, zirehsiz və ya yüngül zirehli hədəflərin məhv edilməsi üçün nəzərdə tutulur. İstehsalçı müəssisə rəsmilərinin sözlərinə görə, raket istənilən meteoroloji şərtlərlərdə suüstü gəmilərə qarşı da tətbiq oluna bilər. Qarşısıq bərk yanacaqdan istifadə edən S-8OFP raketi yüksək enerjili mühərriklə təchiz edilib. “Texmaş” mütəxəssisləri bildiriblər ki, bu raket əvvəlki nəsil raketlərin üç tipinin xüsusiyyətinin özündə birləşdirir. Bütün bunlar ötən əsrin 80-ci illərində hazırlanmış S-8OFP raketləri ilə müqayisədə qarşıya qoyulan döyüş tapşırıqlarını icrası üçün təyyarə və helikopterlərin uçuşlarını 2-3 dəfə azaltmağa imkan verir.

Sərgidə “Texmaş” tərəfindən TOS1A ağır odatanları üçün hazırlanmış termobarik tərkibli yeni reaktiv raket də nümayiş etdirilib. Hazırda Rusiya Silahlı Qüvvələrinin istifadəsinə verilmiş bu raket piyada qoşunların və tankların atəş Yuxarıda Türkiyənin "Otokar" və Qazaxıstanın "Kazakhstan Engineering" şirkəti arasında əməkdaşlıq memorandumu imzalanır. Aşağıda "Otokar"ın sərgidə nümayiş etdirdiyi "Ural" pik-up və "Cobra II" zirehli maşınları. Foto: AD

46 www.azeridefence.com

dəstəyi üçün nəzərdə tutulur və sələfindən daha geniş məhvetmə sahəsinə görə fərqlənir. Müəssisənin açıqladığı məlumata görə, 220 mm çaplı bu raketlərin atış uzaqlığı 6 km təşkil edir. Buraxılmış döyüş sursatı hədəfin üzərində partladılır.

Nəticədə partlayıcı maddə hava ilə qarışaraq alışır, yaranmış zərbə dalğası nəticəsində yüksək dərəcəli alov 40000 kvadratmetrədək sahəyə yayılır. “Texmaş” sərgidə həmçinin 2A65 haubitsası və 2S19 özüyeriyən haubitsaları üçün fərqli yüklərə malik 3VOF58 qəlpəli-fuqas mərmilərini də nümayiş etdirib. Bu mərmilər artilleriya və minaatan batareyaların, habelə Hava Hücumundan Müdafiə obyektlərinin, işəsalma qurğularının, tank bölmələrinin istehkamlarının məhv edilməsi üçün nəzərdə tutulur.

“Texmaş”ın nümayiş etdirdiyi məhsullar arasında V-429 və UDV-60 partladıcıları da yer alıb. Şirkət nümayəndələrinin sözlərinə görə, V-429 universal partladıcı səhra və dəniz artilleriyasının 76 mm-dən 203 mm-dək qəlpə-fuqas mərmilərinin komplektasiyası üçün nəzərdə tutulur. Partladıcı başlıq qarışdırmaya və maneələrə qarşı mexa-

nizmə malikdir. Dəniz platformalarında istifadə edilən yaylım atəşli reaktiv sistemlər üçün hazırlanmış UDV-60 partladıcısı suüstü və 15 metrdən 350 metrədək dərinlikdə sualtı hədəflərə qarşı mərminin döyüş başlığının effektiv partladılmasını təmin edir.

Sərgidə “Texmaş”ın diqqət çəkən mühüm yeniliklərindən biri də “Smerç” YARS üçün hazırlanmış 9M531 reaktiv raketi olub. “Texmaş” mütəxəssislərinin sözlərinə görə, hazırda bu raket dünyada öz sinfində ən güclü döyüş sursatlarından biridir. Raketin maksimal atış uzaqlığı 90 kilometr təşkil edir. Mərminin kumulyativ-qəlpə elementləri 120 millimetr qalınlığında zirehi dəlməyi bacarır. Konsernin baş direktoru Vladimir Lepinin sözlərinə görə, yeni raket hesabına “Smerç”in atəş sıxlığı 3 dəfə, dəqiqliyi isə 2 dəfə yüksəlib.

Rusiyanın “UralVaqonZavod” (UVZ) Elmi İstehsalat Korporasiyası isə sərgidə 82 mm-lik 2S41 “Drok” özüyeriyən minaatan kompleksini MDB ölkələrinə təklif etdiyini açıqlayıb. UVZ rəsmilərinin sözlərinə görə, hazırda Rusiyanın Hava Desant Qoşunlarının mütəxəssislərinin iştirakı ilə minaatanın sınaqları davam edir və ilk sifarişlər alınıb.

“Tayfun VDV” zirehli nəqliyyat vasitəsi üzərində yerləşdirilmiş minaatan döyüş modulunun qurğularının bir hissəsi maşının zirehli korpusunun daxilində yerləşir. Minaatanın minimal atış məsafəsi 100, maksimal atış məsafəsi 6000 metr, tezatma qabiliyyəti dəqiqədə 12 atışa qədər, döyüş dəsti 40 mina, heyəti isə 4 nəfərdir. Minaatanın doldurulması əllə həyata keçirilir.

Türkiyə KADEX sərgisində Türkiyə müdafiə sənayesini başda Müdafiə Sənayesi Katibliyi olmaqla, 22 şirkət təmsil edib.

Sərginin ilk günü – may ayının 23-də Türkiyə Müdafiə Sənayesi Katibliyinin stendində – müdafiə sənayesi katibi İsmayıl Dəmir və Qazaxıstanın müdafiə və aerokosmik sənaye naziri Beybit Atamkulovun iştirakı STM şirkəti ilə Qazaxıstanın MASN arasında kiber təhlükəsizlik, kamikadze PUA və müdafiə elektronikası sahəsində əməkdaşlıq, ROKETSAN şirkəti ilə MASN arasında raket və mərmilərin yaradılması və istehsalı sahəsində əməkdaşlığa dair memorandumlar imzalanıb. Sərginin ikinci günü yenə STM ilə MASN arasında kiber təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlığa dair ikinci memorandum imzalanıb. Bu anlaşmaya uyğun olaraq, STM gələcəkdə Qazaxıstanda kiber təhlükəsizlik mərkəzinin qurulmasında iştirak edəcək.

Digər anlaşma memorandumu isə TUSAŞ (TAI) şirkəti ilə Qazaxıstanın “Kazakhstan Aviation Industry” (KAI) şirkəti arasında imzalanıb. Sözügedən memorandum çərçivəsində TAI və KAI “Anka” pilotsuz uçuş aparatı və “Hürkuş” təlim təyyarəsinin birgə istehsalında birgə iştirak edəcəklər.

Sərginin ikinci günü Türkiyənin “Otokar” şirkəti ilə Qazaxıstanın “Kazakhstan Engineering” şirkəti arasında da memorandum imzalanıb. Zirehli maşınlar daxil olmaqla, nəqliyyat vasitələrinin istehsalı sahəsində əməkdaşlığın inkişaf etdiriməsi ilə bağlı memorandumu hər iki şirkət rəhbərləri Sərdar Görgüç və Aset Kurmanqaliyev imzalayıblar. Bildirilib ki, “Otokar” şirkəti Qazaxıstanda zirehli texnika daxil olmaqla nəqliyyat vasitələrinin birgə istehsalının təşkilində maraqlıdır. Bununla əlaqədar olaraq, “Kazakhstan Engineering” şirkət tərkibinə daxil olan zavodlardan birinin texnologiya sahəsini nəzərdən keçirir.

Yaradılacaq birgə müəssisədə avtotexniki avadanlıqların dizayn və hazırlanması, eləcə də Qazaxıstanda hazırda istifadə olunan Türkiyənin zirehli maşınlarının təmiri və modernizə edilməsi də planlaşdırılır. İmzalama mərasimindən sonra “Otokar” şirkətinin baş direktoru Sərdar Görgüç qeyd edib ki, bu memorandum Türkiyə tərəfinin Qazaxıstanda işləmək niyyətini təsdiq edir. Onun sözlərinə görə, bu sənəd birgə istehsalın təşkili və mühəndis mərkəzinin yaradılmasında “ilk addım” oldu.

Qarşılıqlı anlaşmanın birinci mərhələsində texniki-iqtisadi əsaslandırılma hazırlanacaq, birgə layihənin biznes-planı təşkil ediləcək, həmçinin texnologiya köçürməsi və intellektual mülkiyyət məsələlərini həll edilməsi üçün işçi qrupu formalaşdırılacaq.

Qeyd edək ki, “Otokar” şirkəti KADEX2018 sərgisində “Arma 8×8”, “Cobra II” və “Ural” zirehli maşınlarını nümayiş etdirib. “Otokar” şirkətinin baş direktoru Sərdar Görgüc bildirib ki, Türkiyə müdafiə sənayesini dünyada uğurla təmsil edən “Otokar” 4-cü dəfədir Qazaxıstanda keçirilən KADEX sərgisində iştirak edir: “Bu günün və gələcəyin təhdidlərinə qarşı hazırlanan və istehsal olunan 30 mindən artıq hərbi maşınların Qazaxıstan ordusu da daxil 5 qitədə 50-dən artıq istifadəçinin invertarında aktiv olaraq xidmət göstərir.

KADEX sərgisi çərçivəsində Qazaxıstanla olan güclü iş birliyimizi daha da genişləndirməyi planlaşdırırıq. Digər tərəfdən sərgi müddətində fərqli iş birliyi fürsətləri də dəyərləndiriləcək”.

“Otokar” tərəfindən sərginin açıq ekspozisiyasında sərgilənən “Cobra II” Yuxarıda KADEX-2018 sərgisində STM şirkəti ilə Qazaxıstanın Müda iə və Aerokosmik Sənaye Nazirliyi arasında əməkdaşlıq memorandumu imzalanıb. Aşağıda, STM şirkətinin nümayiş etdirdiyi "Karğu" kamikadze dron.

Foto: AD

47

zirehli maşınları yüksək qoruma səviyyəsi, geniş daxili bölməsi və yüksək manevr qabiliyyətinə sahibdir. 2013-cü ildə “Otokar” şirkəti məhsulları sırasına daxil olan “Cobra II” zirehli maşınları daşıma səviyyəsi və yığcam platforması ilə seçilir.

4×4 təkər formuluna sahib “Cobra II” maşınları mina, improvizə edilmiş partlayıcılar və ballistik təhdidlərə qarşı üstün qorumanı təmin edir. Şirkət mütəxəssislərinin sözlərinə görə, 9 nəfər daşıma qabiliyyəti olan zirehli maşını ən çətin iqlim şəraitlərində belə yüksək manevr etməyi bacarır. Fərqli konfiqurasiyaları mövcud olan “Cobra II” hazırda Türkiyə Silahlı Qüvvələri və təhlükəsizlik orqanlarında fəal istifadəsi ilə yanaşı, xaricə də ixrac edilir. “Arma” 8×8 təkər formuluna malik transportyoru üstün manevr qabiliyyəti, minaya qarşı yüksək qoruması, güclü ballistik müdafiə qabiliyyəti ilə sinfindəki digər bənzər texnikalardan fərqlənir. Bu maşın orta və böyük kalibrli silahların inteqrasiyası üçün də uyğundur. “Arma” 8×8 döyüş ağırlığı və geniş daxili həcmi ilə diqqət çəkir. Ən çətin ərazi və iqlim şərtlərində əməliyyatlarda istifadə oluna bilən “Arma”nın fərqli konfiqurasiyaları mövcuddur. Maşın 7.62 mm-dən 105 mm-ə qədər müxtəlif çaplı silah sistemləri ilə təchiz oluna bilir. “Otokar”ın sərgilədiyi “Ural” zirehli avtomobilinin pikap versiyası riskli bölgələrdə yerləşən bölmələrə yanacaq, qida və suyun nəqli üçün işlənib hazırlanıb. Maşının zirehli kabinəsi heyətin güllələrdən mühafizəsini təmin edir. Bir sürücü və bir komandirin yer aldığı maşının üzərində 360 dərəcə bucaq

Mustafa Kaval altında fırlanan silah qülləsi yer alır.

Maşının yük bölməsi xüsusi sabitləşdirici mexanizmlərlə və sürətli dəyişdirilə biləcək şəkildə dizayn edilib.

KADEX-də geniş çeşiddə məhsul və həllərini təqdim edən ASELSAN şirkəti region dövlətlərinin orduları ilə ötən müddətdə əlaqələri sıxlaşdırmağa və bir neçə yeni layinəni reallaşdırmağa nail olub. Ötən dövrdə Qazaxıstan və Türkmənistana yeni məhsullardan sınaqların keçirilməsi üçün “İhasavar” və İHTAR antidron sistemləri göndərilib. Yaxın vaxtlarda daha bir ədəd “İhasavar”ın sınaqların keçirilməsi üçün Özbəkistana göndərilməsi planlaşdırılır. ASELSAN-ın regiona yönəlmiş hədəfləri və üzərində işlədiyi layihələr barədə AZERİ DEFENCE jurnalına danışan şirkətin baş direk-

torunun müavini Mustafa Kaval bildirib ki, hazırda Qazaxıstan və Mərkəzi Asiya regionunda fəaliyyətlər KAE şirkəti üzərindən həyata keçirilir. Şirkətin cari ildə dövriyyəsinin 30 milyon USD-yə çatdırılması planlaşdırılır. KAE ilk olaraq fəaliyyətlərə elektro-optik sistemlərin istehsalı ilə başladı. M.Kavalın sözlərinə görə, ötən il ASELSAN tərəfindən 200 milyon dollarlıq ixrac həyata keçirilib: “Bunun ¼-i başda Azərbaycan və Qazaxıstan daxil olmaqla türkdilli respublikalara gerçəkləşdirilib. KAE tərəfindən 2017-ci ildə Özbəkistana kiçik həcmli ixracat gerçəkləşdirib. Hazırda KAE üzərindən və Türkiyədən Özbəkistanla bəzi layihələr üzrə davam edən görüşmələr var. Türkmənistanda da potensial layihələrimiz var. Bölgə ölkələrində bu gün daha çox rus mənşəli silah və təchizatlar istifadə olunur.

Bunların çoxunun istismar müddəti bitib və modernləşdirməyə ehtiyacı var. Biz hazırda T-72 tanklarının və D-30 haubitsalarının modernləşdirilməsi layihələrini başladıq. Azərbaycanda da davam edən və gözlədiyimiz layihələr mövcuddur”.

M.Kaval bildirib ki, ASELSAN tərəfindən T-72 tanklarına “Leopard-2” və “Altay” tanklarında qurulan sistemləri təklif edilir. Bunun üçün yeni periiskoplar hazırlanıb. Eləcə də tankın qülləsində açıq pulemyot qüllə daxilindən idarə edilən “Sarp” döyüş modulu ilə əvəzlənib. Şirkət rəsmisi bildirib ki, Azərbaycan türkdilli ölkələr arasında ASELSAN-ın ən sıx əlaqələrinin mövcud olduğu dövlətdir: “Azərbaycanla hava hücumundan müdafiə, komanda nəzarət, rabitə modernizasiyası, KAE şirkəti tərə indən MT-LB zirehli maşını üzərində hazırlanmış "İqla-1" ZRK atıcı sistemi. Foto: AD

48 www.azeridefence.com

helikopterlərin modernləşdirilməsi kimi layihələrimiz var. Ötən illərdə Azərbaycana antidron sistemlərinin də ixracatını gerçəkləşdirdik. Həssas yönləndirmə dəstlərinin birgə istehsalı layihələri üzərində çalışır, HHQ, HDQ və digər qoşun növləri ilə layihələri görüşürük”.

Türkiyənin aparıcı müdafiə sənaye şirkətlərindən olan ROKETSAN isə sərgidə yaylım atəşli reaktiv sistemləri başda olmaqla geniş çeşiddə məhsullarını tanıdıb. Şirkətin sərgilədiyi məhsullar arasında PUA-lardan və digər hava platformalarından atılan MAM-L idarə olunan raketlər, həmçinin TRG-122 və TRG-300 idarə olunan raketlər nümayiş etdirilib. TRG-122 idarə olunan raketin sınaqlarının yekunlaşdığını ifadə edən ROKETSAN rəsmilərinin sözlərinə görə, TRG-122 idarə olunan raketləri dünyada 122 mm çapında mövcud olan çox az sayda idarə olunan raketlərdəndir. GPS və İNS naviqasiyasına malik bu raketlərlə 40 km məsafədə hədəfləri 10 metr dəqiqliklə məhv etmək mümkündür.

Raketinin ağırlığı 72 kiloqram, döyüş başlığı 18,4 kiloqramdır.

TRG-300 raketləri isə Türkiyə Silahlı Qüvvələrindən sonra 2016-2017-ci illərdə Azərbaycan Ordusuna verilib. Hazırda “Xan” (“Bora”) uzun mənzilli yaylım atəşli reaktiv sistemin sınaqlarının davam

etdiyini bildirən ROKETSAN rəsmilərinin sözlərinə görə, “Xan” imkanlarına görə, öz sinfində fərqlənəcək. Atış uzaqlığı 300 km-ə yaxın olacaq “Xan” universal atış platformasına yığılıb. Belə ki, bu platformanı ayrıca nəqliyyat vasitəsi üzərində almağa ehtiyac duyulmur.

“Xan”ın atış platforması ROKETSAN-ın “Qasırğa” kompleksinə yüklənə və oradan atəş həyata keçirilə bilər.

“Xan” raketinin diametri 610 mm, çəkisi 2500 kq, döyüş başlığı 470 kiloqramdır. Raketin GNSS/ İNS və yalnız İNS naviqasiyası ilə hədəfə yönələn iki növünün olduğunu qeyd edən ROKETSAN mütəxəssislərinin sözlərinə görə, uçuş prosesinə aerodinamik nəzarət və elektromexaniki dəqiqləşdirmə sistemi vasitəsi ilə nəzarət olunur. “Xan”ın öz sinfindəki analoqları ilə rəqabət apara biləcək özəlliklərə sahib olduğunu bildirən ROKETSAN mütəxəssislərinin sözlərinə görə, raketin hədəfdən sapması maksimum məsafədə 50 metrdən azdır.

Bir maşın üzərində iki raket yer alır və sistem gecə və gündüz, hər cür hava və ərazi şərtlərində hədəflərə atəş açmaq imkanındadır. “Xan” Silah Sistemi komandir, doldurucu və sürücüdən ibarət üç nəfər heyətə malikdir. Kompleksdə atışları yüksək dəqiqliklə yerinə yetirmək üçün planlaşdırma, ballistik hesablama

KAE şirkətinin nümayiş etdirdiyi Mi-17 helikopterinin kabinəsi. Foto: Q. Bedenko

və digər hesablamalar avtomatlaşdırılmış şəkildə aparılır.

Qazaxıstanla proqramlaşdırma, xüsusilə də hərbi proqramlaşdırma sahəsində birgə layihələrə başlamağı planlaşdıran MilSOFT şirkəti də sərgidə özünün Komanda-Nəzarət Sistemləri, Data Linklər və Mesajlaşma Həlləri, Mərkəzi Kəşfiyyat-Müşahidə-Nəzarət Həlləri, Görüntü Qiymətləndirmə Sistemləri, Elektron Hərb, Modelləmə və Simulyasiya, Qapalı Sistemlər, İnformasiya Texnologiyaları həlləri və Kiber Təhlükəsizlik kimi məhsul və həllərini tanıdıb. Şirkətin baş direktoru İsmail Başyiğitin sözlərinə görə, MilSOFT bu günə qədər hazırladığı bütün araşdırmatədqiqat layihələrini müqavilə imzalayaraq layihələrə çevirməyi bacarıb.

Sərgi zamanı Qazaxıstanın müdafiə və aerokosmik sənaye naziri Beybut Atamkulov və digər qurumların nümayəndələri MilSOFT-un stendinə baş çəkərək şirkətin imkan və potensialı ilə tanış olublar. Şirkət rəsmilərinin sözlərinə görə, MilSOFT tərəfindən 2005-ci ildən bu yana görüntü qiymətləndirmə sistemlərinin yaradılması istiqamətində fəaliyyətlər

49

MilSOT şirkətinin baş direktoru İsmail Başyigit Qazaxıstanın müda iə və aerokosmik sənaye naziri Beybut Atamkulova xatirə hədiyyəsi təqdim edərkən

həyata keçirilib. Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin istufadəsindəki fərqli sistemlər üçün görüntü qiymətləndirmə və idarəetmə dəstək həlləri hazırlanıb. Şirkətin Mil-INTEL adlı taktik və strateji səviyyədə Kəşfiyyat, Müşahidə və Nəzarət (Intelligence, Surveillance, Reconnaissance – ISR) həlli ən son texnologiyaların tətbiqi ilə hazırlanıb. Sistem 2-D və 3-D bazalı və CBS dəstəkli müştərək Kəşfiyyat Rəsminin yaradılması, peyk, PUA və kəşfiyyatnəzarət təyyarələrinin canlı sensorları ilə inteqrasiyası, canlı və qeydə alınan videoların, yaxud sabit görüntülərin işlənilməsi və s. kimi imkanlara malikdir.

MilSOFT tərəfindən hazırlanmış MilIES daşına bilən görüntü qiymətləndirmə sistemi isə “Anka” PUA üzərindəki EO/İR və SAR/GMTİ sensorlar tərəfindən yer idarəetmə stansiyasına və oradan da PUA-ya göndərilən görüntüləri, telemetriya və GMTİ informasiyalarının emalı və görüntülənməsi, yaxud gələn kəşfiyyat tələblərinə uyğun olaraq məlumatların qiymətləndirilməsi üçün emalını həyata keçirir. Bu sistemə Uzaq Görüntü Terminalı və Yer Nəzarət Stansiyası Planlaşdırma sistemləri daxildir.

MilSOFT-un bölgədə böyük marağa səbəb olacaq məhsulları arasında NIXS

50 www.azeridefence.com

adı verilmiş komanda, nəzarət, kommunikasiya sistemi qurudakı komanda mərkəzlərində geniş sahə məlumat şəbəkələri üzərindən Ortaq Taktiki Rəsmin çıxarılmasını təmin edir, real vaxt rejiminə yaxın olaraq, informasiyanın paylaşdırılması, tapşırıqların verilməsini təmin edir. Əldə olunan məlumatlar əsasında Geniş Sahə Məlumat şəbəkələri üzərində Ortaq Taktiki Rəsmi yaradır. Bu sistem böyük və kiçik bütün platformalar üzərində çox qısa zamanda tətbiq edilməsi və istifadəsinin asanlığı ilə səciyyələnir.

Mövcud kəşfiyyat və müşahidə sistemlərindən məlumat əldə etməyi bacarır.

Sistemin bütün məlumatları qeydə alınır

MilSOFT NİXS

və gələcəkdə analiz aparılması üçün çıxarıla bilir.

Sərgidə Qazaxıstanın Müdafiə və Aerokosmik Sənaye Nazirliyi ilə kiber təhlükəsizlik və müdafiə elektronikası sahəsində əməkdaşlığa dair iki memoranduma imza atan STM şirkəti dəniz layihələri ilə yanaşı, “Alpaqu” və “Karğu” kamikadze pilotsuz uçuş aparatlarını, həmçinin Divar Arxası Radarını (DAR) nümayiş etdirib. DAR barədə məlumat verən STM mütəxəssislərinin sözlərinə görə, sərgidə radarın tripod üzərində və əldə daşınan iki versiyası nümayiş etdirilir.

Bundan başqa, maşın üzərində istifadə edilən daha böyük bir versiyası da hazırlanmaqdadır. DAR radiodalğalardan istifadə ilə əlaqə saxlamaq imkanı məhdud olan qapalı yerlərdəki insanların və onların yerinin təsbit edilməsi üçün nəzərdə tutulur. Radar həm fövqəladə hallarda, həm də antiterror əməliyyatarında geniş istifadə edilə bilər. Üçayaq üzərində tətbiq edilən radar insanları 20 sm qalınlığında bir neçə divarın arxasından 22 metrədək məsafədə aşkarlamağı bacarır. DAR-ın digər mühüm xüsusiyyəti isə onun uzaqdan idarə edilə bilməsidir.

Batareya ilə fasiləsiz 4 saat çalışa bilən DAR-ın ağırlığı 6.5 kq təşkil edir.

STM rəsmiləri kiber təhlükəsizlik sahəsində də Qazaxıstan rəsmiləri ilə danışıqların davam etdiyini, STM tərəfindən Türkiyədə yaradılmış, kiber hücumlarda proaktiv mövqe sərgiləyən Kiber Tədqiqatlar Mərkəzi ilə bağlı məlumat və tərcübənin Qazaxıstanla paylaşımı istiqamətində işlərin aparıldığını açıqlayıblar.

Cari ilin əvvəllərində Afrin əməliyyatında Türkiyə xüsusi təyinatlıları tərəfindən geniş istifadə olunmuş “Karğu” kamikadze PUA hədəflərin aşkarlanması, izlənməsi və kamikadze hücumu ilə məhv

edilməsini həyata keçirir. 5 km uçuş uzaqlığına malik “Karğu”nun əməliyyat yüksəkliyi 1000 metr, çəkisi 6285 qramdır.

Dron hədəfə 72 km/saat sürətlə şığıyır.

STM-in dəniz layihələri barədə AZERİ DEFENCE jurnalına danışan şirkətin dəniz layihələri müdiri Savaş Məzlum Onur bildirib ki, hazırda STM-nin dənizçilik sahəsində Pakistan Müdafiə Nazirliyi ilə imzalanmış 3 müqaviləsi var. Bunlardan biri Pakistan HDQ-nin dəniz təchizat gəmisidir. Pakistanda inşa olunmuş bu gəminin dəniz testləri davam edir. İkinci layihə Pakistan HDQ-nin “Agosta-90B” sinif dənizaltılarının yarı ömür modernizasiyası layihəsidir. Bu günədək Pakistan HDQ-nin silahlanmasındakı 3 ədəd “Agosta-90B” sinif dənizaltıdan ikisinin modernizəsinə dair STM ilə müqavilə imzalanıb: “Biz bu beynəlxalq tenderdə istehsalçı “Naval Group” şirkətinə qalib gəldik. Layihə çərçivəsində biz mühəndislik və inteqrasiya işləri ilə yanaşı cihazları tədarük edirik. Bütün işlər Pakistanın hərbi tərsanəsində bizim nəzarətimiz altında həyata keçiriləcək. Üçüncü dənizaltının da modern ləş dirlməsinin şirkətimiz tərəfindən həyata keçiriləcəyini düşünürük. Bundan əlavə, Pakistanın yeni quracağı dəniz bazalarının dizayn və mühəndislik işlərini də STM həyata keçirəcək. Tərəfimizdən okeanoqrafik və hidroqrafik araşdırmalar aparılacaq. Düşünürük ki, modernləşmə nəticəsində dənizaltıların daxili sistemlərinin bir qismi Türkiyədən tədarük olunacaq. Yəni Türkiyə HDQ-də istifadə olunan sistemlər bənzər olacaqdır”.

MİLGEM korvetlərinin Pakistana ixracına dair görüşmələrin davam etdiyini də söyləyən M. Onur bildirib ki, bu il tərəflər arasında razılaşmanın əldə ediləcəyi gözlənilir. Pakistan və Türkiyə arasında müzakirələr 4 gəmilik paket üzərində

gedir. Bu gəmilərdən ikisi Türkiyədə, digər ikisi isə Kəraçi Tərsanəsində inşa olunacaq. Pakistan üçün inşa edilən korvetlər Türkiyənin MİLGEM korvetlərindən silah və elektronikasına görə fərqlənəcək.

STM-nin Kolumbiyada yeni nəsil freqatların inşasına dair beynəlxalq tenderə qatıldığını deyən M. Onur həmin tenderdə dünyanın müxtəlif ölkələrindən 10 böyük tərsanənin yarışdığını bildirib. Şirkət Kolumbiya ilə yanaşı, Braziliya HDQ-nin açdığı freqat layihəsinə də təklif verməyi düşünür.

STM tərəfindən Xəzəryanı ölkələr də daxil olmaqla, dünyanın bir neçə ölkəsi ilə satışına dair müzakirələrin getdiyi FAC-55 sürətli hücum gəmisi layihəsi barədə danışan M. Onur bildiirib ki, STM tərəfindən xüsusi olaraq dizayn edilmiş bu gəmi Türkiyə HDQ-nin “Türk” tipli hücum gəmisi proqramına təklif olunub.

“Bu layihənin çox innovativ tərəfləri var. FAC-55 bu gün dünyada bəzi gəmilərin sahib olmadığı xüsusiyyətlərə sahibdir.

Bunlardan biri görünməzliyi – stels xüsusiyyətidir. Radar izi çox kiçikdir və təsbit olunması çətindir. Nonmaqnetik xüsusiyyətə malikdir və çox yüksək sürətə (55 uzl) malikdir. Bu üç xüsusiyyət gəmiyə böyük avantaj verir”.

M.Onur Azərbaycanla bağlı planlarının mövcud olduğunu da qeyd edib.

STM rəsmisinin sözlərinə görə, rəhbərlik etdiyi şirkət Azərbaycanla dənizçilik sahəsində sıx əməkdaşlığa hazırdır.

Qarşıdakı dönəmdə görüşlərin keçirilməsi, ehtiyacların müəyyənləşdirilməsi və müzakirələrin aparılması planlaşdırılır: “Bizim Qazaxıstanla 2014-cü ildə görüşmələrimiz oldu və “Zenit” zavodunda gəmi inşasına dair təklif vermişik. Hazırda Qazaxıstan tərəfinin istəklərini gözləyirik”.

Sərgidə ilk dəfə təmsil olunan Türkiyənin “Teknoloji Mühendislik Danışman-

Savaş Məzlum Onur lık Sanayi ve Ticaret” şirkəti isə Azərbaycana poliqonlar üçün hədəf sistemləri ixrac etdiyini açıqlayıb. Şirkət rəsmilərinin sözlərinə görə, Azərbaycanın Müdafiə Sənayesi Nazirliyinin “Cihaz” Elmi İstehsalat Birliyinə Dövlət Sərhəd Xidmətinin poliqonunda qurulmaq üçün 28 ədəd məsafədən idarə olunan “HiTiT Akrobat” pop-up (yatıb-qalxan) hədəf tədürük edilib.

Bu hədəf qaldırıcı mexanizmlər arasında insan ölçülü hədəflərlər yanaşı, 2 tank hədəfi də olub. Hazırda şirkət Azərbaycanda digər poliqonun yenidən qurulması layihələrində cihazların çatdırılmasına dair təklifləri gözləyir. Şirkət rəsmilərinin sözlərinə görə, İP65 standartlarına cavab verən hədəf mexanizmləri müxtəlif atış çalışmalarını yerinə yetirməyə imkan verir. Əsas kompüterdən maksimum 1000 metr məsafədəki 30 ədəd “HiTiT Akrobat”a eyni zamanda simsiz rabitə ilə ssenarini göndərmək imkanı mövcuddur. Hədəf qaldırıcı mexanizmin çəkisi 35 kq-dır.

Cihazda gecə atışları üçün işıqlandırma funksiyası da mövcuddur.

Xəzəryanı ölkələrə ilk təqdimatını KADEX-2018 sərgisində edən Türkiyənin gəmi tərsanələrinin ortaqlığı - TAİS region ölkələrinə müxtəlif tipdə dəniz platformalarının layihələrini tanıdıb.

TAİS-in fəaliyyətə başladığı 1 il ərzində 5 beynəlxalq müdafiə sərgisində təmsil olunduğunu deyən şirkətin baş direktoru Doğan Beşcan hazırda konsorsiumun 11 ölkədə layihələr izlədiyini bildirib.

Xəzəryanı ölkələrlə əməkdaşlıq imkanlarını dəyərləndirdiklərini söyləyən

STM şirkətinin DAR adı verilmiş divararxası görüntüləmə radarı. Foto: AD

51

İŞBİR şirkətinin baş direktoru Bürhan Özgür yeni generatorları anladır. Foto: AD

TAİS baş direktorunun sözlərinə görə, bu regionda Azərbaycan və Qazaxıstanla əlaqələrin yaradılması üçün potensiallar mövcuddur: “Bu bölgənin ehtiyaclarına baxdıqda bəlli ölçülərdə və siniflərdə gəmilərə ehtiyac duyulduğunu, yerli tərsanələrlə birgə istehsal ehtiyaclarının olduğunu görürük. Regionda daha çox OPV tipli gəmilərə, habelə sürətli, çoxfunksiyalı, fast attack gəmilərə ehtiyac var”.

KADEX sərgisində Qazaxıstan daxil olmaqla, 5-dən çox ölkə ilə görüşlərin keçirildiyini bildirən D.Beşcan dünya bazarındakı trendlərdən də danışıb: “Böyük donanmaları olan ölkələr uzun müddət dənizdə qala bilmək üçün təchizat gəmilərinə önəm verirlər. Bəzi ölkələrdə təchizat gəmilərinin sayı donanmanın 20%-ni təşkil edir. Döyüş gəmilərində isə iki ayrı trendi görürük: birincisi, çox sürətli, kiçik, fast attack tərz gəmilər önə çıxır. İndi böyük gəmilərdən destoyer, freqat əvvəkli dövrlərdəki kimi aranmır.

Onların yerinə orta sinif, korvet və ya OPV gəmiləri önə çıxır. Bir də bəzi regionlarda sürətli, yüngül, ani müdaxilə gəmilərinə diqqət yetirildiyini gör məkdəyik”.

TAİS-in potensialı barədə danışan D.Beşcan qeyd edib ki, şirkətin təsisçisi qismində Türkiyədə fəaliyyət göstərən “İstanbul” Tərsanəsi, “Selah” Tərsanəsi, “Səfinə” Tərsanəsi, “Sədəf” Tərsanəsi və ADİK Tərsanəsi çıxış edir. Şirkət rəhbəri təsisçi tərsanələrin hərbi dəniz sənayesindəki imkanlarından da bəhs edərək bildirib ki, ADİK Tərsanəsi Türkiyə HDQ üçün LCT və 2 ədəd LST gəmisi inşa edib.

Bundan başqa, tərsanə mart ayında Qətər HDQ-dən 2 ədəd təlim gəmisi sifariş alıb.

Digər təsisçi “İstanbul” Tərsanəsi isə Türkiyə HDQ üçün tam təchizatlı MOSSHİP

52 www.azeridefence.com

və seysmik araşdırma gəmisi, habelə gözətçi katerlər inşa edib: “İnşa etdiyimiz gəmilərin bəzilər dünyada öz sinfində ən çox bəyənilən gəmilərdəndir. Məsələn, MOSSHİP “Aləmdar” 600 metr dərinlikdə dənizaltılarla əlaqə yarada, xilasetmə əməliyyatı həyata keçirə bilir, həmçinin 1500 metr dərinlikdə araşdırma aparmağı bacarır. Gəmi 5 bal dalğada özünü sabitləyərək, lövbər atmadan dənizdə qala və 1 metr həssaslıqla əməliyyat həyata keçirə, 600 metr dərinlikdə dənizaltıya hava və enerji verə, dənizaltıdan heyəti qurtara bilir. ADİK istehsal etdiyi 140 metrlik iki LST gəmisi HDQ-ə təhvil verilib. Son olaraq “Efes2018” təlimində xarici ölkələrin ordu rəhbərləri bu gəmidə qonaq edildi. “Sədəf” Tərsanəsində inşa edilən TCG “Anadolu” Türkiyənin ən böyük döyüş gəmisi olacaq.

240 metrlik bu gəmi helikopter daşıyacaq,

ayrıca bir amfibiya əməliyyat mərkəzi rolunu oynayacaq. Hazırda “Selah” və “Səfinə” tərsanələrində HDQ üçün yeni təchizat gəmilərinin inşası davam edir”.

D.Beşcan qeyd edib ki, hazırda TAİSdə 45 hazır gəmi dizaynı mövcuddur ki, bunun da çoxu Türkiyədə və ya ayrı-ayrı ölkələrdə istifadə edilən gəmilərdir: “Biz 5 tərsanə olaraq dünya ölkələrinə gəmi və xidmət təmin edən struktur qurduq.

Bizim tərsanələrimizin hamısı çalışır. Bir tərsanədənsə 5 tərsanə bir olduqda beynəlxalq arenada rəqiblərimizə qarşı birgə fəaliyyət göstərə bilərik. Biz TAİS ortaqlarına birgə mərkəzdən idarə olunma, rəqabət aparma qabiliyyəti təmin edirik”.

D.Beşcan sentyabr ayında Bakıda keçiriləcək ADEX sərgisinə də qatı lacaqlarını, daha çox gəmi nümunələrini sərgiləmək niyyətində olduqlarını qeyd edib. Şirkət rəhbəri bildirib ki, hər bir HDQ özünün gələcək planlarına uyğun gəmiləri TAİS-də tapa bilər: “Biz Azərbaycan və Qazaxıstanla yerli istehsalı qurub, gəmi inşasını yerli mütəxəssislərin iştirakı ilə təmin edilməsinə önəm veririk.

Bu metod Türkiyə və Azərbaycan arasında asanlıqla tətbiq edilə bilər. Burada logistik dəstəyin çatdırılması da asandır”.

Türkiyədə elektrik generatorları və alternatorların istehsalı üzrə ixtisaslaşan İŞBİR şirkətinin baş direktoru Bürhan Özgür region ölkələrinin Silahlı Qüvvələrinə ixract həyata keçirdiklərini söyləyib. B.Özgürün sözlərinə görə, hazırda İŞBİR generatorları və turbinləri Azərbaycan, Türkmənistan və Qazaxıstanda geniş istifadə olunur. İŞBİR tərəfindən istehsal edilən generator və alternatorlar hərbi standartların tələblərinə cavab verdiyindən bu günədək

istifadəçilərdən hər hansı neqativ fikir eşidilməyib.

Bürhan Özgür qeyd edib ki, hazırda İŞBİR Elektrik Sənayesi A.Ş. müvafiq gücdə, xüsusiyyətlərdə və layihə əsasında 2000 kVA qədər gücdə alternatorlar istehsal edən ilk və yeganə şirkətdir: “İŞBİR-in əsas fəaliyyət istiqamətləri alternator, generator, konvertor, sinxron və asinxron elektrogenerator qrupları, habelə elektrik panellərinin istehsalıdır.

Bu gün dəniz alternatorlarımız Hərbi Dəniz Qüvvələrinin MİLGEM 1 və 2 (Heybeliada/ Büyükada), LST, YTKB kimi gəmilərində istifadə edilir. Bundan başqa, MİLGEM layihəsi üzrə inşa edilən üçüncü və dördüncü gəmilər (Burgazada / Kınalıada) üçün generatorların istehsalı tamamlanıb və gəmini inşa edən müəssisələrə çatdırılıb. Türkiyənin dost və qardaş ölkələrlə imzalayacağı müqavilələr çərçivəsində ixrac edə biləcəyi dəniz platformalarında yer almaq İŞBİR-in ən böyük hədəfidir”. Şirkət rəhbəri Türkmənistan HDQnin yeni gözətçi gəmilərinin 10-da, habelə DEARSAN tərsanəsi tərəfindən Türkmənistana ixrac edilən 1 ədəd sərnişin gəmisi, 6 ədəd sürətli kater, 2 ədəd LCM (desant gəmisi), 5 ədəd yedək gəmisi, 1 ədəd hidroqrafik gəmi daxil olmaqla, ümumilikdə 25 gəmidə 62 ədəd İŞBİR generatorunun istifadə olunduğunu qeyd edib.

Bürhan Özgür İŞBİR-in yeni nəsil səssiz generatorların istehsalı sahəsində həyata keçirdiyi işlərdən də danışıb: “İŞBİR olaraq 5, 10, 20 və 30 kW gücündə taktik səssiz generatorların yaradılmasına nail olduq. Hazırda müdafiə sənayesi layihələri çərçivəsində 5 kW, 20 kW tək, 2x20 kW Dual, 30 kW tək, 2x30 kW Dual taktik səssiz generatorların istehsalı davam etdirilməkdədir”.

Azərbaycanla 2013-cü ildə başlayan əməkdaşlığı davam etdirən və bu ildən Mərkəzi Asiya regionuna açılmağa başlayan TURMAKS şirkəti əsas diqqəti mobil səhra hospitallarına yönəldib. Şirkət rəsmilərinin sözlərinə görə, TURMAKS səhra hospitalları, prefabrik inşaat, maşın üstü və mobil tibb həlləri, səyyar komanda mərkəzi, Fövqəladə Hallar İdarəetmə Mərkəzi kimi müxtəlif tələbləri qarşılayan, özəl, ekonom, sürətli qurula və yığıla bilən, dayanıqlı, fərqli sahələrdə və iiqlim şərtlərində uğurla xidmət göstərən layihələr təqdim edir. TURMAKS postsovet coğrafiyasında Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin mobil səhra hospitalı ilə təchiz edilməsi layihəsində yer alaraq, 2013-cü ildə 2 ədəd Mobil Səhra Hospitalının tədarükünü və dəstək xidmətlərini həyata keçirib. Hospital yaralıların və

xəstələrin qəbulu, qeydiyyatı və diaqnozun qoyulması üçün nəzərdə tutulan çeşidləmə, idarəetmə və rabitə, həmçinin diaqnostika çadırlarından ibarətdir. Hospitalın özəlliyi onun konteyner və çadırlarının qısa müddətə hazır vəziyyətə gəlməsindədir. Konteynerləri 5-7, çadırları isə 7-9 dəqiqəyə hazırlamaq mümkündür.

Bu hospitallar dünyadakı analoqlarından bir sıra özəllikləri ilə fərqlənir. Dizaynı, eləcə də tətbiq edilən yeni texnologiyalar sayəsində səhra hospitalı qısa müddətdə bir ərazidən digər əraziyə daşına və istifadəyə hazır vəziyyətə gətirilə bilir.

Hospitallar açılıb-yığılan konteynerlər əsasında hazırlanıb. Bu konteynerlər həm kompleks halında istifadə oluna, həm də helikopterlə dağlıq və çöllük ərazilərə götürülüb ayrılıqda istifadə edilə bilər.

Kompleksdə yer alan konteyner özünü nəqliyyat vasitəsindən endirmə xüsusiyyətinə malikdir və genişliyi ilə də fərqlənir.

Dünyada ilk dəfə olaraq bir ədəd açılıb yığılan konteyner içərisində iki əməliyyat masası yerləşdirilib. Bu hospitalların hər birinin ayrıca qoşqu üzərində isitməsoyutma sistemi, su təmizləmə, ayaqyolu, duş kabinəsi və s. mövcuddur. Qoşqular konteynerlərlə birlikdə daşınır. Konteynerlərdə hava təmizləyici və sinxron şəkildə çalışan iki elektrik generator, hər bir çadırın özünün kompressoru var və 7 dəqiqə ərzində şişərək hazır vəziyyətə gəlir. Xüsusi sistem sayəsində çadırların havasına avtomatik nəzarət olunur.

Konteynerlərin özünü endirməsi isə 5-7 dəqiqə, açılması 70 saniyə çəkir. Hər bir konteyner 28-29 kvadratmetr sahə yer tutur. Ümumilikdə hospital 1 saat içində ilk xəstələri qəbul edə, iki saat içində isə ilk əməliyyata başlaya bilər. İsrail Qazaxıstanla İsrail arasında hərbitexniki sahədə sıx əməkdaşlıq mövcuddur.

Hazırda bu ölkənin silahlı qüvvələrində

"Rafael" şirkətinin istehsalı olan "Spike-LR" və "Spike-ER" TƏİR -inə regionda son illər ciddi maraq müşahidə olunur. Foto: AD

İsrail istehsalı olan bir sıra məhsullar istifadə edilməkdədir. Sərgi günlərində “Kazspetseksport” müəssisəsi ilə İsrailin “Elbit Systems” şirkəti arasında “Skylark1LEX” PUA-ların və “Atlas-LT” portativ hədəf aşkarlama sisteminin çatdırıl masına, İsrailin “Opgal” şirkəti ilə tank modernizə proqramında əməkdaşlığa dair razılaşma əldə olunub.

Sərgidə İsrailin “Rafael” şirkəti öz aktivliyi ilə diqqət çəkib. Şirkət stendində atış məsafəsi artırılmış “Spike” tipli TƏİR kompleksinin müxtəlif raketlərini, həmçinin “Samson MLS” döyüş modulunu, elektro-optik hədəfləmə qınını nümayiş etdirib. Şirkət rəsmilərinin sözlərinə görə, regionda “Spike” raketlərinə böyük maraq var. Bunun bir səbəbi də 2016-cı ilin aprel döyüşlərində Azərbaycan Ordusunun bu raketlərdən daha effektiv istifadə etməsi göstərilir.

“Spike NLOS” raketi üzərində təkmilləşdirmələr aparıldığını deyən “Rafael” mütəxəssislərinin sözlərinə görə, bunun nəticəsində raketin atış uzaqlığı 5000 metrdən çox artırılaraq 30000 metrə çatdırılıb. Bununla yanaşı texniki parametrləri yaxşılaşdırılıb. “Rafael” mütəxəssisləri qeyd ediblər ki, “Spike NLOS” dünyada məhdud sayda ölkənin istifadəsində yer alır. Postsovet məkanında yalnız Azərbaycan bu raketin istifadəçisidir. Atış məsafəsi artırılmış “Spike NLOS” raketinin sentyabr ayında Bakıda keçiriləcək ADEX sərgisində nümayişi planlaşdırılır.

“Rafael” rəsmilərinin sözlərinə görə, may ayının əvvəlində Suriya Ordusuna aid “Pansir-S” zenit-top-raket kompleksi İsrail HHQ tərəfindən “Spike-NLOS” atışı ilə vurulub. Bu raketin aşağı hündürlükdən uçması və aşkarlanma imkan-

53

maraq ifadə olunub. GPS/İNS naviqasiyasına malik raketin uzunluğu 4 metr, döyüş başlığı 120 kq, atış məsafəsi 150 km, hədəfdən sapması 10 metr olaraq göstərilir.

Raket “Lynx” sistemindəm və digər nəqliyyat vasitəsi üzərindən buraxıla bilir. Çin

larının məhdud olması belə obyektlərə qarşı effektiv mübarizədə “Spike-NLOS”u önə çıxarır.

Sərgidə nümayiş etdirilən “Spike LR-2” raketi barədə məlumat verən şirkət rəsmilərinin sözlərinə görə, yeni modifikasiyanın atış uzaqlığı “Spike LR” ilə müqayisədə 35% artırılaraq 5.5 km-ə çatdırılıb. Helikopterdən atış zamanı isə raket 10 km-dək məsafədə hədəfləri vurmağı bacarır. “Spike LR-2” raketi sələfi ilə müqayisədə təkmilləşdirilib. Təkmilləşdirmələr raketin şəbəkə qurğularında və əlaqə sistemində aparılıb. Raketdə tətbiq edilən yeni çoxməqsədli döyüş başlığı təsir effektini 30% yüksəldib, zirehdəlmə qabiliyyəti artırılıb. İsrailin digər silah istehsalçısı olan İsrael Military Industries Ltd. (IMI) şirkəti isə KADEX sərgisində “Predator Hawk”, EXTRA və ACCULAR raketlərinin daxil olduğu idarə olunan raket xəttini nümayiş etdirib. IMI nümayəndələri hesab edirlər ki, regionda bir neçə ölkəyə 300 km atış məsafəsi olan 370 mm-lik “Predator Hawk” raketinin satış potensialı mövcuddur. Uzunluğu 5 metr təşkil edən raket 200 kiloqramlıq döyüş başlığına malikdir və hədəfdən sapmasının maksimum məsafədə 10 metr olduğu iddia edilir.

Sərgidə nümayiş etdirilən EXTRA (EXTended Range Artillery) raketinin İsrail Müdafiə Qüvvələri, Azərbaycan və Vyetnamın silahlanmasında yer aldığını deyən şirkət rəsmilərinin sözlərinə görə, regionda daha bir neçə dövlət tərəfindən bu sistemə Yuxarıda, Çinin "Poly Technology" şirkətinin nümayiş etdirdiyi TƏİR-lərdən bir qismi, aşağıda "Yugimport-SDPR" şirkətinin MGS-25 "Aleksandr" özüyeriyən haubitsası.

Foto: AD/ Yugimport

54 www.azeridefence.com

Mərkəzi Asiya regionunda möv qelərini sürətlə möhkəmləndirən Çin hərbi sənayesi KADEX-2018 sərgisində geniş milli qatılımla iştiraka imza atdı.

Sərgi çərçivəsində Qazaxıstan, Türkmənistan və Özbəkistan hərbi rəsmilərinin ziyarət etdiyi Çin şirkətləri özlərinin geniş spektrdə məhsullarını nümayiş etdiriblər. Çinin hərbi sənaye nəhəngi NORİNCO şirkəti idarə olunan 122 mm-lik “Fire Dragon 40” raketi ilə SR-5 YARS-ni önə çıxarıb. Regionda bu sistemə tələbin olduğunu deyən şirkət nümayəndələrinin sözlərinə görə, bir neçə müştəri ilə ixracata dair görüşmələr davam edir. 6x6 təkər formullu nəqliyyat vasitəsinin şassisində yerləşdirilən SR-5 kompleksi üzərində 20 raket olan 122 mm-lik və ya 6 raket olan 220 mm-lik raket paketi yer alır. Paketlər buraxıcı qurğuya hazır şəkildə yüklənir və eyni atəş-idarəetmə sistemi vasitəsi ilə idarə olunur. İNS və GPS idarəetməli 122 mmlik “Dragon Fire 40” raketi 20 km-dən 40 km-dək məsafədə hədəfləri 25 metrdən az səhv ehtimalı ilə (CEP) vurmağa imkan verir. İNS, GPS və lazer terminal vasitəsi ilə yönlədirilən 220 mm-lik “King Dragon 60” idarəolunan reaktiv raket isə 20-70 km aralığında hədəfləri 3 m CEPlə məhv etmək imkanına sahibdir.

Məlumatlara görə, hazırda SR-5 YARS Əlcəzair, Bəhreyn, Venesuela və bir neçə

Yaxın Şərq dövlətinin silahlanmasına daxildir.

“Poly Technology” şirkəti isə özünün yeni yaradılmış FT-8A və CM-501GA idarəolunan raket sistemlərini nümayiş etdirib. Regionda bu tip tank əleyhinə böyük ehtiyacın duyulduğunu deyən şirkət rəsmilərinin sözlərinə görə, hər iki raket texniki parametrlərinə görə, “Javelin” və “Spike” ilə eyni olsa da, qiymət baxımından analoqlarından dəfələrlə ucuzdur ki, bu da istifadəçilərə əlavə avantajlar qazandırır. 2016-cı ildə yaradılmış FT-8A təkərli nəqliyyat vasitələri, helikopter, PUA və kiçik gəmilər daxil olmaqla, müxtəlif platformalarda quraşdırıla bilər. 42.5 kq çəkiyə malik raketin atış uzaqlığı 10 km təşkil edir. LOBL və LOAL hücum rejimlərində istifadə edilə bilən FT-8A raketi 900 mm qalınlığında zirehi dəlməyi bacarır. Şirkət rəsmilərinin sözlərinə görə, hazırda FT-8A raketinin hava platformaları üçün yeni versiyası hazırlanır və raket tezliklə Çin Xalq Qurtuluş Ordusuna təqdim ediləcək. “Spike NLOS” raketinin klonu sayılan CM-501GA raketinin isə 10 km-dən 40 km-dək məsafədə yerüstü hədəfləri vura biləcək qabiliyyətə sahib olduğu iddia edilir. CM-501GA raketləri TV / IR arayıcı başlıq vasitəsi ilə hədəfə yönəlir və modulyar dizaynı onun müxtəlif təkərli və tırtıllı platformalara qurulmasına imkan verir.

“Yugimport” “Aleksandr”ın sınaqlarında sona gəlib Serbiyanın “Yugimport – SDPR” Dövlət Şirkəti MGS-25 “Aleksandr” adı verilmiş yeni özüyeriyən haubitsanın sınaqlarında son mərhələyə gəlib. Hazırda yekun sınaqların davam etdiyini deyən

“Yugimport” rəsmilərinin sözlərinə görə, haubitsanın ixracına dair bir neçə Avropa ölkəsi ilə razılaşma əldə olunub. Paralel olaraq bir neçə Asiya ölkəsi ilə də danışıqlar davam etdirilir.

“Nora B-52” özüyeriyən haubitsasının əsasında, təkmilləşdirmələr aparılmaqla hazırlanmış “Aleksandr”ın əsas fərqlərindən biri topun avtomatik yükləmə mexanizminin olmasıdır. 155 mm/52 kalibr MGS-25 “Aleksandr” özüyeriyən haubitsasının prototipinin uzunluğu 11.4 metr, eni 3.85 metr, hündürlüyü 2.6 metrdir. Maşın 1.6 metr enində xəndəyi, 1.1 metr dərinliyində su maneələrini dəf etməyi bacarır. 400 at gücündə dizel mühərriklə təchiz edilmiş özüyeriyən haubitsanın maksimal sürəti 90 km/saat, gediş ehtiyatı 500 km-dir. İstehsalçı müəssisənin mütəxəssislərinin sözlərinə görə, 3 heyət tərəfindən idarə edilən MGS-25 bir dəqiqə ərzində döyüşə hazır vəziyyətə gətirilə bilir. Topun atış bucağı şaquli müstəvidə -5°-dən + 65° -ə qədər dəyişə bilər. Top qülləsində atışa hazır 12 mərmi yer alır. Bundan başqa, silahın yenidən yüklənməsi üçün maşının üzərində 12 ədəd əlavə döyüş sursatı saxlanılır və atışdan sonra bu sursatlar heyətin müdaxiləsi olmadan, avtomatik şəkildə topun xəzinəsinə yüklənir. Şirkət rəsmilərinin sözlərinə görə, “Aleksandr” standart 155 mm-lik mərmilərlə 32.5 km, reaktiv mərmilərlə 52 km atış məsafəsinə sahibdir. Top müasir atəş idarəetmə sistemi, həmçinin naviqasiya avadanlıqları alıb. Topla yanaşı, maşının üzərində yaxın məsafədə özünü qoruma üçün zirehli kabin daxilindən idarə olunan 12.7 mm-lik pulemyotla təchiz edilmiş döyüş modulu qurulub.

“Yugimport” rəsmiləri Pakistan Ordusunun elan etdiyi özüyeriyən haubitsaların satın alınması tenderinə “NoraB52”ni təklif etdiklərini və adıçəkilən silahın Pakistanda – Himalay dağlarında və düzənlik ərazilərdə, fərqli iqlim və ərazi şərtlərində sınaqdan keçirildiyini

qeyd ediblər. Hazırda Pakistanla danışıqlar davam edir.

Qeyd edək ki, KADEX-2018 sərgisi çərçivəsində Qazaxıstanın Petropavlovsk Ağır Maşınqayırma Zavodu (PZTM) ilə “Yugoimport SDPR” şirkəti arasında Qazaxıstana hərbi texnika və avadanlığın çatdırılması, hərbi texnikanın modernləşdirilməsi və birgə istehsalına dair əməkdaşlıq memorandumu imzalanıb.

Memoranduma əsasən, tərəflər birlikdə Qazaxıstan Ordusunun silahlanmasındakı D-20 və D-30 haubitsalarının müasirləşdirilməsində iştirak edəcəklər. Bundan başqa, Qazaxıstanda Serbiyanın lisenziyası əsasında ALAS tank əleyhinə idarə olunan raketlərin istehsalı planlaşdırılır.

ALAS tank əleyhinə idarə olunan raketin çəkisi 55 kq, uzunluğu 2300 mm, sürəti 180 m/saniyə, atış mənzili 5 kmdən 25 km-dəkdir. 175 mm çaplı ALAS raketi TV və İİR özütuşlanan başlıqla təchiz edilib və raketin faydalı yükü 10 kiloqram təşkil edir. Raket “EdePro TMM404” birpilləli turboreaktiv mühərriklə təchiz edilib və 800 mm qalınlığında zirehi dəlməyi bacarır. ALAS raketlərinin ilk alıcısı Birləşmiş Ərəb Əmirlikləridir.

Bu ölkənin əldə etdiyi raketlər zirehli nəqliyyat vasitələri üzərində (bir maşın üzərində 6 raket) yerləşdirilib.

Belarus KADEX sərgisində əvvəlki illərlə müqayisdə Belarus müdafiə sənayesi şirkətlərinin aktivliyi daha çox nəzərə çarpıb. Belə ki, sərgi günlərində yayılan məlumatlara görə, Qazaxıstanın Müdafiə Nazirliyi Belarusla “Polonez” YARS-ın alqı-satqısına dair görüşmələrə başlayıb və “Polonez” birgə təlimlər çərçivəsində Qazaxıstanda atışlarda iştirak edib.

KADEX sərgisi çərçivəsində Qazaxıstanın “Kazspetseksport” şirkəti ilə “Beltexeksport” QSC arasında Qazaxıstan Silahlı Qüvvələrinə T-72 tanklarının şassisi

Solda - Belarusun "558-ci aviatəmir zavodu"nun döyüş təyyarələri üçün hazırladığı, xarici asmada daşınan "Satellit" radioelektron mübarizə kompleksi, sağda – AZERİ DEFENCE jurnalının baş redaktoru Rəşad Süleymanov "558-ci aviatəmir zavodu"nun hazırladığı Su-25 təyyarəsi üçün yeni kabinədə uçuş simulyasiyası edərkən.

Foto: AD

əsasında yanğınsöndürmə maşınlarının çatdırılmasına dair memorandum imzalanıb.

Sərgidə Belarusun “KB Radar” şirkəti tərəfindən istehsal edilən “Qroza-S” radiotexniki maneə stansiyasının bir nümunəsi açıq ekspozisiyada sərgilənib.

“KB Radar” nümayəndələrinin sözlərinə görə, stansiya sərgidən sonra Qa zaxıstanda sınaqlarda iştirak edəcək. МЗКТ-V1 şassisində yerləşdirilmiş “Qroza-S” kompleksi 100-6000 MHs diapazonlarda tezlikləri araşdırmağı və boğmağı bacarır. Stansiya PUA-ların siqnallarını 50 km-ə qədər məsafədən aşkarlayaraq 40 km məsafədə ida rəetməyə maneə qoymağa imkan verir.

KADEX sərgisində geniş spektrdə məhsullarını sərgiləyən Belarusun “558-ci aviatəmir zavodu” burada Su25 təyyarəsi üçün hazırlanmış yeni modernizə edilmiş kabinəni nümayiş etdirib. Müəssisə eyni zamanda döyüş təyyarələrinin radioelektron mübarizəsini təmin edən “Satellit” aparatını təqdim edib. Regionda Azərbaycan və Qazaxıstanla sıx əməkdaşlığa malik olduqlarını deyən zavod rəsmilərinin sözlərinə görə, “Satellit” kompleksi rəqibin radio siqnallarla idarə olunan yüksək dəqiqlikli silahlarından və bütün növ ZRK-lərdən təyyarənin müdafiəsini təmin edir.

Adıçəkilən aparat Azərbaycan HHQ-də də sınaqdan keçirilib və uğurlu nəticə əldə olunduğu bildirlir. AD

55

OTOKAR “Tulpar” yüngül tankını təqdim etdi

Türkiyənin “Otokar” şirkəti Fransanın paytaxtı Paris şəhərində keçirilən “Eurosatory-2018” beynəlxalq müdafiə sərgisində döyüş meydanında tanklara atəş dəstəyi üçün nəzərdə tutulan “Tulpar” piyada döyüş maşınının bazasında hazırlanmış yüngül tankını ilk dəfə nümayiş etdirib.

“Otokar” şirkətinin baş direktoru Sərdar Görgüc bildirib ki, bu günün və gələcəyin təhdidlərinə qarşı hazırlanan və istehsal olunan “Otokar”ın 30 mindən artıq hərbi maşınları 5 qitədə 50-dən artıq istifadəçi tərəfindən istifadə edilir.

“Müasir ordularda kəşfiyyat və atəş dəstəyi maşını kimi aktiv fəaliyyət göstərən yüngül sinif tanklara bu gün dəyişən müharibə şəraiti və fərqli

təhdidlər fonunda ehtiyaclar artmaqdadır”, - deyən S.Görgüc bildirib ki, “Tulpar” yüngül tankın əsas hədəfi ixrac bazarıdır: “Dünyanın müxtəlif regionlarındakı müştərilərimizin istəklərini nəzərə alaraq, milli imkanlar hesabına, ilk dəfə Parisdə sərgilədiyimiz “Tulpar” yüngül tankını yaratdıq. Yaxın zamanlarda yüngül tankların ordu inventarında daha tez-tez görüləcəyinə inanırıq”.

Qeyd edək ki, “Tulpar” paletli döyüş maşını adını Manas dastanında döyüşçüləri qoruyan əfsanəvi qanadlı atdan alıb. “Otokar” mütəxəssislərinin sözlərinə görə, “Tulpar” tanklarla birlikdə tapşırıqları yerinə yetirə biləcək. Bu yeni hərbi texnika hərəkət qabiliyyəti, atəş gücü və davamlılığı ilə diqqət çəkir. Yüngül

tanka avtomatik doldurma qabiliyyətinə malik “CMI Cockerill 3105” qülləsi inteqrasiya olunub. Avtomatik doldurulan 105 mm-lik top bu kalibrdəki bütün sursatlar və “Falarick” 105 mm tank əleyhinə idarə olunan mərmilərlə atəş açmağa imkan verir. Stabilləşdirilmiş, gecə/gündüz nişangahları və termal kameralarla təchiz edilən atəş nəzarət sistemi ilk atışdan hədəfi dəqiq vurmağa imkan verir.

Mütəxəsisslərin fikrincə, “Tulpar”ın yığcam qabaritləri və yüksək manevr qabiliyyəti əsas müharibə tanklarının ağırlıq səbəbiylə xidmət göstərə bilmədikləri ərazi şərtlərində, dar küçələr və körpülərin olduğu şəhərlərdən ağaclıq ərazilərə qədər hər cür döyüş şəraitində istismar olunmasına imkan yaradır. Sərt iqlim, ağır ərazi şərtlərində test edilən “Tulpar” müasir və davamlı zirehlə təchiz olunub. Ballistik və mina qorumalı döyüş maşınına müxtəlif aktiv qoruma sistemlərinin inteqrasiyası mümkündür. Zirehli döyüş maşınının ağırlığı 32 ton, şose yolda sürəti 90 km/saat təşkil edir. Maşın 2.6 metr dərinliyində xəndəkləri, 0.8 metr hündürlüyündə maneələri dəf etməyi bacarır. Komandir, tuşlayıcı və sürücü daxil 12 nəfəri daşıyan “Tulpar” kəşfiyyat, tibbi yardım və başqa təyinatlar üzrə istifadə oluna bilər.

“Skif” TƏİR üçün yeni döyüş modulu Türkiyənin ASELSAN şirkətinin Ukraynanın “SpecTechnoExport” və “Luç” Kiyev Dövlət Konstruktor Bürosu ilə birgə hazırladığı yeni döyüş modulunun sınaqları keçirilib.

“Luç” Kiyev Dövlət Konstruktor Bürosunun yaydığı məlumata görə, yeni döyüş modulunun silahlanmasına 12.7 mm çaplı pulemyotla yanaşı, Ukrayna istehsalı olan “Skif” tank əleyhinə idarə olunan raketlər (TƏİR) daxil edilib. Modul ASELSAN şirkəti tərə indən istehsal edilmiş elektro-optik kompleks (gündüz nişangahı, termal nişangah, lazer məsafəölçən və lazer nöqtələyici) ilə təchiz olunub.

Konstruktor Bürosunun mütəxəssislərinin sözlərinə görə, “Skif” TƏİR-ləri 5000 metr məsafədə hərəkətli və hərəkətsiz zirehli hədə ləri, həmçinin rəqibin istehkamlarını, yerüstü hədə lərini məhv etmək qabiliyyətinə sahibdir. “Skif” raketlərinin hədə ləri 100% dəqiqlik ehtimalı ilə vurduğu iddia olunur.

Cari ilin aprel ayında “Luç” Kiyev Dövlət Konstruktor Bürosunun sınaqlarını keçirdiyi “Skif” TƏİR kompleksinin yeni modi ikasiyasına gecə və gündüz, mürəkkəb hava şəraitində hədə ləri ilk atışda məhv etmək qabiliyyəti qazandırılıb.

Bununla əlaqədar olaraq, kompleks yeni elektro-optik sistemlə təchiz edilib. “Skif” TƏİRK 130 mm tandem-kumulyativ RK-2S,

56 www.azeridefence.com

RK-2M-K və 152 mm qəlpə-fuqas RK-2OF, RK-2M-OF raketləri ilə komplektləşdirilir. Tandem-kumulyativ raketlərlə kompleksin atış məsafəsi gündüz 5000, gecə 3000 metr, qəlpə-fuqas raketlərlər gündüz vaxtı 5500, gecə 3000 metr təşkil edir. raketlər hədəfə lazer şüalandırılması vasitəsi ilə yönləndirilir və zirehdəlmə qabiliyəti RK-2S, RK-2M-K raketlərinin 800 mm (dinamik müda iə), RK-2OF, RK-2M-OF raketlərinin isə 1100 mm-dir.

"Trophy" AMK ilə təchiz edilmiş M1A2 SEPv2 "Abrams" tankı

AKTİV MÜHAFİZƏ KOMPLEKSLƏRİ Ramiz Məmmədov, alim, ehtiyatda olan polkovnik, Müdafiə Sənayesi Nazirliyinin Elmi Tədqiqat İnstitunun şöbə müdiri Ötən əsrin 70-ci illərinin əvvəllərindən etibarən həm keçmiş SSRİ-də, həm də NATO üzv dövlətlərdə zirehli tank texnikalarının qumbaraatan və zirehdələn mərmilərdən müdafiəsi məqsədi ilə aktiv mühafizə komplekslərinin (AMK) yaradılmasına başlanmış, bu istiqamətdə işlər 2000-ci illərin əvvəllərində daha geniş coğrafiyada və fərqli tələblər üzərinə yenidən aktivləşmişdir. Yaxın Şərq, Çeçenistan, Əfqanıstan və İraqda hərbi əməliyyatların gedişində tankların və digər zirehli döyüş maşınlarının müdafiəsinə yaranan ehtiyac yeni sistemlərin meydana çıxmasında kifayət qədər rol oynamışdır.

2000-ci illərin əvvəllərindən ABŞ, Almaniya və Böyük Britaniya kimi ölkələrdə AMK-lərin yaradılmasına xüsusi diqqət yetirilməyə başlandı. Son illərdə bu istiqamətdə Çin və Türkiyə şirkətlərinin də müəyyən layihələr üzərində işlədikləri aşkara çıxıb. Hazırda ABŞ-ın TARDEX təşkilatının (zirehli tank mərkəzi) xətti ilə tank və zirehli maşınlar üçün bir neçə fərqli AMK-nin yaradılması layihəsinə baxılır. Mərkəzin məlumat-

58 www.azeridefence.com

larından anlaşıldığı qədər burada müxtəlif dövlətlərdən olan şirkətlərin hazırladığı sistemlər öyrənilir və problemlərin aradan qaldırılması, modulyar və təhlükəsiz konstruksiyanın yaradılması kimi imkanlar öyrənilir. Paralel olaraq, ABŞ Ordusu İsrailin “Rafael” şirkətinin “Trophy”, “İMİ Systems” şirkətinin “İron Fist” və “Artis” şirkətinin “İron Curtain” AMK-lərini sınaqdan keçirdiyini açıqlayıb. 2016-cı ilin sentyabr

ayında TARDEC “Artis” şirkəti ilə zirehli döyüş texnikalarına inteqrasiya edilməsi üçün “İron Curtain” AMK-nin çatdırılmasına dair 32 milyon dollarlıq müqavilə imzalayıb. TARDEC-in saytında yer alan məlumata görə, hazırda “Artis” şirkətinin “İron Curtain” AMK ilə yanaşı, “İMİ Systems” şirkəti tərəfindən hazırlanmış “İron Fist” AMK-nin M2A4 “Bradley” və “Stryker” piyada döyüş maşınlarına inteqrasiyası istiqamətində işlər aparılır.

2016-cı ildə Böyük Britaniyanın Müdafiə Elm və Texnologiyaları Mərkəzi (DSTL) “Medusa” layihəsi çərçivəsində “QinetiQ” şirkəti ilə “Challanger-2” tankı üçün MUSS adlı AMK-nin yaradılmasına dair müqavilə imzalayıb və layihə üzrə yaradılan ilk sistemlərin sınağının 2019cu ilədək keçirilməsi nəzərdə tutulur.

Pentaqonun cari ilin fevral ayında açıqladığı məlumata görə, 2019-cu maliyyə ilində (1 oktyabr 2018-ci ildə başlanacaq) İsrailin “Rafael” şirkətindən M1A2 SEPv2 “Abrams” tankları üçün 261 “Trophy” AMK-nin alınması planlaşdırılır. Bununla ABŞ Ordusunun 3 tank briqadası tam olaraq “Trophy” AMK ilə təchiz edilmiş olacaq. Satınalmanın dəyəri 150 milyon dollar təşkil edir.

2010-cu ildən İsrail Ordusu tərəfindən istifadə edilən “Trophy” AMK “Rafael” və “IAI Elta” şirkətinin iştirakı ilə hazırlanıb. İlk olaraq İsrail Müdafiə Ordusunun “Merkava” tanklarında qurulmağa başlayan “Trophy” 2014-cü ildə “Namer” maşınlarına inteqrasiya olunub. “Trophy” kompleksinin birinci döyüş tətbiqi 2011-ci ilin mart ayında Qəzza zolağında olub və RPQ tipli əl qumbaraatanınndan atılan mərmini müvəffəqiyyətlə məhv edib.

Cari ilin yanvar ayında Almaniyanın “Rheinmetall” şirkəti ADS Gen-3 adı verilmiş tank və zirehli texnika üçün yeni nəsil aktiv mühafizə sisteminin sınaqlarını keçirdiyini elan edərək, sistemlə bağlı bəzi texniki məlumatları təqdim edib. Şirkət iddia edir ki, ADS Gen-3 AMK-nin analoqlarından fərqi tətbiq edildiyi maşının yaxınlığında olan zirehli texnika və canlı qüvvəyə yanlış atəş açma ehtimalının sıfır olmasıdır.

Sistem raket maşına daha yaxın məsafədə olduğu zaman işə düşür.

Alman Silahlı Qüvvələrinin silah təhlükəsizliyi metodologiyasına uyğun keçirilən testlərdən sonra audit şirkəti tərəfindən ADS Gen-3 sisteminə IEC 61508 SIL 3 sertifikatı verilib. ADS Gen3 sisteminin İsrail istehsalı olan “Trophy” sistemini də bəzi parametrlər baxımından üstələdiyi bildirilir. ADS Gen -3 AMK-nin reaksiya vaxtı 0,02 saniyə təşkil edir. ADS modullarının çəkisi 145600 kiloqram arasındadır. ADS prototipləri “Marder”, SEP, CV-90, “Patria AMV” və LMV kimi maşınlar üzərində test edilib.

2017-ci ildə Çinin NORİNCO şirkəti tərəfindən sınaqdan çıxarılan GL-5 “Red Shield” aktiv mühafizə kompleksi istehsalçının açıqladığı məlumata görə, hücüm edən TƏİR və RPQ mərmilərini məhv etməyə təyinatlandırılıb. Sistem Ka diapazonunda millimetrik dalğalı radiolakasiya vasitəsi ilə hədəflərin tapılması

və yönləndirilməsini həyata keçirir. NORİNCO-nun açıqladığı informasiyalardan bəlli olduğu qədər GL-5 zirehli texnikanı 360 dərəcə horizontal və 20 dərəcə bucaq altında vertikal müdafiəsini təmin edir. Hədəfləri 100 metrdən bir qədər uzaq məsafədə müəyyən edən sistem 10 metr uzaqlıqda məhv edir. Uzunluğu 400 mm təşkil edən bir GL-5 AMK üzərində 12 mərmi yer alır. Çin mənbələrinin informasiyalarına görə, GL-5 aktiv müdafiə sistemi ordunun silahlanmasına yeni daxil olmuş ZTZ-99 tanklarına tətbiq olunacaq.

Cari ilin mart ayında Türkiyənin Müdafiə Sənayesi Katibliyi Suriyanın Afrin bölgəsinə dislokasiya edilmiş M-60 tanklarına ASELSAN şirkəti tərəfindən yaradılmış “Pulat” aktiv mühafizə komplekslərinin inteqrasiya ediləcəyini açıqlayıb. İlkin mərhələdə Türkiyə Quru Qoşunlarının 120 ədəd M-60 tankı aktiv mühafizə kompleksi ilə təchiz olunacaq.

ASELSAN şirkəti tərəfindən 2017-ci ildə yaradılmış “Pulat” AMK yaxın məsafədən atılan RPQ və bu tip tank əleyhinə raketlərə, həmçinin uzaq məsafədən atılan TƏİR-lərə qarşı modulların yerləşməsindən asılı olaraq 360° bucaq altında qorumanı təmin edir. Maşının üzərinə müxtəlif istiqamətlərdə yerləşdirilən qoruma modulları sayəsində birdən çox təhdidə qarşı eyni zamanda mübarizə apara bilir. Istehsalçı şirkət “Pulat” AMK-nin xüsusiyyətlərindən bəhs edərkən müxtlif iqlim və mühitlərdə çalışa bilməsini, yaxından atılan tank əleyhinə raketlərə qarşı reaksiya

verməsini, tanklarla yanaşı, müxtəlif zirehli maşınlara tətbiq edilə bilmə imkanına diqqət yönəldirlər. Şirkət rəsmilərinin açıqlamalarına görə, “Altay” tankına qurulacaq “Akkor” AMK-nin 2019-cu ildə sınaqlarının tamamlanıb təhvil verilməsi gözlənilir. ASELSAN şirkəti tərəfindən “Akkor” AMK-nin hardkill mərmilərində istifadə olunan “ağıllı” partladıcı təhdidin bucağı, sürəti və məsafəsini hesablayaraq qarşılaşma nöqtəsini müəyyən edir. Tankdan 15-20 metr məsafədə yaxınlaşdığı hücum edən mərmini partlayış vasitəsi ilə zərərsizləşdirir. AMK-nin radarı hücum edən təhdidləri 50 metrdən 500 metrədək məsafədə aşkarlamağı bacarır və istehsalçının məlumatına görə, sistemin reaksiya müddəti 300 milli saniyədən azdır.

Bu məqaləmizdə açıq mənbələrin materialları əsasında zirehli texnikaların mövcud aktiv mühafizə komplekslərinə (AMK) baxış kecirilib, onların taktikitexniki xarakteristikalarının xülasəsi aparılıb, çatışmazlıqlar təhlil edilib və aradan qaldırılma imkanları, istifadə sferasının genişləndirilməsi perspektivləri barəsində qeydlər verilmişdir.

Tanklar üçün əsas təhdidlər Müasir müharibələr şəraitində aşagıda göstərilən mərmi növlərindən, zirehli tankların müdafiəsi çətin həll olunan və əsas vacib problem kimi qalır. "İron Curtain" AMK ilə təchiz edilmiş "Stryker" zirehli transportyoru. Foto: İnternet

59

ASELSAN şirkəti tərə indn yaradılmaqda olan AKKOR aktiv müha izə kompleksi. Foto: AD

Bunlar aşağıdakılardır: • Zirehdələn kumulyativ • Zirehdələn lələkli kalibraltı • Tank əleyhinə idarəolunan raket • Tank əleyhinə reaktiv qumbara • Haubitsa və idarə olunan mina • İdarəolunan bomba • Tandem • Subb. Şəhər və kənd ərazilərində, piyadanın tank əleyhinə vasitələri ilə mübarizə zamanı zirehli tank texnikaları

"Drozd" AMK

60 www.azeridefence.com

son dərəcə çıxılmaz vəzıyyətdə qalır.

Zirehin daha da gücləndirilməsi çəkinin artmasına gətirib çıxarır ki bu da öz növbəsində manevr qabiliyyətini zəiflədir və taktiki, iqtisadi baxımdan məqsədə uyğun sayılmır.

Muasir silahlı münaqişələr şəraitində zirehli tank texnikalarının döyüş qabliyyətinin saxlanılması dinamik mühafizənin istifadəsi, tanka dəyən mərmidən tankın üzərində elementlərlə yerləşdirilən atımın partlayışının istiqamətləndirici təsir prinsipi ilkin inqilabi qərar olmuşdur. Dinamik mühafizənin istifadəsi kumulyativ axından zirehin dəlinib deşilməsini əhəmiyyətli dərəcədə minimallaşdıraraq, kalibraltı zirehdələn mərmilərdən zərərin azaldılmasına imkan yaradır.

Tanklarla qarşı-qarşıya duran mübarizə vasitələri ilə aparılan təhlil, zirehli texnikaların aktiv müdafiəsinin təmin edilməsi, aktiv müdafiə komplekslərinin tətbiqi ilə birlikdə optik-elektron və radioelektron mübarizə sistemlərinin tankda quraşdırılaraq, tank əleyhinə vasitəni ucuşda, zirehə çatmamış aşkarlaması və zirehdən müəyyən məsafədə məhvedici, yaxud yayındırıcı təsir göstərməsi istiqamətində aparılan layihə işləri bu sahədə ikinci inqilabi qərar olmuşdur.

Zirehli texnikalarin mühafizəsi aşağıda göstərilənlərə əsasən aktiv və passiv müdafiə sisteminə ayrılır: Passiv mühafizə: • Müdaxilə qoyulması, • Dinamik mühafizə, • Yüksək dəqiqli silahlardan müdafiə (soft kill).

Aktiv mühafizə: Hücum edən mərminin bilavasitə zərərləşdirilməsi (Hard kill).

Muasir AMK-nin zirehli texnikaların mühafizəsində tətbiq edilən aktiv və passiv sistemləri birləşdirir. Zirehli texnikaların konstruksiyasında cox laylı zirehin səmərəli birləşməsinin istifadəsi tank yaradılma konsepsiyasına (kütlənin azalması, mobilliyin artırması, ZTT gizliliyi) və zirehli texnikaların taktiki tətbiqinə təsir edib. Buna baxmayaraq, müasir döyüşün aparılma şəraiti ZTT-nin mühafizəsində AMK-nin geniş istifadəsinə ciddi məhdudiyyətlər qalır. Ümumqoşun döyüş düzülüşünün əsası, tankları, piyadanı və onların müştərək atəş dəstəyini birləşdirən struktur hesab olunur. Bununla bərabər

AMK-nin daÄ&#x;ÄądÄącÄą elementlÉ™ri yaxÄąn mÉ™safÉ™lÉ™rdÉ™ yerlÉ™Ĺ&#x;É™n Ăśz bĂślmÉ™lÉ™rinÉ™, o cĂźmlÉ™dÉ™n Ĺ&#x;É™xsi heyÉ™tÉ™ vÉ™ yĂźngĂźl zirehli texnikalara zÉ™rÉ™r gÉ™tirÉ™rÉ™k, tank É™leyhinÉ™ vasitÉ™nin hĂźcumundan É™mÉ™lÉ™ gÉ™lÉ™n qÉ™lpÉ™lÉ™rlÉ™ birlikdÉ™ mĂźhafizÉ™ olunan obyektin xarici elementlÉ™rinÉ™ xÉ™sarÉ™t yetirir vÉ™ dĂśyĂźĹ&#x; qabliyyÉ™tinin itirilmÉ™sinÉ™ gÉ™tirib çĹxarÄąr. MĂśvcud AMK-dÉ™ yĂźxarÄąda qeyd olunan problemlÉ™r tam hÉ™ll olunmadÄąÄ&#x;Äąndan onlarÄąn silahlanmaya qÉ™bulu gecikir.

YĂźngĂźl dĂśyĂźĹ&#x; maĹ&#x;ÄąnlarÄą ßçßn yaxÄąn tÉ™sirli AMK-lÉ™rin É™sas xarakteristikalarÄą CÉ™dvÉ™l 1 Ę‹ 7H[QLNL [DUDNWHULVWLND

a) YaxĹn təsirli (2 m), b) Orta təsirli (2-30 m qədər), c) Uzaq təsirli (30 m yuxarĹ).

AMK-si mĂźrÉ™kkÉ™b kompleks sistemlÉ™ridir, mĂźxtÉ™lif elmi intensiv sahÉ™lÉ™rdÉ™n yĂźksÉ™k hÉ™ssas elementlÉ™ri ĂśzĂźndÉ™ birlÉ™Ĺ&#x;dirir, tam mĂźstÉ™qil avtomatik dĂśvrĂź ilÉ™ dĂśyĂźĹ&#x; iĹ&#x;ini aparÄąr. Minimal uzaq mÉ™safÉ™dÉ™ 200 vÉ™ 350 m/saniyÉ™ reaksiya mĂźddÉ™tli AMK ĂźcĂźn zÉ™rÉ™rlÉ™Ĺ&#x;dirmÉ™ imkanÄą hĂźcumda olan mÉ™rmidÉ™n asÄąlÄądÄąr. Lakin 0.6 m/saniyÉ™ reaksiya mĂźddÉ™tli AMK ĂźcĂźn zÉ™rÉ™rlÉ™Ĺ&#x;dirmÉ™ imkanÄą hĂźcumda olan mÉ™rminin sĂźrÉ™-

. WOԼ NT

75$36

$0$3 $'6

752+< /9

=$6/21

ELU PRGXO

ELU PRGXO

øú IԼDOL\ԼWL

+ÔĽGÔĽIL DĂşNDUODPD YÔĽ PÂ ĂşDKLGÔĽ HWPÔĽ YDVLWÔĽVL

6HQVRU 5/ PP GLDSD]RQ KÔĽU ELU G|\Â Ăş PRGXOXQGD

3DVVLY RSWLN HOHNWURQ YÔĽ DNWLY OD]HU VHQVRU

3DVVLY RSWLN HOHNWURQ YÔĽ DNWLY OD]HU VHQVRU

5/6 PP GLDSD]RQ KÔĽU ELU G|\Â Ăş PRGXOXQGD 79 NDPHUD

8]DTOĂ&#x2022;T P DĂşNDUODPD WXWPD

5HDNVL\D ]DPDQĂ&#x2022; P VDQ

7Ô¤9 QLQ Q|YÂ

7DQN ÔĽOH\KLQÔĽ TXPEDUD

7DQN ԼOH\KLQԼ TXPEDUD 7Ԥø5

7DQN ÔĽOH\KLQÔĽ TXPEDUD

7Ô¤9 QLQ VÂ UÔĽWL P V

7ÔĽVLU Â VXOX

7ÔĽKOÂ NÔĽVL]OLN \DVWĂ&#x2022;TODUĂ&#x2022; LOÔĽ \DQGDQ WÔĽVLU

NXPXO\DWLY D[Ă&#x2022;QĂ&#x2022;Q LVWLTDPÔĽW WÔĽVLUL

(QHUJHWLN NÔĽVLFL Â OJÂ F

<DQ WÔĽVLUL ]DPDQĂ&#x2022; DWĂ&#x2022;OPD\DQ PÔĽUPLQLQ SDUWOD\Ă&#x2022;ĂşĂ&#x2022;

'|\Â Ăş KLVVÔĽVLQLQ Q|YÂ

3LURWH[QLNL DWĂ&#x2022;P

.XPXO\DWLY DWĂ&#x2022;P

4ÔĽOSÔĽOL

4ÔĽOSÔĽOL IXTDV

Aktiv mĂźhafizÉ&#x2122; komlekslÉ&#x2122;rinin avtomatik dĂśyĂźĹ&#x; iĹ&#x;inin mÉ&#x2122;rhÉ&#x2122;lÉ&#x2122;lÉ&#x2122;ri: MĂźÉ&#x2122;yyÉ&#x2122;netmÉ&#x2122;, tanÄąma, yaxÄąnlaĹ&#x;an hĂźcum edÉ&#x2122;n mÉ&#x2122;rminin siniflÉ&#x2122;ndirilmÉ&#x2122;si vÉ&#x2122; tÉ&#x2122;hlĂźkÉ&#x2122;nin tÉ&#x2122;hlili.

HĂźcum edÉ&#x2122;n mÉ&#x2122;rminin mĂźĹ&#x;ahidÉ&#x2122;si, É&#x2122;ksetdirici vasitÉ&#x2122;nin seçilmÉ&#x2122;si. Ć?ksetdirici vasitÉ&#x2122;nin istifadÉ&#x2122;sinÉ&#x2122; qÉ&#x2122;rarÄąn qÉ&#x2122;bul olunmasÄą.

HĂźcum edÉ&#x2122;n mÉ&#x2122;rminin vÉ&#x2122; yaxud onun tÉ&#x2122;hlĂźkÉ&#x2122; sÉ&#x2122;viyyÉ&#x2122;sinin azaldÄąlmasÄą, mĂźÉ&#x2122;yyÉ&#x2122;n tutma nĂśqtÉ&#x2122;sindÉ&#x2122; seçilmiĹ&#x; É&#x2122;ksetdirici vasitÉ&#x2122;nin kĂśmÉ&#x2122;yi ilÉ&#x2122; zÉ&#x2122;rÉ&#x2122;rsizlÉ&#x2122;Ĺ&#x;dirilmÉ&#x2122;si.

Aktiv mĂźhafizÉ&#x2122; komplekslÉ&#x2122;rinin yaradÄąlmasÄą yuxarÄąda qeyd etdiyimiz kimi, XX É&#x2122;srin 60-cÄą illÉ&#x2122;rindÉ&#x2122; baĹ&#x;lanÄąb.

1970-ci illÉ&#x2122;rdÉ&#x2122; artÄąq ABĹ&#x17E;, Fransa, Almaniya, Ä°taliya, SSRÄ° vÉ&#x2122; s. dĂśvlÉ&#x2122;tlÉ&#x2122;rdÉ&#x2122; Ĺ&#x;É&#x2122;xsi nĂźmĂźnÉ&#x2122;lÉ&#x2122;r yaradÄąlmÄąĹ&#x; vÉ&#x2122; zirehli texnikalarda tÉ&#x2122;tbiq olunub.

Hal-hazÄąrda ABĹ&#x17E;, Ä°srail, Fransa, Almaniya, Ä°taliya, Koreya, Ukrayna, Rusiya, Ă&#x2021;in, CAR dĂśvlÉ&#x2122;tlÉ&#x2122;ri ĂśzlÉ&#x2122;rinin aktiv mĂźdafiÉ&#x2122; komleks sistemlÉ&#x2122;rinin nĂźmĂźnÉ&#x2122;lÉ&#x2122;rini yaradÄąblar.

MĂśvcud AMK nĂźmunÉ&#x2122;lÉ&#x2122;rinin 1, 2, 3 nĂśmrÉ&#x2122;li cÉ&#x2122;dvÉ&#x2122;llÉ&#x2122;rindÉ&#x2122;, ĂźmumilÉ&#x2122;Ĺ&#x;dirilmiĹ&#x; qÉ&#x2122;bul olan tÉ&#x2122;snifat â&#x20AC;&#x153;birÉ&#x2122;â&#x20AC;? É&#x2122;sasÉ&#x2122;n aĹ&#x;aÄ&#x;Äąda gĂśstÉ&#x2122;rilÉ&#x2122;n obyektin mĂźhafizÉ&#x2122;sindÉ&#x2122;n maksimal uzaqlÄąq mÉ&#x2122;safÉ&#x2122;sindÉ&#x2122;, hĂźcĂźmda olan TĆ?V-nin tutulmasÄą ĂźzrÉ&#x2122; mĂźqayisÉ&#x2122;li xarakteristikalar gĂśstÉ&#x2122;rilib. Bu tÉ&#x2122;sniflÉ&#x2122;ndirmÉ&#x2122; aĹ&#x;aÄ&#x;ÄądakÄą kimidir:

$0. /Ԥ5ø1 1g9/Ԥ5ø 9Ԥ 485$Ú',50$ 2%<(.7ø

0Â KDIL]ÔĽ VDKÔĽVL GÔĽUÔĽFÔĽ D]LPXW X]UÔĽ PÔĽVNÂ QODĂşPD EXFDTĂ&#x2022; Â ]UÔĽ 6HNWRUODUĂ&#x2022;Q VD\Ă&#x2022; [ GÔĽUÔĽFÔĽ

$YWRPDWODĂşGĂ&#x2022;UĂ&#x2022;OPĂ&#x2022;Ăş

<DQ SUR\HNVL\D

ELU PRGXO  o Q

6LIDUĂ&#x2022;ĂşoLQLQ WÔĽOÔĽEL LOÔĽ

ԤODYԼ TXUáX

0RGXOXQ TXUDĂşGĂ&#x2022;UĂ&#x2022;OPDVĂ&#x2022;\OD WÔĽPLQ ROXQXU

[ 7DQN

[ %03

[ \Â QJÂ O '0

PLQLPDO

+Â QGÂ UGÔĽQ XoDQ 0ÔĽKGXGODĂşGĂ&#x2022;UĂ&#x2022;OĂ&#x2022;E 7Ô¤9ÂąGÔĽQ PÂ KDIL]ÔĽ

'|\ ú HOHPHQWOÔĽULQLQ ÔĽGÔĽG G|\ ú \D[XG VD\Ă&#x2022; EDĂşOĂ&#x2022;áĂ&#x2022; NDVHWGÔĽ VLIDUĂ&#x2022;ĂşoLQLQ WÔĽOÔĽELOÔĽ

7ÔĽKOÂ NÔĽOL VDKÔĽQLQ UDGLXVX P

7DQN ÔĽOH\KLQÔĽ TXPEDUD 7Ԥø5 NXPXO\DWLY PÔĽUPL OÔĽOÔĽNOL NDOLELUDOWĂ&#x2022; PÔĽUPL

PLQLPDO

QEYD: TRAPS (ABĹ&#x17E;), Textron SÄ°AMAP-ADS (Almaniya), Trohy-LV â&#x20AC;&#x201C; (Ä°srail), Zaslon (Ukrayna)

tindÉ&#x2122;n daha yĂźksÉ&#x2122;kdir. Aktiv mĂźdafiÉ&#x2122; komplekslÉ&#x2122;rinin aĹ&#x;karlama vÉ&#x2122; hÉ&#x2122;dÉ&#x2122;fÉ&#x2122; yĂśnÉ&#x2122;ltmÉ&#x2122; vasitÉ&#x2122;lÉ&#x2122;rinin idarÉ&#x2122;etmÉ&#x2122; sistemlÉ&#x2122;rinin birlÉ&#x2122;Ĺ&#x;dirilmÉ&#x2122;sinÉ&#x2122; baxmayaraq, TĆ?V-in optik cihazla aĹ&#x;karlamasÄąnda bir sÄąra É&#x2122;hÉ&#x2122;miyyÉ&#x2122;tli çatÄąĹ&#x;mazlÄąqlar mĂśvcuddur. XĂźsusilÉ&#x2122; çirklÉ&#x2122;nmÉ&#x2122;, toz, pis hava, birbaĹ&#x;a gĂźnÉ&#x2122;Ĺ&#x; iĹ&#x;ÄąÄ&#x;Äą kimi

faktorlar optik sistemlÉ&#x2122;rinin sÉ&#x2122;mÉ&#x2122;rÉ&#x2122;liliyinÉ&#x2122; gĂźclĂź mÉ&#x2122;nfi tÉ&#x2122;sir gĂśstÉ&#x2122;rir.

BĂźtĂźn bunlarla yanaĹ&#x;Äą, AMK-in inkiĹ&#x;afÄą davam edir, yĂźngĂźl dĂśyĂźĹ&#x; maĹ&#x;ÄąnlarÄąnda quraĹ&#x;dÄąrÄąlaraq mĂźhafizÉ&#x2122; ßçßn istifadÉ&#x2122; olunur. MĂźasir AMK-dÉ&#x2122; santimetrik vÉ&#x2122; millimetrik diapazonlarda çalÄąĹ&#x;an radiolokasiya stansiyalarÄą aĹ&#x;-

61

62 www.azeridefence.com

İş fəaliyyəti

1

2

1100

ARENA

1000

DROZD

AVTOMATLAŞDIRILMIŞ

900

ARENA-E

DROZD-2

270 180

12x15

Təsir üsulu

Döyüş hissəsinin növü

Mühafizə zonası, dərəcə.

-azimut uzrə -məskünlaşma bucağı üzrə

Sektorların sayı x dərəcə

Hündürdən ucan TƏV–dən mühafizə

Konteyner Halqalı Döyüş -4 əd: konteynerdə: elementlərinin -hər kontey-26 əd. döyüş sayı / ədəd nerdə 3 əd. başlığı döyüş başlığı

8

9

10

11

12

13

Təhlükəli sahənin radiusu /m

Yan təsiri zamanı atılmayan Atılan mərminin TƏV-nin mərminin partlayışı istiqamətində partlayışı

QƏLPƏLİ FUQAS

70-700

TƏV-nin sürəti, m/s

7

14

Tank əleyhinə qumbara, TƏİR

4x2

+40-6,+20

70-700

20-30

18x2

bir modul ücün: 150 -6+20 360-6,+20

70-1200

25

İdarəetmə İdarəetmə pultu - 4 əd: pultu- 4 əd: hər idarəetmə hər idarəetmə pultuna 5 pultuna 2 əd. əd.döyüş döyüş başlığı başlığı

MƏHDUDLAŞDIRILIB

–

360-6,+20

70-1000

Tank əleyhinə qumbara, TƏİR

–

TƏV-nin növü

–

6

40

70

150-dən artıq 7-10

Reaksiya zamanı, m/s

150 –dən artıq 6-7

5

50

50 10-30

Uzaqlıq / m - aşkarlama -tutma

4

3

Kütlə / kq

№

850

TROHY-HV D.M-30 t qədər

–

AFQANİT Yüngül d.m.

AVTOMATLAŞDIRILMIŞ

520

TROHY-MV D.M. 15-30 t qədər 400

200

İRON FİRST Yüngül d.m.

–

–

360

–

TƏMİN OLUNUR Yarım avtomatik doldurmayla.

Dönən idarəetmə pultu- 2 əd:

2x210

+180-6,+20

2x70

Yüksək

İki lüləli əl qumbarasıyla Dönən idarəetmə pultu-2 əd

4x2

360

–

–

–

FUQASLI

Yan təsiri zamanı atılmayan mərminin partlayışı Atılan mərminin TƏV-nin istiqamətində partlayışı

–

Tank əleyhinə qumbara

300-500

2500 5-20

əleyhinə Tank əleyhinə Tank qumbara, qumbara, TƏİR, TƏİR, zirehdələn lələkli zirehdələn lələkli kalibraltı mərmi, kalibraltı zirehdələn kuidarə mulyativ mərmi mərmi, olan raket.

1700 3000 (zərbə – nöqtəsi)

–

4-5

QƏLPƏLİ FUQAS, PERESPEKTİVDƏ ZƏRBƏ NÖQTƏSİ

–

Tank əleyhinə qumbara, döyüş başlığıyla kumulyativ mərmi, TƏİR

350

10-30

mm diapaBir modula: Bir modula: RLS (sm diapaHədəfi aşkarlama RLS mm -diapazozonda çalışan Sahəyə sm diapazonda çalışan RLS RLS sm diapazo- - RLS (sm diazon): və müşahidə nunda: RLS yayılmış RLS - 3 ədəd nunda pazon) Passiv İR sensor etmə vasitəsi -çox funksiyalı -1 ədəd - 3 ədəd, - 3əd.

Texniki xarakteristika

–

Şaquli vəziyyətdə 8-16 raket

Təmin olunur

–

360

QƏLPƏLİ FUQAS

Buraxma və idarə olunan mərminin partlaması

700

Tank əleyhinə qumbara, TƏİR, zirehdələn lələkli kalibraltı mərmi, zirehdələn kumulyativ mərmi

200

1600 30

mm diapozonlu RLS: -çox funksiyalı

136

AVTOMATLAŞDIRILMIŞ

–

–

AWISS xüsusi DM, ZTR, y.d m.ı

485 350

KAPS xüsusi DM, yüngül DM, gəmilər, helikopterlər

–

TƏİR, idarə olamayan raket

400

50 5

200-300

150 10-15

–

100-1200

Tank əlehinə qumbara, TƏİR, idarə TƏİR, olunmayan raket, zirehdələn tank əlehinə lələkli qumbara kalibraltı mərmi

300

65 (ƏQ) 75 (TƏİR) 10-30

Yüksək

Dönən iki lüləli əl qumbarasıyla idarəetmə pultu

Qismən

2X180

360

FUQASLI

–

Dörd lüləli əl qumbarasıyla idarə etmə pultu

–

–

2x180

–

iki dönən, 3–4 əl qumbarasıyla idarəetmə pultu

Təmin olunur

360 ± 30

–

–

–

–

Dörd lüləli əl qumbarasıyla idarəetmə pultu

QƏLPƏLİ FUQAS

Atılan mərminin TƏV-nin istiqamətində partlayışı

–

Tank əlehinə qumbara, TƏİR, zirehdələn kumulyativ mərmi

350

10

iki modulla: sm diapazonlu RLS sm diapa-RLS (sm diaRLS, zonu: iki RLS modul pazon, passiv passiv UB, İR Passiv İR sen- - sm diapazon UB sensor) sensor sor- 2 əd.

–

CICM QUİCK-KİLL SPATEM BMP, çox xüsusi DM BMP, xüsusi DM, funksiyalı DM, ZTR ZTR gəmilər

AMK-lərin NÖVLƏRİ VƏ QURAŞDIRMA OBYEKTİ

karlama və hədəfə yönəltmə vasitəsi kimi istifadə edirlər. O cümlədən, tələlərdən azad olmaq, hava pərdələrini qurmaq və aktiv zərərli elementlərin istifadəsini təmin etmək məqsədilə komandaların verilməsi ücün nəzərdə tutulur.

Passiv radiolokasiya stansiyaların mühafizə vasitələri sonunculardan aşkarlama uzaqlığına və bucaqların dəqiq ölçülməsinə görə nisbətən aşağı tələblərlə fərqlənir. AMK üçün radiolokasiya stansiyaları uzaqdan tutma mürəkkəbliyinin səviyyəsi silahların radiolokasiya stansiyaları ilə idarə edilməsi səviyəsi ilə bərabərlik nəticəsində, tutma sərhədlərinə yaxınlaşaraq hədəfə yönəltmə dəqiqliyinin artırlaması mümkün olmuşdur. Döyüş işinin effektivliyinə və onlardan asılı olan təhlükə sahəsinin ölçüsünə birbaşa, döyüş başlığının növü, təsir metodu, döyüş elementlərinin sayı bilavasitə təsir edir.

Orta, yüngül döyüş maşınlarının gəmi və helikopter üçün AKM-lərin əsas xarakteristikaları Cədvəl 3

AMKͲL‫ל‬R7N NÖVL‫ל‬R7 V‫ ל‬QURAbDIRMA OBYEKT7

ζ

1 2

TEXN7K7 XARAKTER7ST7KA

SCUDO Xüsusi, BMP, ZTR

AMAPͲADS xüsusi, BMP

Kütl࠯/kq

–

–

7Ɣ f࠯aliy࠯ti

3

H࠯d࠯fi aƔkarlama v࠯ müƔahid࠯ etm࠯ vasit࠯si

Antenamatc QurŒusu il࠯ (mm diapazonda): Çoxfunksiyalı

Sm diapazonda RLS, passiv UB, 7R sensorlar

4

Uzaqlıq,m ͲaƔkarlama Ͳtutma

500 30Ͳ100 (‫ל‬.Q) 6Ͳ15 (DM)

30Ͳ50

5

Reaksiya zamanı, m/s

250 (7P) 150 (DM)

250

b) Qəlpəli

6

T‫ל‬VͲnin növü

c) Zərbəli nüvə (fırlanan qalın divarlı kumulyativ sabitləşdirilmiş - 4000 m/s (başlıqda) və təxminən 3,5 diametrdə dəlib deşmə qabliyyəti)

Tank ࠯leyhin࠯ qumbara, T‫ל‬7R zirehd࠯l࠯n kumulyativ m࠯rmi, idar࠯ olunamayan raket

Tank ࠯lehin࠯ qumbara, T‫ל‬7R zirehd࠯l࠯n kumulyativ m࠯rmi

7

T‫ל‬VͲnin sür࠯ti, m/s

100Ͳ1200

–

Volfram diyirc࠯kl࠯rin sah࠯si istiqam࠯tin࠯ atılan, yön࠯ldil࠯n m࠯rminin partlayıƔı

–

DöyüƔ hiss࠯sinin növü

–

–

10

Mühafiz࠯ sah࠯si, d࠯r࠯c࠯. Ͳazimutuzr࠯ Ͳm࠯skünlaƔma bucaŒıüzr࠯

360 0Ͳ30

–

11

Sektorların sayı X d࠯r࠯c࠯

2x180

Ͳ

12

Hündürd࠯n uçan T‫ל‬V–d࠯n mühafiz࠯

Ͳ

13

‫ל‬kst࠯siredici vasit࠯

Dön࠯nidar࠯etm࠯ pultuͲ2࠯d.

ModulaͲ5 ࠯d, DB Ͳ5 ࠯d, H࠯r modula, Ͳ ‫ל‬Q Ͳ6 ࠯d .

‫ל‬l qumbarasıyla dön࠯n idar࠯etm࠯ pultuͲ4 ࠯d

14

T࠯hlük࠯li sah࠯nin radiusu, m

Yüks࠯k

Ͳ

Əksetdirici mərmilərin müxtəlif döyüş başliğlarinin növləri : a) Qəlpəli fuqas.

d) Maqnit sahəli, uran ürəkcikilə zərbəli nüvə e) Kinetik.

AMK-lərin əksəriyyəti öz qoşunlarının qadağa sahəsində zirehli obyekt ətrafında 30-50 metr mühafizəni təmin edərək buraxıcı qurğulardan qəlpəli fuqas, kinetik əksetdirici mərmilər buraxmaqla tank əleyhinə qumbaraları, yüksək sürətli zirehdələn lələkli kalibraltı mərmiləri, tank əleyhinə idarə olan raketləri zərərləşdirmək qabiliyyətinə malikdir.

Başqa AMK-lərdən fərqli olaraq, qəlpəli fuqas mərmilərinin yenidən yüklənmə prinsipi, ekipajın maşından çıxmadan yalnız “Trophy” komplekslərində mövcudur.

Aktiv müdafiə komplekslərinin seçilmiş təsir metodlu əksetdirici mərmiləri: a) IRON FİST - qəlpəli fuqassız təsir üsulu b) CICM - kartec atışlar sxemi c) QUİCK KİLL - idarə olunan yönəldilmiş partlayışla qəlpəli döyüş başlığlı tank əleyhinə raketlərlərlə tank əleyhinə vasitənin zərərləşdirilməsi.

8 9

T࠯sir üsulu

Ͳ

QEYD: Arena, Arena-E (Rusiya -KBM), Aren-A, (Rusiya KBM), Drozd, Drozd-2 (Rusiya KIB SOO), Trohy-HV, Trophy-MV (İsrail – Rafael, Elta), Afqanit (Rusiya), İron First (İsrail – İMİ), Quick-kill (ABŞ –Raytheon), CICM (ABŞ-Raytheon), Spatem (Fransa- Giat İndustries), AWISS (Almaniya- Diehl BGT), KAPS (Koreya), Scudo (İtaliya), AMAP-ADS (Almaniya)

63

Aktiv mühafizə komleksinin döyüş işi Mühafizə olunan obyekt: 1

Hədəf göstərmə və aşkarlama vasitəsi (radiolokasiya, istilik müşahidə, ultrabənövşəyi və lazer şualanma).

2 Təhlükənin aşkarlanması.

3 Rəqəmsal hesablayıcının işi (hücüm edən obyektin tutulması, müşahidəsi, onun eyniləşdirilməsi qarşılaşdırma nöqtəsinin hesablanması və yenilənməsi).

4 Rəqəmsal hesablayıcı.

5 İdarəetmə pultu.

6 Müdafiə mərmisinin buraxılışı.

7 Müdafiə mərmisinin hesablanmış nöqtədə partlayışı.

8 Təsir elementlərinin buludu.

9 Hücum edən obyektin məhvi.

10 Hücumçu obyekt.

Qəlpəli döyüş başlıqları tank əleyhinə qumbara və tank əleyhinə idarə olan raketlərin zərərləşdirilməsini təmin etsədə, bərk və qalın divarlı kinetik mərmilərə qarşı təsirsizdir. Xüsusilə oxşar sistemlər ücün yüksək zireh dəlib deşmə qabliyyətli, uçuş sürətli və qəlpəyə qarşı əks təsir həssaslığı aşağı, uran ürəkciyi ilə olan zirehli kalibraltı mərmilər təhlükəlidir. Bundan əlavə, obyekt ətrafındakı “qadağan” olunmuş sahə çox əhəmiyətli dərəcədə – 20-30 m aralığında təhlükəsiz qalır, həmçinin əksetdirici mərmilərin döyüş zamanı yenidən doldurulmasına ehtiyac olmur.

“Trophy” və “Afqanit” AMK-ləri zərbəli nüvə bazası olan əksetdirici mərmilərlə bütün növ tank əleyhinə mərmilərin zərərsizləşdirlməsi üçün nəzərərdə tutulur. Eyni zamanda, hər iki sistem yüksək dəqiqlikli kəşfiyyat vasitəsini hədəfə yönəltmə dəqiqliyini tələb edir. Bu AMK-in öz qoşunlarının sahə məsafəsində dəyən ziyanı aşagı səviyyədə qiymətləndirilir. Lakin bu növ əksetdirici mərmilərin istifadəsi AMKnin yüksək sürətli olmasını tələb edir.

Daha çox AMK-də istifadə edilən idarəetmə pultlarının dəqiq və sürətli dönüşü, yaxud atışdan əvvəl raket əleyhinə vasitənin manevrliyi müdafiə dövrünün vaxtının uzanmasına gətirib çıxarır, istismar etibarlılığını azaldır və radiolokasiya ilə uzaqlığın aşkarlaması üzrə tələbini artırır.

Zaman müddəti vacib parametrlərdən biri oldugu üçün komplekslərdə mərmi ilə yenidən doldurma sisteminin daxildən olması əhəmiyyətli hesab edilir.

AMK-in tank əleyhinə vasitələrin zədələmə effektliyinə dair qiyməti barəsində tam məlumatların olmaması səbə-

64 www.azeridefence.com

bindən müqayisə cədvəlinə daxil edilməyib. Müqayisə cədvəlinə daxıl edilmiş AMK-in xarakteristikaları barədə aşağıdakı nəticələri müəyyən etmək olar.

Nəticə 1. “Drozd” AMK-nin döyüş modullarının sayını artırmaq yolu ilə, yeni bir element bazasının və daha effektiv partlayıcı maddənin istifadəsi, həmçinin TƏV-nin müasir metodlarla (bucaq altı yeri üzrə mühafizə sahəsi artırılaraq) aşkarlanması, hücümda olan “Drozd-2” AMK-in TƏV-in 0.9 m/s qədər yüksəlməsi, zərərləşdirilmə ehtimalı imkanını yaratdı.

2. “Arena” AMK Rusiya silah bazarında “Drozd” AMK-in rəqibidir. Azimut üzrə bucaqaltı mühafizədə ondan sürətli hərəkəti, ardıcıl hücumları zərərsizləşdirmə sayına və mərmilərin yenidən doldurulmasına görə üstündür. Lakin

“Arena”AMK-nin ən həssas nöqtəsi, qüllənin yuxarı hissəsində radiolokasiya stansiyasının zəif mühafizə olunması nəzərə alınaraq təkmilləşdirilib və “Drozd-2” AMK göstəricilərinə yaxın “Arena-E” versiyası yaradılıb.

2.1. “Arena-E” AMK-in aşkarlanma səviyəsini aşağı salınması məqsədi ilə geniş, fərqli radiolokasiya stansiyası quraşdırılaraq tank əleyhinə vasitənin zərərsizləşdirilməsi üçün tullama sürəti artırılmışdır.

2.2. Etibarlı və yüksək sürətli “Drozd-2” AMK “Arena-E” AMK-dən tank əleyhinə vasitələri tutma sürətinə görə daha üstün hesab olunaraq, onun yüngül sinif maşınlara quraşdırılması mümkün olmuşdur. Lakin yüksək sürəti ilə ardıcıl hücumları zərərsizləşdirmə sayına görə

Afqanit" AMK ilə təchiz edilmiş piyada döyüş maşını. Foto: İnternet

“Drozd-2” AMK “Arena-E” AMK-dən zəifdir.

3. Aktiv mühafizə komplekslərinin effektiv variantı sadələşdirilmiş yaxın təsirli komplekslərdir. Müdafiə sisteminin işə düşməsi ücün tank əleyhinə vasitənin qeydiyyatı əsas faktordur.

Bütün müdafiə dövrü isə təxminən millisaniyəyə qədər davam edir. “Drozd-2” AMK-in və “Arena-E” AMK -nin mövcud çatışmazlıqlarının aradan qaldırılması ilə, hədəfin birbaşa zirehinin yaxınlığında məhv edilməsi prinsipinə əsaslanan “Zaslon” AMK-i yaradılıb.

3.1. “Drozd-2” AMK-i və “Arena-E” AMK-dən fərqli olaraq piyadalar üçün təhlükəli sahə daha da azaldılıb.

Sensorların tankın xaricinə çıxarılması nəticəsində, hədəfləri tutma sürəti 1200 m/s-dək artılaraq (“Arena”da 700 m/sdir), yuxarıdan hücüm edən (“Javelin” tipli) mərmilərə qarşı mühafizə təmin etmək mümkün olub. Gələcəkdə zirehli kalibraltı mərmilərdən də mühafizəni təmin etmək nəzərdə tutulur.

3.2. “Arena-E” 0,07 m/s AMK- ilə və digər oxşar komplekslərlə müqaisədə “Zaslon” AMK-nin əsas üstünlüyü onun yüksək sürət təsirli 0.001 - 0,005 m/s olmasıdır. Mövcud “Drozd” və “Arena” kompleksləri, o cümlədən digər müasir xarici analoqlar ümumi bir prinsip əsasında qəlpəli fuqas əksetdirici mərmilərlərlə yaradılsada bir sıra acıq aşkar məhdudiyyətlərə malikdir. Əsasən bu mərmilərin atılması, hədəfə tərəf hərəkəti, hücümda olan TƏV-nin partladılması və zərərləşdirməsi, o cümlədən uzaq məsafələrin RLS-lə daimi şualanması aşağıda göstərilənlərə əsasən uzun müddət tələb olunur: • Aşkarlanmanın yüksəlməsi.

• Mövcud AMK-lərlə təhciz olunan tanklarda, eloktromaqnit uyğunluq probleminin yaranması.

Yuxarıda qeyd olan çatışmazlıqlar nəticəsində mövcud “Drozd” və “Arena” kompleksləri və bu tipli prinsiplər əsasında yaradılan bütün komplekslərin gələcəkdə də yüksək sürətli tank əleyhinə vasitələrin zərərləşdirilməsi təminatı sual altında qalması qaçılmazdır.

Belə ki,mövcud AMK-lər üçün kumulyativ, geniş bucaq açılışlı, “təsir nüvəsi tipli” zərərsizləşdirmə elementinin formalaşmasını təmin edən “zərbəli nüvə başlığı” növündə yaradılan alternativ mühafizə mərmilərlərinin istifadəsi mümkün ola bilər.

Bu prinsiplərin “Trophy” və “Afqanit” kimi AMK-lərdə tətbiqi reallığa daha yaxındır. Əsasən, bu AMK-lər passiv mühafizə sistemi ilə inteqrasiya olun-

Aşkarlama, Zireh zərərsizləşdirmə dəlmə,deşmə /r.a / мм

Ad

Kütlə /kq

Diametr /mm

SADARM

12,2

147

200

0,88

100

Skeet

4

140

170

0,29

120

Habicht

12

175

200

0,75

100

ACED

–

130

–

0,5

100

Bonus

12

120

140

–

120

Clasp

–

130

170

0,5

100

duğundan, döyüş meydanında zirehli texnikanın döyüş qabliyyətinin əhəmiyyətli dərəcədə saxlanılmasına imkan verəcək.

Beləliklə “Trophy” və “Afqanit” AMKlər, müasir AMK-lərə qoyulan tələblərə daha yaxındır. Yəni bütün növ tank əleyhinə mərmiləri minimal itkilərlə zərərləşdirilməsini təmin edir. “Afqanit” AMK-nin 2016-cı ildə keçirilən sınaqları bu kompleksin müasir uran nüvəsi ilə təchiz olunmuş TƏV-yə qarşı effektli olmasını təsdiq etmişdir. NATO dövlətlərinin hamısında istifadə olunan bu mərmilərin əvvələr tutulması imkanının olmadığı bildirilirdi.

4. İndiki zamanda müdafiə olunan obyektin zirehinin yalnız bir neçə santimetrliyində TƏV-yə təsir edilsədə, obyektin tamamilə dəlib deşilmə ehtimalı aşağıda göstərilən mərmilərə əsasən aradan qaldırılmır.

Sürətli zirehdələn lələkli kalibraltı mərmi və zirehdələn kalibraltı mərmiləri dəfetmə zamanı mərmilərin zirehə qarşı qalıq təsiri çox böyük ehtimalı ola bilər.

5. Bir çox mövcud AMK-in həssaslığı, yuxarı yarımkürə, yenidən təkrar işə düşmə hazırlığının vaxt müddətinin davamlı olması zəif nöqtələr hesab olunaraq, müasir, uran nüvəsi ilə təchiz olunmuş, yuxarıdan hədəfə zərbə endirərək çıxılmaz vəziyyətdə qoyan, aşagıda göstərilən özü hədəfləyən mərmilərin qarşısında obyektin döyüş qabliyyətinin itirilmə ehtimalı çox yüksəkdir .

Yuxarıda qeyd olunanlara baxmayaraq, əsasən tank əleyhinə mərmilərin təhlükəsi ilə bərabər, aşagıdakı göstərilən zərərsizləşdirmə üsulları mövcuddur: a) Qumbaraların eyni zamanda buraxılması.

Uzunluq /mm

b) RPQ-31 tipli tank əleyhinə qumbaraların İKİLİ buraxılması .

6. AMK-in aşaqıda göstərilən texniki təkmilləşdirilməsi və inkişaf istiqamətləri əsas əksetdirici mərmilərin səmərəliliyinin artırılması ilə bağlıdır: Təkmilləşdirilmə və inkişaf istiqamətləri: a) Məcburi ziyanın minimuma endirilməsi. b) Seçilmənin yaxşılaşdırılması, dəqiq kəşfetmə və hədəf təyinatı. c) Çoxyönlü hərəkətin təminatı (yuxarı yarımkürə daxil olmaqla). d) Hədəfə və TƏV-rə qarşı cox kanallılıq. e) Sürət hərəkətinin artırılması. f) Qabarit ölçülərinin azalması.

Qeyd olunan tank əleyhinə vasitələrin əksəriyyətində optik elektron,

İMİ şirkətinin "İron First" AMK atıcı qurğusu. Foto: İMİ

65

yaxud millimetrik diapozonda radiolokasiya hədəfləmə sistemləri mövcuddur. Onları aşkar etmək üçün AMK-lərin tərkibinə, mühafizə vasitələrinə uyğun idarə olunan radiolokasiya stansiyası və radiolokasiya şualanma sensorları daxil edilməlidir. Ümumiyyətlə, ordunun taktiki və operativliyinin, dayanaqlığının, müdafiə səmərəliliyinin artırılması, düşmənin döyüş sahəsində təsirinin azaldılması üçün AMK-lərin texniki təkmilləşdirilməsi aparılmalı və aşağıdakı sistemlər inteqrasiya olunmalıdır: Optik elektron vasitələrə təzyiqgöstərmə kompleksi.

Atəşlə idarəolunma kompleksi. İdarə olunan bort informasiya kompleksi.

Zirehli texnikalarla idarəetmə kompleksi.

Ordu ilə avtomatlaşdırılmış taktiki əlaqənin idarə olunması üzrə kompleks.

7. AMM-lərin texniki təkmilləşdirilməsinin inkişafı zirehli texnikaların üzərinə düşsə də, asimmetrik münaqişələrdə, xüsusən də şəhər döyüşlərində tankların mühafizəsi mövzunu aktuallaşdırmışdır. AMK-in həm müstəqil, həm də helikopterlərin, gəmilərin, stasionar obyektlərin mühafizəsində istifadəsi,

Yuxarıda – NORİNCO şirkəti tərə indən hazırlanmış GL-5 AMK-nin 2017-ci ilin avqust ayında keçirilmiş atış sınaqları, aşağıda – GL-5 kompleksinin elementləri. Foto: NORİNCO

66 www.azeridefence.com

habelə hava hücumundan müdafiə sisteminə inteqrasiyası mümkündür.

Daşınan zenit-raket kompleksləri helikopterlər və təyyarələr üçün əsas təhlükə hesab olunur və bir qayda olaraq, raketlərə qarşı infraqırmızı müdaxilə və elektron qarşıdurmalarda daxil olmaqla əks tədbirlər qörülür.

Onlardan fərqli olaraq tank əleyhinə qumbara idarə olunmayan raketdir, çox yaxın məsafədən, helikopter kimi hədəfləri məhv etməyə qadirdir.

8. Helikopterlərin tank əleyhinə qumbaralardan mühafizə sisteminin inkişafı “Rafael” (İsrail), “Orbital ATK”

(ABŞ), KAPS (Koreya) şirkətləri tərəfindən aparılır. Kiçik sabit obyektləri terror təhdidlərindən qorumaq üçün mövcud AMK-dən (“Trophy-HV” və ya “Afqanit”) istifadə etmək mümkündür.

9. Böyük strateji müəssisələrin mühafizəsi üçün AMK-lərin avtomatlaşdırılmış raket əleyhinə (İsrailin “Dəmir Qübbə”, yaxud Rusiyanın təcrübi nümünəsi yaradılan “Mozır” AMK) müdafiə sisteminin istifadəsi vacibdir.

Bununla yanaşı, stasionar obyektlərin AMK-ləri tərəfindən mühafizəsi əlavə bir vasitə kimi hava hücumundan müdafiə sisteminə inteqrasiya olunmalıdır.

CƏNUBİ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA ÖLKƏLƏRİNİN HELİKOPTER PARKI – İMKANLAR VƏ PERSPEKTİVLƏR Orxan Aslanlı Sovetlər Birliyi dağılandan sonra müstəqilliyini elan edən Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya respublikaları hərbi texnika parkının yenilənməsi proqramlarına demək olar eyni vaxtda – 2000-ci ildən etibarən start veriblər. Postsovet məkanında birmənalı olaraq, 1991-ci ildən 2000-ci ilə qədər olan dövr yeni müstəqliik əldə edən respublikalarda Silahlı Qüvvələrin formalaşma dövrü hesab olunur. Maliyyə problemləri, Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan və Tacikistan kimi dövlətlərin isə yaşadıqları silahlı münaqişələr bu prosesin uzun müddət ləngiməsinə səbəb olmuşdu.

68 www.azeridefence.com

Qazaxıstan HHQ-nə aid Mi-17 və Mi-35M helikopterləri. Foto: Q. Bedenko

yenilənməsində iki istiqamətdə satınalmalar həyata keçirir. Bunlardan birincisi və əsas ağırlıq təşkil edəni Rusiyanın payına düşür. Region dövlətlərinin HHQnin mövcud uçuş və texniki heyətinin sovet/rus helikopterləri üzrə ixtisaslaşması, texniki bazanın varlığı fonunda bu, ekspertlər tərəfindən təbii hal olaraq qarşılanır. Digər istiqamət isə qərbdən – ABŞ, Fransa və İtaliyadan helikopterlərin əldə edilməsidir. Hansı ki, bu istiqamətdə Gürcüstan, Türkmənistan və Qazaxıstan kifayət qədər öz imkanlarını genişləndirməyi və qərb texnikalarına keçid etməyi bacarıblar. Sözügedən prosesin ağır templə də olsa, inkişafı müşahidə olunur. Region dövlətlərindən yalnız Gürcüstan rus mənşəli aviasiya texnikasından, xüsusilə helikopterlərdən imtina edərək, qərb texnologiyasına keçdiyini rəsmən bəyan edib. Qərb şirkətləri ilə özünün istehsalını quran Qazaxıstan paralel olaraq Rusiyadan aviasiya texnikalarının da satın alınması və birgə istehsalı layihələrini həyata keçirir.

Yaxın perspektivdə region ölkələrinin üçüncü silahlanma xətti kimi Türkiyə və Çin istiqaməti gözlənilir. Proqnozlar göstərir ki, hər iki dövlət mövcud, hazır məhsulları və sərfəli təklifləri ilə region bazarının əsas oyunçuları ola biləcəklər.

Azərbaycan

2000-ci ildən etibarən postsovet məkanında, xüsusilə də Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqaz regionunda başlanan modernizə proqramları çərçivəsində əsas diqqət yetirilən istiqamətlərdən biri Hərbi Hava Qüvvələrinin texnika parkının yenilənməsidir. 2000-2010-cu illər region dövlətlərində mövcud texnika parkına daxil olan texnikaların təkmilləşdirilməsi və təmir-modernizə edilməsi əsas ağırlıq təşkil edirdisə, 2010-cu ildən etibarən demək olar ki, bütün region dövlətlərinin yeni zərbə və hərbi nəqliyyat helikopterləri əldə etmələri müşahidə olunur.

BMT-nin Adi Silahlar Registrinin və nüfuzlu araşdırma mərkəzlərinin hesabatlarından məlum olduğu qədər region dövlətləri hərbi helikopter parkının

SSRİ dağıldıqdan sonra Azərbaycan Ordusuna ayrılan hərbi aviasiya vasitələri az sayda olmaqla yanaşı, demək olar ki, köhnə və istifadəyə yararsız olmuş, 19921994-cü illərdə Ermənistanla davam edən müharibədə aviasiya texnikalarının da sırasında itkilər yaşanmışdır. 1994-cü ilin may ayında Ermənistanla cəbhədə atəşkəsə dair müqavilə imzalanandan sonra ordu quruculuğuna start verən Azərbaycan ilk növbədə hərbi aviaparkını gücləndirməyə diqqət yetirib. Yeni təyyarə və helikopterlərin alınması, mövcud aviaparkın modernizə edilməsi, Azərbaycanın hərbi aviasiya parkının gücləndirilməsi istiqamətində fəaliyyətlərə başlanmışdır.

2000-ci illərdin əvvəllərində yerli “Azairtechservice” şirkəti Azərbaycan Aviasiya Təmiri Zavodu və Gəncə Aviasiya Təmiri Zavodlarının potensialından istifadə olunmaqla, CAR-ın “ATE Group” (hazırda “Paramount Group” holdinqinə daxildir) və Ukraynanın “Aviakon” müəssisəsinin iştirakı ilə Mi-24 helikopterlərinin modernləşdirilməsini həyata keçirməyi bacardı.

Qeyd edək ki, ATE şirkəti tərəfindən 1996-cı ildə başlanmış “Mi-24 SuperHind” modernizasiya layihəsi Əlcəzair və Azərbaycanda aparılıb. Müasirləşdirmə

nəticəsində Mi-24 döyüş helikopterləri INS/GPS, naviqasiyası, rəqəmsal xəritəli ekran, şüşə ekran, gündüz və gecə görməni təmin edən HUD, yeni atış kontrol sisteminə malik kokpit, iki rejimli FLİR kamera və uzunmənzilli TV kameranı özündə birləşdirən “Kentronn Culumus Argos-550” elektro-optik cihazı, “Archer” dəbilqəyə bağlı displeyə sahib olub.

Helikopterin silahlanmasına 20×139 mmlik “Vector” topu və Ukrayna istehsalı olan “Baryer” tank əleyhinə idarə olunan raketlər daxil edilib. Helikopter daha müasir radioelektron müdafiə sisteminə sahib olub. “Super-Hind Mk. IV” layihəsi çərçivəsində helikopterlərin mühərriki, separator sistemi müasirləşdirilib, çəkisi isə 2 ton azaldılılb. Modernləşmədən sonra Mi-24G (“Gecə”) indeksi almış Azərbaycanın helikopterləri daha müasir kokpit və avadanlıqlarla təchiz olunduğu bildirilir. Azərbaycan HHQ-nin modernizə edilmiş Mi-24G helikopterləri müxtəlif vaxtlarda keçirilən təlimlərdə və hərbi paradlarda iştirak edib.

BMT Adi Silahlar Registrində və beynəlxalq araşdırma mərkəzlərinin hesabatlarında yer alan məlumatlar əsasən, 2001-2017-ci illər ərzində aviasiya parkının yeni helikopterlərlə gücləndirən rəsmi Bakı Rusiya və Ukraynadan ümumilikdə 100 helikopter alıb. Hesabat dövründə Azərbaycan Ukraynadan 12 ədəd Mi-24 (1 ədəd Mi-24R), Rusiyadan 24 ədəd Mi-35M, 60 ədəd Mi-8/Mi17V1/Mi-171, 4 ədəd Ka-32 tipli helikopterlər əldə edib. Bunlardan 4 ədəd Ka-32, 4 ədəd Mi-17 helikopteri axtarışxilasetmə əməliyyatları üçün FHN-in balansına verilib.

2010-cu ildə “Rosoboronexport” şirkəti arasında imzalanmış müqavilə üzrə əldə edilən 24 ədəd Mi-35M tipli universal zərbə helikopterinin Azərbaycana göndərilməsinə 2011-ci ilin dekabr ayından başlanıb. Mi-24V və Mi-24VP helikopterlərinin bazasında yaradılmış Mi-35M texniki-taktiki xüsusiyyətlərinə görə sələflərini xeyli geridə qoyur. Helikopterlər gecəgörmə cihazı və hər cür hava şəraitində 4 km-dən artıq məsafədə hədəfləri tanımağa imkan verən IRTV-445MGH termal sistemi ilə təchiz olunub. Uçuş aparatına digər ölkələrin istehsalı olan radiostansiyaların, bort radioelektron sistemlərinin də qurulması mümkündür.

Mi-35M bir sıra texniki-taktiki göstəricilərinə, manevr imkanlarına görə də sələfindən fərqlənir. Belə ki, Mi-35M-də yüklü çəki 11500 kq, Mi-24-də 10500 kq təşkil etdiyi halda birincinin kreyser sürəti 280 km/saat, maksimal sürəti 340 km/saat, ikincininki isə 270 km/saat, maksimul sürəti 320 km/saat, döyüş

69

aparma yüksəkliyi isə müvafiq olaraq 1750 metr və 1400 metrdir. Helikopterin silahlanmasına iki lüləli QŞ-2-30 topu (470-ə yaxın mərmisi ilə birgə) və müxtəlif raketlər daxildir. Bundan başqa, uçuş aparatının üzərində 6 asma nöqtəsi mövcuddur ki, bura 8 ədəd 9M114 və 9M120F “Ataka”, 9M120 “Şturm-V” tipli idarə olunan raketlər, 80 ədəd S-8 tipli 80 kalibrli, 20 ədəd S-113 tipli idarə olunmayan raket yerləşdirilir. Ehtiyac duyulduqda şəxsi təchizatları ilə bir yerdə 8 desantı, asmasında isə 1500 kq yükü daşıya bilir. Azərbaycan Rusiyadan Mi35M helikopterləri ilə yanaşı, 2 ədəd təlim simulyatoru da alıb.

2018-ci il iyun ayının 26-da Bakı şəhərində keçirilən hərbi paradda Azərbaycan ABŞ-dan aldığı “Bell-412” helikopterlərini nümayiş etdirib. Hərbi konfiqurasyalı helikopterin Azərbaycan HHQ-nin istifadəsinə 2018-ci ildə daxil olduğu bildirilsə də, onların sayı barədə hər hansı məlumat mövcud deyil. Hərbi paradda 2 ədəd “Bell-412” helikopteri uçuş edib.

2013-cü ildə Bakı səmasında HHQyə məxsus Mi-17 helikopteri qəzaya uğrayaraq dənizə düşüb. 2016-cı ilin aprel döyüşlərinin ilk günü cəbhədə baş verən döyüşlərdə Azərbaycan HHQ Mi-24G və Mi-35M helikopterlərindən istifadə edərək düşmənin mövqelərinə zərbələr endirib. Döyüşlər zamanı bir

Yuxarıda Azərbaycan DSX-nin aviasiya dəstəsinin Mi-17 helikopteri uçuş zamanı, aşağıda Paramount Group tərə indən "Super Hind Mk.IV" proqramı üzrə modernizə edilmiş Mi-24 helikopteri. Helikopter 8 ədəd TƏİR, 20 mm "Vector" topu, gecə döyüş və müşahidələr aparmaq üçün EO komplekslə təchiz edilib.

Foto: AD/ PG

70 www.azeridefence.com

ədəd Mi-24G helikopteri Ermənistan Ordusunun mövqeləri üzərində RPQ-7 əl qumbaraatanı ilə vurulub.

Hərbi helikopterlərlə yanaşı, 2012ci ildə İtaliyanın “Leonardo” şirkəti ilə “Azərbaycan Hava Yolları” (AZAL) arasında imzalanmış, dəyəri 115 mln. avro təşkil edən müqavilə çərçivəsində 8 ədədi AW139s, 2 ədədi isə AW-189s tipli olmaqla 10 helikopter alınıb. Bu helikopterlər hazırda ofşor daşımalar, fövqəladə tibbi xidmətlər, axtarış-xilasetmə əməliyyatları və VİP xidmətlər üçün istifadə olunur.

Hərbi Hava Qüvvələrindən sonra ən çox helikopterə və uçuş aparatına malik qurum Dövlət Sərhəd Xidmətidir. 2002ci ilin oktyabr ayının 24-də yaradılmış sərhəd aviasiyası dövlət sərhədinin havadan mühafizəsinin təşkili, baş verən hadisələrə çevik reaksiya verilməsi və şəxsi heyətin təyinat yerinə vaxtında çatdırılması, dağlıq ərazilərdə və dənizdə xilasetmə əməliyyatlarının aparılmasında

geniş tətbiq olunur. Ötən dövrdə DSX aviasiyasının kadrlarla komplekt ləş dirilməsi, mövcud heyətin peşəkarlığının artırılması sahəsində də bir sıra nailiyyətlər əldə olunub. Quru ərazilər üzərində uçuşlardan əlavə olaraq, sərhəd helikopter pilotları hazırda dəniz üzərində uçuşlarına görə, bölgədə ən yüksək səviyyədə ixtisaslaşmış kadrlar hesab edilməkdədir.

DSX aviasiyasına Mi-8 və Mi-17V1 tipli helikopterlər daxildir.

Sərhəd Qoşunları ilə yanaşı, bir neçə il öncə Daxili Qoşunların aviasiya eskadrilyasının yaradılmasına başlanıb və bu qurum üçün Mi-17V1 tipli helikopterlər alınıb.

Helikopterlərin satın alınması ilə yanaşı, HHQ-nin müəssisələri tərəfindən onların ölkədə təmiri və modernizə edilməsi istiqamətində işlər aparılır.

Dövlətlərarası Aviasiya Komitəsinin (MAK) Aviasiya Registri tərəfindən sertifikatlaşdırılmış Gəncə Aviasiya Təmiri Zavodunda hazırda TV-3-117 mühərriklərinin bütün modifikasiyalarının əsaslı təmiri, VR24, VR26, VR14, R7 reduktorlarının və TV2117 mühərriklərinin əsaslı təmiri həyata keçirilir. Müəssisədə Azərbaycanla yanaşı, müxtəlif xarici ölkələrin sifarişləri üzrə aviasiya texnikalarının mühərrikləri təmir olunur. Gəncə Aviasiya Təmiri Zavodunun sifarişçiləri arasında Kuba, Peru, Kolumbiya, Əfqanıstan, Polşa, Rusiya, Baltik ölkələri və s. dövlətlər yer alır.

2016-ci ilin fevral ayın Ukraynanın “Aviakon” Dövlət müəssisəsi ilə “Gəncə Aviasiya Təmiri” zavodu arasında imzalanmış 4.3 milyon dollarlıq müqavilə çərçivəsində Ukrayna helikopterlərinə təmir xidmətləri göstərilib. Azərbaycan tərəfi müqavilə çərçivəsində uçuş aparatlarının təmiri üzrə 20 xidmət həyata keçirib. Xatırladaq ki, 2015-ci ildə Azərbaycanın aviasiya təmiri zavodlarında

“Aviakon”un sifarişi üzrə helikopterlərin reduktorlarının təmiri həyata keçirilib.

2016-cı ilin sentraybr ayında Bakıda keçirilmiş ADEX-2018 beynəlxalq müdafiə sərgisində Rusiyanın “Rusiya Vertolyotları” və Azərbaycanın “Silk Way Helicopter Services” müəssisəsi arasında Azərbaycanda Mi-8 və Mi-17 helikopterlərinə xidmət mərkəzinin yaradılması haqqında müqavilə imzalanıb. Bakıda qurulan mərkəzdə mülki helikopterlərlə yanaşı, Fövqəladə Hallar Nazirliyi, Müdafiə Nazirliyi, Dövlət Sərhəd Xidmətinin və Daxili İşlər Nazirliyinin Daxili Qoşunlarının balansında olan hərbi helikopterlərə texniki xidmət göstəriləcək.

Gürcüstan 1991-1993-cü illər ərzində Cənubi Osetiya və Abxaziya bölgələrində separatçılarla döyüşlərdə ağır hərbi itkilərə mərzu qalan Gürcüstan 1999-cu ildən hərbi aviasiyanın texnika parkının yenilənməsinə diqqət yetirməyə başlayıb.

Həmin il Gürcüstanın Müdafiə Nazirliyi 2 ədəd Mi-14, 3 ədəd Mi-24 və 2 ədəd Mi-2 helikopterini təmir üçün Ukraynaya göndərib. Aviasiya sahəsində peşəkar pilotların hazırlanması məqsədi ilə helikopter pilotları 1999-cu ildə ABŞ-a təlimlərə göndərilib və ilk ikisi 1999-cu ilin oktyabrında olmaqla, 1999-2003-cü illər ərzində ABŞ tərəfindən Gürücstana 9.5 milyon dollar dəyərində aviasiya texnikası və 10 ədəd UH-1H helikopterinin yardım formasında çatdırılması təmin olunub.

Gürcüstan Hərbi Hava Qüvvələrinin üçün ən ağır dönəm 2008-ci ilin avqust ayında Rusiya-Gürcüstan müharibəsi oldu.

Müharibədə Gürcüstan Hərbi Hava Qüvvələri bir neçə helikopter, PUA və digər hərbi texnikasını itirdi. Hərbi əməliyyatlar başa çatandan sonra, da davam edən ABŞ-ın dəstəyi ilə Gürcüstan HHQ-nin istifadəsində yer alan “Mi” seriyalı helikopterlərin modernizasiyasını davam etdirdi. 2010-cu ilin iyunun 9-da Gürcüstanın Müdafiə Nazirliyi ilə Fransanın “Eurocopter” (indiki “Airbus Helicopter”) şirkəti arasında bağlanmış müqavilə çərçivəsində 2 ədəd AS-332 "Super Puma” helikopteri alındı. Adıçəkilən helikopterlərin Gürcüstana çatdırılması 2012-ci ildə baş tutdu.

2011-ci ildə Gürcüstanın Hərbi Hava Qüvvələri təmənnasız hərbi yardım proqramı çərçivəsində Türkiyədən 2 ədəd ikinci əl UH-1H helikopteri əldə etmişdir.

Eyni zamanda 2011-ci ildə pilot və aviatexniki heyətin peşəkarlığının

artırılması məqsədilə elan edilən proqram çərçivəsində ABŞ-ın Alabama ştatındakı "Fort Rucker" aviabazasında UH-1H helikopterləri üçün 23 pilot və aviatexnik mühəndisi təlim keçdi.

Hazırda isə Gürcüstan Hərbi Hava Qüvvələrinin helikopter parkına 4 ədəd AS-332 “Super Puma”, 6 ədəd Mi-24B, 12 ədəd UH-1H, 17 ədəd Mi-8T hərbi nəqliyyat helikopteri, 18 ədəd Mi-14 axtarış-xilasetmə helikopteri, 20 ədəd Mi-2 helikopteri daxildir. Gürcüstan 2012ci ildə yaxın 10 il ərzində HHQ-nin helikopter texnikalarını tam olaraq qərb istehsalı ilə əvəzləyəcəyini açıqlayıb.

Ermənistan Sovet Ordusundan 13 ədəd helikopteri miras alan Ermənistan HHQ-nin döyüş helikopterləri qrupu 1991-ci ildə keçmiş 7 nömrəli qvardiya helikopter alayının 382 saylı əlahiddə helikopter eskadrilyasının əsasında formalaşdırıldı.

Bundan sonra isə Rusiya tərəfindən

Ermənistana Mi-8 və Mi-24 hərbi helikopterləri bağışlandı. 1994-cü ilə qədər Ermənistan Rusiyadan iki ədəd Mi-2, yeddi ədəd Mi-8/Mİ-17, on beş ədəd Mi-24 helikopteri əldə etmişdir.

Növbəti illərdə isə Rusiya və Ermənistan Gümrü və İrəvan şəhərlərində (Erebuni hərbi bazası - İrəvan yaxınlığında yerləşən 3624- №li Erebuni helikopter eskadrilyası – Mi-8 və Mi-24 helikopterləri daxildir) Rusiyaya məxsus hərbi bazaların yaradılması ilə bağlı razılıq əldə etdilər.

2005-2014-cü illərdə Ermənistan HHQ Qarabağ cəbhəsində iki ədəd Mi-8 və bir ədəd Mi-24 helikopterini itirib.

Helikopterlərdən biri – Mi-8 təlim zamanı erməni qüvvələri tərəfindən, digər Mi24 helikopteri isə 2014-cü ilin noyabr ayında Ağdam rayonu istiqamətində Yuxarıda – ABŞ-ın Gürcüstan HHQ-nə bağışladığı UH-1H helikopteri təlim zamanı, aşağıda – Ermənistan HHQ-nə aid Mi-24P helikopteri. Foto: Gürcüstan MN/ İnternet

71

Qazaxıstanın "Eurocopter Kazakhstan Engineering" şirkətinin istehsalı olan EC-145 helikopteri KADEX-2018 sərgisində uçuş edərkən.

Foto: Q. Bedenko

Azərbaycan hərbçiləri tərəfindən vurulub.

Bir ədəd Mi-8 helikopteri isə təlimdə qəzaya uğrayıb.

2015-ci ilin məlumatlarına əsasən, Ermənistanın aviasiya parkında 30-dan çox helikopterin olduğu bildirilir.

Bunlardan 10 ədədi çoxfunksiyalı Mi-2, Mi-8T/MT/17 helikopterləri, 2 ədədi Mi9 helikopteri, 17 ədədi Mi-24R/P/K (7 ədəd Mi-24P, 2 ədəd Mi-24K və 2 ədəd Mi-24R, üstəgəl Dağlıq Qarabağda 6 helikopter) helikopterləridir.

Rusiyanın Müdafiə Nazirliyin 2015ci ildə yaydığı məlumata görə, Ermənistandakı Erebuni bazasına 7 ədəd Mi-24P və Mi-8MT helikopteri, həmin ilin sonunada isə daha bir helikopter eskadrilyası göndərilib.

Qazaxıstan 2012-ci ildən etibarən Qazaxıstan HHQ-ni xarici satınalmalarla yanaşı yerli istehsal helikopterlərlə təchiz etməkdədir.

2012-ci ildə yaradılmış “Eurocopter Kazakhstan Engineering” (EKE) şirkəti Fransanın “Airbus Helicopters” şirkəti ilə birlikdə ortaq istehsal prosesini həyata keçirir. 2012-ci ilin iyun ayından - zavodun

72 www.azeridefence.com

açılışından bu günədək EKE tərəfindən 26 ədəd EC-145 helikopteri (cəmi 45 helikopter istehsal edilməlidir) istehsal edilib. Onlardan 18 helikopter “Kazaviaspase”nin, 8 helikopter isə Müdafiə Nazirliyinin istifadəsinə verilib.

2012-ci ildə həmçinin “Eurocopter” şirkəti ilə Qazaxıstan Müdafiə Nazirliyi arasında 20 ədəd EC-725 “Caracal” helikopterinin çatdırılmasına dair niyyət protokolu imzalanıb. Niyyət protokoluna əsasən, Qazaxıstan HHQ-nin sifariş verdiyi helikopterlər EKE zavodunda yığılmalıdır.

Ehtimallara görə, bu helikopterlərin istehsalına 2020-ci ildə başlanması nəzərdə tutulur. EKE şirkəti may ayında Astanada keçirilən KADEX-2018 sərgisində EC-145 bazasında hazırlanmış H-145M orta sinif çoxməqsədli hərbi helikopteri də ilk dəfə təqdim edib. Şirkət rəsmilərinin sözlərinə görə, Qazaxıstan HHQ bu helikopterə maraq ifadə etsə də, hazırda real danışıqlar region döv lətlərindən birinin HHQ ilə gedir.

Rəsmi məlumatlara görə, SSRİ dağılanda Qazaxıstana 42 ədəd Mi-24 helikopteri (Mi-24V/P/D/K/RXR modifikasiyaları) miras qalıb. 2000-2011-ci illərdə bu helikopterlərdən 11 ədədi təmir edildiyi, 3 ədədiin eksponat şəklində saxlanıldığı, 26 ədədinin utilizasiya edildiyi, 2 ədədinin isə 2011-ci ildə təmirə göndərildiyi bildirilir.

Hərbi helikopter bazasını güc ləndirməkdə davam edən Qazaxıstan ABŞ-dan 2006-2007-ci illərdə 4 ədəd Bell-205 UH-1 “Iroquois” helikopteri, 2013-2014-cü illərdə Rusiyadan 6 ədəd Mi-171Ş helikopteri (Sərhəd Qoşunları üçün) satın alıb. 2016-cı ildə daha 6 ədəd Mi-8AMT, Mi-171E və Mi-171Ş heli kopterlərinin çatdırılmasına dair razılıq əldə olunub. 2017-ci ildə isə Qazaxıstanın HHQ ilə “Rusiya Vertolyotları” şirkəti arasında 4 ədəd Mi-35M zərbə helikopterlərinin alınmasına dair müqavilə imzalanıb. Rəsmi açıqlamalardan bəlli olduğu qədər Qazaxıstan mərhələli şəkildə HHQ-nin istifadəsində yer alan Mi-24 helikopterlərini Mi-35M ilə əvəzləməyi planlaşdırır. Cari ilin may ayında Astanada keçirilən KADEX-2018 V Beynəlxalq müdafiə sərgisində müqavilənin davamı olaraq, Qazaxıstanla Rusiya arasında daha 4 ədəd Mi-35M döyüş helikopterlərinin alınmasına dair ikinci müqavilə imzalanıb.

Rusiya ilə helikopter tədarükündə əlaqələri sıxlaşdıran Qazaxıstanın cari ildə “Rusiya Vertolyotları”şirkəti ilə imzaladığı müqaviləyə əsasən istehsalçı Qazaxıstan Silahlı Qüvvələrinə test edilməsi üçün bir ədəd Mi-171A2 helikopteri göndərəcək. Qeyd edək ki, Mi-171A2 orta sinfin ən yeni çoxməqsədli helikopteridir. Mi-171A2-nin uçuş məsafəsi 850 km-dir. Yüklə birgə çəkisi

isə 5 tondur. Helikopterin müasir avionikası Mi-171A2-yə istənilən hava şəraitində uçmaq imkanı yaradır.

Helikopter 280 km/saat sürətlə uçur.

2017-ci ilin oktyabr ayında “Rusiya Vertolyotları” şirkəti ilə “Kazakhstan Engineering” Milli Şirkəti və “405 nömrəli aviatəmir zavodu” arasında Mi-8AMT helikopterlərinin Qazaxıstanda yığım vasitəsi ilə istehsalı və onlara texniki dəstəyin göstərilməsinə dair memorandum imzalanıb. Şirkətin məlumatında qeyd olunub ki, 2025-ci ilə qədər Qazaxıstanda 45 ədəd Mi8AMT/Mi-171 helikopterinin yığılması planlaşdırılır.

Hazırda açıq qaynaqların məlumatına görə, Qazaxıstan HHQ-nin inventarında 20 ədəd Mi-17V5 və Mi-171Ş, 11 ədəd Mi-24, 2 ədəd Mi-26, 6 ədəd Bell-205 UH-1 “Iroquois”, 8 ədəd EC-145 helikopteri mövcuddur.

Türkmənistan Mərkəzi Asiyada silahlanma tempinə görə ilk yerdə dayanan Türkmənistan son 10 ildə hərbi aviasiyanın modernizasiyası və yeni texnikaların alınması istiqamətində mühüm proq ram lar reallaşdırıb. 2017-ci ilin oktyabr ayının 27-də Aşqabad şəhərində təşkil olunmuş hərbi parad və sonrakı aylarda keçirilən hərbi təlimlərdə Türkmənistan Silahlı Qüvvələrinin getdikcə öz arsenalını Qərb və Çin texnologiyaları ilə əvəz etməyə çalışdığı açıq-aydın görünür.

Hərbi qaynaqlarda Türkmənistanın Hərbi Hava və Hava Hücumundan Müdafiə Qüvvələrində kadr potensialının o qədər də qənaətbəxş olmadığı bildirilsə də, son illərdə bu sahədə də silah və texnika parkının gücləndirilməsi müşahidə olunur.

Hazırda Türkmənistan HHQ-nin və Sərhəd Qoşunlarının inventarında əsas yeri Mi24 döyüş və Mi-8 hərbi-nəqliyyat helikopterləri tutur. 2006-cı ildə Rusiyadan 2 ədəd Mi-17-1B hərbi-nəqliyyat helikopterləri satın alan rəsmi Aşqabadın 2009-2015-ci illərdə istiqaməti dəyişərək qərbə üz tutması müşahidə olunmağa başlayıb. Bu dönəmdə İtaliyadan AW101, AW-109, AW-139, Fransadan EC145 və AS-365, ABŞ-dan S-76 (bunlar ordu və dövlət rəsmilərinin istifadəsi, axtarış xilasetmə əməliyyatları üçün istifadə olunur. HHQ və Sərhəd Qoşunlarının istifadəsindədir) satın alınıb. Hazırda Türkmənistan HHQ-nin istifadəsində Sovet/Rusiya istehsalı olan 10 ədəd Mi24, 8 ədəd Mi-8/17, Fransa istehsalı olan ən azı 4 ədəd EC-145, 3 ədəd AW109, 3 ədəd AW-139, helikopteri mövcuddur.

Qeyd olunan illərdən sonra Türkmənistan Çinə daha çox meyillənməyə başlayıb. 2017-ci ilin sonlarında Çin istehsalı olan CAİC Z-10 helikopterlərinin Türkmənistanda sınaqlardan keçdiriyi bildirilir. Özbəkistan Özbəkistanın Silahlı Qüvvələri Orta Asiya Respublikaları arasında, eləcə də regionda döyüş qabiliyyətinə görə ilk yerdə dayanır. Hazırda Özbəkistan helikopter parkında SSRİ və Rusiya istehsalı olan Mi-6, Mi-8, Mi-22, Mi-24, Mi-26 və Fransa istehsalı olan Aerospatiale AS-332 “Super Puma” və Aerospatiale AS-350 “Ecureui” helikopterləri yer almaqdadır. Özbəkistan media resurslarında yer alan məlumatlara görə, Özbəkistan 2010cu ildən etibarən hərbi aviaparkın gücləndirilməsi istiqamətində Avropa ölkələri ilə danışıqlar aparır. Məhz bu çərçivədə, 2013-cü ildə Özbəkistan Fransa ilə ümumi dəyəri 180 milyon avro olan 8 ədəd AS-332 “Super Puma” və 8 ədəd AS-350 “Ecureuil” helikopterlərinin alınmasına dair müqavilə imzalayıb.

Helikopterlərin çatdırılması 3 il sonra – 2016-cı ilin əvvəlində yekunlaşdırıldı.

2013-cü ildə Özbəkistan helikopter parkında modernizə işlərinə start verib.

Elan edilən layihə çərçivəsində Mi-24 və Mi-8 helikopterləri təkmilləşdirilib. 2018ci ildə Özbəkistan Silahlı Qüvvələri Rusiyanın “Rusiya Vertolyotları” şirkəti ilə 12 ədəd Mi-35M helikopteri alınmasına dair müqavilə imzalayıb.

Hazırda Özbəkistan HHQ-nin is tifadəsində 26 ədəd Mi-6, 2 ədəd Mi-6A, 52 ədəd Mi-8 (yarıdan çoxu təmirə

ehtiyacla əlaqədar uçmur), 2 ədəd Mi-22 (konservasiya edilib), 29 ədəd Mi-24, 1 ədəd Mi-26, 8 ədəd AS-332 “Super Puma” və 8 ədəd AS-350 “Ecureuil” helikopteri yer alır.

2002-ci ildə ABŞ hökuməti Avrasiyada İxracatın İdarə Edilməsi və Sərhəd Təhlükəsizliyi (EXBS) layihəsi çərçivəsində Özbəkistana Mi-8 və Mi-24 heli kop terlərinin sayının artırılmasına yadımını bəyan edib. Bundan başqa, helikopterlər üçün Özbəkistana müşahidə və kommunikasiya sistemləri, ehtiyat hissələr, pilot və texniki qruplar üçün treninqlər keçirilib. Lakin Rusiyanın istehsalçı şirkətinin helikopterlərin razılıq olmadan modernizə edilməsinə icazə verməməsi səbəbindən özbək tərəfi bu layihədən imtina edib və bundan sonra 2003-cü ilin noyabr ayında ABŞ-ın maliyyə yardımı ilə “Elbit Systems” şirkəti Özbəkistan HHQ üçün Mi-24 və Mi-8 helikopterləri üçün tam missiya və uçuş simulyatorları tədarük edib.

Digər respublikalar Mərkəzi Asiyanın digər dövlətləri – Tacikistan, Qırğızıstan və Monqolustanda maddi sıxıntılarla əlaqədar Silahlı Qüvvələrin digər strukturları kimi HHQnin də ləng inkişafı müşahidə olunur. Bu dövlətlər əsasın sovet/rus istehsalı olan zərbə və hərbi-nəqliyyat helikopterlərinin istifadəçiləridir. Hazırda Monqolustan HHQ-nin silahlanmasında 11 ədəd Mi-8, 2 ədəd Mi-171 və 11 ədəd Mi-24, Tacikistanın HHQ-nin silahlanmasında 6 ədəd Mi-24 və 11 ədəd Mi-8/Mi-17TM, Qazaxıstan HHQ-nə aid Mi-35M helikopteri təlim uçuşunda. Foto: Qazaxıstan MN

73

Hazırda Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin istifadəsində yer alan T-129 ATAK helikopterinə region ölkələrindən böyük maraq müşahidə olunur. May ayında Pakistanın 30 ədəd T-129 ATAK helikopteri sifariş verdiyi bildirilir.

Foto: İnternet

Qırğızıstanda isə 2 ədəd Mi-24 və 8 ədəd Mi-8 helikopteri yer alır. 2015-ci ildə Rusiya və Qırğızıstan arasında imzalanmış hərbi-texniki əməkdaşlıq sazişinə uyğun olaraq rəsmi Moskva 2017-ci ildə Bişkekə 4 ədəd Mi-24 helikopteri bağışlayıb.

Nəticə Region ölkələrinin 2030-cu ilə qədərki planlarına baxdıqda hərbi aviasiya parkında, xüsusilə də helikopterlərlə bağlı bir sıra yeniliklərin baş verəcəyini demək mümkündür. Lakin yeni aviasiya texnikalarının alınması və mövcud helikopter parkının modernizasiyası Rusiyanın ciddi basqıları altında baş verəcək və burada bəzi skandalların yaşanacağı da ehtimallar sırasındadır.

Regionda baş verən proseslərin gedişatını sistemləşdirdikdə aşağıdakı qənaətlərə gəlmək mümkündür. Yaxın 10 illik dövrdə aşağıdakı tendensiyalar baş verəcəkdir: 1) Rusiyanın hər bir vəchlə region bazarını əlində saxlamaq istəyi. Hansı ki, Rusiya hərbi sənayesi cidd-cəhdlə bazarda öz mövqeyini qorumağa və heç bir qərb şirkətinə güzəşt etməməyə çalışır.

Hazırda zərbə helikopterləri ilə bağlı əhəmiyyətli uğur əldə edə bilməsə də, regionda geniş istifadə olunan Mi-8/17 hərbi nəqliyyat helikopterlərinin yeni modifikasiyalarını çıxarmaqla, ənənəvi müştərilərini hələ bir müddət əldə saxlamaq istəyir. Yeni döyüş helikop terlərindən Mi-35M region bazarında yer tutsa da, Ka-52 “Alliqator” ilə bağlı cəhdlər demək olar ki, səmərə verməyib.

Rusiyanın özünün istifadəsində olan bu helikopterlərdə yaşanan qəzalar onun bazarda yer tutmasına əsas maneələrdən sayılır. Qeyd edək ki, 2010-2014-cü illərdə Azərbaycana 24 ədəd Mi-35M satışı həyata keçirən “Rusiya Vertolyotları” şirkəti 2015-2018-ci illərdə Qazaxıstana 4 ədəd satış reallaşdırmış və cari ilin may ayında bu helikopterdən daha 4 ədəd sifariş

74 www.azeridefence.com

almışdır. Ümumilikdə Qazaxıstan tərəfinin mərhələli şəkildə 16 ədəd Mi-35M alacağı ehtimal edilir. Bundan başqa, cari ilin əvvəlində Özbəkistandan 12 ədəd Mi35M sifarişi alınmış və bununla da region bazarındakı Mi-35M helikopterlərinin ümumi sayının 2020-ci ildək 44-ə çatacağı gözlənilir. Qazaxıstanın Rusiya ilə Mi-171 he likopterlərinin birgə istehsalı proqramının da 2019-cu ildə reallaşması gözlənilir.

2) Modernizə proseslərinə Rusiyanın maneəsi. Rusiya eyni zamanda istifadədə olan “Mi” seriyal döyüş, hərbi nəqliyyat və mülki helikopterlərin modernizasiyası mövzusunda xarici şirkətlərin fəaliyyətlərinə birmənalı şəkildə maneə yaratmağa çalışır. Bu çərçivədə hələ 2002-ci ildə Özbəkistanda ABŞ və İsrailin, 2016-2017-ci ildə Qazaxıstanda Türkiyənin iştirakı ilə planlanan modernizasiya layihələri “Rusiyanın razılığı olmadığı üçün” reallaşdırıla bilməyib. Hazırda regionda “Mi” seriyalı helikopterlərin modernizə layihələrində Rusiyanın əsas rəqibi qismində Ukrayna çıxış edir və bu işləri Rusiyanın razılığı olmadan sovet modelləri üzərində həyata keçirir. “Motor Siç” şirkətinin Mi-8 və Mi-24 helikopterlərinin modernizasiyası ilə bağlı layihəsi özünün modernliyi və genişliyinə görə daha çox diqqət kəsb etsə də, məlum siyasi yanaşmalardan dolayı onun reallaşdırılması imkansız görünür. Belə olan halda CAR-ın “Paramount Group” şirkəti “Night Hawk”, “Super 17”, Türkiyənin ASELSAN şirkətinin Mi-17 modernizə layihələri ilə önə çıxır. Hazırda hər iki şirkət Qafqaz və Mərkəzi Asiya regionunda bu istiqamətdə imkanları araşdırır. Bənzər layihələrlə İsrailin “Elbit Systems” və İAİ şirkətlərinin də çıxış etdiklərinə dair məlumatlar mövcuddur. Qeyd edək ki, 2016-2017-ci illərdə ASELSAN şirkəti tərəfindən Azərbaycan HHQ-nin iki ədəd Mi-17 helikopteri modernləşdirilib.

ASELSAN bu model helikopterlər üçün natamam və tam modernizə həlli paketini təklif edir. Bənzər layihəni eynilə Qazaxıstana da təklif edən şirkət hazırda Rusiya tərəfi ilə razılıq əldə edilməsi istiqamətində müzakirələr aparır. Bənzər təkliflə Türkiyənin Özbəkistanda da çıxış etdiyi söylənilir.

3) Qərb şirkətləri ilə əməkdaşlıq və yerli istehsal. Bu istiqamətdə hazırda Gürcüstan, Türkmənistan və Qazaxıstan özünün fəallığı ilə seçilir. Türkmənistanın yaxın perspektivdə əvvəlki illərdə imzalanan sazişlər üzrə İtaliyadan hərbi nəqliyyat helikopterlərinin alınacağı gözləntilər sırasındadır. Qazaxıstan isə öz yerli şirkətlərində müştərək helikopter istehsalı proqramlarını başlamaqla Rusiyanın təsirindən çıxmağı hədəfləyir.

2016-cı ildə EC-145 helikopterinin bazasında Qazaxıstan Ordusu üçün yüngül hücum helikopterinin hazırlanması proqramının nəzərdən keçirildiyini açıqlayan EKE şirkəti KADEX-2018 sərgisində yeni modellərin istehsalına başlayacağı ilə bağlı məlumatlar yayıb.

Sözügedən sərgi çərçivəsində EKE şirkəti Şərqi Qazaxıstan akimatlığı ilə 2 ədəd H-125 və “Kazaviaspas” arasında 20 ədəd H-125 və H-130 markalı helikopterlərin çatdırılmasına dair müqavilələr imzalanıb.

4) Çin və Türkiyənin rolu artacaq.

Regionda marketinq işlərini aktivləşdirən Çin və Türkiyənin yaxın perspektivdə helikopter bazarında əsas oyunçulardan olacaqları qaçılmaz görünür. Müxtəlif mənbələrdə yer alan informasiyalara görə, Özbəkistan və Azərbaycan Türkiyə istehsalı olan T-129 ATAK helikopterlərinə öz marağını ifadə edib. Azərbaycan HHQ komandanı general-leytenant Ramiz Tahirov 2016-cı ildə AZERİ DEFENCE jurnalına müsahibəsində bu helikopterlə yaxından maraqlanıldığını və perspektivdə silahlanmaya qəbulunun mümkünlüyünü vurğulamışdır. Özbəkistanın adı Türkmənistanla yanaşı Çinin Z-10 zərbə helikopterləri ilə yaxından maraqlanan və danışıqlar aparan ölkələr arasında hallanır. Ümumulikdə proqnozlar onu deməyə əsas verir ki, alternativlərin çoxalması və daha münasib şərtlərlə regiona satış təklifləri, habelə digər təsiredici faktorlar yaxın perspektivdə Rusiya istehsalı olan döyüş və hərbi nəqliyyat helikopterlərinin bazar payının əhəmiyyətli azalmasına gətirib çıxaracaq. Bunun müqabilində bazarda Avropadan “Leonardo”, Asiyadan isə Çinin şirkətlərinin aktivliyinin artması baş verəcək. 2025-ci ildən sonrakı dövr üçün Türkiyənin də bazarın əsas oyunçularından birinə çevriləcəyini gözləmək olar.

ASELSAN lazer silahının sınaqlarını tamamladı Türkiyənin ASELSAN şirkəti tərə indən hazırlanmış lazer silahın sahə testləri keçirilib. ASELSAN şirkətinin mətbuat xidmətinin yaydığı məlumata görə, Lazer Müda iə Sistemi (Lazer Savunma Sistemi – LSS) adlanan silah ərazidə və yaşayış məntəqələrində istifadə məqsədi ilə zirehli maşına inteqrasiya olunub.

LSS şübhəli əşyaların və əldəqayırma partlayıcıların, yaşayış məntəqələrində istifadə edilən örtülərin və digər maneələrin, habelə mini pilotsuz uçuş aparatlarının aşkarlanması və məhv edilməsi məqsədi ilə yaradılıb.

ASELSAN İdarə Heyətinin sədri və baş direktoru Haluk Görgünün ev sahibliyində keçirilən testlərə müda iə sənayesi katibi İsmail Dəmir də qatılıb.

Sınaqlarda LSS-in bir maşın üzərindən istənilən bölgəyə sürətli dislokasiyası, bundan sonra əldəqayırma partlayıcılara, yolda qurulan maneələrə, hücum və kəş iyyat məqsədi ilə uçan mülki dronlara qarşı effektivliyi nümayiş etdirilib. LSS

altına partlayıcı maddə bağlanmış PUAnı təhlükəsiz bir məsafədə partlatmağı bacarıb. Bundan başqa, LSS mini PUA-nın kamerasını da yandıraraq zərərsizləşdirib.

Sistemin yüksək güclü lazeri, həssas izləmə və stabilləşdirmə qabiliyyətli qüllə, hədəfləməni təmin edən termal

kamera, gündüz kamerası və lazer şüasını hədəfə tuşlayan optik cihaz ASELSAN tərə indən milli və yerli imkanlar hesabına hazırlanıb. LSS hər hansı bir lisenziya və ixrac icazəsinə bağlı olmadan milli olaraq istehsal edilib.

75

Minaya qarşı qorumalı

SandCat M-LPV

“SandCat”

İsrailin “Plasan” şirkəti “SandCat” zirehli maşının minaya qarşı qorumalı “SandCat M-LPV” kon iqurasiyasını “Eurosatory-2018” beynəlxalq müda iə sərgisində təqdim edib.

“Plasan” mütəxəssislərinin sözlərinə görə, “SandCat M-LPV” “SandCat” maşınlarının dördüncü nəsli hesab olunur.

Maşın sələ lərindən fərqli olaraq xüsusi şassiyə əsaslanır və daha dayanıqlı “Ford” komponentləri istifadə edilib. Monokok gövdəyə sahib M-LPV digər “SandCat”larla eyni ölçülərə sahibdir. Maşında heyətin və desantın çıxışı üçün 5 qapı mövcuddur.

Səkkiz desant daşıyan maşının minaya qarşı qoruması STANAG 2a/2b səviyyəsinə uyğundur. Maşında yan hissədə atəş açmaq üçün 6 (3×3) mazğal var.

Zirehli maşın NBC iltrləmə, kondisioner, avtomatik yanğınsöndürmə sistemləri ilə təchiz edilir. İstehsalçı şirkətin nümayəndələrinin sözlərinə görə, yeni maşının yaxın vaxtlarda Azərbaycana sınaqlara göndərilməsi nəzərdə tutulur. Maşının hazırlanmasında bir neçə ölkənin, o cümlədən Azərbaycan hərbçilərinin ikirləri nəzərə alınıb.

“Azərbaycanda və digər tərəfdaş ölkələrdə bu tip yüngül, lakin minaya qarşı qoruması yüksək olan maşınlara ehtiyacın olduğunu düşünürük. Sentyabr ayında Bakıda keçirilən sərgidə bu maşını nümayiş etdirmək niyyətindəyik”.

Sərgidə nümayiş etdirilən “Yagu” adlı ultrayüngül taktik zirehli maşın (baqqi) barədə məlumat verən şirkət mütəxəssislərinin sözlərinə görə, asimmetrik müharibə təhdidləri ilə mübarizə məqsədi ilə hazırlanan maşın müxtəlif

76 www.azeridefence.com

əməliyyatlara kon iqurasiya edilə biləcək dizayna sahibdir. Maşının ilk nümunəsi daxildən idarə edilən döyüş modulu və geniş spektrdə müaşahidə aparmaq üçün maşının üzərində yerləşdirilmiş və naqillə idarə edilən multikopterlə silahlandırılıb.

Bu da maşına sərhəd patrul, şəhər əməliyyatları və cinayətkarlıqla mübarizə kimi əməliyyatlarda çeviklik qazandırır. Üç nəfər daşıyan bu maşın yüksək manevr qabiliyyətinə və offroad xüsusiyyətlərinə malikdir.

1350 kiloqram ağırlığa malik “Yagu”nun balistik müha izəsi B6+ səviyyəsinə (STANAG 4569 II səviyyəsinə oxşar) uyğun gəlir və 5.56x45, 7.62x39 və 7.62x51 çaplı silahların atəşindən qorumanı təmin edir. Maşın “Arctic Cat Wildcat 4 1000” platformasına əsaslanır.

Maşın daxilində havalandırma sistemi qurulub. Maşının kiçildilmiş ölçüləri və of4x4 Yagu

froad performansarı həm kənd, həm də şəhər mühitlərində manevr etməyi asanlaşdırır. Eyni zamanda, helikopter yedəyində daşınmasına imkan verir.

Maşının zirehləndirilməsində kompozit zirehdən istifadə edilir. “Yagu” 95 at gücündə, 1 litrlik mühərrik və avtomat ötürmələr qutusu ilə təchiz edilib. Maşının eninin 162 sm olması şəhər və məskunlaşmış məhəllələrdə, səki və pilləkənlərlə hərəkət etməsinə imkan yaradır.

Maşın 350 kiloqram yük daşıma qabiliyyətinə sahibdir.

Təqdimatdan göründüyü qədər maşın müştərilərə “General Robotics” şirkətinin “Pitbull” döyüş modulu ilə komplektləşdirilmiş şəkildə təklif olunur.

“Pitbul” modulu atəş nöqtələrini və dronları avtomatik qeydə alaraq ona yönəlmə xüsusiyyətinə malikdir.

SOM – QANADLI RAKETLƏRİN YENİ NƏSLİ

Orxan Aslanlı 26 iyun 2018-ci il tarixində Bakı şəhərində keçirilmiş hərbi paradda Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələrinin silahlanmasına yeni daxil olan SOMB1 qanadlı raketin nümunələri ilk dəfə ictimaiyyətə təqdim edildi. Bununla da Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri SOM raketinin Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələrindən (HHQ) sonra ikinci istifadəçisi və ilk xarici alıcısı kimi tarixə düşmüş oldu.

SOM raketinin Azərbaycan HHQ-nin Su-25 döyüş təyyarələri üzərində atış testlərinə hələ bir neçə il əvvəl, Türkiyədə keçirilən "TurAz Şahini" təlimlərində başlanılıb və bu raketin atışı üçün xarici asmaya xüsusi avadanlıq yaradılıb.

Bakı hərbi paradına qədər SOM raketlərinin əsasən NATO ordularında istifadə edilən F-4 və F-16, həmçinin F-35 təyyarələrindən atışının müm künlüyündən bəhs edilirdi. Azərbaycanda nümayiş bu raketin artıq keçmiş sovet və Rusiya istehsalı olan döyüş təyyarələrinə də inteqrasiyasının uğurla tamamlandığını deməyə əsas verir.

Yaradılışı Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələri Komandanlığınının idarəolunan dəqiq raketlərə olan ehtiyaclarını qarşılamaq

məqsədilə 2006-cı ilin aprel ayında Türkiyə Elmi və Texnoloji Araşdırmalar Şurasının (Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu – TÜBİTAK) Müdafiə Sənayesi Araşdırma İnstitutunun rəhbərliyi altında SOM raketinin yaradılmasına başlanılıb. Konseptual dizayn, ön plan, yer testləri və 1-ci Hava Təchizat Xidməti Mərkəzi Komandanlığı ilə birlikdə həyata keçirilən test uçuşlarından sonra məhsulun kalifikasiya işləri 2012-ci ildə yekunlaşdırılıb. Bundan sonra, Milli Müdafiə Nazirliyi tərəfindən SOM-un kütləvi istehsalına dair istehsal ROKETSAN şirkətinə həvalə olunub.

2018-ci ilin yanvar ayında SSM SOMB1 raketinin 7 ədədlik ilk partiyasının sifarişçiyə təhvil verildiyini açıqlayıb.

Sifarişin digər hissəsinin də 2018-ci ilin növbəti aylarında davam etdiriləcəyi bildirilib.

Texniki-taktiki xarakteristikaları SOM – ən çətin iqlim şəraitində işləyə, quru və dəniz hədəflərini son dərəcə dəqiqliklə vura bilən, uzun mənzilli, yüksək davamlılığa və həssaslığa, həmçinin yüksək partlayıcı təsirə malik, qarşı tədbirlərə dayanıqlılıq xüsusiyyətlərinə sahib həssas idarə olunan raketdir. SOM sisteminin yığcam quruluşunun olması, ona daha operativ hərəkət etməyə imkan verir. 230 kq döyüş başlığına malik olan raketin ümumi çəkisi təxminən 600 kq, ümumi uzunluğu isə təxminən 4 metrdir.

SOM raket ailəsinin SOM-A, SOMB1, SOM-B2, SOM-J kimi konfiqurasiyaları mövcuddur. F-35 JSF təyyarələrinin daxili silah stansiyalarında daşınacaq SOM-J raketlərinin təyyarəyə inteqrasiyası ilə bağlı 2012-ci ilin may ayından “Lockheed Martin” şirkəti tərəfindən işlər aparılır.

SOM layihəsi çərçivəsində təhvil verilməsi planlaşdırılan taktik raketlərin bütün versiyalarında inersial naviqasiya, qlobal peyk naviqasiya sistemləri və yerüstü görüntüləyici yönləndirmə başlığı, SOMB1 və SOM-B2 variantlarında isə bütün bunlarla yanaşı avtomatik hədəf aşkarlama sistemi və infraqırmızı

77

görüntüləmə mövcuddur. SOM-A və SOM-B1 variantları yüksək partlayıcı təsirə, SOM-B2 variantı isə dəlici döyüş başlığına sahibdir. SOM ailəsinə aid SOM-B1 raketinin atış mənzili 250 kilometrdən çoxdur. Bütün variantlar JP-10 yanacağı ilə qidalanan turboreaktiv mühərriklə təchiz edilib.

SOM raketi müxtəlif hədəflər üçün xüsusi olaraq hazırlanmış döyüş başlıqları ilə məhvetmə tapşırığını yüksək dəqiqliklə həyata keçirir. SOM üçün müəyyən edilən hədəflər arasında sabit radiolokasiya mərkəzləri, strateji məntəqələr, komanda nəzarət mərkəzləri, sığınacaqlar, hava hücumundan müdafiə sistemləri, təyyarələr və gəmilər yer alır. İstifadə edilən naviqasiya texnologiyaları və infraqırmızı görüntüləyici arayıcı başlığın köməkliyi ilə hədəfi yüksək dəqiqliklə vurma qabiliyyətini sübuta yetirmişdir.

Xüsusi olaraq, SOM verilənlərin qəbulu və müasir hədəf alqoritmləri ilə maneələrə qarşı davamlı bir sistem olaraq özünü sübuta yetirib. Təkmilləşdirmə fəaliyyətləri çərçivəsində məlumat ötürmə xəttinin tətbiqi ilə SOM hədəflərin dəyişdirilməsi, vurma anının göstərilməsi, qəfil çıxan hədəflərə anqajman qabiliyyəti, uçuş zamanı hədəfi öyrənmə, zərərin qiymətləndirilməsi, tapşırığın ləğvi kimi əlavə qabiliyyətlərə sahib olacaqdır. Məhz sadalanan bu xüsusiyyətlər SOM raketini STORM SHADOW/SCALP EG, TAURUS KEPD350, SLAM-ER, JASSM və JSM kimi xarici analoqlarından fərqləndirir. Istifadə edilən texnologiya, qabiliyyətlər və platforma inteqrasiyası baxımından daha uğurlu bir sistem olaraq önə çıxır.

F-35 təyyarələrinin silahlanmasına daxil ediləcək SOM-J raketləri SOM ailəsinin digər raketlərindən fərqli olaraq, yüksək keyfiyyətli görüntüləyici infraqırmızı başlığa sahib olacaqdır.

Yüksək dəqiqliklə hədəfləri vurma imkanı verən bu sistemdən əlavə, atışdan sonra raketin AWACS təyyarələrindən verilən kooridinatlar əsasında hədəflərin

Parametrlər

SOM-A

SOM-B1

SOM-B2

SOM-J

Uzunluq /m

~4

~4

~4

~4

Ağırlıq /kq

~600

~600

~600

~500

Mənzili /km

250+

250+

250+

230

Döyüş başlığı/kq

230/ təzyiqli 230/ təzyiqli 230/ təzyiqli 140/ qəlpəli, partlayış/qəlp partlayış/qəlpəli partlayış/qəlpəli zirehdələn əli

İnfraqırmızı görüntüləyici

Araycı

Yönləndirmə

INS/GPS/TRN

Platforma

F-4, F-16

İnfraqırmızı görüntüləyici

INS/GPS INS/GPS INS/GPS/TR /TRN/IBN/ATA /TRN/IBN/ATA N/ IBN/ATA F-4, F-16

dəyişdirilməsi kimi unikal imkanlara sahib olacağı gözlənilir. Eyni zamanda, uçuş zamanı hədəfi vurma bucağı və yaxınlaşma yüksəkliyi kimi dəyişikliklər də edilə biləcəkdir. İstehsalçı şirkətin mütəxəssislərinin sözlərinə görə, raketin aşağı hün dürlükdən uçuşu, eləcə də tətbiq edilən texnologiyalar onun düşmənin radiolokasiya sistemləri tərəfindən aşkarlanmasını çətinləşdirir. İstehsal prosesi Layihənin ilk mərhələsi olan istehsal xəttinin qurulması tədarük fəaliyyətləri ilə başlamışdır. İstehsal xəttinin qurulması və qəbulunun tamamlanmasından sonra seriyalı istehsala başlanılıb. ROKETSAN daxilində alt sistem və sistem inteqrasiya çalışmaları diqqətlə həyata keçirilmiş və ilk partiyada SOM-B1, SOM-A, həmçinin təlim raketləri, TvPC sistemləri istehsal olunaraq Hava Qüvvələri Komandanlığına verilib. Keçdiyimiz 2017-ci il ərzində sifarişlərin çatdırılması istiqamətində işlər davam etmişdir. SOM layihəsi üzrə təhvil verilən SOM raketlərinə aid bütün məmulatlara hər cür dizayn, istehsal, montaj, proqram təminatı, inteqrasiya

78 www.azeridefence.com

İnfraqırmızı görüntüləyici

F-4, F-16

F-16, F-35

və material baxımından zəmanət verilib.

Zəmanət müddəti başa çatdıqdan sonra isə hər cür şərt və sahələrdə texniki xidmət, məsləhət, servis və ehtiyat hissə, təmir-baxım xidmətlərinin verilməsinə öhdəlik götürülüb. SOM sistemi üçün birlik və depo səviyyəsi olmaqla iki səviyyəli texniki qulluq müəyyən olunub.

Hazırda SOM layihəsi çərçivəsində seriyalı istehsalla yanaşı, təkmilləşdirmə işləri də davam edir. Bu fəaliyyətlər SOM raketinə məlumat ötürmə xətti qabiliyyətinin və suüstü hərb qabiliyyətinin qazandırılmasından ibarətdir. Sözügedən fəaliyyətlər layihədə subpodratçı olan TÜBİTAK SAGE tərəfindən həyata keçirilir. Döyüş sursatında istifadə olunan, xaricdən tədarük edilən kritik hissələrin yerli alternativlərinin yaradılması isti qa mətində də çalışmalara başlanılıb. Eləcə də "Kale Havacılık" şirkəti tərəfindən SOM raketində istifadə üçün yerli mühərrikin yaradılması prosesi davam etdirilir. Bununla SOM raketində xaricdən asılılıq səviyyəsinin minimallaşdırılması hədəflənir. Milli məhsulların istifadəsi ilə potensial xarici ixracat layihələrində də raketə geniş imkanlar açılmış olacaq. AD

Mühəndi̇s İ̇stehkam Qoşunları təli̇mdə O. Aslanlı İyun ayının 19-dan 22-dək müdafiə naziri general-polkovnik Zakir Həsənovun təsdiq etdiyi plana uyğun olaraq Mühəndis İstehkam Qoşunlarının hissə və bölmələrinin xüsusi taktiki təlimi keçirilib. Təlimin keçirilməsində əsas məqsəd hərbi əməliyyatların mühəndis təminatının yerinə yetirilməsi üzrə komandirlərin bölmələri idarəetmə bacarığını praktiki fəaliyyətdə yoxlamaq, qərargahların döyüşə hazırolma dərəcələrinə gətirilmə vərdişlərini təkmilləşdirmək, yaranmış şəraitə uyğun qərar qəbul etmək və vəziyyəti qiymətləndirməkdən ibarət olub.

Plana əsasən, əvvəlcə hərbi hissə döyüşə hazır vəziyyətə gətirilib və əməliyyatın mühəndis təminatının yerinə yetirilməsi üzrə tapşırıqlar məşq edilib. Təlim zamanı əsas diqqət şəxsi heyətin bölmələr tərkibində mühəndis təminatı tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi zamanı onların mənəvi-psixoloji dözümlülüyünün artırılmasına yönəldilib. Bölmələr birbaşa təyinatları üzrə praktik məşğələdə bölmələrin cəmləşmə rayonunun elementlərinin mühəndis cəhətdən hazırlanması, ponton-körpü salmaqla su maneələrinin keçilməsi, maneələğvetmə və mühəndis yol bölmələri tərəfindən mina sahələrində əl və partlayış üsulu ilə keçidlərin açılması, məftil maneələrin dəf edilməsi, maneələğvetmə qruplarının hərəkəti və tank əleyhinə xəndəklərdən keçilməsi və s. tapşırıqları praktiki olaraq yerinə yetiriblər.

Təlimə media tur Təlimin sonuncu günü Müdafiə Nazirliyinin təşkilatçılığı ilə bir qrup media nümayəndəsi Mühəndis İstehkam Qoşunlarının hərbi hissəsinin poliqonunda təlimi izləyiblər. Poliqona gələn jurnalistlərə əvvəlcə, PP-91 ponton körpü keçidinin praktiki olaraq

su hövzəsində qurulması nümayiş etdirilib. Əvvəlcə su hövzəsini kəşfiyyat edən əsgərlər daha sonra əraziyə gətirilən ponton körpüləri maşından endirərək su hövzəsi üzərində körpü keçidi qurublar. Məlumat verilib ki, qoşunların şəxsi heyəti mütəmadi olaraq çaylar və digər su hövzələri üzərindən ponton körpülər vasitəsi ilə körpü keçidlərinin salınmasını məşq edirlər. Artıq bu mövzuda peşəkarlaşan şəxsi heyət tapşırıqları qısa zamanda, təhlükəsiz və ustalıqla yerinə yetirir.

Bildirilib ki, bir ədəd PP-91 körpüsünün uzunluğu 13.8 metr, yükgötürmə qabiliyyəti 22,5 tondur. Böyük su hövzələrində körpülərin qurulması zamanı yedək katerlərdən istifadə olunur.

Körpüsalma prosesinin ardınca media nümayəndələri Mühəndis İstehkam Qoşunlarının istifadəsində yer alan texnikalar və xüsusi vasitələrlə tanış olub, minaaxtaran qrupun iş prosesini izləyiblər.

Burada jurnalistlərə qoşunların silahlanmasıda yer alan yerli Müdafiə Sənayesi Nazirliyinin istehsalı olan İMA-07 mina detektoru və Almaniyanın “Vallon” şirkətinin istehsalı olan VMR-3 mina detektorları nümayiş etdirilib. Məlumat verilib ki, artıq

10 ilə yaxındır orduda istifadə edilən İMA-07 mina detektoru mühəndis-istehkamçıların tövsiyələri əsasında təkmilləşdirilib. Minaaxtaranlar İMA-07 detektoru ilə yanaşı, yerli istehsal olan ərazi işarələmə nişanları, habelə xüsusi vasitələrdən də geniş istifadə edirlər. Bu yaxınlarda alınmış VMR-3 detektoru da qoşunların şəxsi heyəti tərəfindən mənimsənilib və istifadəyə qəbul olunub. VMR-3 hazırda dünyada geniş istifadə edilən mina detektorlarındandır.

Azərbaycanda bu cihaz uzun illərdir ANAMA agentliyi tərəfindən minatəmizləmə əməliyyatlarında istifadə olunur.

Qoşunların uzun müddətdir və uğurla istifadə etdiyi “Pomins 2” keçidaçma qurğusu bir dəqiqədən az zaman ərzində 50 sm genişlikdə və 50 metr uzunluğunda yolu minalardan və digər maneələrdən təmizləyə bilir. İki əsgər tərəfindən daşınan və işə salınan “Pomins-2” təhlükəsizlik tələblərinə cavab verir və hazırda dünyanın müxtəlif ölkələrində istifadə olunur. Daha böyük uzaqlıq və enə malik keçidlərin açılmasında isə UR-83P qurğusundan istifadə olunur.

Mühəndis-İstehkam Qoşunları cəbhəyanı zonadakı hərbi hissələrdə qurulmaq üçün xüsusi olaraq hazırlanmış bomba sı-

79

ğınacağının və mühəndis vasitələrinin nümunələrini də jurnalistlərə nümayiş etdirib. Yerli müəssisələrin birində hazırlanan bomba sığınacağı yer altına basdırılaraq üzəri torpaqla örtülür. Qoruma səviyyəsi yüksək olan sığınacaq havalandırma sisteminə və kimyəvi hücumlardan qorumaya malikdir.

Jurnalistlərə daha sonra qoşunların silahlanmasına bir neçə il əvvəl daxil olan MTU-90 tank körpüsalanı və İMR-3M mühəndis-istehkam maşınları nümayiş etdirilərək onların texniki imkanları anladılıb. Bundan sonra manqalar səviyyəsində minaların basdırılması və sahədən keçidin açılması nümayiş etdirilib.

Təlimin praktiki hissəsi Hərbi texnika və mühəndis vasitələri ilə tanışlıqdan sonra poliqonun komanda məntəqəsinə gələn media nümayəndələri burdan praktiki təlimləri izləyiblər. Qeyd edək ki, poliqondakı maneə zolaqları Ermənistan Ordusunun cəbhədəki mövqelərinin qarşısında yaratdığı mühəndis maneələrinin eyniylə oxşarı olaraq qurulub. Qoşunların şəxsi heyəti də təlimlərdə məhz bu maneələrin aradan qaldırılması və həmlə edən bölmələrin mühəndis təminatının təşkilini imitasiya edirlər.

Təlimin ssenarisinə əsasən öncə mühəndis-istehkam bölmələri düşmənin atəşi altında əllə və “Pomins 2” qurğusundan istifadə etməklə partlayış yolu ilə piyadalara

80 www.azeridefence.com

keçid açır. Bu zaman mühəndis-istehkamçılar keçid açan qrupları həm də düşmənin atəşindən qoruyaraq döyüş aparır, ön bölmələr açılan keçiddən istifadə etməklə düşmənin ön mövqelərinə daxil olurlar.

Daha sonra əraziyə Mühəndis İstehkam Qoşunlarının İMR-3M zirehli mühəndis maşını və MTU-90 tank körpüsalanları yeridildi. Sürətlə hərəkət edən İMR-3M maşınları düşmənin mövqelərinin qarşısındakı dolaşıq məftillərdən, dəmir və şalban dirəklərdən ibarət maneələri, torpaq bəndləri dağıdaraq maneə zolağını təmizlədikdən sonra MTU-90 körpüsalanı düşmənin qazdığı xəndək üzərindən hərbi texnikanın və piyadaların keçidi üçün körpü hazırladı. Bununla da qoşunların sürətli şəkildə irəliləməsini təmin etmiş oldu.

Təlim yüksək qiymətləndirildi Mühəndis İstehkam Qoşunlarının qarşıya qoyulan tapşırıqları peşəkarlıqla həll etmək imkanına sahib olduğunu deyən Müdafiə Nazirliyinin Mühəndis İstehkam Xidmətinin rəisi, polkovnik Anar Kərimov bildirib ki, bu məqsədlə təlim nöqtələrindən mühəndis təminatı tapşırıqlarını yerinə yetirməsinə qədər, istər maneəqurma, istər ma-

neə ləğvetmə, mina sahələrindən keçidlərin açılması, mühəndis texnikalarının təqbiqi ilə tank körpü quranları, mühəndis ləğvetmə maşınları və bölmələrin cəlb edilməsi ilə şərti olaraq yaradılan düşmənin mühəndis sisteminin bənzərinin dəf edilməsi icra olunur: “Ön xəttdə aparılmış mühəndis kəşfiyyat nümunələrinə əsasən burada düşmənin mühəndis maneələr sistemi – tank əleyhinə xəndəklər, partlayan, partlayaman manelər burada qurulub. Onların praktiki olaraq, istər əl üsulu ilə bölmələr tərəfindən, istərsə də mühəndis texnikalarının tətbiqi ilə birlikdə keçirilməsi icra olunub. Əlavə olaraq təlimlərə, hərbi təhsil müəssisələrinin mühəndis istehkam kafedralarının professor və müəllim heyətini də cəlb olunub. Bu keçirilən taktiki-xüsusi təlim eyni zamanda gələcəkdə bizim gənc zabitlərimiz, kursantlarımız üçün tədris metodiki vəsait olaraq istifadə ediləcəkdir”.

Son illərdə qoşunların texniki bazasının müasirləşdirildiyini deyən polkovnik Anar Kərimov yeni texnikaların və avadanlıqların alınıb istifadəyə qəbul edildiyini bildirib. Şəxsi heyətin peşəkarlığının artırılması istiqamətində davamlı tədbirlər görüldüyünü qeyd edib: “Mühəndis İstehkam Qoşunlarımız qarşıya qoyulan bütün tapşırıqları qısa zaman kəsiyində və peşəkarlıqla yerinə yetirmək imkanına malikdir.

Mühəndis Qoşunları son 4 il ərzində baza olaraq istər döyüş texnikası olsun, istər ləvazimat olsun tamamilə yenilənib. Mühəndis Qoşunların bölmələri bu gün ən müasir mühəndis texnikaları ilə bir çox ordularda olmayan texnikalarla ehtiyac olan bütün mühəndis silahlandırma vasitələri ilə döyüş sursatları ilə tam şəkildə təmin olunubdur.

Buna görə də döyüş hazırlığı ilə bağlı təlimlər icra olunur. Mühəndis Qoşunlarının silah bölmələri döyüş tapşırığını tam şəkildə yerinə yetirir”.