Ad senn okt2013 by Poligon (AzeriDefence) Military Magazine

SENTYABR-OKTYABR 2013

Hərbi-texnoloji jurnal ¹ 5(07)

MİLLİ ZİREHLİ KƏŞFİYYATDÖYÜŞ MAŞINI sınaqlar uğurlu keçir

Azərbaycanartilleriyasısabahlarahazırlaşır GIDSAzərbaycan-Pakistanhərbiəməkdaşlığındakörpüolur AzərbaycanınhavahücumundanmüdafiəqalxanıS-300

M Ü N D Ə R İ C A T

ÖLKƏ Hərbi sənayemizin nümunələri sərgiləndi ...........................................................6 Müdaﬁə Nazirliyində dəyişiklik ..........................................................................7 Hərbi sahəyə 3.8 milyard dollar ...........................................................................7 MDB sərhədçiləri Bakıda toplaşdı .......................................................................8 Azərbaycan hərbi gəmiləri Həştərxanda ..............................................................8 Horadiz Sərhəd Dəstəsinin qarnizonu açılıb ........................................................9 Azərbaycan Ordusu üçün “Şahingözü” ...............................................................9 ANAMA-dan yer altındakı sursatlarla bağlı həll ..............................................10 Kanada şirkəti Azərbaycan HDQ-nə təlim keçəcək...........................................10 Bakı Gəmiqayırma Zavodu işə salındı...............................................................10

ÖZƏL Milli Zirehli Kəşﬁyyat - Döyüş Maşını - sınaqlar uğurlu keçir .......................12

MÜDAFİƏ Azərbaycanın hava hücumundan müdaﬁə qalxanı- S-300.................................15

TEXNOLOGIYA Revision hərbi eynəklərin dumanlanmasını önləyəcək......................................20 “Camcopter”in müşahidə imkanları artırılır ......................................................20 Raket yanacağına TÜBİTAK imzası..................................................................20 Qartal PUA.........................................................................................................20 Uruqvay Sərhəd Mühaﬁzəsi ASELSAN-ı seçdi ...............................................22 İran zərbə PUA-larında iddialı ...........................................................................22 HİSAR-A – atışlar başladı .................................................................................22 Türkiyədən NATO-nu şok edən qərar ...............................................................23 Türkiyə yeni helikopter layihəsinə start verdi 23 Polşa öz tankını yaradır......................................................................................23 Döyüş meydanlarını idarə etmək asanlaşır ........................................................43

ANALİZ Azərbaycan artilleriyası sabahlara hazırlaşır .....................................................24

TANITIM MKE – Texnologiya və Təcrübənin Birləşmə Nöqtəsi .....................................31

AVİASİYA Xəzərdə nəhəng silahlanma ...............................................................................35

MÜSAHİBƏ GIDS Azərbaycan-Pakistan hərbi əməkdaşlığında körpü olur ..........................40

AZERIDEFENCE Hərbi-texnoloji jurnal

Redaktordan

¹ 5(07)

Başredaktor RəşadSÜLEYMANOV

Yayımmüdiri T.Hacıyev Теl:

(+99455)6675072

Email:azeridefence@gmail.com editor@azeridefence.com Ünvan:Bakışəhəri,B.Bağırova küçəsi,14 JurnalƏdliyyəNazirliyindədövlət qeydiyyatınaalınıb. 3632 AzərbaycanRespublikasıVergilər Nazirliyitərəﬁndən21iyun2012ci ildədövlətqeydiyyatınaalınıb

AZERİDEFENCEMMC Qeydiyyatnömrəsi (VÖEN):1302929491 Tiraj:1500 JurnaldaAzərTAc,ARMSTASS, ArmyTechnologyagentliklərinin xəbərlərindənistifadəolunur. Müəlliﬂərinmövqeyiilə redaksiyanınmövqeyiuyğun gəlməyəbilər. Reklammateriallarınagörə AZERIDEFENCEjurnalının redaksiyasıməsuliyyətdaşımır. Materiallardanistifadə zamanıistinadzəruridir.

Qiyməti:5manat Qapaqfotosu:MilliZirehliKəşﬁyyat DöyüşMaşını©AzeriDefence

Dəyərli oxucu AZERİ DEFENCE jurnalı olaraq bir ili geridə qoyduq. Azərbaycan və Cənubi Qafqaz regionunda ilk hərbi-texnoloji jurnal olaraq, fəaliyyət göstərdiyimiz ötən bir ildə qarşımıza qoyulan məqsədlərə müəyyən dərəcədə nail ola bildik. Ən əsası isə məhz siz oxucuların dəstəyi və marağı sayəsində, qısa dönəmdə ölkəmizdən kənarda – Türkiyə, CAR, Ukrayna, Belarus və Pakistanda tanına bildik. Bu yolda bizə diqqət göstərən, dəstək olan hər bir oxucumuza, tərəfdaşımıza öz dərin minnətdarlığımızı ifadə edirik. Təbii ki, bundan sonra yerimizdə saymaq niyyətində deyilik. Sizlərin də dəstəyi ilə yaxın perspektivdə bir neçə fərqli layihəni reallaşdıracağımıza inanırıq. Hələ ki, qarşıda bizi ölkəmizin tarixində ilk olacaq ADEX-2014 beynəlxalq müdafiə sənayesi sərgisi gözləyir. Düşünürük ki, Azərbaycan müdafiə sənayesinin öz potensialını nümayiş etdirəcəyi bu sərgidə AZERİ DEFENCE jurnalının da öz yeri olacaq. Dəyərli dostlar Geridə qoyduğumuz iki ayın ən əsas hadisəsi Müdafiə Nazirliyindəki dəyişikliklər oldu. Ümid edirik ki, Silahlı Qüvvələrimizdəki bu dəyişiklik, gedən islahatlar Azərbaycan Ordusunun daha da güclənməsinə və müasirləşməsinə öz təsirini göstərəcək. Silahlı Qüvvələrimizdə baş verən yeniliklər barədə növbəti saylarımızda daha detallı məlumat verəcəyik. Hələ ki, görüşünüzə gəldiyimiz bu sayımızda bir birindən fərqli mövzulara müraciət etdik. Müdafiə sənayemizin milli imkanlar hesabına hazırladığı ilk zirehli kəşfiyyat-döyüş maşını barədə geniş yazının, hava hücumundan müdafiə sistemimizin vurucu gücü olan S-300 PMU-2 “Favorit” zenit-raket briqadamızdan hazırlanan reportajın, Xəzər dənizində son illərdə gedən silahlanma barədə analizin sizlərin tərəfindən maraqla qarşılanacağına əminik. Bu sayımızın əsas mövzusu isə Azərbaycan artilleriyasının mövcud vəziyyəti və perspektivləri ilə bağlıdır. Bu sayımızın qonağı isə Pakistandan – GIDS şirkətinin rəhbəri oldu. Müstəqilliyimizin ilk günlərindən Azərbaycanın yanında olan Pakistan bu gün Azərbaycanla müdafiə sektorunda geniş spektrli əməkdaşlığı hədəfləyir. Bu kontekstdə yaxın gələcəkdə bir sıra mühüm layihələrin reallaşacağı gözlənilir. Bizi izləyin. sentyabr-oktyabr 2013 5

ÖLKƏ

Hərbi sənayemizin nümunələri sərgiləndi Bakıda keçirilmiş “Azərbaycan 10 il” sərgisində Müdafiə Sənayesi Nazirliyinin (MSN) müəssisələ rində istehsal edilmiş və modern ləşdirilmiş hərbi texnikalar nüma yiş etdirilib. “Bakı Ekspo” Sərgi və Toplantı Mərkəzində təşkil olunmuş sərgidə MSN-nin CAR Paramount Group şirkəti ilə birgə Bakıda istehsal etdi yi “Matador” və “Marauder” tipli minaya qarşı qorumalı nəqliyyat vas it əl ər i, mod ernl əşd ir ilm iş BRDM-1 tipli kəşfiyyat maşını, BTR-70M tipli zirehli transportyor, Azərbaycan mühəndisləri tərəfin dən yaradılmış zirehli kəşfiyyat-dö yüş maşınının eksperimental nü

6 AZERI DEFENCE

munəsi, həmçinin “Gürzə” patrul maşını, “Əqrəb” özüyeriyən tank əleyhinə kompleks, Azad Systems Co. şirkətində İsrailin Aeronautics Defense firması ilə müştərək isteh sal edilmiş “Aerostar” tipli taktik və “Orbiter-2M” tipli mini pilotsuz uçuş aparatları və onların idarəet mə mərkəzləri yer alıb. Məlumat verilib ki, modernləşdirildikdən sonra BTR-70M indeksi almış zireh li transportyorun idarəetməsi asan laşdırılıb. Maşının daxilində hava landırma sistemi qurulub. Silahlan masına Bakı Cihazqayırma Zavo dunun CAR-ın EWT firması ilə bir gə hazırladığı “Şimşək” adlı döyüş modulu daxil edilib. Zirehli trans

portyor hər cür hava şəraitində mü şahidə və döyüş aparma qabiliyyə tinə sahibdir. “Toyota Hillux 12” maşınının bazasında hazırlanmış “Gürzə” patrul maşını və “Əqrəb” adı verilmiş özüyeriyən tank əley hinə kompleks cari ilin iyun ayının 26-da Bakıda keçirilən hərbi parada nümayiş etdirilib. “Əqrəb” maşını nın silahlanmasına 7.62 mm çaplı pulemyot (yanlarda), “Skif”, “Spi ke” və ya istəyə bağlı olaraq digər tank əleyhinə idarə olunan raket kompleksləri daxil edilə bilir. Yük sək keçicilik qabiliyyətinə malik olan bu maşınlar vasitəsi tanklara qarşı effektiv mübarizə aparmaq mümkündür.

ÖLKƏ

Müdafiə Nazirliyində dəyişiklik General-polkovnik Zakir Həsənov müdafiə naziri təyin edildi Prezident İlham Əliyevin okt yabrın 22-də imzaladığı sərən camla Daxili Qoşunların koman danı, Zakir Əsgər oğlu Həsənov Azərb ayc an Resp ubl ik as ın ın müdafiə naziri təyin edilib. Döv lət başçısının başqa bir sərəncamı ilə ona general-polkovnik hərbi rütbəsi verilib. Qeyd edək ki, yeni formalaşan hökumətdə sabiq müdafiə naziri Səfər Əbiyev vəzifə almayıb. Müdafiə sənayesi naziri Yavər Camalov, Dövlət Sərhəd Xidməti nin rəisi, general-leytenant Elçin Quliyev, Səfərbərlik və Hərbi Çağı rış üzrə Dövlət Xidmətinin rəisi, general-leytenant Arzu Rəhimov yenidən öz əvvəlki vəzifələrinə

təyin olunublar. Z. Ə. Həsənov 6 iyun 1959-cu ildə Astara rayonunda anadan olub. 1980-ci ildə Bakı Ali Ümum qoşun Komandirləri Məktəbini bitirib, həmin ildən 1985-ci ilədək Almaniyada yerləşən Sovet Ordu su sıralarında, daha sonda Sibir Hərbi Dairəsinin Altay Hərbi Komissarlığında çalışıb. 1993-2003cü illərdə Azərbaycanda Sərhəd Qoşunlarında xidmət edən Z. Həsənov Dövlət Sərhəd Xidməti nin Beynəlxalq Əlaqələr İdarəsinin rəisi vəzifəsinə irəli çəkilib. 2003cü ilin yanvar ayında daxili işlər nazirinin müavini-Daxili Qoşunla rın komandanı vəzifəsinə təyin edilib.

AZERİ DEFENCE jurnalının kollektivi olaraq, müdafiə naziri general-polkovnik Zakir Həsəno vu təbrik edir, fəaliyyətində uğur lar arzulayırıq.

Hərbi sahəyə 3.8 milyard dollar Azərbaycan 2014-cü ildə dövlət büdcəsindən ölkənin müdafiəsi məqsədi ilə hərbi sahəyə 2 967 831 000 manat (təqribən 3.8 milyard USD) və ya 2013-cü ildəkindən 57 milyon manat çox vəsait ayırmağı planlaşdırır. Dövlət büdcəsində “Müdafiə xərcləri” bölməsi üzrə 1 562 100 806 manat vəsait nəzərdə tutulur ki, bu nun 1 453 636 351 manatı müdafiə qüvvələrinin, o cümlədən, 1 039 957 321 manatı Müdafiə Nazirliyinin (+4.5% artımla), 122 772 583 manatı dövlət Sərhəd Xidmətinin (+12,5%), 23 881 355 manatı Səfərbərlik və Hərbi Çağırış üzrə Dövlət Xidməti nin (+83,3%) payına düşür. “Müda fiə xərcləri” bölməsi üzrə qeyd olu nan vəsaitin 106 318 488 manatı

Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinə (+2,2%), 2 758 805 manatı (+1,8%) müdafiə təyinatlı tətbiqi tədqiqatlar üzrə, 2 933 434 manatı (+1%) digər kateqoriyalara aid edilməyən xərc lər üzrə Müdafiə Sənayesi Nazirli yinə nəzərdə tutulur. Gələn il büdcənin digər bölmələ ri üzrə Silahlı Qüvvələrin tərkib hissəsi olan Xüsusi Dövlət Mühafi zə Xidmətinə 81 916 764 manat (+14,6%), DİN Daxili Qoşunlarına 137 175 453 manat (+4,3%), Dövlət Feldyeger Xidmətinə 2 957 059 ma nat (+5,2%) vəsait yönəldiləcək. Bundan əlavə, Daxili Qoşunlar üçün büdcənin səhiyyə xərcləri böl məsindən 2 304 890 manat və təhsil xərcləri bölməsindən 4 600 890 ma nat (Daxili Qoşunların ali hərbi

məktəbinin fəaliyyəti ilə əlaqədar) əlavə olaraq ayrılacaq. Müdafiə Sə nayesi Nazirliyinə isə fundamental tədqiqat işləri üçün əlavə olaraq 4 259 773 manat ayrılması nəzərdə tutulur. Əlavə olaraq, 2014-cü ildə büdcə də xüsusi müdafiə təyinatlı layihə lərin maliyyələşdirilməsi üçün 1 172 000 000 manat vəsait planlaşdı rılır. Bu da 2013-cü ildəkindən 6,4% çox olacaq. Hərbi xərclərlə yanaşı, humani tar minatəmizləmə əməliyyatlarına ayrılacaq vəsaitin həcmi 13.5% artı rılır. Bu məqsədlə gələn il Azərbay can Ərazilərinin Minalardan Tə mizlənməsi üzrə Milli Agentliyə (ANAMA) 9 180 475 manat vəsait (11 748 733 USD) ayrılacaq.

sentyabr-oktyabr 2013 7

ÖLKƏ

MDB sərhədçiləri Bakıda toplaşdı Sentyabrın 9-da Bakı şəhərində Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB) Sərhəd Qoşunları Komandanları Şurasının (SQKŞ) 70-ci iclası keçirilib. Belarus, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Moldova, Rusiya, Tacikistan, Türkmənistan, Özbəkistan və Ukraynasərhədxidmətləri,SQKŞnin Əlaqələndirici xidməti, MDB İcraiyyə Komitəsi, MDB-ninAntiterror Mərkəzi, Avrasiya İqtisadi Birliyinin nümayəndələrinin iştirak etdiyi iclasda MDB iştirakçısı olandövlətlərinsərhədlərindəvəziyyətvəonuninkişaftendensiyalarıbarədəfikirmübadiləsiaparılıb. 2013-cü il ərzində keçirilmiş birgəəməliyyat-profilaktiktədbirlərin nəticələri və 2014-cü ildə planlaşdırılan əməliyyatlar, sərhədəməkdaşlığınıninkişafıpriori-

t etləri nəzərdən keçirilib, 2014-cü il üçün Fəaliyyət Planı müzakirə olunub.ToplantıdaMDBölkələrinin xarici sərhədlərində böhran vəz iyy ətl ər in in niz aml anm as ı məqsədi ilə sərhəd qoşunları və digər qurumların imkanlarından istifadəiləbağlıMDBDövlətBaşçılarıŞurasınatəkliflərinhazırlanması,habeləTacikistan-Əfqanıstan sərhədində sərhəd təhlükəsizliyininmöhkəmləndirilməsiüçünDüşənbəyə təcili yardımın göstərilməsiməsələlərinəbaxılıb. TədbirdəçıxışedənAzərbaycan prezidentinintəhlükəsizlikvəmüdafiə məsələləri üzrə köməkçisi general-leytenant Vahid Əliyev bildirib ki, ölkə rəhbərliyi sərhəd təhlükəsizliyinin möhkəmlənməsinə yönəlmiş tədbirlərə, sərhəd

idarəsinin inteqrasiya sistemlərinə,sərhədnəzarətindəyeninorma vəmetodlarınıntətbiqinəhərtərəfli dəstək verir. Təkcə son 10 ildə dövlət başçısı Dövlət Sərhəd Xidmətinin müxtəlif dəstələrinə 19 dəfəbaşçəkərəkdövlətsərhədlərinin mühafizəsindəki vəziyyətlə şəxsən tanış olub. 2005-ci ildən SərhədXidmətininbüdcəsi7dəfə artıb. Müasir sərhəd infrastrukturununyaradılmasıüçünböyükişlər görülüb, maddi-texniki baza yaxşılaşıb. Tədbir çərçivəsində nümayəndəheyətləriDövlətSərhədXidmətininAkademiyası, “Sərhədçi” İdman Olimpiya Mərkəzi və digər bölmələrinin fəaliyyəti ilə tanış edilib.

Azərbaycan hərbi gəmiləri Həştərxanda AzərbaycanHərbiDənizQüvvələrinin(HDQ)komandanıvitse-admiral Şahin Sultanovun başçılığı altında HDQ-nin 3 hərbi gəmisi RusiyaFederasiyasınınHəştərxanşəhərinədostluqsəfəriedib.Səfər çərçivəsindəAzərbaycanHDQ-ninkomandanıXəzərFlotiliyasının Komandanlığı və Həştərxan vilayətinin rəhbərliyi ilə görüşüb.Qeydedəkki,AzərbaycanHDQ-ningəmiləri indiyədək bir neçə dəfə Həştərxana səfər edib. CariilinavqustayındaisəRusiyaXəzərFlotiliyasınıngəmiləriBakıdaolub.

8 AZERI DEFENCE

MÜDAFİƏ ÖLKƏ

Horadiz Sərhəd Dəstəsinin qarnizonu açılıb Sentyabrın 27-də Horadiz Sərhəd Dəstəsində yeni qarnizonun vəzabit-gizirheyətiüçüninşaedilmişyaşayışmassivininaçılışıolub. Bu münasibətlə təşkil olunmuş mərasimdə çıxış edən sərhəd dəstəsinin komandiri, polkovnik-leytenantZaurZeynalovqeydedibki, sərhəddəstəsindəyeniikimərtəbəli qərargah binası, 30 çarpayılıq 2 mərtəbəli tibb məntəqəsi, məişət təminatı binası, yeni bağlı anbarlar,texnikaparkıinşaedilib.Hərbi qulluqçuların ailələrinin yaşaması üçün sərhəd dəstəsinin ərazisində 2 ədəd ikimərtəbəli 8 mənzilli yaşayış binası əsaslı təmir edilib, 2 ədədikimərtəbəli16mənzillivə1 ədəd 3 mərtəbəli 57 mənzilli yeni

yaşayış binaları tikilib. Habelə “Əhmədalılar” sərhəd zastavası yenidənqurulub. Çıxışında Azərbaycanda həyata keçirilən ordu quruculuğu işlərindəndanışanDSXrəisi,general-leytenantElçinQuliyevisəbildiribki, 2005-ciildəprezidentİlhamƏliyev tərəfindən təsdiq olunmuş “AzərbaycanRespublikasınındövlətsərhədlərinin mühafizəsi sisteminin 2006-2010-cu illərdə texniki inkişafınadairDövlətProqramı”nınicrası sərhəd mühafizəsini müasir tələblərsəviyyəsinəqaldırmağaşərait yaradıb. İndiyə kimi yüzlərlə sərhədzastavası,komendantlıqlar,təminat hərbi hissələri, xüsusi hərbi hissələr,zabitvəgizirlərüçünmin-

lərləmənzilinşaedilərəkistifadəyə verilib. Hərbi hissələr ən müasir texnikivasitələrvəsilahlarlatəchiz edilib. E. Quliyev onu da vurğulayıbki,HoradizSərhədDəstəsistratejibirnöqtədəyerləşir.Cəbhəxəttindəolmasıbuhərbihissəninşəxsi heyətinin hazırlığını daim yüksək səviyyədə saxlamağı tələb edir: “Düşünürəm ki, yaxın zamanlarda Ali Baş Komandanın rəhbərliyi altında ərazilərimiz işğaldan azad olunacaq. Azərbaycan sərhədçiləri bütöv Azərbaycan sərhədlərində xidməti-döyüşfəaliyyətinəbaşlayacaq. O sərhədlərimizdə üçrəngli bayrağımızdalğalanacaq”. Tədbirçərçivəsindəhərbihissənin xidmətdə fərqlənən bir qrup hərbiqulluqçusuDSXrəisitərəfindənmedallarlatəltifolunub.Hərbi hissəninqərargahbinasıvəkazarmasıilətanışolduqdansonraDSX rəisi tibb məntəqəsinə baxış keçirib. Qeyd olunub ki, iki mərtəbəli 30 çarpayılıq tibb məntəqəsi hərbi xəstəxana tələblərinə cavab verir. Burada ən ağır əməliyyatları belə aparmaq mümkündür. Daim hazırlıq vəziyyətində olan tibb məntəqəsi zəruri avadanlıqlarla təchiz edilib.DahasonraDSXrəisihərbi hissənintexnikaparkı,anbarlarıvə yaxınlıqdakı “Əhmədalılar” sərhədzastavasıilətanışolub.

Azərbaycan Ordusu üçün “Şahingözü” AzərbaycanSilahlıQüvvələriTürkiyəninASELSANşirkətindən“Şahingözü” elektro-optik sensor sistemləri alıb. ASELSAN şirkətinin illik hesabatında adıçəkilən sistemlərin ötən il Azərbaycan tərəfinə çatdırıldığı qeyd olunub. HesabatdaASELSAN-ın2012-ciilərzindəAzərbaycanlasıxəməkdaşlıqyürütdüyüvurğulanıb. Hədəfləri təsbit etmə, tanıma və ərazi müşahidəsi üçün istifadə olunan “Şahingözü”sistemihərcürhavaşəraitində,gücəvəgündüzmüşahidəimkanı verən kameraya malikdir. Sistem hədəfin koordinatlarını təyin edən rəqəmsalkompas,hədəfiləməsafənitəyinedənlazerməsafəölçən,istifadəçinin yerləşdiyiyeritəyinedənGPSvəs.texnologiyalarıözündəbirləşdirir.

sentyabr-oktyabr 2013 9

ÖLKƏ

ANAMA-dan yer altındakı sursatlarla bağlı həll Azərbaycan Ərazilərinin Minalardan Təmizlənməsi üzrə Milli Agentlikdə (ANAMA) yerin dərin qatlarındakı sursatların axtarışı məqsədi ilə Skaner Qrupu yaradılıb. ANAMA-nın Təlim, Tədqiqat və Keyfiyyətin Təminatı Qurumunun tərkibində yaradılmış Skaner Qrupu ferromaqnetik maneələrin yaxınlığında,eləcədəelektrikxətlərininyaratdığıelektromaqnetiksiqnalları filtr edərək effektiv axtarış

aparmaimkanlarınamalikavadanlıqlarlatəchizolunub.Qrupadilokatorlarla təmizlənməsi mümkün olmayandərinliklərivəmetallıəraziləri “Ferex DLG”, “Ferex API”,

“VallonD1”və“VallonD2”lokatorları ilə yoxlayaraq kompüter rejimi iləərazininskanedir.Bununəsasında obyektlərin yeri qeyd olunmuş yeraltıxəritələrhazırlanır.

Kanada şirkəti Bakı Gəmiqayırma Zavodu işə salındı Azərbaycan HDQ-nə təlim keçəcək Kanadanın“Allen-Vanguard” şirkəti tərəfindən Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüvvələrinin (HDQ) EOD qrupu (bomba zərərsizləşdirmə) üçün treninqlər keçiriləcək. ABŞ Dəniz Qüvvələrinin Azərbaycan HDQ-nə yardım proqramı çərçivəsində təşkilolunacaqkurslardaAzərbaycan hərbçilərinə partlayıcı maddələrin və əldəqayırma partlayıcı qurğuların zərərsizləşdirilməsi üzrə biliklər aşılanacaq.ABŞDənizQüvvələrivə “AllenVanguard”şirkətiarasındaimzalanmışmüqavilənindəyəri2.8mln.ABŞdollarıdır.

10 AZERI DEFENCE

Sentyabrın20-dəBakıGəmiqayırmaZavoduistifadəyəverilib.Prezident İlham Əliyevin iştirakı ilə gerçəkləşən açılış mərasimində qeyd olunub ki, təməli2010-cuilmartayındaqoyulmuşzavodXəzərdənizindəmüasirtələblərəcavabverənmüxtəliftəyinatlıgəmilərintikintisi,təmirivəümumilikdə dəniz mühəndisliyi işlərinin yerinə yetirilməsi istiqamətində fəaliyyət göstərəcək.ZavoddaSOCAR65%,AzərbaycanİnvestisiyaŞirkəti(AİŞ)25% vəSinqapurunKeppelOffshore&Marineşirkəti10%payamalikdirlər.TərsanəFinlandiya,Niderland,Almaniya,Çexiya,BöyükBritaniya,Koreyavə Sinqapurdanalınmışavadanlıqlarlatəchizedilib. Müəssisədə ildə 15 min ton yükgötürmə qabiliyyəti olan dörd və ya 70 min ton yükgötürmə qabiliyyəti olan iki tanker, habelə dörd özül təchizat gəmisitikmək,müxtəliftəyinatlı80-100gəminitəmiretməkmümkünolacaq.ZavoddaXəzərdənizindəənböyüküzəndoktikilib.Diqqətəçatdırılıb ki,zavodunistifadəyəverilməsiXəzərdənizindəAzərbaycanınaparıcımövqeyinigücləndirməkləyanaşı,ölkəmizdəyenigəmitikintisisənayesininyaradılmasınasəbəbolacaq.Məlumatlaragörə,yenizavoddailkhərbigəminin inşasınagələnilərzindəbaşlanılmasınəzərdətutulur.

MÜDAFİƏ ÖLKƏ

sentyabr-oktyabr 2013 11

ÖZƏL

Milli Zirehli Kəşfiyyat - Döyüş Maşını - sınaqlar uğurlu keçir Rəşad Süleymanov

MüdafiəSənayesiNazirliyinin(MSN)mühəndislərimillizirehlikəşfiyyat-döyüşmaşınının(ZKDM)ilkeksperimentalnümunəsinihazırlayıblar.Müxtəlifərazişərtlərindədöyüşaparmaqabiliyyətinəmalikolacaq bumaşıntestmərhələsininönəmliqisminitamamlayıb.HərəkəttestlərindəyüksəkmanevrlilikvəperformansnümayişetdirmişZKDM-nın yaxınvaxtlardaatıştestlərininkeçirilməsiplanlaşdırılır.

Avtonomvəmanevrli Keçmiş sovet istehsalı olan BRDM-2tiplikəşfiyyat-gözətçimaşınının şassisi üzərində hazırlanmışZKDMözününxaricidizaynı, qorumasəviyyəsi,silahlanmasıvə dig ər imk anl ar ı bax ım ınd an BRDM-2 maşınlarından əhəmiyyətlidərəcədəfərqlənir.MSNmütəxəssislərininsözlərinəgörə,müasir tələblərə cavab verən ZKDMnıntaktiki-texnikigöstəriciləriyaxşılaşdırılıb. Üstün təchizatı sayəsində ZKDM hücum əməliyyatlarında uzun müddət avtonom fəaliyyətgöstərəbiləcək.Maşınbəzi sistemlərin xaricdən alınmasına baxmayaraq, dizayn və yaradılma

12 AZERI DEFENCE

Çəki/kq

8152

Qabarit(mm) uzunluq

5900

2462

klirens

550

Sürəti(km/saat) hamaryolda

110

maneəli

baxımındantamolaraqmillibirlayihədir və fərqli dizaynlarda prototiplərihazırlanır. Kəşfiyyat-döyüşmaşını114kVt (155 at gücündə) D-245.30E2 tipli dördtaktlı turbodizel mühərrikə, kombinə olunmuş hidropnevma-

tik transmissiyaya, beş pilləli, distansion ötürücü qutuya malikdir. Bundan əlavə, maşın 64 kubmetr/saniyə məhsuldarlığı olan, fasi ləsiz təminatlı kondisionerlə təchiz edilib. Mühərrikə bağlı olma dan çalışan bu kondisioner sistemi daxildə ehtiyac duyulan hava lanmanı təmin edir. Elektrik təminatı 7.8 kVt təşkil edən döyüş maşınının ayrıca çalışan 5 kVt gücə malik dizel generatoru möv cuddur. Bu generator vasitəsi ilə maşın döyüş mövqeyində sabit dayandıqda mərkəzi sistemə bağlı olmadan qülləni, rabitə vasitə lərini enerji ilə təchiz etmək, qaynaq işləri aparmaq, hətta başqa maşınları işə salmaq olur. Aparılan işlər nəticəsində ZKDM-nın yanacaq sistemi də tək milləşdirilib. Maşının yanacaq çəninin tutumu 150 litr, yanacaq sərfi 100 km məsafəyə 60 km/saat sürətlə hərəkət etdikdə 17.1 litr təşkil edir. Yüksək qor uma ZKDM-nın mühafizə səviyyəsi barədə məlumat verən mütəxəs sislərin sözlərinə görə, maşın alt hissədə mina partlayışlarına, yan larda mərmi, əldəqayırma partlayıcılar və güllələrə qarşı yüksək qorumaya sahibdir. Gövdə minaya qarşı qorumanı təmin etmək üçün V formasında dizayn olunub. Korpusun ikiqat zirehi eyni zamanda B-32 tipli zirehdeşən güllələrə qarşı mühafizəni təmin edir. Sifarişçinin istəyinə uyğun olaraq öndə və yanlarda əlavə zi rehlərlə də gücləndirilə bilər. Maşının digər özəlliyi isə partlayış lar zamanı aşmamasıdır. Yanlarda iki qapıya, yuxarıda iki çıxış lyukuna malik döyüş ma şını müasir tələblərə cavab verən avtomatlaşdırılmış yanğın sön dürmə sistemi ilə təchiz edilib. Yanğın söndürmə sistemi həm av tomatik, həm də mexaniki rejimdə işə salınır. Ehtiyac yarandıqda ekipaj sistemi özü qoşaraq, üst lyukdan bayıra çıxmaqla xilas ola bilir.

ÖZƏL Silah qülləsi də MSN-dən Kəşfiyyat-döyüş maşını yerli mü təxəssislər tərəfindən yaradılmış idarə olunan döyüş moduluna ma likdir. Bu qüllənin silahlanmasına 23 mm çaplı QŞ-23-2L topu, 7.62 mm çaplı PKT pulemyotu, 30 mm çaplı AQS-17 qumbaraatanı, S-8 (S-5) tipli 4 raketli buraxıcı qurğu, D-81 tipli bulud qurğusu, ZN-TQRP-3, TGN1-49-3 və TKN3B nişangahları daxildir. Qeyd edək ki, MSN tərəfindən hazırlanmış bu döyüş modulu digər təkərli və tırtırlı döyüş texnikalarına inteqrasiya oluna bilmə özəlliyinə sahibdir. Dö yüş idarəetmə sistemi həm mexani ki, həm də elektriklə çalışır. Qüllə komandirlə yanaşı sürücü tərəfin dən də idarə olunur. Döyüş modu lunun topunun qalxma bucağı 30 dərəcə, enmə bucağı 5 dərəcə, fır lanma bucağı isə 360 dərəcədir. Mərmi ilə qidalanma QŞ-23-2L to punda və pulemyotda daxildən, AQS-17 və raket buraxıcı qurğuda isə xaricdən həyata keçirilir. Optik müşahidə sistemlərinə malik olan bu maşının üzərinə tə ləbə uyğun olaraq istənilən termal kameranın yerləşdirilməsi müm kündür. ZKDM-nın ştatındakı

14 AZERI DEFENCE

MTO-500 tipli optik müşahidə sis temi 1-10 km görüş-müşahidə mə safəsinə sahibdir. Gecə və gündüz 360 dərəcə bucaq altında dairəvi müşahidə aparan sistem gecə şə raitində 800-1200 metr məsafədə əraziyə nəzarət etməyə imkan ve rir. Maşının ön, yan və arxa hissə lərində ətrafı müşahidə etmək üçün kameralar yerləşdirilib. Bu kameralardan əldə olunan görüntü ön hissəyə - sürücü və komandirin önündəki monitora ötürülür. Qə bul edilən bütün informasiyalar “qara qutu”da arxivləşdirilir. ZKDM-da həmçinin avtonom, rə qəmsal və 3 konturlu (GPS, inersial

və kombinə edilmiş) naviqasiya sistemi mövcuddur. ZKDM-nın başqa bir maraqlı özəlliyi isə pərdələmə-sapdırma sistemi ilə bağlıdır. Maşının üzə rində yer alan D-81 tipli 81 mm çaplı termo-tüstü qurğusu infraqır mızı şüaları udan mərmilərdən, işıqsaçan mərmilərdən, tüstü yara dan mərmilərdən, termit mərmi lərdən və aerozol yaradan mərmi lərdən istifadə edir. Maşının ekipa jı yaxın məsafədə təhlükə yaran dıqda aerozol yaradan ampula tət biq etməklə yaxınlaşan istənilən canlı qüvvəni yandırıb məhv edə biləcək. AD

Azərbaycanın hava hücumundan müdafiə qalxanı

MÜDAFİƏ

Sononillikdəhəyatakeçirilmişproqramlar,xüsusilədə20102011-ci illərdə Rusiyadan S-300 PMU-2 “Favorit” (SA-20 Gargoyle) zenit-raket komplekslərinin (ZRK) alınması hesabına Azərbaycanınhavahücumundanmüdafiə(HHM)sistemiəhəmiyyətligücqazanıb.İlkdəfə2011-ciildəBakıdakeçirilənhərbi paradanümayişetdirilənbuZRK-lərS-300zenit-raketailəsinin sonnəslisayılır.Sələfləriiləmüqayisədəbusistemdahatəkmil vəgenişimkanlaramalikdir.

sentyabr-oktyabr 2013 15

MÜDAFİƏ Azərbaycanda ilk Oktyabrın 4-də Müdafiə Nazirli yinin təşəbbüsü və təşkilatçılığı ilə Hərbi Hava Qüvvələri Hava Hücu mundan Müdafiə Qoşunlarının (HHMQ) zenit-raket briqadasının silahlanmasındakı S-300 PMU-2 “Favorit” sistemlərinə ilk ictimai baxış keçirilib. Hərbi hissəyə gələn Milli Məclisin sədr müavini Bahar Muradova, Təhlükəsizlik və mü dafiə Komitəsinin sədri müavini Aydın Mirzəzadə, Sosial siyasət Komitəsinin sədri Hadı Rəcəbli, millət vəkilləri Bəxtiyar Sadıqov, Gövhər Baxşəliyeva, həmçinin müxtəlif KİV-lərin nümayəndələri ni burada Hərbi Hava Qüvvələri nin komandanı general-mayor Al tay Mehdiyev tərəfindən qarşıla nıb. Əvvəlcə hərbi hissənin əsgər və zabit heyəti ilə görüşən millət vəkilləri ölkənin hava məkanını qoruyan hərbçilərə öz tövsiyələrini çatdırıb, xidmətlərində uğurlar di ləyiblər. Hərbçilər qarşısında çıxış edən vitse-spiker Bahar Muradova bildirib ki, Azərbaycan hazırda bölgənin ən güclü ordusuna malik dir: “Azərbaycan Prezidenti, Ali Baş Komandan İlham Əliyev ordu nun maddi-texniki bazasının tək milləşdirilməsinə diqqət yetirir. Biz mütəmadi olaraq hərbi hissələ rə səfər edir, yerlərdə yaradılmış şəraitlə, ordunun imkanları ilə ta nış oluruq. Belə güclü orduya ma lik Azərbaycan öz ərazi bütövlüyü nü ən yaxın zamanda bərpa edə biləcək”. Daha sonra çıxış edən Milli Məc lisin Sosial siyasət Komitəsinin sədri Hadı Rəcəbli, Təhlükəsizlik və müdafiə Komitəsinin sədr müavini Aydın Mirzəzadə, millət vəkilləri Gövhər Baxşəliyeva və Bəxtiyar Sadıqov bildiriblər ki, Azərbaycan Ordusu texniki im kanlarına görə postsovet ölkələrin çoxundan üstündür, güclü kadr potensialına malikdir. Hər il dövlət

16 AZERI DEFENCE

büdcəsindən ölkənin müdafiəsi, ordu quruculuğu üçün ayrılan və saitin həcmi artırılır. Hərbçilərin sosial müdafiəsinin gücləndirilmə si istiqamətində parlament tərəfin dən müxtəlif qanunlar qəbul edi lir. Zenit-raket briqadası barədə məlumat verən general-mayor Al tay Mehdiyev isə qeyd edib ki, bu hərbi hissə günün 24 saatı fasiləsiz döyüş növbətçiliyini təşkil edərək Azərbaycanın hava məkanında təhlükəsizliyi təmin edir. Briqada nın silahlanmasında dünyanın ən

mükəmməl HHM sistemlərindən olan S-300 PMU-2 “Favorit” ZRKləri yer alır. Respublikanın hava məkanı üzərində “qalxan” yara dan bu sistemlər indiyədək yalnız hərbi parada nümayiş olunub. Şəxsi heyətlə görüşdən sonra hərb i hiss ən in qər arg ah ınd a S-300PMU-2 “Favorit” sistemləri və onların texniki-taktiki göstərici ləri barədə təqdimat keçirilib. Müasir, güclü və dəqiq S-300 PMU-2 “Favorit” hava hü cumundan müdafiə sistemi barədə

MÜDAFİƏ məlumat verən hərbi hissənin ko mandiri, polkovnik-leytenant Cəlil Seyfullayev bildirib ki, bu sistem mürəkkəb taktiki və intensiv ra diomaneə şəraitlərində aviasiya nın, qanadlı və ballistik raketlərin və digər hava hücumu vasitələri nin zərbələrindən yüksək effektiv likli müdafiə üçündür. Sistem hava hücumundan müdafiə qruplaşma sını təşkil edir. S-300 zenit-raket briqadasının (ZRB) strukturuna aşağıdakılar daxildir: 64N6E2 radiolokatoru. Hədəflə ri 300 km-ə qədər məsafədən təsbit edən bu radiolokator eyni zaman da 300-ə qədər hava hədəfini mü şahidə altında saxlayır. Uçuş koor dinatlarını ölçmə dəqiqliyi məsafə üzrə 150-200 metr, azimut üzrə 0,5 metrdir. Radiolokatorun döyüş və ziyyətinə gətirilməsi üçün 5 dəqiqə vaxt lazımdır. 54K6E2 döyüş idarəetmə məntə qəsi. Altı zabitin işlədiyi bu məntə qədən eyni vaxtda 6 divizionu ida rə etmək, 36 hədəfi göstərmək, 100-ə qədər hədəfi müşahidə et mək mümkündür.

S-300 PMU-2 “Favorit” uzaq məsafəli çoxkanallı raket sistemi. Bu raketlər müasir təyyarə, heli kopter, PUA, qanadlı və ballistik raketləri bütün hündürlük və sürət diapazonlarında məhv etmək üçündür. Sistemin tərkibinə eyni zamanda divizionun komanda məntəqəsi funksiyasını yerinə yeti rən 36N6E2 işıqlandırma radiolo katoru, 5P85T2 tipli atıcı qurğular, 48N6E və 48N6E2 tipli idarə olu nan zenit raketləri daxildir. İşıq landırma radiolokatoru S-300 raket sistemlərinin əsas texniki vasitəsi olaraq, döyüşün idarə edilməsində rol oynayır. Bu eyni vaxtda 6-ya qədər hədəfi müşahidə etməyə və atəş altında saxlamağa imkan ve rir. Zenit-raket sisteminin ikinci ele menti 5P85T2 tipli atıcı qurğudur. Beş dəqiqə ərzində döyüşə hazır vəziyyətə gətirilən atıcı qurğuda 4 raket yerləşir və döyüş vəziyyətin də qurğunun kütləsi 42 tondur. Sistemə daxil olan 48N6E2 raketlə rinin məhv etmə zonasının uzaqlı ğı 3 km-dən 200 km-dək (aerodina

ik hədəflər üçün), ballistik hədəf m lər 40 km, məhvetmə zonasının maksimal hündürlüyü aerodina mik hədəflərə qarşı 27000 metr, ballistik hədəflərə qarşı 25 metrdir. Raketlər 2800 metr/saniyə sürətlə hərəkət edən hədəfləri məhv etmə yi bacarır. 180 kq fuqas-qəlpəli dö yüş başlığı daşıyan raketin sürəti 1800 metr/saniyə təşkil edir. C. Seyfullayevin sözlərinə görə, bir ZRB-nın texniki imkanları ilə 6-ya qədər zenit-raket divizionları nı idarə etmək mümkündür. Hər bir divizionda komanda məntəqə si, rabitə məntəqəsi və 6-ya qədər

sentyabr-oktyabr 2013 17

MÜDAFİƏ atıcıqurğuyerləşir.Döyüşzamanı hərbirdivizionaeynianda6hədəf veriləbilər.Yənidivizioneynianda6hədəfiaşkaredəvəatışhəyata keçirə bilir. Ümumilikdə bir ZRB eynivaxtda6divizionuidarəedərək 36-ya qədər hədəfi müşahidə altında saxlamaq və məhv etmək imkanınamalikdir. Hərbi hissə komandiri bildirdi ki, S-300PMU-2 “Favorit” zenit-raketsistemlərimaneələrəqarşıqorumaya malikdir: “Aktiv maneələrə qarşı hər bir kompleks iki tezlikdə işləyir.Əgərbirtezlikdəhəmindiviziona düşmən tərəfindən aviasiyadaqurulmuşötürücüvasitəsiilə maneəyaradılarsa,birsaniyəərzindəhəmindivizionikincitezliyəkeçərək hədəfə çevrilməkdən çıxır. Sistemdəballistikhədəflərinhesablaması avtomatik rejimdə, aerodinamik hədəflərin hesablanmasını isəəlrejimindəaparılır”. C.Seyfullayevonudaəlavəedib ki, 2010-cu ildə Rusiyanın HəştərxanvilayətindəAzərbaycanınsifariş verdiyi S-300 PMU-2 “Favorit” komplekslərindən ballistik hədəflərə keçirilmiş atışı zamanı uzaq

18 AZERI DEFENCE

məsafədən atılmış 2 metr uzunluğa, 20 sm diametrlə malik hədəf məhvedilib. 450saatlıqtəlim Təqdimatdan sonra ictimaiyyət nümayəndələri zenit-raket briqadasınıntəlimmərkəzindəistifadəçiheyətinhazırlığıilətanışolublar. Məlumat verilib ki, burada tədris prosesiALTEK-300 trenajoru vasitəsiilətəşkilolunur.Trenajorlarda heyətdivizionvəbriqadasəviyyəsində ümumilikdə 450 saat təlim

keçir. Təlim-tədris prosesində sistemintexnikiidarəolunması,eləcə də döyüş vəziyyətinə gətirilməsi, verilən hədəflərin məhv edilməsi, komanda mərkəzi ilə əlaqənin yaradılması və s. vacib elementlər öyrədilir. Bu tədris prosesini başa vurandan sonra zabit heyəti sistemləəyaniişləməyəburaxılır.Təlim mərkəzində qonaqlara heyət tərəfindənS-300briqadasıvədivizionlarınınqarşılıqlıəlaqəsiiləşərtihədəflərinməhvedilməsiprosesi nümayişetdirilib.

MÜDAFİƏ Bir sözlə bütün döyüş işi avtomat laşdırılmış şəkildə aparılır. Tanışlıq zamanı A. Hüseynov onu da qeyd edib ki, zenit-raket briqadasında konteyner tipli hazır səyyar kazarmalar, anbarlar, tibb və rabitə məntəqəsi və s. mövcud dur. Zenit-raket divizionları hansı sa əraziyə dislokasiya olunduqda, müvəqqəti yaşayış məqsədi ilə bu konteynerlər nəqliyyat vasitələri ilə həmin əraziyə götürülür.

Yerində tanışlıq Zenit-raket sistemi ilə yerində tanış olan ictimaiyyət nümayəndə ləri əvvəlcə briqadanın səyyar ko manda məntəqəsinə baş çəkiblər. Burada komanda məntəqəsinin fəaliyyəti, döyüşlərin necə idarə edilməsi, divizionların döyüş ha zırlığı vəziyyətinə gətirilməsi pro sesi nümayiş olunub. Daha sonra millət vəkilləri və jurnalistlər ra ketlərin döyüşə çıxışı, nəqliyyat vasitəsinə yüklənməsi prosesini iz ləyiblər. Texnikalar barədə ayrılıq da məlumat verən Hərbi Hava Qüvvələri komandanının müavini polkovnik Aqil Hüseynov bildirib ki, bütün sistemlər yüksək keçicili

ə malik MAZ tipli nəqliyyat vasi y tələrinin üzərində yerləşir. Öz növ bəsində bu divizionların qısa müd dət ərzində mövqelərini dəyişmə yə imkan verir. Hər bir divizion retranslyator vasitəsi ilə komanda məntəqəsindən 90 km uzaqlaşdırı la bilir. Divizionun komanda mən təqəsi peyklər vasitəsi ilə ZRB-nin komanda məntəqəsinə bağlanır. Verilən məlumatlar əsasında 3 sa niyə ərzində hədəf aşkarlanır və müvafiq tədbir görülür. Divizion lardakı hesablayıcı kompleks vasi təsi ilə komanda məntəqəsindən alınan bütün hədəflərin koordinat ları tez bir zamanda hesablanaraq komanda məntəqəsinə ötürülür.

General: Ermənistanın hava məkanı nəzarətimizdədir Hazırda S-300 zenit-raket sis temlərinin bir sıra ölkələrin silah lanmasında yer aldığını deyən ge neral-mayor Altay Mehdiyevin sözlərinə görə, bu gün Ermənista nın silahlanmasında yer alan S-300 kompleksləri köhnə modifikasiya dır. Bu komplekslər illər əvvəl Ru siyanın silahlanmasından çıxarıla raq Ermənistana verilib: “Ermənis tanın arsenalındakı S-300 sistemlə rinin atış uzaqlığı 75 km, bizim S-300 sistemlərininki isə 200 km-ə qədərdir. S-300PMU-2 “Favorit” kompleksinin məhvetmə dəqiqliyi 99%-dən çoxdur. Mobilliyi bu sis temləri ölkənin müxtəlif yerlərində yerləşdirməklə, havadan müdafiə çətiri yaratmağa imkan verir”. General Azərbaycanın HHM sistemi Ermənistan və Türkmənis tandan qalxan bütün uçuş aparat larını müşahidə etməyə imkan verdiyini deyir: “Ermənistanın “Zvartnos” aeroportundan qalxan təyyarə yerdən 10 metr yüksəldik də bizim sistemlər tərəfindən qey də alınır”. A. Mehdiyev onu da əlavə edib ki, hazırda Azərbayca na məxsus bütün hərbi və mülki uçuş aparatlarında və HHM siste mind ə “dost-düşm ən tanıma” (Identification Friend and Foe IFF) sistemi qurulub. Bu da HHM sistemindəki yanılmaları minimu ma endirir. AD

sentyabr-oktyabr 2013 19

TEXNOLOGIYA Revision hərbi eynəklərin dumanlanmasını önləyəcək Hərbçilər üçün qoruyucu həllərinistehsalısahəsindəixtisaslaşmış Revision Military şirkəti “OcuMax Plus”adlıdumanlanmayaqarşıyeni nəsil linza qoruyucusu hazırlayıb.Elmi-tədqiqatişlərinəticəsində əldə olunan kimyəvi kombinasiya dumana qarşı uzun müddət qorumaimkanıverir.EN166standartlarına uyğun aparılmış test zamanı qoruyucu 100 saniyədən çox dumansızqalıb.Revisionbuyaxınlarda “OcuMax Plus” qoruyucusunu “StingerHawk”, “Desert Locust”, “BulletAnt”və“Wolfspider”qoruyucu eynəkləri ilə bir yerdə nümayişetdirib.

“Camcopter”in müşahidə imkanları artırılır AvstriyanınSchiebelfirmasıFLIRSystemsPolytecşirkətiiləbirgə “CamcopterS-100”helikoptertiplipilotsuzuçuşaparatına“Corona 350” infraqırmızı aviasiya kamerasının inteqrasiyasını tamamlayıb. Keçirilmiştestlərdəhərikisisteminuyğunluğuyoxlanıbvəeffektiv nəticələralınıb.“Corona350”özündəkardanasılmadayerləşənultrabənövşəyi, infraqırmızı və adi diapazonlu rəqəmsal kameradan ibarətgirostabil(dördoxlu)FLIRkamerasınıbirləşdirir.Kameranın unikallığıonunşəkilləribirbirininüstünəqoyuluşunutəminetməsindədirki,budaoperatorazədələnmişelektrikşəbəkələrivədigər elektrik komponentlər üzərində yaranan boşalmaları müşahidə etməyəimkanverir.Kombinasiyadahasürətlivəeffektivmonitorinq aparmaqla energetika sektorunda fəaliyyət göstərən şirkətlərə xidmətxərcləriniazaltmağaköməkedəcək.

Raket yanacağına TÜBİTAK imzası TürkiyəninTÜBİTAKmərkəziraketyanacağınınistehsalınabaşlayıb. JP-10 kodlu yanacaq TÜBİTAK-ın Beynəlxalq Metroloji İnstitutu tərəfindən hazırlanıb. Pilot müəssisədə istehsalı reallaşdırılmış ilk 100 litr JP-10 yanacağı avqust ayında araşdırmalarınaparılmasıüçünROKETSAN şirkətinə verilib. Xüsusi reaktorda bir sıra kimyəvi reaksiyaların aparılmasıyoluiləistehsaledilənraketyanacağıbeynəlxalqstandartlara uyğunluqsertifikatalıb.

20 AZERI DEFENCE

Qartal PUA EXPALşirkətiİspaniyaSilahlıQüvvələriiləxaricigörünüşcəqartaldan fərqlənməyən “Shepherd-MIL” adlı pilotsuz uçuş aparatının (PUA)sınaqlarınabaşlayıb.Əlləhavayaatılaraqişəsalınanelektrik mühərrikli“Shepherd-MIL”rabitəsistemi,avtopilot,termalkamera və ya videokamera ilə təchiz oluna bilir. Maskalanması və zəif səsi ona 100 metr məsafəyədək yerə yanaşmağa imkan yaradır. PUA kəşfiyyat və minaatan bölmələrində avtomatik hədəf işarələmənin aparılması üçün nəzərdə tutulur. Qiyməti 1000 funt sterlinq təşkil edənPUAikikiçikçantayayığılır.

TEXNOLOGIYA

sentyabr-oktyabr 2013 21

TEXNOLOGIYA Uruqvay Sərhəd Mühafizəsi ASELSAN-ı seçdi Uruqvay Türkiyənin ASELSAN şirkəti ilə sərhəd mühafizə sistemlə rinin alğı-satqısına dair 3 726 792 ABŞ dolları dəyərində müqavilə im zalayıb. Müqavilə çərçivəsində Uruqvay Sərhəd Mühafizəsinin tak tik nəqliyyat vasitələrinə ASELSANın istehsal etdiyi kəşfiyyat-müşahi də radarı, termal kamera, gündüz görmə kamerası və lazer məsafəöl çənlərin daxil olduğu elektro-optik paket inteqrasiya ediləcək. Müqavi lə üzrə təslimatlar 2014-cü ildə ta mamlanacaq. Qarşıdakı illərdə sen sorlardan alınan məlumatların böl gə və mərkəzi komanda-nəzarət mərkəzlərinə ötürülməsi və layihə nin Uruqvay sərhədlərini tam əhatə edəcək şəkildə genişləndirilməsi planlaşdırılır.

İran zərbə PUA-larında iddialı İran “Shahed-129” adlı ilk zərbə pilotsuz uçuş aparatının (PUA) testlərini yekunlaşdıraraq seriyalı istehsalına başlayıb. Yerli kəşfiyyat PUA-larından birinin bazasında yaradılmış “Shahed-129” 8 ədəd aviabomba və idarə olunan raket daşıya, 24000 fut yüksəklikdə 24 saat havada qala bilir. Uçuş uzaqlığı 1700 km təşkil edən “Shahed129” hazırkı şəraitdə 200 km radiusda monitorinq aparmaq imkanına sahibdir. Ümumilikdə zərbə PUA-nın yaradılmasına 4 il sərf edilib. Hazırda iranlı mütəxəssislər ötən il ələ keçirilmiş ABŞ-a məxsus RQ-170 pilotsuz uçuş aparatının öyrənilməsi istiqamətində işləri yekunlaşdırmaq üzrədirlər.

HİSAR-A – atışlar başladı

Türkiyənin aşağı hündürlükdə havadan müdafiə sistemi (Hİ SAR-A) layihəsi çərçivəsində milli imkanlar hesabına hazırladığı rake tin ilk atışı gerçəkləşdirilib. Müda fiə Sənayesi Katibliyinin (SSM) yay dığı məlumata görə, Duz Gölü atış sahəsində keçirilmiş testdə raket

22 AZERI DEFENCE

problemsiz şəkildə buraxılıb və uçuşu tamamlayıb. Sınaq atışları zamanı radar və digər ölçü cihazları ilə raket arasında əlaqə planlaşdırıl mış şəkildə alınıb. ASELSAN-ın aparıcı rol oynadığı HİSAR-A layi həsində radar, komanda-kontrol və atış kontrol sistemləri ASELSAN,

raket sistemləri ROKETSAN şirkəti tərəfindən istehsal olunur. Layihə də Türkiyədə fəaliyyət göstərən çox sayda firma yer alır. Bu HHM siste mi 2017-ci ildə Türkiyə Silahlı Qüv vələrinin silahlanmasına daxil ola caq. HİSAR-A sisteminin atış uzaq lığı 16 km təşkil edəcək.

Türkiyədən NATO-nu şok edən qərar Türkiyə Müdafiə Sənayesi İcra Komitəsi uzaq mənzilli havadan müdafiə (TLORAMIDS) tenderin də Çinin CPMIEC şirkəti ilə görüş mələrə dair qərar qəbul edib. Təq ribən 4 milyard ABŞ dolları dəyə rində olan TLORAMİDS proqramı çərçivəsində Çindən HQ-9 zenitraket kompleksinin satın alınması nəzərdə tutulur. Komitənin qərarı na əsasən Çin şirkəti ilə adıçəkilən raketlərin Türkiyədə ortaq istehsalı məsələsi müzakirə ediləcək. Toplantıda həmçinin Silahlı Qüvvələrin yeni nəsil təlim təyya rəsinə olan ehtiyacının qarşılan ması üçün TUSAŞ şirkətindən 15 ədəd “Hürkuş” təyyarəsinin alın masına qərar verilib. TUSAŞ şirkə tinin təyyarə qrupunun rəhbəri Özcan Ertemin sözləri nə görə, tərəflər arasında alğı-satqı müqa viləsinin 2013-cü ilin sonuna qədər imzalanacağı təqdirdə ilk təyyarə 2017, qalan 14 təyyarə isə 2018-ci ildə Hərbi Hava Qüvvələri Koman danlığına çatdırıla bilər.

TEXNOLOGIYA

Türkiyə yeni helikopter layihəsinə start verdi

TAI (Turkish Aerospace Industries, Inc.) şirkəti milli imkanlar hesabı na Xüsusi Helikopter Proqramı çərçivəsində Türkiyənin yeni helikopte rinin dizaynını hazırlayır. Proqramın məqsədi Türkiyə Silahlı Qüvvələri və digər qurumların təhsil və ümumi təyinatlı helikopterlərə olan ehti yaclarının milli imkanlar əsasında dizayn edilmiş bir platforma hesabına qarşılanmasıdır. 2013-cü ilin iyun ayının 26-da imzalanmış və sentyabrın 6-da start ve rilmiş müqavilə helikopterin dizaynının hazırlanması, yaradılması, test lərinin keçirilməsi və istehsalını əhatə edir. Müqavilə çərçivəsində 5 ton çəkidə, 3 heyət və 9 sərnişin tutumlu yüngül sinifli ümumi təyinatlı he likopter hazırlanacaq. Proqram təqviminə görə ilk uçuşun 60 ayda real laşdırılması, EASA-dan mülki sertifikasyanın 78 ayda alınması və 90 ayda hərbi kalifikasyanın tamamlanması hədəflənməkdədir.

Polşa öz tankını yaradır Polşa hərbi sənayesi öz milli imkanları hesabına yeni döyüş tankı yaradır. MS PO-2013 beynəlxalq müdafiə sərgisində Bumar Sp. şirkəti tərəfindən nümayişə etdirilmiş PL-O1 CONCEPT perspektiv döyüş platforması gələcəkdə Polşa Ordu sunun əsas müharibə tankı olacaq. Yeni tankın Polşa istehsalı olan “Zaslon” aktiv müdafiə sistemi və yeni nəsil zirehlə təc hizatı nəzərdə tutulur. Təxminən 45-50 ton çəkiyə malik tank insansız qülləyə sahib olacaq və təcrübi nümunəsi növbəti üç il ərzində hazırlanacaq.

sentyabr-oktyabr 2013 23

ANALİZ

Azərbaycan artilleriyası sabahlara hazırlaşır 2000-ci illərin əvvəllərindən başlayaraq yeni artilleriya sistemləri nin alınması və mövcud potensialın modernləşdirilməsi ilə bağlı həyata keçirilmiş proqramlar Azərbaycanı yerləşdiyi regionda ən müasir raket-artilleriya sistemlərinə sahib ölkəyə çevirdi. Bu sahədə böyük satınalma layihələrinin reallaşdırılması ilə Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin arsenalı uzaq mənzilli və böyük təsirli artilleriya sistem ləri ilə gücləndirildi. Təkcə 2008, 2011 və 2013-cü illərdə Bakıda keçirilən hərbi paradların müşahidəsi bu sahədə baş verən dəyişiklikləri əyani şəkildə göstərməkdədir. İnkişaf istiqamətləri

Azərbaycanın 2001-2013-ci illər də satın aldığı silah və hərbi texni kanın tərkibində əsas yeri raket-ar tilleriya silahları tutub. Təhlillər göstərir ki, qeyd olunan dövrdə Azərbaycan Silahlı Qüvvələri əsas ağırlığı uzaq mənzilli artilleriya sistemlərinə yönəldib. Məhz bu dönəmdə əldə edilmiş uzaq mən zilli artilleriya sistemlərinin sayına görə Azərbaycan regionda Ermə nistan və Gürcüstanı ən azı 2 dəfə qabaqlayıb. Ekspertlərin fikrincə,

24 AZERI DEFENCE

rəsmi Bakının son illərdə sahib ol duğu və nümayiş etdirdiyi yeni artilleriya sistemləri hərbi əməliy yatlar başlayacağı təqdirdə düşmə nin cəbhənin dərinliklərindəki st rateji obyektlərini dəqiq zərbələrlə məhv etməyə imkan verir. Silah lanma proqramını davam etdirən Azərbaycanın yaxın illərdə əldə edəcəyi raket-artilleriya sistemləri Silahlı Qüvvələrə düşmənin yüz kilometrlərlə uzaqlıqdakı hədəflə rini məhv etmək imkanı qazandı racaq.

Hazırda Silahlı Qüvvələrin artil leriya potensialının gücləndirilmə si aşağıdakı istiqamətlər üzrə apa rılır: - Xarici sifarişlər üzrə yeni sis temlərin və onlar üçün yüksək dəqiqlikli döyüş sursatlarının alınması; - Müdafiə Sənayesi Nazirliyinin müəssisələrində artilleriya sis temləri və onların döyüş sur satlarının istehsalı; - Mövcud artilleriya sistemləri nin modernləşdirilməsi.

ANALİZ İlk yerdə Ukrayna, Belarus və Rusiya

Hazırda Quru Qoşunları ilə yanaşı Sərhəd və Daxili qoşunlarda artilleriya bölmələrinin formalaşdırılması prosesi davam edir. Bu proseseynizamandayerlimüdafiə sənayesində qeyd olunan istiqamətininkişafınatəkanyaradır.

BMTAdiSilahlarRegistrinətəq im olunmuş hesabatlar, eləcə isd tehsalçıfirmalarınaçıqladığıməlumatların təhlili göstərir ki, Azərbaycan2001-2013-cüillərdəəsasən Ukrayna, Belarus, Rusiya, İsrail, Türkiyə, Bosniya və Hersoqovinadan müxtəlif tipli raket-artilleriya silahları satın alıb. Xarici ölkələrlə bağlanmış müqavilələrlə paralel olaraqölkədaxilində-MüdafiəSənayesiNazirliyinin(MSN)müəssisələrində müəyyən artilleriya sistemlərininvəonlarınsursatlarının istehsalı layihələrinə start verilib. Ümumilikdə 2001-2013-cü illərdə xaricdən580-dənartıqmüxtəlifraketvəartilleriyasistemialanAzərbaycanın silahlanmasında ilk yerlərdəUkraynavəRusiyadayanıb. Ukraynanın BMT-yə təqdim etdiyi hesabatlara görə,Azərbaycan 2001-ciildən2013-cüilədəkbuölkədən 297 ədəd - 12 ədəd 9A52 “Smerç”, 3 ədəd 9P129-1M “Toçka-U”operativ-taktikiraketkompleksi, 54 ədəd 2S1 “Qvozdika”, 16 ədəd 2S3 “Akatsiya” özüyeriyən haubitsaları, 127 ədəd D-30 topu, 85 ədəd 120 mm-lik PM-38 mi-

naatanı alıb. Hazırda bunlardan həm “Smerç”, həm də “Toçka-U” sistemləriAzərbaycanartilleriyasınınəsasvurucugücünütəşkiledir. Ukrspetsexsport şirkətinin nümayəndələrinin sözlərinə görə,Azərbaycanasatılan“Smerç”sistemləri müasir atış-kontrol sistemləri ilə təchizolunub,raketinatışuzaqlığı vədağıdıcıgücüartırılıb.Ümumilikdə geridə qoyduğumuz onillikdə rəsmi Bakı raket-artilleriya silahlarının alğı-satqısı sahəsində Ukraynanın bir nömrəli tərəfdaşı olub. Siyahıda ikinci yerdə dayanan BelarusAzərbaycana 132 ədəd artilleriya sistemi satıb. Bunlardan 120ədədi122mmçaplıD-30topları,12-siisə2S7“Pion”özüyeriyən artilleriyasistemiolub. Hesabat dövründə Azərbaycan Rusiyadan 80-dən artıq müxtəlif çaplı artilleriya sistemləri satın alıb. Hazırda bu ölkəyə verilmiş sifarişlərin icrası davam etməkdədir.Təhlillərgöstərirki,rəsmiBakının2010-cuildənsonraRusiyaya verdiyisifarişlərdəraket-artilleriya sistemləri xüsusi yer tutub. 20042005-ci illərdə Rusiyadan 26 ədəd 2S9“Nona-S”özüyeriyənminaata-

9A52“Smerç”

sentyabr-oktyabr 2013 25

ANALİZ

TOS-1A “Solntsepyok”

nı alındığı halda, 2010-2013-cü il lərdə bu siyahıya 18 ədəd 9A52 “Smerç”, 18 ədəd 2S19 “Msta-S” özüyeriyən haubitsası, 18 ədəd 2S31 “Vena” özüyeriyən minaata nı, 6 ədəd TOS-1A “Solntsepyok” ağır odatanı, açıqlanmayan sayda 2S12 “Sani” tipli minaatan əlavə olunub. Önəmli hissəsi 2012-2013cü illərdə Azərbaycana çatdırılan bu silah sistemlərinin bir qismi 2013-cü ilin iyun ayında Bakıda ke çirilən hərbi paradda nümayiş et dirilib. “Kurqanmaşzavod” müəs sisəsi cari ilin sentyabr ayında Azərbaycanın sifarişi üzrə 18 ədəd 2S31 “Vena” özüyeriyən artilleriya qurğusunun istehsalına başladığı nı açıqlayıb. BMP-3 döyüş maşın larının şassisi üzərində hazırlanan “Vena” haubitsaları atış uzaqlığı 13 km təşkil edən 120 mm çaplı to pa malikdir. Bunlarla yanaşı, Azər baycan tərəfi 2010-cu ildə gəmilə rin silahlandırılması üçün Rusiya nın “Taktik Raket Silahları” Korpo rasiyasına “Uran-E” raket komp leksləri sifariş verib. Sözügedən müqavilə üzrə sifarişlərin çatdırıl

26 AZERI DEFENCE

masına 2014-cü ildə başlanacaq. Rusiyadan yeni alınmış və ilk dəfə iyun ayında paradda göstəril miş TOS-1A “Solntsepyok” ağır odatanı hazırda 3 dövlətin – Rusi ya, Qazaxıstan və Azərbaycanın si lahlanmasında yer alır. Geniş və unikal imkanlara malik bu reaktiv odatan sələfi TOS-1 “Buratino”lar dan özünün daha müasirliyi və T-90 tanklarının şassisi üzərində (“Buratino”lar və ilk “Solntsep yok”lar T-72 şassisi üzərindədir)

hazırlanması ilə fərqlənir. Piyada qoşunların və tankların atəş dəstə yi, rəqibin açıq və bağlı mövqeləri ni, hərbi texnikalarını yüksək təz yiqli atəş zərbəsi ilə məhv etmək üçün nəzərdə tutulmuş TOS-1A sistemində 220 mm çaplı idarə olunmayan reaktiv termobarik mərmilər tətbiq edilir. Açıq ərazidə 6 km atış məsafəsinə malik TOS-1A odatanının bir raketi 2 hektardan artıq sahədə dağıdıcı təsirə malik dir. Dağlıq ərazilərdə daha güclü

ANALİZ sistemi iki fərqli çapda – 122 və 300 mm-lik raketlərdən atəş açma özəl liyinə sahibdir. Bir dəfədə 40 ədəd 122 mm və ya 4 ədəd 300 mm çaplı raketləri buraxa bilən bu sistem düşmənin 100+ km məsafədə hə dəflərini atəş altında saxlamağa imkan verir.

Mövcud imkanlar və perspektiv

dağıdıcılıq qabiliyyətinə malik olan TOS-1A sisteminin atəşi zamanı meydana gələn zərbə dalğaları tor paq və daş uçqunları yaradır. Ukrayna və Rusiya ilə yanaşı Azərbaycan qeyd olunan dövrdə İsraildən “Kamaz” şassisi üzərində LAR-160, Lynx Qrad, Lynx EXTRA tipli reaktiv atəş sistemləri, “Atmos2000” haubitsası, “Cardom” tipli 120 mm çaplı avtomatik minaatan, Bolqarıstandan 36 ədəd M-46 tipli haubitsa, Bosniya və Herseqovina dan 15 ədəd 128 mm çaplı RAK-12 reaktiv atəş sistemi, Türkiyədən T-122 “Sakarya”, T-300 “Kasırğa”, həmçinin 107 mm çaplı reaktiv atəş sistemləri, 60, 81 və 120 mm çaplı minaatanlar əldə edib. Azərbaycan

üçün ROKETSAN şirkəti tərəfin dən xüsusi hazırlanmış T-122/300 çox məqsədli universal reaktiv atəş

Açıq mənbələrin məlumatlarına görə, hazırda Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin artilleriya silahlanma sı D-30, D-20, D-44, MT-12, M-46, 2A36 “Giatsin-B” yedəkdə daşınan haubitsaları, 2S1 “Qvozdika”, 2S3 “Akatsiya”, 2S7 “Pion”, 2S19 “Ms ta-S”, 2S31 “Vena”, Soltam “Atmos” özüyeriyən haubitsaları, 2S9 “No na-S”, Soltam “Cardom” özüyeri yən minaatanları, BM-21“Qrad” sisteminin müxtəlif modifikasiyala rı, TR-122 “Sakarya”, Lynx Qrad, Lynx-LAR, RAK-12, 9A52 “Smerç”, TR-300 “Kasırğa”, 9K57 “Uraqan”, Lynx EXTRA, TOS-1A “Solntsep yok”, 107 mm-lik “Boran” reaktiv atəş sistemləri, “Toçka-U” OTRKlərindən ibarətdir. Təhlillər göstərir ki, hesabat döv ründə Azərbaycanın əldə etdiyi ar tilleriya sistemlərinin 50%-dən ço xunun atış uzaqlığı 40-150 km, 25%nin isə 20-40 km-dir. Hərbi parada

sentyabr-oktyabr 2013 27

ANALİZ verilən məlumata görə, Azərbaycan Ordusunun sahib olduğu “Smerç” sistemində tətbiq edilən yeni nəsil, yüksək dəqiqliyə malik raketlərlə 124 km məsafədə hədəfləri məhv etmək mümkündür. Ermənistan or du rəsmilərinin Azərbaycanın hərbi əməliyyatlarda “Smerç” tətbiq et məsi sonucunda Qarabağda böyük dağıntılara və insan tələfatına yol açacağını bəyan etməsi də bundan qaynaqlanmaqdadır. “Smerç” ilə yanaşı Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin uzaq məsafəli atəş dəstəyi 120 km məsafəyə malik “Toçka-U” operativ-taktiki raket kompleksi və İsrail istehsalı olan 150 km-lik Lynx EXTRA sistemləri hesabına təmin olunur. Bu sistem lər artıq praktiki baxımdan özünü doğruldub və dünyanın aparıcı öl kələri tərəfindən qəbul edilməkdə dir. Qeyd olunan dövrdə artilleriya sistemlərinin pilotsuz uçuş aparat ları və digər kəşfiyyat vasitələri ilə əlaqəli şəkildə tətbiqi imkanları öy rənilərək mənimsənilib. Artilleriya birlikləri zəruri olan avadanlıqlar, müasir hesablama sistemləri ilə təc hiz edilib. Yeni tədris sistemləri, o cümlədən kadrların bilik və baca rıqlarının artırılması üçün Türkiyə nin HAVELSAN şirkətindən Topçu Atış Simulyatoru (AFOS) alınaraq 2011-ci ildə istifadəyə verilib. Artilleriya potensialını sürətlə və müasir sistemlərlə gücləndir məkdə olan Azərbaycan dünyanın aparıcı silah istehsalçılarının da diqqətini özünə cəlb etməkdədir. Bu kontekstdə Çin, CAR, Pakistan, İtaliya, Serbiya, Ukrayna, Türkiyə, Cənubi Koreyadan müxtəlif isteh salçı firmalar, o cümlədən Çinin NORINCO, Pakistanın POF, Cənu bi Koreyanın Samsung Techwin, CAR-ın Denel, Türkiyənin RO KETSAN və MKE şirkətlərinin Azərbaycan bazarı uğrunda xüsusi aktivliyi nəzərə çarpır.

28 AZERI DEFENCE

Yerli istehsala diqqət artırılır Silahlı Qüvvələrin kiçik və orta çaplı artilleriya sistemlərinə və on ların döyüş sursatlarına olan ehti yaclarının qarşılanması məqsədi ilə Müdafiə Sənayesi Nazirliyi tə rəfindən 2007-ci ildə layihələr baş lanıb. Hazırda MSN müəssisələri tərəfindən 60, 82, 120 mm çaplı mi

naatanların, 107 mm çaplı reaktiv atəş sistemlərinin, minaatanlar (HE Mortar Bomb adlandırılan 60, 82 və 120 mm çaplı) və reaktiv atəş sistemləri üçün döyüş sursatları nın istehsalı layihələri uğurla da vam etdirilməkdədir. Azərbaycan da istehsal edilən 60 və 82 mm-lik minaatanlarda aparılmış təkmilləş dirmə işləri nəticəsində birincinin atış məsafəsi 2500 metrə (əvvəl 1600 m olub), ikincininki isə 5000 metrə (2500 m olub) çatdırılıb. Müdafiə sənayesi naziri Yavər Camalov AZERİ DEFENCE jurna lına müsahibəsində bildirib ki, 2014-cü ilin sonuna qədər Azər baycanda 85 mm-dən 155 mm-dək çapda tank və artilleriya silahları üçün mərmilərinin istehsalı realla şacaq. Artilleriya sistemlərinin və sur satların istehsalı sahəsində MSN əsasən Türkiyənin MKE və RO KETSAN şirkəti ilə sıx əməkdaşlıq yürüdür. İstanbulda keçirilmiş IDEF-2011 beynəlxalq müdafiə sər gisi çərçivəsində MSN və MKE ara sında 120 mm çaplı minaatanın Azərbaycanda istehsalı və hazırda üzərində işlər aparılan 105 mm çap lı havadan daşına bilən top layihə sində MSN-in iştirakına dair proto kol imzalanıb. 2013-cü ilin may ayında isə MSN və ROKETSAN arasında 107 və 122 mm çaplı raket

ANALİZ

REKLAM OLACAQ

sentyabr-oktyabr 2013 29

ANALİZ

lərinAzərbaycandaistehsalırazılaşdırılıb. Bu raketlər mövcud UkraynavəRusiyaanaloqlarındanartırılmış mənzilinə görə fərqlənir. ROKETSAN-ınmüxtəliftipdöyüşbaşlıqlarınamalik107mmçaplıraketi 11 km, 122 mm çaplı raketi isə 40 kmatışmənzilinəsahibdir.122mm çaplıraketlərinatışmənziliRusiya analoqlarından2dəfəçoxdur. MSN rəsmilərinin verdikləri məlumatlaragörə,hazırdanazirlik tərəfindən120mm-likminaatanların, 57 və 122 mm-lik reaktiv atəş sistemlərininistehsalınınqurulması üzərində işlər gedir. MSN-nin üzərində işlədiyi perspektiv layihələrdənbiridəS-5vəS-8raketlərdən(57və80mmçaplıidarəolunmayan) atəş açan 3 və 15 lüləli reaktivartilleriyasistemininistehsalıdır. Artıq yaradılma mərhələsi tamamlanmışbusistemlərhəmpiyadalar tərəfindən əldə daşına, həm də nəqliyyat vasitəsi üzərinə qurulabiləcək.

30 AZERI DEFENCE

MSN-in açıqladığı məlumata görə, Azərbaycandakı müəssisələrinbirindəistehsaledilmiş120mm çaplı minaatan 7100 metr atış məsafəsinə malikdir. Ümumi çəkisi 305kqtəşkiledənbuminaatandəqiqədə12-13mərmiatmağaimkan verir. “Aşırım” adlanan 82 mm çaplı minaatan isə hazırda AzərbaycanSilahlıQüvvələrindəistifadə olunur. 2013-cü il hərbi paradında nümayiş etdirilən bu minaatanın atış uzaqlığı 5400 metr təşkil edir. “Aşırım” indiyədək bir neçə dəfə xarici hərbi sərgidə (IDEF-2011, INDODEFENCE-2012 və IDEF-2013) nümayiş etdirilib. Atışın yaxşılaşdırılması və keyfiyyətininartırılmasıüçünminaatana xüsusiağızlıqəlavəolunub.Çəkisi 47kqtəşkiledən“Aşırım”ınlüləsininuzunluğu1100mm,atıştempi dəqiqədə24mərmidir. MSN-in müəssisələrində 60 mm-lik minaatanın iki – adi və “Commando” modeli istehsal edi-

lir.Adimodelinçəkisi18kq,lüləsininuzunluğu740mmatışməsafəsi isə 150-2500 metr təşkil edir. Xüsusi təyinatlılar üçün nəzərdə tutulanvəbirnəfərtərəfindənidarə olunan “Commando” modelin isə çəkisi 9 kq (+mərminin çəkisi 1600qram),lüləsininuzunluğu675 mm, atış uzaqlığı 1600 metrdir. Atıcıbuminaatanınüzərindəkixüsusidəstəkdənvəyaqoruyuculent sarınmış hissədən tutmaqla atəşi həyata keçirə bilir. “Commando” modelinin atış tempi dəqiqədə 20 mərmitəşkiledir. Azərbaycandaistehsalolunmuş “Boran”adlı107mmçaplıreaktiv atəş sistemi 12 lülədən ibarətdir. Yük maşınlarının üzərində və ya yedəyində istənilən yerə götürülə bilən“Boran”7-9saniyəintervalla atəşaçır.Artırılmışmənzilliraketləritətbiqetməklə,bureaktivatəş sistemi vasitəsi ilə 11 km məsafədəki hədəfləri atəş altında saxlamaqmümkündür.AD

TANITIM

TEXNOLOGİYA VƏ TƏCRÜBƏNİN BİRLƏŞMƏ NÖQTƏSİ Türkiyəmüdafiəsənayesininən köklüvəböyüktədarükçülərindən biriolanMakinaveKimyaEndüstrisi Kurumu (MKE) sərmayəsi tamamilə dövlətə aid olan ictimai iqtisadi təşkilatdır. Türkiyənin müxtəlif bölgələrində yerləşən 10 fabrikvə2işlətməiləözsektorunda aparıcı sənaye quruluşlarından olan MKE hazırda modern texnologiyalara söykənən tətbiqləri və ixtisaslaşmışpersonalıniştirakıilə emal edilən məhsulları keyfiyyət baxımındanxaricianaloqlarınagüzəştetmədən,vaxtlı-vaxtındaTürkiyədəvədünyadaözmüştərilərinətəqdimedir. Bu gün Türkiyə müdafiə sənayesindəbirməktəbolanMKETəşkilatınınməhsullarıdördəsasqrupa ayrıla bilər: “Sursat Qrupu”, “Silah Qrupu”, “Raket Qrupu”, “PartlayıcıMaddələr/BarıtvəPirotexnikMəhsullarQrupu”. Adisilahlarınvədöyüşsursatlarının istehsalı sahəsində Türkiyənin ixtisaslaşmış təşkilatlarından olan MKE dəyişik adlarla və statuslarla 15-ci əsr Osmanlı İmperatorluğu dönəminə uzanan tarixi keçmişə sahibdir. 1453-cü ildə

İstanbul Tophanədə Fateh Sultan Mehmet tərəfindən top fabrikinin təsis olunması ilə təməli atılmış MKE ötən 500 ildən artıq dövrdə tək Türkiyə müdafiə sənayesinin əsas tədarükçüsü olmaqla yetinməyib.MKEeynizamandaTürkiyəninsənayeləşməprosesinəgeniş qatqıları-mülkisektordakimyəvi və partlayıcı maddələr, müxtəlif vasitələr,maşınistehsalındailklayihələrə imza atması ilə də tanınmaqdadır. MKE Təşkilatı milli sənayedəki bu mühüm fəaliyyətləri ilə bərabər dövrün ehtiyaclarını öyrənərək,qlobalbazardatanınan bir markaya çevrilməklə hər cür rəqabətşərtlərinəhazırhalagəlib. Bu çərçivədə Türkiyə Silahlı Qüvvələrininhərcürsilah,sursat, partlayıcı maddə, maşın və təchizatehtiyaclarıiləyanaşıxaricsatış fəaliyyətlərinədəağırlıqverilməkdədir. MKE-nin bazardakı durumunu bu kontekstdə qiymətləndirdikdə, son beş ildə daxili satışlarda 38%, xaric satışlarda isə 150%-likbirartımıgörmək olar. Təşkilatımız qlobal bazarda qazanmış olduğu bupayıqorumaqvə

artırmaq məqsədi ilə 2014-cü ilə qədər ümumi satışlarda ixracat həcmini iki dəfə artırmağı proqnozlaşdırır. Bununla birlikdə, biznesininkişafıfəaliyyətlərininyüksəldilməsi üçün, müştərilərin tələblərinəzərəalınaraq,məhsulçeşidlərinin artırılması və ölkə daxilində fəaliyyət göstərən müdafiə sənayesi firmaları ilə əməkdaşlıq yoluiləməhsullarınMKEmarkasıaltındabeynəlxalqbazarlaraçıxarılmasıdaplanlaşdırılır.MKEmarkasınıxaricdərəqabətədavamgətirə biləcək şəkildə bazara təqdim etmək üçün sonistifadəçiilətəmasların artırılması, dövlətdən dövlətə ə m ə k d a ş l ı q imk anl ar ınd an istifadə edilməsi, müştərinin maliyyə tələbinin ucuz kreditlərin tapılması yoluiləqarşılanmasıda fəaliyyətlərimizə daxildir.

sentyabr-oktyabr 2013 31

TANITIM Ar-Ge

Türkiyə Silahlı Qüvvələri və beynəlxalq müştərilərimizin ehtiyaclarına yönəlmiş araşdırma və inkişafetdirmə(Ar-Ge)fəaliyyətləri Təşkilatımızın strateji əhəmiyyətli və önəm verdiyi fəaliyyətlərindənbiridir.BuçərçivədəMKEdəlazımitestimkanlarına,müasir texnologiyalara və proqramlara malikeffektivvəməhsuldarişləyə bilənAr-Geinfrastrukturuyaradılıb. Ar-Ge fəaliyyətlərində iştirak edən texniki personalın sayı və Ar-Ge layihələrinin büdcəsi artırılıb. İstər mərkəzdə, istərsə də hər bir fabrik tərkibindəki Ar-Ge vahidləri ilə işlər çox istiqamətli və sürətli bir şəkildə reallaşdırılmaqdadır. Ayrıca,müştərilərdəndaxilolan təkliflərvəxüsusitələblərTəşkilatımızın biznesin inkişafı fəaliyyətləri daxilində qiymətləndirilir. MKE-yə aid məhsullar üzərində

32 AZERI DEFENCE

edilməsi lazım gələn yeniləmə və yaxşılaşdırmalar təsbit edilərək məhsullar inkişaf etdirilir. Son illərdəMKE-yəbirçoxyerlivəxarici firmadan yeniləmə və modernləşdirmətələbləriningəlməsidədaxilivəxaricibazardamüvəffəqiyyətlifəaliyyətlərimizinəyaninəticəsidir. Gəlinən bu nöqtədə bazardakı yerimizi qoruyub möhkəmləndirmək məqsədi ilə, məhsul inkişaf etdirmə fəaliyyətinin davamlı olduğununnəzərəalanTəşkilatımız Baş İdarə və tabeliyindəki 10 fabrikdə iştirak edənAr-Ge vahidləri ilə qlobal müdafiə sənayesi sektorundakı inkişafları yaxından izləyir.Texnikiinfrastrukturubuinkişaflara paralel olaraq yeniləməkdəyik.Qeydedəkki,bugünəMKE tərəfindən müqaviləsi imzalanmış vəyainkişafetdirməmərhələsində olan 130 Ar-Ge proyekti mövcuddur.

ALTAYlayihəsi

ALTAYlayihəsi(MilliİmkanlarlaMüasirTankİstehsalı-MİMİDİ) çərçivəsində istehsalı planlaşdırılanvəprototipdizaynişlərihazırda davam etməkdə olan müasir millitankınəsassilahsistemiMKE tərəfindənyaradılıbinkişafetdirilməkdədir. MKE tərəfindən hazırlanmış əsas silah sistemləri, yeni nəsiltanklardaolduğukimi-təsirlimənzilidahauzaqvəidarəolunanmərmiləratmaqimkanınamalikdir.Sözügedənəsassilahsistemi ilk prototip tanka montaj olunub vətestləridavametməkdədir.MKE QurumuTürkiyəmillimüdafiəsənayesiüçünhəyatiəhəmiyyətdaşıyan bu layihənin bir parçası olmaqdan qürur duyur. Bu proyektinhəyatakeçirilməsindəTəşkilatımızın boynuna götürdüyü rol və əsassilahsistemininmillitankımızamüvəffəqiyyətlətətbiqolunması bizim üçün bu sahədə yeni bir

TANITIM fəngdir. Bütün performans və erqonomik xüsusiyyətləri müəyyənləşdirilərək hazırlanan layihə seriyalıistehsalahazırdır.

JMKBORA-12 snaypertüfəngi

istinada çevrilməklə yanaşı MKE markasının tanınmasına son dərəcəəhəmiyyətlitöhfəvermişoldu.

MüasirPiyadaTüfəngi

Müasir Piyada Tüfəngi (MPT) layihəsininbütündizaynvəisteh-

salıMKEtərəfindəntamamiləyerli imkanlarhesabınareallaşdırılmaqdadır. Türkiyənin ilk və tək milli piyadatüfəngiolanMPTözsinfində dizayn və kalifikasiya testləri daxilolmaqla42fərqlitestimüvəffəqiyyətlə tamamlamış yeganə tü-

JandarmaBaşKomandanlığıilə müştərək başladılmış layihə 2009cu ildə seriyalı istehsal prosesinə keçib. Tamamilə yerli imkanlarla və xüsusi olaraq hazırlanan bu snaypertüfəngiAzərbaycandadaxil olmaqla bir çox ölkəyə ixraca edilib. JMK BORA-12 snayper tüfəngi beynəlxalq müsabiqələrdə, keçirilmiş testlərdə rəqiblərini geridəqoyub.Tüfəng1000metrməsafəyə qədər dəqiq vuruş qabiliyyətinəmalikdir.

İxracat

MKEQurumuadisilahlar(atıcı silahlar, minaatanlar, haubitsalar) və sursat sahəsində keyfiyyət güzəştietməyənyanaşmasıvəşərtsiz

yanvar-fevral 2013 33

TANITIM mövzusuolduğundadahaçoxanlamqazanmaqdadır.MKEvəTürkiyəmillimüdafiəsənayesiAzərbaycanOrdusununehtiyacıvətələbləriniözmilliehtiyacvətələblərindən ayırmır. Mövcud və potensial işbirliyi imkanlarının genişləndirilməsinə hər zaman hazırdır.

Bugüngəlinənnöqtə

xidmət anlayışı ilə məhsulları bütündünyadaənçoxtələbduyulan markahalınagəlib.Buistiqamətdə beşqitədə80-dənartıqölkəyəixracatdavametməkdədir. Təşkilatımızayrıca,dostvəmüttəfiq ölkələrlə əməkdaşlıq məsələlərinəböyükəhəmiyyətverməkdədir. Bu çərçivədə bir çox ölkənin ordu və polis qüvvələrinin modernləşdirilməsi tərəfimizdən müvəffəqiyyətlə tamamlanıb. NATO kalibrlərini istifadə edən ölkələrlə ticarəthəcmimizdəsonillərdəböyükhəcmdəartıb.Məsələn,Təşkilatımızın tərkibindəki Qazi Patron Fabrikinin2012-ciildəistehsalının təxminən 95%-i beynəlxalq bazara təqdimedilib.Sonməhsultədarüküiləbərabərmüxtəlifsilahvəsilah sistemlərinin modernləşdirilməsi, konsultasiya, satış sonrası xidmətlərvədavamlıtəlimlərTəşkilatımızıngenişperspektivliixracatstrategiyasınınəhəmiyyətlidetallarındandır.Fəaliyyətgöstərməyən müdafiə sənayesi infrastrukturlarının yenidən işlək hala gətirilməsi,yeniistehsalxətlərininqurulması,ehtiyathissəzəmanətləri-

34 AZERI DEFENCE

nin verilməsi, keyfiyyət təhsillərininvətexnikikonsultasiyaxidmətlərinin göstərilməsi Təşkilatımızın keçmişdə və bu gün müvəffəqiyyətlətətbiqetdiyixidmətlərdənbəziləridir. Bu gün hər bir məhsul ixracı və ya satış strategiyasının üzərinə qurulmuş müştəri məmnuniyyəti isə bu prosesin mərkəzindədayanır.

Azərbaycaniləəlaqələr

Dost və qardaş Azərbaycan ilə əlaqələrimizsononildəyüksələn xəttüzrədavametməkdədir.KeçmişdövrlərdəAzərbaycanasatışınıgerçəkləşdirdiyimizməhsullara misal olaraq T-155 “Fırtına” özüyeriyən haubitsalarını, müxtəlif partlayıcıvəpirotexnikməmulatları,7.62mmJMKBORA-12snaypertüfənglərini,MP-5tiplitapança pulemyotları, TNT, 60 mm, 81 mm,120mmminaatanlüləsiüçün məmulatları,müxtəlifraketyanacaqlarınıgöstərəbilərik.Təşkilatımızın dost və müttəfiq ölkələrlə qurmuş olduğu pozitiv əlaqələr və bu əlaqələri davam etdirmək arz us u Azərb ayc an müz ak ir ə

Xüsusi personalın işə qəbulu, davamlı təhsillər və Ar-Ge proyektlərinə yatırılan sərmayələrin artması ilə birgə Təşkilatımızın Ar-Ge fəaliyyətləri böyük maraq qazanıb.Dizayndanistehsalprosesinədək tamamilə öz imkanlarımızlareallaşdırdığımızAr-Geproyektləridəəhəmiyyətlişəkildəartıb. Təşkilatımızın dizaynını öz tərkibində reallaşdırdığı bütün proyektlər,xariciölkələrdədəaçar təhvili olaraq istehsala hazır hala gətirilə, bu sahədə istifadəçilərə hər cür təhsil və təlim verilə bilir. Ölkəmizdaxilindəkibütünuniversitetlərlə bərabər çalışaraq bir çox layihəni sənayedə tətbiq oluna biləcəkvəziyyətəgətirmişik. Təşkilatımızın xarici ixracat və təqdimat fəaliyyətləri nəticəsində MKEmarkasıartıqbeynəlxalqbazarda məşhurlaşıb. Bununla birlikdə MKE markası keyfiyyətli məhsulvəxidmət,zamanındatəslimat, satış sonrası xidmətlər, müştəri məmnuniyyəti, müştəri ehtiyacını qarşılanmasına yönəlmiş elastik məhsul baxımından verilən əhəmiyyət nəticəsində beynəlxalq bazarda özünə haqlı bir mövqe əldə edib. Qazanılmış bu mövqenin qorunması və daha irəli götürülməsi məqsədi üçün bazaraaçartəhviliprinsipiilətam əhatəlihəllərçıxarmaq,müştərilər üçüntəkünvandaçoxluhəllqaynağı ola bilmək Təşkilatımızın strategiyası olaraq müəyyənləşdirilib.AD

AVİASİYA

XƏZƏRDƏ RamilMəmmədli

NəhəngkarbohidrogenyataqlarınınyerləşdiyiXəzərhövzəsienerji resurslarının istifadəyə açılması ilə paralel sürətli hərbiləşmə prosesini yaşayır. Beş sahilyanı ölkənin hələ də həll edə bilmədikləri sərhəd mübahisələrinin kökündə dəməhzbukarbohidrogenyataqlarıiləbağlıməsələlərdayanır. 2001-ci ildə Xəzərdə araşdırma aparanAzərbaycanaməxsusgəmilərinİranhərbigəmilərinintəzyiqi iləərazidənuzaqlaşdırması,sonrakı illərdə İran hərbi gəmiləri tərəfindənAzərbaycanındənizsərhədlərinin pozulması, 2012-ci ildə Türkmənistan vəAzərbaycan hərbi gəmilərinin Xəzərin şərqində üz-üzəgəlməsi,dənizsərhədlərində razılığa gələ bilməyən sahil dövlətlərinin yürütdüyü sürətli hərbiləşməsiyasətiyaxınonillikdə Xəzərdəvəziyyətinkəskinləşməyə doğrucərəyanedəcəyiniproqnoz-

laşdırmağa əsas verir. Bu prosesə AvropanınXəzərinenerjiresurslarındanözünəpayəldəetməcəhdləri, Mərkəzi Asiya-Xəzər dəniziCənubi Qafqaz enerji dəhlizinə NATO-nunAvropanınenerjitəchizatındaperspektivdəhlizkimiyanaşması,ABŞ-ınXəzəryanıikiölkə –Azərbaycan və Qazaxıstanla aktiv hərbi əməkdaşlıq yürütməsi faktorları da öz təsirini göstərir. Məhz sadalanan sonuncu amillər hövzədə liderlik iddiasında olan Rusiyavəİranınaçıqifadəetdikləri kimi - onları qıcıqlandırmaqdadır.

Potensialartırılır

1992-ci ildə SSRİ-nin Qırmızı BayraqlıXəzərflotiliyasınıninventarının bölüşdürülməsi zamanı QazaxıstanvəTürkmənistanınimtina etməsi gəmilərin 75-25% nisbətindəRusiyavəAzərbaycanarasında bölünməsi ilə nəticələndi. SSRİ-nin süqutu hələ çar Rusiyası dönəmindənXəzərdəhərbidonanmasaxlamaqhüququolmayanİra-

aəlavəstimulverdivəİranötən n əsrin90-cıillərininsonlarındanetibarən Xəzərdə hərbi donanmanın yaradılması istiqamətində fəaliyyətlərə başladı. İlk vaxtlar Xəzərdəkimülkigəmilərindənbirneçəsini hərbiləşdirən İran tərəfi 2006cıildəbaşlayaraqƏnzəlidəkitərsanədə hərbi gəmi və katerlərin istehsalınıreallaşdırmaqdadır. Xəzər dənizində 2007-ci ildən aktiv mərhələyə qədəm qoyan silahlanma prosesi artıq zərurətə çevrilib.Qapalıhövzənin“girişqapısı”nın Rusiyanın əlində olması sahilyanı ölkələri daha çox milli imkanlaradayanaraqözdonanmalarınıqurmasınışərtləndirir.Məhz busəbəbdəndəbütünsahilyanıölkələrözlərininhərbigəmilərəolan ehtiyaclarını xarici firmaların da cəlbi ilə yerli tərsanələr hesabına qarşılamağaçalışırlar.HazırdaQazaxıstan Cənubi Koreyanın STX, Daewoo Shipbulding, Türkmənistan Türkiyənin DEARSAN, Azərbaycan Sinqapurun Keppel şirkəti iləəməkdaşlıqçərçivəsindəmüəy-

NƏHƏNG SİLAHLANMA

sentyabr-oktyabr 2013 35

REGİON

yən layihələr reallaşdırır. Məlumatlara görə, İran Ənzəlidə hərbi gəmiinşasıişləriniÇinmütəxəssislərininiştirakıiləhəyatakeçirir. Gəmilərin silahlandırılması ilə bağlı Qazaxıstan, Azərbaycan və Türkmənistanın Rusiyaya böyük həcmdə sifarişləri mövcuddur. Azərbaycan 2010-cu ildə RusiyanınTaktikRaketSilahlarıKorporasiyasına 75 milyon ABŞ dolları, Türkmənistan 79,8 milyon ABŞ dolları, Qazaxıstan isə 30 milyon ABŞ dolları dəyərində “Uran-E” zərbə-raket kompleksləri sifariş verib. Azərbaycanın sifarişi üzrə çatdırılmalar 2014-cü ildə başa çatacaq. Türkmənistanın sifarişinin ilk partiyası 2011-2012-ci illərdə çatdırılıb.Aşqabadbunaəlavəolaraq, 2014-cü il üçün təqribən 40 milyondollarlıqsifarişyerləşdirib. Bundanbaşqa,QazaxıstanvəTürkmənistan MBDA, Azərbaycan isə İsrailinRafaelşirkətindənmüxtəlif gəmiəleyhinəsilahsistemləriəldə edib.TürkmənistanvəQazaxıstan Türkiyə şirkətlərindən birinin iştirakı ilə dənizə nəzarət sisteminin qurulmasınıhəyatakeçirir.2012-ci ilin sonlarında Azərbaycan Uzaq Məsafədən İzləmə Sistemini qurmaqla Xəzər dənizi üzərində tam nəzarətimkanlarınasahibolub.

36 AZERI DEFENCE

AZERİ DEFENCE araşdırma qrupunun proqnozlarına gözə, İran istisna olunmaqla, Xəzəryanı ölkələrin2013-2020-ciillərərzində Hərbi Dəniz Qüvvələri və sahil mühafizəsinin döyüş sıralarına ümumilikdə60-ayaxınhərbigəmi və kater daxil edəcəyi gözlənilir. Hazırdaverilmişsifarişlərvəbaxılanproqramlarüzrə2020-ciiləqədər Qazaxıstanın 10-13 gəmi və kater, Rusiyanın ən azı 18, Türkmənistanın12,Azərbaycanın16-18 gəmivəkaterinşaetdirməsimümkündür. Sifarişlərdən bəlli olduğu qədər, Rusiya və Qazaxıstan əsas ağırlığı artilleriya-raket katerlərinə,kiçikqabaritlidesantvəminatral gəmilərinə, Azərbaycan və Türkmənistan isə sərhəd-gözətçi gəmilərinə və iti sürətli katerlərə verəcək.

TürkfirmalarıXəzər hövzəsindəişaxtarır

Azərbaycan, Qazaxıstan və Türkmənistanın Xəzər hövzəsində həyatakeçirdiklərihərbilayihələrdə Türkiyənin dəniz sənayesində fəaliyyət göstərən firmaların aktiv iştirakları nəzərə çarpmaqdadır. Türkiyə 1999-cu ildəAzərbaycana 1, 1999-2001-ci ildə Qazaxıstana 2 ədədAB-25tiplipatrulgəmisiba-

ğışlamaqla hər iki ölkənin hərbi dəniz quruculuğuna öz töhfəsini bəyanedib.SonrakıdövrlərdəTürkiyətərəfindənhərüçtürkcümhuriyyətinə hərbi dəniz və sahil təhlükəsizlikqüvvələriüçünmüxtəlif səpkili texniki yardımlar və kadrların hazırlanması sahəsində köməkliklər göstərilib. Hazırda Türkiyənin aparıcı tərsanələrindən olan DEARSAN Türkmənistanda dövlət sifarişi əsasında “Tuzla” sinfiliyenitipgözətçigəmisivəkaterlərin inşasını davam etdirir. İlk olaraq 2011-ci ildə Türkmənistan Hərbi Dəniz Qüvvələrinə 2 ədəd gözətçi gəmisi inşa edən DEARSANcariildədaha2gəminidəsifarişçiyəçatdırıb. Türkiyənin Yonca Onuk şirkəti Azərbaycan, Qazaxıstan və Türkmənistanlaitisürətlisərhədgözətçikaterlərinin(16-33metrlik)alğısatqısına dair görüşmələri davam etdirir.Qeydedəkki,birneçəiləvvəl Azərbaycanla bu sahədə razılaşmaəldəolunsadakaterlərimühərriklə təchiz edən alman MTU şirkətiAzərbaycana mühərrik satmaqdanimtinaetmişdi. Dənizsahəsindəsahildövlətləri ilə fəal görüşmələr keçirən firmalardan digəri ASELSAN-dır. HazırdaTürkmənistanüçüninşaolu-

REGİON nan yeni gəmilərin silahlanmasın da ASELSAN-ın uzaqdan koman dalı topları, habelə radarları və di gər sistemləri yer alır. Türkiyənin YALTES şirkəti isə Türkmənistanın sahil təhlükəsizlik və dənizə nəza rət sisteminin qurulmasında yaxın dan iştirak edib. Hazırda türkmən gəmilərində bu firmanın istehsal etdiyi bəzi idarəetmə sistemləri yer almaqdadır. Bölgədə iddialı olan firmalar arasında HAVELSAN da özünə məxsus yer tutur. Bir neçə il əvvəl HAVELSAN Azərbaycan və Qaza xıstan HDQ-in gəmilərinə Gəmi Döyüş İdarəetmə Sistemi (GENE SİS) qurulması təklifi ilə çıxış edib. Hazırda adıçəkilən şirkət bu möv zuda Qazaxıstan və Türkmənistan la layihələr həyata keçirir. Başqa bir türk tərsanəsi olan ARES Shipyard isə 2011-ci ildə Azərbaycana Bakıdakı tərsanələrin birində müxtəlif ölçülü hərbi ka terlərin istehsalı təklifi ilə çıxış edib. Hazırda adıçəkilən şirkət Qa zaxıstanla işbirliyi məsələsinə ba xır. Türkiyənin digər tərsanələri – RMK Marine, İstanbul Shipyard, eləcə də müxtəlif sualtı vasitələr istehsal edən GATE şirkəti də son illər bölgə ölkələri ilə əməkdaşlıq məsələlərini müzakirə etməkdə

dirlər. Bu firmalarla yanaşı Türki yə dəniz sənayesinin əsas mərkəz lərindən olan Türk Loydu 2012-ci ildə Bakıda Xəzər hövzəsi üzrə özünün nümayəndəliyini açıb.

Qazaxıstan HDQ-nin yaradılması və forma laşdırılması istiqamətində işlərə 1997-ci ildə start verən Qazaxıstan bu istiqamətdə əsasən Rusiya, Tür kiyə və Cənubi Koreya ilə sıx əməkdaşlıq yürüdür. Hərbi gəmi lərin və katerlərin alınmasına 2003cü ildən başlayan Qazaxıstan 2004cü ildə Ukraynadan 4 ədəd “Kal kan” və bir neçə ədəd “Qrif” tipli kater alıb. Həmin il Qazaxıstanın Zenit zavodunda sahil təhlükəsiz liyi üçün “Sunkar-M” tipli ilk pat rul katerinin tikintisi başa çatıb. 2006-cı ildə Cənubi Koreyadan “Sea Dolphin” tipli 3 artilleriya ka teri əldə edən Qazaxıstana ABŞ dəniz təhlükəsizliyi proqrammı çərçivəsində 4 ədəd “SAFE Boat” tipli desant katerini bağışlayıb. Hazırda Qazaxıstan Xəzər dəni zində silahlanma prosesini bir neçə istiqamətdə aparır ki, bunlardan birincisi Rusiyadan gəmi və silah sistemlərinin alınmasıdır. Bu kon tekstdə 2008-ci ildə Astana Rusiya dan 01340 layihəli hidroqrafik gə mi (“Jayık” adlanır) alan Qazaxıs

tan Almaz Gəmiqayırma Zavodu na 6 ədəd 21632 layihəli “Tornado” artilleriya kateri sifariş verib. 560 ton su basımına malik “Torna do”nun uzunluğu 62 metr, eni 9,6 metr, sürəti 26 mildir. Gəmi 100 mm çaplı A-190 Universal topu, 30 mm çaplı AK-630M tipli pulemyot (atış tempi dəqiqədə 5 min atış) “Uran-E” raket-zərbə kompleksi nə, 3M47 “Qibka” hava hücumun dan müdafiə kompleksinə malik dir. İkinci istiqamət ölkə daxilində gəmilərin və digər üzmə vasitələri nin istehsalını qurulmasıdır. Bu sahədə əsas layihələr Zenit zavodu tərəfindən həyata keçirilir. Adıçə kilən müəssisə 2010-cu ildə Müda fiə Nazirliyinin sifarişi üzrə 0250 “Bars-MO” layihəli kiçik artilleriya gəmisinin tikintisinə başlayıb. 2012-ci ilin aprel ayında bu layihə üzrə istehsal edilmiş “Qazaxıstan” adlı ilk gəmi dənizə endirilib. Za vod paralel olaraq ötən il Sahil Mü hafizəsi üçün “Semser” adlı gəmi, 2013-cü ilin ortalarında isə “Bars” layihəli daha bir gəmi inşa edib. “Bars” layihəli gəmilər 250 ton su basımına və 30 dəniz mili sürətə malikdir. Kalkan gəmi zavodunda isə sahil mühafizəsi üçün 3 ədəd FC19 tipli sürətli kater inşa olunub. Yüksək sürətə və yaxşılaşdırılmış

Qazaxıstan Sahil Mühafizəsi “Semser” (0300 “Барс”)

sentyabr-oktyabr 2013 37

REGİON manevr imkanlarına malik bu katerlərdənizdəvəçaylardahərəkət edəbilir. Üçüncüistiqamətisəqərbölkələrdənsatınalmalardır.Qeydedək ki,ötəndövrdəABŞCaspianGuard proqramı çərçivəsində həm Qazaxıstana, həm də Azərbaycana bir sıra texnoloji yardımlar göstərib. BununlayanaşırəsmiAstanahəm sahiltəhlükəsizliyinintəminolunması,həmdəgəmilərinsilahlandırılması, müasir müşahidə nəzarət sisteminin qurulması istiqamətində qərb şirkətləri ilə sıx əməkdaşlıqyürüdür.2012-ciilinmayayında Astanada keçirilmiş KADEX2012 müdafiə sərgisi çərçivəsində Qazaxıstan Müdafiə Nazirliyi ilə MBDA və Indra Systems şirkəti arasındaExocetMM40Block3gəmi əleyhinə raketlərin satın alınmasına dair müqavilə imzalanıb. Buraketlərhəmdənizhədəflərinə, həmdədənizsəviyyəsindənyuxarı-aşağıhündürlükdəuçanhədəfləriməhvetməkqabiliyyətinəmalikdir. Qazaxıstanın sahib olduğu gəmiləraşağıdakılardır: HDQ - 4 ədəd 0250 “Bars-M” tipli raket kateri (silahlanması reaktiv atəş sistemi, 2M-3M və ZU-23-2 artilleriya topu) 3 ədəd “SeaDolphin”tipliartilleriyakateri,4ədədABŞistehsalıolandesant

kateri, 1 ədəd 01340 layihəli hidroqrafik gəmi (Rusiya istehsalı), 1 ədəd“Kormoran-2”tiplitralgəmisi (Polşa istehsalı), 1 ədəd 10750E tiplireydtralgəmisi(Rusiyaistehsalı); Sahil Mühafizəsi - 7 ədəd 0200 layihəli“Burkit”tiplikater(Qazaxıstan istehsalı – “Qrif” katerinin qazaxversiyası),5ədəd0300“Bars” layihəligəmi,1ədəd0210layihəli “Aybar” tipli kater (Super FC-19 Qazaxıstanistehsalı),5ədədFC-19 (Qazaxıstan) tipli kater, 3 ədəd “SafeBoats”tiplikater(ABŞistehsalı), 2 ədəd KC-701 “Karlıqaş”, 1 ədəd “Şaqala”, 18 ədəd “Sapsan-M” və “Sapsan-2M”, 4 ədəd “Sunkar”,6ədəd190layihəli“Saqım”(hamısıQazaxıstanistehsalı) və15ədəd“Aerobot”(ABŞistehsalı)tiplikater.Qazaxıstansahilmühafizəsi eyni zamanda sərhəd aviasiyasına və texniki müşahidə postlarınamalikdir. Perspektiv plana əsasən Qazaxıstan HDQ 2014-cü ildə 1 ədəd

0310“Bulan”layihəliçoxməqsədli gəmi, 2015-ci ildə 1 ədəd 0220 “Bars” layihəli xilasetmə, 8 ədəd “Kortik”tipliartilleriyakaterialacaq.“Kortik”tiplikaterlərinsilahlanmasına 40 mm çaplı top (Oto Melera), “Şturm-M” idarə olunan raketləri və 2 ədəd 12.7 mm çaplı pulemyot daxil olacaq. Qarşıdakı illərdəSahilMühafizəsidə6ədəd “Aybar” tipli kater əldə edəcək. Qazaxıstan gəmilərin silahlanmasında Exocet MM40 Block 3 və “Uran-E” kompleksləri yerləşdirməyinəzərdətutur.

Türkmənistan Xəzərdənizindəhərbidonanma yaratma cəhdlərinə 2002-ci ildə başlayan Türkmənistan həmin dövrdə Ukraynadan 10-dan artıq “Kalkan-M” və “Qrif” layihəli kateralıb.2003-cüildəİranTürkmənistan sahil mühafizəsinə uzunmüddətli icarə şərti ilə 7 kater verib.ABŞisəXəzəryanıölkələrədəniztəhlükəsizliyiproqrammıçərçi-

QazaxıstanHDQ“Oral”artilleriyagəmisi(0250“Bars-MO”)

38 AZERI DEFENCE

REGİON əsindəyardımolaraq“PointJackv son”tiplikaterbağışlayıb. HDQ-nin yaradılması istiqamətində sürətli işlər aparan Türkmənistan2015-ciiləqədərXəzərdəən müasirdöyüşvəyardımçıgəmilərəmalikdonanmaqurmağıhədəfləyir. Bu istiqamətdə rəsmi Aşqabad əsasən Rusiya və Türkiyə ilə birneçəproqramreallaşdırmaqdadır. 2009-2010-cu illərdə Türkmənistan Rusiyadan 2 ədəd 12418 “Molniya”layihəliraketkaterivə2 ədəd 12200 “Sobol” layihəli tipli sərhədkateriəldəedib.“Edermen” və “Qayratlı” adı ilə silahlanmaya qəbuledilmişbu12418layihəlikaterlərhazırdaTürkməndonanmasının vurucu gücü sayılır. Suüstü döyüş gəmilərinin, katerlərin və rəqibin dəniz nəqliyyatının məhv edilməsi üçün nəzərdə tutulan “Molniya”ların su basımı 510 ton, uzunluğu56.9metr,eni10.2metr, sürəti40mil,birbaşaüzməməsafəsi 2300 mil təşkil edir. Katerin silahlanmasında 4 ədəd “Uran-E” raketburaxılışqurğusu(döyüşehtiyatı16ədədraket),1ədəd76mm çaplıAK-176Mtopu(döyüşehtiyatı152mərmi),2ədəd30mmçaplı AK-630M (ehtiyat 4000 mərmi) və 12ədədİqlatipliportativzenit-raketqurğusudaxildir. Rusiyadan satınalmalarla yanaşı, Türkmənistan HDQ-i Türkiyənin DEARSAN şirkəti ilə Türkmənbaşı limanındakı tərsanədə

“Tuzla”sinifligözətçigəmilərinvə müxtəliftəyinatlıkaterlərininşasını həyata keçirməkdədir. AZERİ DEFENCE araşdırma qrupunun DEARSANşirkətindənəldəetdiyi məlumatagörə,bugünədəkTürkmənistan üçün 4 ədəd gözətçi gəmisi və 12 ədəd 15 metrlik patrul kateri tikilərək təhvil verilib. Katerləryüksəksürətəmalikdir.Bundanbaşqamüxtəlifyüklərindaşınmasıüçünbirədəd20metruzunluğunda kater (çıxarma kateri), həmçinin4ədədmüxtəliftəyinatlı kater inşa edilib. 2015-ci ilə qədər daha 6 ədəd Yeni Tip Gözətçi Gəmisinin inşası həyata keçiriləcək. Türkmənistan üçün inşa olunan YeniTipGözətçiGəmiləriTürkiyədəkiiləeynigöstəricilərəmalikdir. 56 metr uzunluğunda, 400 ton subasımına, 34 heyət malik gəmilər HAVELSAN GENESİS döyüş idarəetmə sistemləri, Yaltes/Imtech BuiltIntegratedPlatformManage-

ment Systems (IPMS), ASELSAN şirkətinin istehsalı olan AselFLİR200Dmüşahidəqurğusuilətəchiz edilir. Gəmilərin silahlanmasına ASELSAN/ROKETSAN birgə istehsalı olan ASW raket buraxılış qurğusu, İtaliyanın “Oto Melara” şirkətinin istehsalı olan 1 ədəd iki lüləli 40 mm çaplı top, ASELSAN şirkətinin istehsalı olan 2 ədəd 25 mm-lik STOP silah sistemi daxildir. Bundan başqa, gəmilər sualtı bombalarlavəsualtıqayıqlaraqarşıraketburaxılışqurğusuilətəchiz olunub. Türkmənistan və Türkiyənin “Tuzla” sinfli gəmilərində yeganə fərq sonar sistemlərindədir. Türkmənistan gəmiləri “Thales VARIANT2D”hava/yermüşahidəradarınamalikdir.“ThalesVARIANT 2D”radarıXvəCtezliyindəfəaliyyətgöstərərək70kmməsafədəhədəflərimüəyyənləşdirəbilir. (ardıvar)

sentyabr-oktyabr 2013 39

MÜSAHİBƏ R.Süleymanov, Ş.Əlibəyli

Sentyabrın 6da Bakıda Pakistanın Müdafiə Gü nü münasibəti ilə rəsmi qəbul və Pakistan mü dafiə sənayesinin məh sullarından ibarət sərgi təşkil edilib. Qəbula qa tılan Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələrinin ko mandanı generalmayor Altay Mehdiyev, Daxili Qoşunların komandanı, generalleytenant Zakir Həsənov, Müdafiə Na zirliyinin və Dövlət Sər həd Xidmətinin yüksək rütbəli rəsmiləri, Müda fiə Sənayesi Nazirliyinin əməkdaşları, Azərbay candakı xarici hərbi at taşelər sərgi ilə də tanış olublar. Sərgidə GIDS firmasının istehsal etdiyi müxtəlif məhsullar nü mayiş olunub. Qeyd edək ki, sentyab rın 4dən 7dək Bakıda səfərdə olan GIDS nü mayəndə heyəti Müda fiə Sənayesi Nazirliyində olub. Keçirilən görüşdə GIDS və MSN arasında əməkdaşlıq məsələləri müzakirə edilib. GIDS şirkətinin İdarə Heyəti nin sədri – aviasiya marşalı (istefada olan) Zübeyir İqbal Malik AZERİ DEFENCE jurnalı na müsahibə verib. 40 AZERI DEFENCE

GIDSAzərbaycan-Pakistan hərbiəməkdaşlığında körpüolur CənabMalik,ilkolaraqAzərbaycanoxucularıüçünrəhbərliketdiyiniz şirkətbarədəməlumatverməyinizixahişedirik. -Bilirsiniz,Pakistandünyaxəritəsindəbirdövlətolaraqyeralandansonra özünə inam prinsipi ilə işləyir. Bu anlayışın arxasında dayanan əsas ideya millimüdafiətələbiniözhesabımızaödəməyimizdir.Ötən50ilərzindəbiz infrastrukturu,texnologiyanıyaratdıq.Birçoxnailiyyətlərəimzaatmağanail olduq. İndi isə dost ölkələrlə əməkdaşlıq etməyin vaxtı çatıb. Bu ideyadan doğanGIDS6ilbundanəvvələrsəyəgəlib.HazırdabizAzərbaycankimibir sıraölkələrləöztəcrübəmizivəgücümüzübölüşməkdəyik.İlyarıməvvəlbizimAzərbaycanınMüdafiəSənayesiNazirliyi,DaxiliİşlərNazirliyivəDövlət SərhədXidmətiilətəmaslarımızyarandı.Deməliyəmki,prosesson1.5-2il bundanəvvəlbaşlayıb.Əvvəlcəbirqədərçətinidivəehtiyatlıyanaşmanümayişetdirilirdi.İnanıramki,ikiölkəbirbirinimüdafiəsənayesindəkitəcrübəsindən yetərincə faydalana bilər. Pakistan şirkəti olaraq, biz anlayırıq ki, Azərbaycandanəhəngpotensialvəgücvar.Azərbaycanınmüdafiəsənayesi yaranıb.Təbiiki,AzərbaycanvəPakistanınmüdafiəsənayesininəməkdaşlığı dahaçoxfaydaverəbilər.İndibizyenimərhələyəçatmışıqki,buradatəmaslarsürətlənəcək.Ortadabirsıralayihələrvarki,bizonlarıPakistanvəAzər-

MÜSAHİBƏ baycan Silahlı Qüvvələr üçün reallaşdıracağımızainanıram.

tələblərüçünçoxludəyişiklikləretməkmümkünolar.

Bildiyimizə görə, GIDS struk turundadigərşirkətlərdəmöv cuddur. GIDS strukturu və is tehsalat prosesi barədə məlu matverərbilərsinizmi? - Əslində bizim 7 şirkətimiz var vəGIDSbufirmalarınkommersiya səylərinin beynəlxalq səviyyədə gerçəkləşdirilməsində bir növ “çətir” funksiyasını daşıyır. Bu şirkətlər məhsulların dizaynı, eskiz lövhəsindən istehsalata qədər bütün işləritamşəkildəözlərihəyatakeçirirlər.Bizimqarşımızdaduranəsas vəzifə müharibə və sülh dövründə PakistanSilahlıQüvvələrininhərbi ehtiyaclarını qarşılamaqdır. Hazırda Pakistan Silahlı Qüvvələri tərəfindənbizim122mmçaplıraketlərdənbaşlayaraq,tankəleyhinəidarə olunan raketlərə qədər – təxminən 60-a yaxın məhsulumuz istifadə olunur. Qeyd edim ki, bizdə xarici lisenziyayoxdur.Məhsullarımızöz tələblərimizi nəzərə alınaraq yaradılanyerliməhsullardır.Texnologiya heç vaxt bir yerdə dayanmır, o hərkeçənildəyişilir,təkmilləşdirilir.Əgərbiztexnologiyamızüzərində tam nəzarəti ələ alsaq, spesifik

GIDSinregionalvədünyaba zarındatutduğuyerbarədənə deyə bilərsiniz? Perspektiv planlarınız və proqnozlarınız nələrdir? - GIDS dünya bazarında yaxşıca düşünülmüşmarketinq/təşviqatvə sifarişçilərə keyfiyyətli çatdırılma vasitəsi ilə özünü bir marka olaraq tanıdıb. Bu günə kimi dünyanın müxtəlifölkələrdəonmüxtəliflayihəuğurlaicraolunub.Bugünəqədərdünyanınmüxtəlifölkələriilə10 müxtəliflayihəimzalanıbvəuğurla icraedilib.HazırdaŞimalivəCənubiAmerikaölkələriilətəmaslarımız, YaxınŞərqölkələrindəbəzilayihələrimiz var. Mərkəzi Asiya da bizim üçün çox vacib regiondur. Hal-hazırdaAzərbaycanvəMərkəziAsiya ölkələriiləbirsıralayihələrbarədə müzakirələraparırıq.Afrikaölkələrində də müsbət irəliləyişlərimiz var.Bildirməkistəyirəmki,Pakistan müdafiə sənayesi dünyaya yenicə açılıb.Lakintəmaslardavametdikcəmöhkəmetimadyaranır. Beynəlxalqmüdafiəsərgilərin də biz GIDSin pilotsuz uçuş

aparatları(PUA)sahəsindəirə liləyişini görürük. Bu sahədə şirkətiniz hansı layihələr icra edir?Bugünçoxsaydaölkələr PUAları istehsal edir. Sizin PUAlar digərlərindən nə ilə fərqlənirlər? Azərbaycan sizin PUAsistemlərinizəmaraqgös tərirmi? - Dünyada dünyada təxminən 20 ölkə PUA-ları istehsal edir. Bizim PUAsistemlərininbirincifərqionlarınPakistandahazırlanmasıdır.Texnologiyanöqteyi-nəzərindənonların müəyyən limitləri var. Artıq 1 ildir bizimsistemlərPakistanSilahlıQüvvələrindəuğurlaistifadəolunur.Eynizamandadigərölkələrdənböyük maraq müşahidə edirik. Sonuncu dəfəcariilinfevralayındaAbuDabidəkeçirilənIDEX-2013müdafiəsərgisiPUA-mızınümayişetdirdiyimiz dördüncüsərgiidi.BusərgidəPUAmız böyük marağa səbəb oldular. Əslində,birçoxölkələr20000fut(6 kilometr) hündürlükdən kəşfiyyatmüşahidəaparabilənPUA-mızıgörübmüsbətmənadatəəccübləndilər. Təbii ki, məhsullarımız Azərbaycan tərəfindəndəmaraqlaqarşılandı.Bu sahədəistəkolarsa,Pakistanöztexnologiyalarını Azərbaycanla bölüşməyəçoxşadolardı. Məlumatlar var idi ki, Azər baycan sizin tank əleyhinə ra ketlərəmaraqgöstərir... -GIDS-inhazırdaişimüxtəlifsəviyyələrdə Azərbaycanın müxtəlif nazirliklərinəməhsullarbarədədahaçoxməlumatverməkdir.Müxtəlif məhsullar var. İndi Azərbaycan rəsmilərimüəyyənməhsuluseçməlidir və biz istənilən əməkdaşlığa gedəbilərik. Rusiya mediası bildirir ki, si zin“BaktarShikan”tankəley hinəraketlərinizRusiyaraket lərinsurətidir…

sentyabr-oktyabr 2013 41

MÜSAHİBƏ - “Baktar Shikan” tank əleyhinə raketlər Rusiyanın hansısa raket kompleksininbənzərideyil.Buonlarınfərziyyəsidir.Onlar4kilometr məsafəyə qədər uça bilir və xüsusi təyinetmə sistemi ilə çox dəqiq raketlər sayılır. Raketlər Pakistan Ordusutərəfindəntamsınaqdankeçirilibvəordununaparıcısilahısayılmaqdadır. GIDS tərəfindən istehsal olu nanxüsusiavadanlıqlarbarədə nədeyəbilərsiniz? - Bizim məhsul portfelimizdə müxtəlif sistemlər və inteqrasiya olunmuşhəllərmövcuddur.Hərbir ölkə spesifik tələblərə malikdir və bizim təkliflərimizin xüsusiyyətlərini dəyişdirməklə sifarişçilərin tələblərinəuyğunlaşdırmaqolar.Bununla dabizimeffektivşəkildəsistemidizayndan birbaşa məqsədlərə qədər çatdırmaq imkanımız var. Məsələn, C4I-nin müxtəlif xüsusiyyətlərin, həllərin çatdırılması mümkündür. Bizmüxtəlifnövsensorlardan(Rusiya,Çin,Amerikaradarlardan)məlumatlarıəldəetməyəmalikik.Buimkanlar komandirin düzgün və qısa zaman ərzində effektiv qərarlar qəbuletməsinəşəraityaradır. Azərbaycan tərəfi əməkdaşlıq etmək üçün konkret hansı sa hələrəmaraqgöstərir? -Maraqdeməkolarkihərsahədə var.HazırdaAzərbaycanhökuməti bizim məhsul portfelimizi qiymətləndirmə prosesindədir. Biz Azərbaycanla uzunmüddətli əlaqələrə inanırıq. Hesab edirəm ki, qiymətləndirmə aparılandan, tələblər

“BaktarShikan”ikincinəsiltankəleyhinəraketsistemidir.Optiknişanlamaprinsipindənistifadəedir.Raketkompleksihəmtripodüzərində,həmyerüstünəqliyyat vasitələrinə,həmdəhelikopterlərəqurulabilir.Raketinatışuzaqlığı4000metr, vurmadəqiqliyi90%-dənçoxdur.Standartdöyüşbaşlığıilə500mm,tandemdöyüşbaşlığıilə600-700mmqalınlığındazirehlərideşəbilir.

DüşünürəmkiAzərbaycanMüdafiə Sənayesiningüclüpotensialıvar.Buna görə biz bu və digər layihələri reallaşdırabiləcəyimizəinanırıq. Gələn il Azərbaycanda keçiri ləcək müdafiə sənayesi sərgi sində iştirak etmək planınız varmı? - Bəli, biz hər il 2-4 beynəlxalq sərgidəiştirakedirik.Azərbaycanda keçiriləcək sərgidə də iştirak edib, məhsullarımızıgöstərməkniyyətindəyik. İnşallah, GIDS ADEX-2014 sərgisindəyeralacaq. müəyyən edildikdən, potensial bilindikdən sonra iki ölkə arasında çoxlutəmaslarolacaq. Aviasiya raketlərinin birgə is tehsalından danışılmışdı. Bu nunla bağlı müzakirələr hansı mərhələdədir? -Yuxarıdaqeydetdiyimkimi,biz bütünsahələrdəəməkdaşlığaaçığıq.

GIDStərəfindənistehsalolunanRPB-1RunwayPenetrationBomb(nüfuzbombası)-uzunluğu2491mm,diametri223mm,çəkisi165kqtəşkiledənbombanın döyüşbaşlığı100kqağırlığındadır.Sürəti600dənizmilitəşkiledənaviabomba ikibazalıreaktivyanacaqlaişləyir.

42 AZERI DEFENCE

Oxucularımızlabölüşməkistə diyinizfikirlərinizvarmı? -Azərbaycangüclüölkədir,müdafiə sənayesinin böyük potensialı var.Bizimbirdövlətolaraqəlaqələrimiz də ən yüksək səviyyədədir. MənimAzərbaycanmüdafiərəsmilərinə və xalqına ismarıcım ondan ibarətdir ki, Pakistan kimi ölkə ilə daha yaxın olsunlar. Mən Pakistan və Azərbaycan arasında fərq görmürəm.Bizbirik,bizimtələbatlarımız eynidir, bizim çətinliklərimiz dədeməkolarki,eynidir.Onagörə də, biz bir birimizə kömək etmək üçün birgə addım ata bilərik. Biz həmçinin bir birimizin təcrübəsindəndəyararlanabilərik.AD

TEXNOLOGIYA Şamil Əlibəyli

Müasir naviqasiya və rabitə vasitələri nin və informasiya texnologiyalarının (İT) inkişafı hərbi sahədə bu sistemlə rin çəkisini artır maqdadır. Artıq meydana çıxan yeni sistemlər vasitəsi ilə döyüş meydanını bir müharibə oyunu kimi idarə etmək imkanları yaranır.

Döyüş meydanlarını idarə etmək asanlaşır İT texnologiyalarının son onillik də meydana çıxardığı yeniliklər sıra sında inteqrə edilmiş əsgər sistemlə ri adlanan döyüş idarəetmə sistemlə ri (Battle Managment Systems - BMS) özünəməxsus yer tutur. Tabor, bö lük, taqım və manqa səviyyəli BMSlər müxtəlif proqram təminatı və avadanlıq təchizatına baxmayaraq, konsepsiya olaraq demək olar ki ey nidir. “Gələcəyin əsgəri” təchizatı nın nüvəsi sayılacaq bu sistemlərin praktik tətbiqi artıq özünü sübuta yetirib. Müasir rabitə-kommunikasi ya vasitələrinin tətbiqi ilə yaradılan bu sistemlərin məqsədi döyüş sahə sində əsgərlər arasında kommunika siyanı qurmaq, komanda-idarəetmə

ni yüksəltmək, real vaxt rejimində döyüş sahəsinə nəzarət etmək, qüv vələri lazım olan yönə istiqamətlən dirməkdir. BMS-nin tərkibinə əsasən taktik rabitə vasitələri (UHF və VHF), GPS, kompas, tablet, dəbilqəyə birləşdiril miş kamera, şəbəkə dəyişən, qida batareyaları daxildir. Bəzi BMS-lərdə döyüşçünün səhhətinə nəzarət et mək üçün nəbz ölçən, alarm modulu kimi müxtəlif sensorlar yer alır. BMS-in nüvəsini geniş zolaqlı VHF radiostansiyalar təşkil edir. VHF tezlikli rabitə vasitələri infor masiyanı yüksək sürətlə göndəril məsi, daha uzaq məsafədə əlaqənin qurulması baxımından mühüm üs

tünlüklərə malikdir. Müasir döyüş ssenariləri nəzərə alınmaqla Amerikan Harris Korpo rasiyası tərəfindən hazırlanmış “Fal conFighter™” modulyar əsgər siste mi özündə çox sayda optik cihazları və sensorları birləşdirir. İstənilən ra bitə vasitələrin inteqrasiya oluna bil diyi sistemdə baza rabitə vasitəsi olaraq Harris RF-7800S radiostansi yası və Windows-CE interfeysinə malik kompüter götürülüb. Kompü terin şəbəkəyə çıxışı Harris RF-7800S radiostansiyası üzərindən təmin olu nur. Tablet əsgərə elektron xəritə üzərində məlumatları qeyd etməyə, elektron poçt və söhbət mesajlaşması həyata keçirməyə, eləcə də digər əs

sentyabr-oktyabr 2013 43

TEXNOLOGIYA gərlərin qarşısındakı sahələrini görməyəimkanyaradır.Sisteminenerji ilə qidalanması bir neçə batareya (AA, Li-lion), yaxud günəş enerjili batareyailəhəyatakeçiriləbilir. Harris “Falcon Fighter” xarici analoqlarından özündə daha çox sensorlarıbirləşdirməsiiləfərqlənir. “FalconFighter”ə taktiki kameralar, yolunhesablanmasımodulu,ISRqəbuledicisi, hədəf göstəriciləri, gecə görmə sistemi, diapazon axtarıcı, CBRN sensoru, bədənin funksiyasına nəzarət edən sensor, həmçinin pilotsuzuçuşaparatıdaxildir.Bədən funksiyalarına nəzarət edən sensor əsgərin oksigenlə qidalanman dərəcəsini,dərininvəbədəninhərarətini, ürəyinfəaliyyətinivənəbzgöstəriciləriniqeydəalmağaimkanverir. Rəqəmsal Əsgər Sistemi (Digital Soldier Systems) proqramı çərçivəsindəCobhamşirkətitərəfindənhazırlanmış IDSS (Integrated Digital Soldier Systems) döyüş idarəetmə sistemi özündə rəqəmsal xəritə, naviqasiya və nəzarəti cəmləşdirir. IDSS-inkomandir,təkəsgərvəizləməsistemləridaxilolmaqlaüçfərqli konfiqurasiyası mövcuddur. IDSS əsgəriməlumatlandırmaqlayanaşı audio əlaqə yaratmağa, dost vədüşmənqüvvələrininyerini müəyyənləşdirməyə, mesajlaşmaya və naviqasiyanı təyinetməyəimkanverir.Bu sistem özündə yüksək sürətli interfeysi, enerji batareyalarını, biləyə bağlanan ağıllıterminalı,yüksəkdəqiqlikliGPS-ivərəqəmsalmaqnitkompası birləşdirir. IDSS rabitə sistemi SRR və LRR CNR Döyüşçü Şəbəkə Radiostansiyalarını(CombatNetRadio)dəstəkləyir.Eynizamandamüştərinin istəyinə bağlı olaraq digər radiostansiyalar və sistemə inteqrasiyaolunabilir.IDSS-dəistifadəolunan bütün terminallar Windows XP Embedded OS sitemini dəstəkləyir. Sistemdə baza radiostansiya olaraq

44 AZERI DEFENCE

2.4GHz tezlikli “Eagle” radiostansiyası götürülüb. İstehsalçı şirkət bu sistemin çəkisinin azaldılması və hərbçilərdəndaxilolantəkliflərəsasında müəyyən təkmilləşdirmələr aparıldığınıaçıqlayıb. İtalya Silahlı Qüvvələri ilə əməkdaşlıq çərçivəsində Selex ES şirkətininhazırladığı“DigitalSoldier”sistemi özündə müxtəlif təyinatlı sensorları cəmləşdirməklə əsgərlərin səmərəliliyini artırır. Sistemə GPS qəbuledici, UHF və VHF tezlikliSDRfərdiradiostansiya, portativ kompüter daxildir. Radio eyni zamanda GPS-əmalikdir.Tamşəkildə İP dəstəkləyən radio eynizamandapiyadaqoşunu və komandirlərə kommunikasiyanı təmin edir. 30 – 512 MHz tezlikləri dəstəkləyən SDR ilə səs və məlumatı 2-5 km məsafəyədək2meqabitsürətlə ilə göndərilmək mümkündür.Radiohəmçinin simsiz klaviaturalı radiostansiya və simli rabitəvasitəsikimidəistifadəoluna bilər. “Digital Soldier” sisteminə həmçininLarimartşirkətitərəfindən hazırlanmışWearablePortativKom-

TEXNOLOGIYA

püter (WPC) inteqrasiya olunur. Bu daşınabilənkompüterəsgərlərüçün məlumatların emalı üzrə bütün tələblərəcavabverir.Kompüterəsimli və simsiz bütün rabitə vasitələri, elektro-optik sensorlar qoşula bilir. Kompüterin C2 proqramı rəqəmsal xəritədən istifadə edərək məlumat mübadiləsinitəminedir.İstifadəçiyə mətn mesajları, video görüntü göndərməyəimkanyaradır. İsrailin Elbit Systems şirkətinin “Dominator-LD” (Light Dismounted)sistemisituasiyaməlumatlandırılması baxımından hazırda dünyada aparıcı sistemlərdən hesab olunur.Fərdidöyüşçülərvəxüsusitəyi-

atlılar üçün inkişaf etdirilmiş bu n sistem yığcam, yüngül və C2 həllidir. “Dominator®IICS” ailəsinin bir nümunəsi olan “Dominator-LD” ən müasir döyüş tələblərinə uyğunlaşdırılıb.HazırdabusistemİsrailMüdafiə Qüvvələri,Avstraliya Ordusu, LatınAmerikasıvəAvropaorduları vəsonolaraqFinlandiyaOrdusutərəfindənseçilib. “Dominator-LD”ElbitinRAPTOR “hamısı birində” daşına bilən kompüterindən, TORC2H-D komanda vənəzarətproqramındanvətəkmilləşdirilmişTadiranPNR-1000Akompakt, yüngül, personal şəbəkə radiostansiyasından ibarətdir. Sistemdəki məlumatlar “JS Eyepiece” əl displeyinəötürülür.Sisteminbatareyaları 24 saat müddətində enerji ilə təminetməimkanlarınasahibdir. “Dominator–LD” ilə təchiz edilmişəsgərinformasiyanıvəgörüntünü real vaxt rejimində öz bölməsindəki digər əsgərlərə və komandirə göndərə bilir. Sistem pilotsuz uçuş aparatlarıiləinteqrasiyaolunabilir. AmerikanRockwellCollinsşirkətinindöyüşçüləritaktiksahəbarədə məlumatlandırmaqüçünhazırladığı “Sentinel™” inteqrə olunmuş əsgər sistemi özündə Windows, Linux və Android sistemində müxtəlif əməliyyatlarıdəstəkləyənüçfərqlikom-

püteri,əsgərindəbilqəsinəvəyaeynəyinə bağlı displeyi, istifadəçi interfeys cihazlarını (rezin və metal düyməli, müxtəlif ölçülü klaviatura), rabitə avadanlıqları, SecureOne™ yüksək səviyyəli təhlükəsizliksistemivəUSBportbağlantısınıbirləşdirir.SisteminnaviqasiyasınaGPS,SAASM(SelectiveAvailabilityAnti- Spoofing Module), MicroDAGRvəDAGRdaxildir.“Sentinel” ehtiyac yarandıqda FireStorm™ hədəftəsbitisistemiiləinteqrasiyaolunabilir. HindistanınROLTAşirkətininhazırladığıRəqəmsalƏsgərSistemidə əsgərlərə GPS vasitəsilə özünün və yoldaşlarının yeri barədə məlumatlarıəldəetməyə,bunuşəbəkəyəçevirməklə döyüşü idarəetmə imkan verir. Rolta Digital Soldier Systems UHF/VHF radiostansiyaları, GPS, rəqəmsal maqnit kompas və tabletdənibarətdir.Əsgərlazerməsafəölçənvasitəsiiləelektronxəritədədüşmənmövqeyiniqeydedəvəmərkəzə məlumat ötürə bilir. Sistem davamlıolaraqyenilənməxüsusiyyətinəsahibdir. Türkiyənin GATE Elektronik şirkətininhazırdaüzərindəişlədiyi“Er Link”adlısistemdöyüşçülərarasında real vaxt rejimində əlaqəni və komanda-idarəetmə imkanlarını yüksəltməyə hesablanıb. “Er Link” sistemi əməliyyat sahəsini, oradakı vəziyyəti, dost və düşmən ünsürlərin yerini müxtəlif vasitələrlə təsbit edərək heyəti məlumatlandırır. Sistemə GPS və Dead Reckoning Modulu, nəbz ölçər, manual həyəcan modulu,görüntü vəsəspaylaşımı,dinamiktəkgöz ekran,uzaqməsafəlirabitəvasitələri, güc qaynağı və digər sensorlar daxildir. Dəbilqəyə inteqrasiya edilmiştaktikekranhərbirəsgərədost və düşmən ünsürlərin yeri barədə məlumatların real vaxt rejimində çatdırılmasını təmin edir. Əsgər bu ekran üzərindən baxdığı istiqaməti

sentyabr-oktyabr 2013 45

TEXNOLOGIYA izləyə, görüntünü komandir və digər əsgərlərə ötürə, baxdığı yerləri kağız və elektron xəritə üzərində asanlıqla təyin edə bilir. “Er-Link” sistemində VHF tezlikli rabitə vasitələrindən istifadə olunur. GATE mütəxəssislərininsözlərinəgörə,sistemin əsas rabitə vasitəsi kimi həm ASELSAN,həmdəSelexfirmasının istehsalı olan radiostansiyalar götürülür. Sifarişçinin istəyinə uyğun olaraq radiostansiyaların dəyişdirilməsimümkündür. Polşanın TELdat şirkəti tərəfindən hazırlanmış, NATO-nun “CombinedEndeavor”təlimlərindəsınaqdan keçirilmiş C3IS JASMINE piyada əsgər sistemi dəbilqəyə bağlı displey,PDA,İPradio,videokamera, coystik, enerji batareyası, silaha inteqrə olunmuş sensorlar və heyətin taktik terminalından ibarətdir. Sistem vasitəsi ilə əmrlər vermək, habelə qarşıya çıxan maneələr barədəməlumatvəgörüntüləriötürmək mümkündür.Ehtiyacyarandıqdabu sistem hərbi nəqliyyat vasitələrində qurulan BMS JASMİNE sisteminəinteqrasiyaolunur.C3IS JASMINE vasitəsi ilə əsgərləryerləşməvəziyyətinimonitorinq edə, real vaxt rejimində görüntünü komanda mərkəzinə ötürə bilir. Hazırda bu sistemsəslirabitəninyaradılması, video görüntülərinötürülməsiiləyanaşı 3D vizual formatındaərazidəvəziyyətitəhliletməyə,sürətlimesaj ötürməyə, planların və əmrləri gözdən keçirməklə missiyanı planlaşdırmaya imkan verir.Busistemvasitəsiiləhəyatakeçirilən bütün proseslər avtomatikolaraqarxivləşdirilir.

46 AZERI DEFENCE

Radio

BMS-lərinnüvəsinionlarınradiostansiyaları təşkil edir. Radiostansiya seçimlərindəəsasəndahayüngül,etibarlı,qorunanvəgüclürabitəsistemlərinəönəmverilməkdədir. Harris“FalconFighter”sistemində ana rabitə vasitəsi Harris RF-7800S radiostansiyasıdır.Təhlükəsizrəqəmsal səs və məlumat ötürülməsini təmin edən bu rabitə vasitəsinin kiçik, yüngül dizaynı onu cibdə asanlıqla daşınmasınıasanlaşdırır.Rabitəvasitəsi təkrar doldurulan litium-ion batareyaya sahibdir. Çəkisi 300 qram təşkiledənradioSPSGPSözündəbirləşdirirvəşifrələməxüsusiyyətini daşıyır. PC və ya inkişaf etmiş PDA cihazlar ilə əlaqələndirilir. 350-450 MHz tezlik aralığında çalışan radiostansiya açıq ərazidə 2-3 km, şəhər şəraitində1000metrədək,cəngəllikşəraitində800metrməsafədə kommunikasiyanı qurmağaimkanverir. Cobham şirkətinin IDSS sistemindəyeralan,üçüncü nəsil rabitə vasitəsi olan “Eagle”tamduplexrabitəni təmin edən döyüş radiostansiyasıdır və 800-3000 metr məsafədə etibarlı rabitəni təmin edir. Cobham IDSS sistemiözrahatlığıilədəfərqlənir.Hazırdakomandirlər üçünnəzərdətutulanIDSS sisteminin çəkisi batareya vəSRRradiostansiyasıilə birlikdə 5 kq, əsgər sisteminin çəkisi isə 3,5 kq-dan azdır. Sistemin batareyası 24 saatenerjitəminatını həyata keçirir. “Eagle” radiosu VOX, PTT və şifrələmə

funksiyalarınamalikdir. “Dominator-LD”döyüşidarəetmə sistemininbazarabitəsiolanTadiran PNR-1000A hazırda Azərbaycan da daxilolmaqla,birçoxölkələrinordularında istifadə edilərək özünü doğrultmuşdəyişəntezlikliradiolardandır.Tamduplexsəs,konfrans,məlumatvəvideoötürməimkanlarınasahib olan bu rabitə vasitəsi geniş C4I imkanları verir. Radiostansiyanın VOX,GPS+AGPSR,şifrələmə,habelə kompütərlərə qoşula bilmə kimi xüsusiyyətləri mövcuddur. 225-512 MHzaralığındaçalışanradiostansiya 2-3 km məsafədə xəbərləşməni, 320 Kbps/saniyə sürətlə məlumatların ötürülməsinitəminedir. C3IS JASMINE sisteminin rabitə bağlantısıRadmorfirmasınınistehsalıolanmüasirVHFtezlikliR3501və R3505 taktik radioları üzərindən təmin edilir. Yüngül və asan istifadə xüsusiyyətlərinəmalikR3501radiosu 30-88 MHz tezliklərində çalışır. Radionun aydın səsli rabitə, rəqəmsal səsvəməlumatlarınötürülməsi,zəng seçməvəGPSimkanlarımövcuddur. Radio 24kb/saniyə sürətlə məlumat göndərilməsini təmin edir. 20-520 MHztezlikaralığındaçalışan,64kb/ saniyə həcmində məlumat ötürmə qabiliyyətinəmalikR3505radiosuxarici analoq və rəqəmsal avadanlıqlar (modemlər,dataterminallarvəs.)ilə birgə çalışa bilmə xüsusiyyətlərinə sahibdir.AD