Een gevangenis als een dorp by B2Ai architects

Afgiftekantoor Oostende X - P602602 - Driemaandelijks tijdschrift - Verantwoordelijke uitgever: Filip Cossement - Bld. des Canadiens 118 - B-7711 Dottignies

Carton123 architecten

Een gevangenis als een dorp

Callebaut Architecten

Gevangenisdorp Haren © Philippe van Gelooven

VAKTIJDSCHRIFT VOOR ARCHITECTEN & CONSULTANTS JAARGANG 16 OKT-NOV-DEC 2023 - N70

PROJECT IN DE KIJKER

DIMENSION

Een gevangenis als een dorp Eind 2022 nam de FOD Justitie in Haren bij Brussel een nieuwe gevangenis in gebruik. Het nieuwbouwcomplex werd gebouwd in opdracht van de Regie der Gebouwen en moet ter vervanging dienen van de drie bestaande en verouderde Brusselse gevangenissen in Vorst, Sint-Gillis en Berkendael. Met in totaal 106.000 m2 aan gebouwen en ruimte voor 1.190 gedetineerden is de nieuwe gevangenis er dan ook een van groot kaliber, al streefden EGM architecten en B2Ai architects in het ontwerp net de menselijke schaal na.

Gevangenisdorp De eenvoudige en dagelijkse referentie die de architecten voor hun project hanteren, is die van het dorp. “In cijfers uitgedrukt is de schaal van het gevangeniscomplex in Haren natuurlijk enorm”, zegt Pieterjan Vermoortel, CEO van B2Ai architects. “Het gaat om een terrein van vijftien hectare, de gevangenis vervangt drie bestaande instellingen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en ze biedt ruimte aan bijna vier keer zoveel gedetineerden als pakweg de gevangenis van Beveren.

Naast twee mannen- en twee vrouwentecten. “Wanneer een gedetineerde gaat gevangenissen, een psychiatrische afdesporten of naar de kapper gaat, dan stapt ling, een observatieafdeling en diverse hij hier niet zomaar uit zijn cel, maar trekt logistieke en algemene functies, omvat hij daadwerkelijk zijn jas aan om het plein het programma ook een rechtbank, over te steken. Er is een afwisselende sportfaciliteiten, arbeidsruimtes, bezoekbeleving in omgeving, akoestiek, tempezalen, een kantoor voor het veiligheidsratuur, geur, licht, wind of geen wind, zon korps, een medisch centrum en een of geen zon, regen of droog. Voor ons groentetuin. Door dat naar analogie van allemaal vanzelfsprekend, maar in een een dorp te gaan ontwerpen, hebben we klassieke gevangenis is het dat zeker niet. niet alleen uitdrukking gegeven aan een Voor een gedetineerde in Haren draagt humaner detentieklimaat, maar hebben het wel degelijk bij aan een prettiger we het geheel ook letterlijk teruggebracht dagritme, normalisatie en resocialisatie.” tot een meer menselijke schaal.” Opvallend is dat het grootste deel van de De verschillende gebouwen die het buitenruimte ook effectief de gedetineergevangeniscomplex uitmaken, kregen den toebehoort. “Een eenvoudige oefehiervoor elk een ning is dat natuurlijk onderscheidende niet,” geeft Vermoortel “Het ontwerp van een van de functie en architectoe. “Zo moet er ook grootste gevangenissen van turale uitdrukking. ons land volgt de opzet van een in het landschapsGeorganiseerd rond dorp. Deze kleinschaligheid zet in ontwerp rekening een groen plein herop een humaner detentiebeleid” worden gehouden kent men zo onder met heel concrete ir. arch. Pieterjan Vermoortel, meer een ‘stadhuis’ veiligheidseisen – denk CEO B2Ai met klokkentoren maar aan de hoogte in naakt beton, waarin bijvoorbeeld de en locatie van bomen in het kader van sportfaciliteiten en bezoekersruimtes zijn opklimbaarheid – en zijn we ook in grote ondergebracht, een inkom- en rechtmate afhankelijk van bepaalde technobankgebouw, een logistiek gebouw met logie. In Haren krijgt elke gedetineerde industriële keuken, wasplaats en andere bijvoorbeeld een badge die hem of haar, arbeidsruimtes, en diverse woongeweliswaar binnen de gevangenismuren, bouwen met gevels in rode baksteen. bepaalde rechten en toegangen verleent. Naarmate functies minder ‘publiek’ zijn, Uiteindelijk is die technologie noodzabevinden ze zich verder van het cenkelijk om ons concept te ondersteunen. trale plein. “De specifieke schakeling van Vandaar dat het ook zo belangrijk was dat al die verschillende, kleinere volumes Justitie doorheen het hele ontwerpprocreëert een gedifferentieerde buitences mee aan tafel zat en dat er ook een ruimte met straten en pleinen, als ware onderhoudspartner in het consortium het een echt dorp. Het centrale plein betrokken was.” vormt daarbij de schakel tussen wonen, EGM architecten: “Het systeem met die werken en ontspannen binnen het badges levert uiteindelijk voor iedereen gevangenisgebeuren.” iets op. Gedetineerden hoeven niet “We hebben ernaar gestreefd om zoveel altijd te wachten tot een veiligheidsasmogelijk de normaliteit van het leven te sistent – in Haren spreekt men niet meer > benaderen”, beaamt men bij EGM archivan ‘cipiers’ – ergens een deur voor hen

25 PROJECT IN DE KIJKER

De originele wedstrijdvraag voor het nieuwe gevangeniscomplex dateert al van 2011. “Niet lang voordien had de Belgische regering een nieuw detentiebeleid uitgestippeld”, weet men bij het Nederlandse EGM architecten. “De prioriteit daarin was een meer humane aanpak die niet zozeer gericht was op het ontnemen van vrijheden, maar eerder op een succesvolle re-integratie in de maatschappij. Het gaat er met andere woorden om het leven binnen de muren zoveel mogelijk te laten overeenkomen met dat erbuiten, in een normale en menselijke omgeving. Dit vergroot de kans op een succesvolle resocialisatie en dus een daling van het recidivecijfer in België.” Het programma van eisen voor de gevangenis van Haren weerspiegelde die doelstellingen en vormde voor EGM en B2Ai de aanleiding om op een heel andere manier invulling te geven aan de gevangenistypologie. In tegenstelling tot het tot dan toe in België gangbare stervormige, panoptische en rigide Ducpétiaux-concept, tekenden de architecten voor het consortium Cafasso NV, dat de DBFM-opdracht uiteindelijk toegewezen kreeg, zo een meer kleinschalig masterplan met een tiental verschillende gebouwen en rijkelijke buitenruimte.

DIMENSION

DOOR IR. ARCH. ELISE NOYEZ

DIMENSION

PROJECT IN DE KIJKER

opent en het personeel hoeft niet meer al zijn tijd aan logistiek te besteden. En zo komt er dan weer ruimte vrij voor coaching en begeleiding, de ‘zachtere’ kant van het gevangeniswezen, zeg maar. Dat is een mooi voorbeeld van hoe veiligheid, normalisatie, rehabilitatie en integratie hier hand in hand gaan.”

Interactie in twee richtingen Hoewel het gevangenisdorp van Haren in essentie een gesloten gemeenschap blijft – buiten de gevangenismuren bevinden zich enkel de kantoren en de open afdeling – werd in het ontwerp wel heel wat aandacht geschonken aan de relatie met de omgeving. Zo is er niet alleen de typologische verwijzing naar het dorp, maar werd in de materiaalkeuze concreet teruggegrepen naar de kleuren en materialen die het karakter uitmaken van de naastgelegen dorpskern. Ook de aanwezige glooiing in het terrein werd optimaal benut voor de creatie van zichten, verbindingen en afwisseling, terwijl de belangrijkste visuele en functionele as naar het traject van de huidige Keelbeekweg refereert. EGM architecten: “Door de schaal en organisatie van de gebouwen en door creatief om te gaan met de aanwezige hoogteverschillen krijgen gedetineerden een gevarieerd zicht. Zowel vanuit hun cel als vanaf bijvoorbeeld het voetbalveld op het logistieke gebouw kunnen

ze zelfs over de gevangenismuur heen kijken. Zonder daarbij af te doen aan de veiligheidseisen. Afhankelijk van waar ze zich bevinden, zien ze de voorbijrijdende treinen of het verkeer op het viaduct van Vilvoorde. Zo ontstaat er alsnog interactie met wat zich buiten afspeelt.” Daar waar over de muur heen kijken niet mogelijk is, zorgen muurschilderingen van kunstenaar Adrien Tirtiaux voor impressies van de wereld buitenaf. “En vice versa”, benadrukt Vermoortel. “We hebben immers ook het buitenmuurlandschap ontworpen, met gelijkaardige muurschilderingen aan de buitenzijde – ditmaal met perspectief op wat er zich binnen de muren afspeelt – en een wandel- en hardlooppad dat regelmatig oploopt om ook omwonenden een blik te gunnen over de muren heen. Er is met andere woorden in twee richtingen gekeken.”

Privacy en uitzicht dankzij verticale organisatie Dat elke gevangene vanuit zijn cel uitzicht heeft over de buitenterreinen en omgeving, is mede te danken aan de specifieke organisatie van de diverse cellengebouwen. Vermoortel: “Op schaal van het gebouw is het zo opgevat dat op het gelijkvloers voornamelijk gemeenschappelijke functies zijn ondergebracht. Denk aan leslokalen, een bibliotheek, een ontspanningsruimte met tafelvoetbal, enzovoort. De cellen bevinden zich pas

op een hoger niveau en zijn allemaal voorzien van een groot raam – zonder tralies en mét eigen ventilatieopeningen die door de gedetineerde zelf geregeld kunnen worden.” Net als in het gevangeniscomplex als geheel, staat kleinschaligheid in de cellengebouwen voorop. Ondanks het feit dat er in Haren meer dan duizend plaatsen zijn, is er voor bijna elke gedetineerde een éénpersoonscel van 10 m2 met volledig eigen sanitair voorzien, gegroepeerd in leefeenheden van maximaal 35 gedetineerden. “Dat op zich is al een enorme verandering ten opzichte van vroegere gevangenismodellen, maar door de cellen daarenboven verticaal te organiseren en dus over verschillende verdiepingen te koppelen, verhogen we ook nog eens de privacy. Door de verticale organisatie bevinden er zich namelijk nooit meer dan acht cellen per gang.” Elk woongebouw huist zo ongeveer drie verticaal georiënteerde leefeenheden die samen vanuit een centrale controlepost overschouwd kunnen worden. “Tegelijk zorgt de verticale organisatie voor een groter gevoel van ruimtelijkheid”, voegt EGM architecten nog toe. “Door het dak net een tikkeltje op te tillen, trekken we bovendien daglicht binnen tot diep in het centrale gebied. Zelfs in de ruimtes zonder directe verbinding met de buitenomgeving, behoud je zo een dag-nachtritme.”

02. Georganiseerd rond een groen plein herkent men onder meer een ‘stadhuis’ met klokkentoren in naakt beton en diverse woongebouwen met gevels in rode baksteen. Wanneer een gedetineerde gaat sporten of naar de kapper gaat, stapt hij niet zomaar uit zijn cel, maar trekt hij daadwerkelijk zijn jas aan om het plein over te steken. Er is een afwisselende beleving in omgeving, akoestiek, temperatuur, geur, licht, wind of geen wind, zon of geen zon, regen of droog. Dat draagt volgens de architecten bij aan een prettiger dagritme, normalisatie en resocialisatie. © Philippe van Gelooven 03. De schaal van het gevangeniscomplex in Haren is enorm, maar door het terrein van vijftien hectare naar analogie van een dorp te ontwerpen, wordt het teruggebracht tot een meer menselijke maat. © Schmitt-GlobalView

04. Na de hoofdentree biedt de brede trap DIMENSION

toegang tot de spreek- en ontmoetingsruimten voor advocaten en familie. © Philippe van Gelooven 05. Het grootste deel van de buitenruimte in Haren behoort de gedetineerden toe, met de nodige implicaties voor het landschapsontwerp.

Zo moest er onder meer rekening gehouden

PROJECT IN DE KIJKER

worden met concrete veiligheidseisen inzake de hoogte, locatie en opklimbaarheid van bomen. Niet alleen bij aanplant, maar uiteraard ook in de toekomst. © Philippe van Gelooven 06. De schakeling van verschillende, kleinere volumes in combinatie met de aanwezige glooiing in het terrein zorgt voor een gedifferentieerde buitenruimte met straten en pleinen, zichten en verbindingen. “Door de schaal en organisatie van de gebouwen en door creatief om te gaan met de aanwezige hoogteverschillen

krijgen gedetineerden een gevarieerd zicht”, klinkt het. © Philippe van Gelooven

Duurzame gevangenis Nog een niet te onderschatten voordeel van het dorpsconcept en de geclusterde cellenorganisatie is de flexibiliteit die het biedt. In een land waarin quasi elke gevangenis met soms hallucinante overbezetting te kampen heeft, hou je namelijk maar best rekening met de nodige groeiscenario’s. EGM architecten: “Op celniveau werden verschillende monocellen overgedimensioneerd opdat ze wanneer nodig – en dat bleek al tijdens het bouwproces – tot duocel getransformeerd kunnen worden, maar de grootste

DIMENSION

flexibiliteit zit ongetwijfeld tussen de gebouwen onderling. Zowel individueel als tezamen kunnen zij namelijk een andere bestemming krijgen.” Bij wijze van voorbeeld verwijst het Nederlandse architectenbureau naar de verschillende doelgroepen die in het gevangeniscomplex vertegenwoordigd zijn. “Er zijn verschillende mannen- en vrouwengevangenissen, een psychiatrische afdeling, enzovoort, elk met een eigen regime. Stel nu dat er bij de ene groep een capaciteitstekort is, en bij de andere een overschot, dan kan je dat dankzij de positionering van gebouwen op het terrein oplossen door bijvoorbeeld leefeenheden anders in te richten of te clusteren. Uiteraard vergt dat de nodige voorbereiding en aanpassingswerken,

maar al tijdens de bouw bleek dat het ontwerp in staat is om dergelijke functieverschuivingen op te vangen. Meer zelfs, stel dat je op termijn de gevangenismuur zou afbreken? Dan kan het complex wellicht relatief eenvoudig tot een woon- of studentencampus herbestemd worden.” Met zo’n grootschalige functieverandering is de duurzaamheid van het complex ook in de toekomst geborgd, al is het gevangenisdorp in nog meer opzichten duurzaam. Zo werd er een scala aan energiebesparende maatregelen toegepast, van groendaken en zonnepanelen tot een BEO-veld met 250 boringen en energieopwekking via warmtekrachtkoppeling, waarbij de restwarmte aangewend wordt voor de productie van sanitair warm water. Dankzij een combinatie van

regenwaterrecuperatie en zuivering van grijs water wordt daarenboven 77% minder leidingwater verbruikt. “Vandaag klinkt dat misschien niet meer zo buitensporig, maar toen het project twaalf jaar geleden werd opgestart, was het nog lang geen evidentie”, onderstreept Vermoortel. “Het complex ontving hiervoor dan ook al een BREEAM Very Good-certificaat.”

Efficiëntie tot op de werf Het streven naar optimale efficiëntie beperkte zich evenwel niet tot de technische installaties en details. Ondanks de enorme schaal werd het volledige project uitgewerkt in BIM en het model beschikbaar gesteld voor zowel aannemers en onderaannemers als, in latere fase, onderhoudspartners. Het ontwerp met

PROJECT IN DE KIJKER

07 + 01. Naast twee mannen- en twee vrouwengevangenissen, een psychiatrische afdeling, een observatieafdeling en diverse logistieke en algemene functies, omvat het programma ook een rechtbank, sportfaciliteiten, arbeidsruimtes, bezoekzalen, een kantoor voor het veiligheidskorps, een medisch centrum en

vijfhonderd mensen tegelijk aan de slag. Pal in coronatijd, nota bene, zodat we iedereen ook nog eens volgens de almaar veranderende coronaregels moesten coördineren.” Om de werken te stroomlijnen, werd het project uiteindelijk in drie deelwerven onderverdeeld, met elk een eigen projectleider. De architecten namen samen met aannemers een coördinerende rol op zich en zagen toe dat datgene wat op de ene deelwerf getest of uitgevoerd werd ook naar de andere deelwerven doorvertaald werd, om zo de coherentie te bewaren. “Uiteindelijk is het volledige project zo binnen de vooropgestelde termijn afgewerkt. Dat is gezien de omvang en de omstandigheden op z’n minst een mooie prestatie.”

Sinds de oplevering eind 2022 is de Federale Overheidsdienst Justitie eindgebruiker van het complex. Sindsdien hebben echter niet alleen gevangenen er hun intrek genomen. Bij wijze van eerste test en in het kader van het humaninterestprogramma vonden eerst zes machthebbers, waaronder een cipier, een rechter, een gevangenisdirecteur en zelfs minister van Justitie Vincent Van Quickenborne er tijdelijk onderdak. “Dit gebouw is een vlaggenschip van de stille revolutie in ons gevangeniswezen”, besloot Van Quickenborne daaruit. Of, zoals ze het bij EGM architecten verwoorden: “Een project doorwrongen van het streven naar normalisatie en re-integratie, en dat tot in de kleinste details.” <

een groentetuin. © Philippe van Gelooven 08. Ook het buitenmuurlandschap werd ontworpen, met onder meer muurschilderingen aan de buiten- en binnenkant van kunstenaar Adrien Tirtiaux. Zo krijgen ook omwonenden en passanten een perspectief op wat er zich binnen de muren afspeelt en gedetineerden een blik op de buitenwereld. © Régine Mahaux 09. De cellen zijn in kleine leefgroepen en veelal verticaal georganiseerd. Dit zorgt voor een verhoogde privacy en een groter gevoel van ruimtelijkheid. Door het dak net een tikkeltje op te tillen, wordt daglicht binnengetrokken tot diep in het centrale gebied. Dit ondersteunt het dagnachtritme. © Philippe van Gelooven 10. Een duocel in de gevangenis van Haren. © Philippe van Gelooven

PROJECTFICHE • Opdrachtgever: Regie der Gebouwen • Gebruiker: Federale Overheidsdienst Justitie • Design & Build: THV Cafasso Construction (Denys & FCC Construccion) • Architecten: EGM architecten & B2Ai architects • Studiebureau Stabiliteit: VK Engineering & Derveaux G. Ingenieursbureau • Studiebureau Technieken: VK Engineering • Studiebureau Akoestiek: MACOBO STABO • Studiebureau Beveiliging: Smits van Burgst Beveiliging • Studiebureau Buitenaanleg: Atelier Ruimtelijk Advies • Oppervlakte: 106.000 m2 • Timing: 2011 - 2022

29 PROJECT IN DE KIJKER

een vaste modulering ter hoogte van de cellen faciliteerde dan weer het gebruik van prefabelementen voor de tussenwanden, compleet met sanitair blok en technische schacht. “Vooral in uitvoeringsfase hebben dergelijke zaken tot heel wat tijdwinst en besparingen geleid,” blikt Vermoortel terug, “al blijft de organisatie van een dergelijke grootschalige werf natuurlijk altijd een huzarenstukje. Op de drukste momenten waren er maar liefst

DIMENSION

Gevelstenen van Steenbakkerijen van Ploegsteert vormen mee het architecturale concept gevangenis van Haren

PRODUCT IN DE KIJKER

Innovatief technisch binnenschrijnwerk van Eribel voor gevangenis van Haren Eribel heeft de volledige levering en plaatsing van het technisch binnenschrijnwerk voor de gevangenis van Haren verzorgd, van brandwerende en akoestische deuren tot kogelwerende oplossingen en kluiszalen. Dit project werd volledig volgens de nieuwe EI1-norm uitgevoerd en was hiermee één van de eerste projecten in België. Dit bracht aanzienlijke uitdagingen met zich mee die door onze Innovatie-afdeling werden opgelost. De overgang van RF naar EI1 vereiste toewijding en technische expertise van ons team. Naast de vereiste hoge brandwerende prestaties moesten de deuren ook aan strenge akoestische normen voldoen. De succesvolle afronding van dit project benadrukt onze toewijding aan hoogwaardige technische oplossingen en ons vermogen om complexe en omvangrijke projecten aan te gaan. We zijn zeer tevreden over de fijne samenwerking met de diverse partners waaronder THV Cafasso Construction, Regie der Gebouwen, FOD Justitie en B&B LOCKS bv. www.eribel.com

Het concept van de architect bestond uit een herkenbare toepassing van vier basiskleuren – oranje, rood, bruin en grijs – die voor elke blok bewaard werd. Daarbij is gekozen voor een samenspel van texturen om een bepaalde levendigheid in hetzelfde muuroppervlak te creëren. Vandaar combineerden we de textuur ‘Reverse’, die subtiele oneffenheden in het zichtvlak heeft, met de ruwe rots textuur van de ‘Rock’. Deze mix van texturen werd telkens gecombineerd binnen dezelfde kleurgroep en dit per gebouw. De keuze van de gevelstenen binnen ons gamma Origine viel op: Fumosa Reverse, Fumosa Rock (Grijs) – Audomaroise Reverse, Audomaroise Rock (Oranje Genuanceerd) – Juglans Reverse, Juglans Rock (Bruin) – Andromeda Reverse, Andromeda Rock (Rood Genuanceerd). Onze gevelstenen dragen zo bij aan het unieke karakter van het project van Haren en vormen een essentieel onderdeel van het architecturale concept.