Goede Vrijdag-lezing 2022

GOEDE VRIJDAG LEZING 2022

Ivo van Hove

Honderd jaar

Matthäus-Passion in Naarden

TIJD VOOR EEN NIEUWE TRADITIE

Bij de Nederlandse Bachvereniging gaan traditie en vernieuwing hand in hand. Dat zien we in de verrassende keuzes van onze artistiek leiders en gastdirigenten. Grote koren, kleine koren, een asymmetrische Matthäus - in de afgelopen jaren hebben we telkens kennis kunnen maken met nieuwe muzikale benaderingen van Bachs grootste werk.

Honderd jaar Bachvereniging is honderd jaar Matthäus-Passion in Grote Kerk Naarden; een traditie die vorig jaar is bijgeschreven in de Inventaris Immaterieel Erfgoed Nederland. Tradities zijn er om te koesteren. Zo hechten wij ook aan de jaarlijkse, haast rituele samenkomst op Goede Vrijdag, waarbij onze trouwe begunstigers elkaar ontmoeten.

Wij vinden het een mooie gedachte deze jaarlijkse ontmoeting in onze tweede eeuw te verrijken met een Goede Vrijdag lezing, waarin een spreker zijn of haar gedachten laat gaan over een van de vele thema’s uit Bachs grote passie, zoals lijden, verraad, vertrouwen…

Wij zijn bijzonder verheugd dat Ivo van Hove op 15 april 2022 onze eerste Goede Vrijdag Lezing verzorgt. In deze uitgave leest u zijn gesproken tekst integraal terug.

Willemijn Mooij Directeur – bestuurder Nederlandse Bachvereniging

WAAROM ZIJN WE HIER?

Waarom komen we naar Naarden om urenlang naar een oratorium te luisteren? Drie uur lang luisteren we elk jaar weer naar een verhaal

waarvan we de gruwelijke afloop kennen. Het verhaal over het lijden van Jezus Christus en diens dood.

Het begint meteen met een enorme spoiler. De koren herinneren elkaar eraan dat Jezus onschuldig aan het kruis is genageld om ons mensen te bevrijden van onze zonden. De hele Matthäus-Passion is vervolgens een flashback van wat er aan de gruwelijke kruisiging, de martelaarsdood is voorafgegaan. Het weggeven van het dramatische einde is later in veel succesvolle films een toverformule gebleken om ons op die manier beter te doen kijken, in het geval van Bach beter te doen luisteren naar hoe het zover is kunnen komen en waarom het zover is kunnen komen. De spoiler doet ons, samen met de koren die ons, gewone mensen vertegenwoordigen, nadenken over de betekenis en het belang van deze offerdood.

Wij kennen de Matthäus-Passion als een tijdloos meesterwerk maar in de tijd van de creatie werd het stuk niet onverdeeld goed onthaald. Tijdgenoten bleken verwonderd tot ontzet: het werd als not done beschouwd om het lijden van Christus theatraal te componeren, het als muzikaal drama te behandelen. Ik ben overtuigd dat het ons precies om deze reden nog steeds raakt omdat Bach erin slaag via het theater het lijden van Jezus invoelbaar, menselijk te maken. Na zijn dood geraakte het werk in de vergetelheid. Pas tachtig jaar later werd het door de Romantiek opnieuw opgepikt en nu al bijna tweehonderd jaar lang is dit een van dé muzikale stukken uit de geschiedenis die het meest naar de keel grijpen. Een eeuw geleden was de jonge geniale schrijver en regisseur Bertolt Brecht er zo van onder de indruk dat hij bij het beluisteren ernstig voor zijn gezondheid vreesde.

Ik kan er niet onderuit: ons leven wordt de laatste jaren zwaar op de proef gesteld. Eerst zaten we zowat twee jaar in lockdown met alle gevolgen van dien op persoonlijk maar ook maatschappelijk en economisch vlak, en toen die lockdowns eindelijk opgeheven werden volgde zowat de dag erop de ‘vredesmissie’ van Rusland die een koelbloedige oorlog blijkt te zijn. We waren alweer vergeten dat mensen oorlog voeren, dat mensen elkaar willen doden. Dat leek iets wat zich afspeelde in gebieden die ver weg zijn, zo ver weg dat journalisten er na de eerste opflakkeringen van geweld meestal snel weer weg gaan. En toch is het nog niet zo lang geleden dat in Europa de Balkanoorlog woedde en dat ook wij deel waren aan de oorlog tegen Irak, de oorlog tegen Afghanistan die we al vergeten lijken te zijn en laat ons niet vergeten dat ook in Syrië nog steeds een oorlog aan de gang is maar die beroert ons al lang niet meer, – de oorlog in Jemen heeft ons zelfs nooit echt bezig gehouden.

Maar nu speelt de oorlog zich af in Oekraïne, aan onze achterdeur, en stromen massa’s vluchtelingen naar onze dorpen en steden. Hoe kan dat? Hoe kan het dat een leider in de 21ste eeuw een oude droom van een groot Russisch Rijk kan afdwingen door oorlog, door de vernietiging van steden, door het vermoorden van mensen, van kinderen die plots tot vijanden worden verklaard. Want het is niet zo makkelijk om iemand te doden. Om te doden moet je een uniform, of een vorm daarvan, aantrekken, moet je een wapen in de hand hebben en moet je in staat zijn om alle empathie met de mens die je gaat doden volkomen uit te roeien, om je slachtoffer geheel te demoniseren en letterlijk te ontmenselijken, zodat je alleen nog een af te slachten beest voor je ziet, dat het niet waard is te leven.

Terug naar de tekst van de Matthäus-Passion, waarin de evangelist een objectief, bijna journalistiek verslag geeft van wat de soldaten met Jezus doen: ‘Ze kleedden hem uit, deden hem een scharlaken rode mantel om, ze vlochten een kroon van doorntakken en zetten die op zijn hoofd. Ze gaven hem een rietstok

Ook vandaag nog is het de waarheid die als eerste sneuvelt

in zijn rechterhand en vielen voor hem op de knieën. Spottend zeiden ze: ‘’Gegroet, koning van de Joden.’’ En ze spuwden op hem, pakten hem de rietstok weer af en sloegen hem tegen het hoofd.’ Alles wat Jezus tot dan toe vertegenwoordigd had wordt vervolgens belachelijk gemaakt, hij wordt te kijk gezet als iemand die niets meer is, gewoon een lichaam waarmee je alles kunt doen wat je wil. Bach zette dit op muziek in 1727, bijna driehonderd jaar geleden. Moet de harde en confronterende conclusie zijn dat de wereld, dat wij er in driehonderd jaar tijd niet veel beter op geworden zijn?

Vorig jaar maakte ik bij Internationaal Theater Amsterdam Age of Rage, een grootschalige productie over de Trojaanse Oorlog en de gruwelijke, bloederige nasleep ervan. De tekst was voornamelijk gebaseerd op stukken van Euripides. In totaal moesten er elf mensen worden vermoord op het toneel. Tijdens de repetities viel het me op dat elk personage in het stuk dat iemand doodde een perfecte legitimering had om haar of zijn moord te verantwoorden als gerechtvaardigd en noodzakelijk. Zoals de Golfoorlog in 2003 ook gelegitimeerd werd vanuit het feit dat Irak ‘weapons of mass destruction’, kernbommen dus zou hebben, wat na onderzoek in 2004 absoluut niet waar bleek te zijn. Ook tegen Jezus wordt geprobeerd een valse getuigenverklaring in te brengen om hem aldus ter dood te kunnen veroordelen. Maar ze vinden er geen. Uiteindelijk wordt hij gepakt op een dubieuze invulling van godslastering, fake news zou je vandaag zeggen, en komt een ook vandaag nog heel herkenbaar proces bliksemsnel op gang. Een hogepriester hitst de massa op, roept: ‘Waarom hebben we nog getuigen nodig. U hebt met eigen oren gehoord hoe hij god lastert.’ Ook vandaag nog is het de waarheid die als eerste sneuvelt. Ook vandaag nog laat de publieke opinie zich al te vaak meeslepen door de retoriek van hun leiders. Kijk maar naar de bestorming op het Capitool, kijk maar naar… Dat laten Bach en andere grootmeesters als Euripides en Shakespeare ons telkens weer voelen en begrijpen.

Toen ik bijna acht jaar geleden in de krant en op televisie tussen de brokstukken van de MH17 de menselijke resten in een veld in Oekraïne zag liggen, begreep ik opeens het stuk Antigone van Sophocles, waarin Antigone het dode lichaam van haar broer wil begraven tegen de verordeningen van het staatshoofd Kreon in. Kunst blijkt doorheen de geschiedenis telkens weer een heilzaam instrument te zijn om frustraties, woede en onmacht een vorm te geven en zo te ventileren. Guernica van Picasso bijvoorbeeld, een schilderij over de barbaarse vernietiging van het dorpje met die naam door Nazi-Duitsland en fascistisch Italië op vraag van de Spaanse nationalisten. Het schilderij laat oorlog zien in al zijn gruwelijkheid en onmenselijkheid. Elk jaar weer trekken massa’s mensen naar Madrid om dit schilderij in levenden lijve te zien. Om te beseffen dat niets onmenselijks de mens vreemd is en dat oorlog enkel dood en vernietiging brengt. Kunst is helend, is een medicijn, maar ook een noodzakelijke uitlaatklep voor onverwerkte gevoelens van individuen, naties of hele samenlevingen.

Toen ik dit neerschreef moest ik denken aan de cellist Denys Karachevtsev die een paar weken geleden nog maar tussen de brokstukken van zijn geboorteplaats Kharkiv een cellosuite van Bach speelde. Hij verklaarde dat hij als muzikant en burger van Kharkiv niet alleen de plicht voelde om aandacht te vragen voor de uitzichtloze toestand waarin zijn stad verkeerde maar dat hij ook geloofde dat hij met zijn muziek kon helpen en daarnaast wellicht ook geld kon inzamelen voor humanitaire steun aan gewonden en nabestaanden, en voor de heropbouw van zijn stad. Dáár ligt inderdaad de verantwoordelijkheid van kunstenaars in tijden van grote spanningen, zelfs oorlogstijd. Blijven spelen, menselijkheid blijven tonen, mens blijven.

Kunst is een doos van Pandora

Terug naar de Matthäus-Passion. Bijna aan het einde. Jezus wordt aan het kruis genageld, schreeuwt het uit van de pijn. Hier doet Bach een levensgroot appèl om de vicieuze cirkel van collectief geweld te stoppen, omdat agressie volgens Bach niet tot een oplossing leidt. ‘Voorbij is het lijden door onze zonden Hem aangedaan’, verzucht het koor.

We zouden het bijna vergeten: de Matthäus-Passion gaat ook over goeie, mooie dingen in mensen, in de wereld. Want tegenover het kwade staat gelukkig het goede, de vrede die voortkomt uit het lijden, het offer van Jezus. ‘De vrede met God is nu hersteld, want Jezus heeft zijn kruis volbracht’, zingt het koor. Prachtig hoe Bach tekstueel en muzikaal de rust laat terugkeren met een hemels mooie koorzang. Al kan je nuchter de vraag stellen die schrijver Jorge Luis Borges stelde: ‘Wat kan het mij baten dat die man geleden heeft, als ik nú lijd?’ Mijn antwoord hierop is dat de kruisiging het ultieme protest is tegen geweld als middel om spanningen in een samenleving op te lossen, tegen het fake news van de hogepriesters. Jezus die het kwaad, het geweld in de wereld ontmaskert, door het open en bloot tentoon te spreiden met zijn eigen gefolterde lichaam aan een houten kruis tussen hemel en aarde. Het is bijna als een performance van Marina Abramović of een schilderij van Andres Serrano. Christus aan het kruis genageld is een beeld dat iedereen over de hele wereld aanspreekt, dat iedereen meteen begrijpt, een perfect kunstwerk. Bach heeft dit moment vereeuwigd, zodat we er voor eeuwig naar kunnen luisteren en van kunnen leren. Dat is meteen de reden waarom ook niet-religieuze mensen zich tot dit werk aangetrokken voelen. De Belgische schrijver Jef Geeraerts liet een personage in een roman zeggen: ‘Beethoven is groter dan Bach, omdat hij God niet nodig heeft.’ Waarop zijn gesprekspartner antwoordde: ‘ Als er iemand is die alles aan Bach te danken heeft, is het wel God’.’

Bach begreep dat het kwaad wegdrukken uit een samenleving geen oplossing brengt. Dat elke samenleving de duistere krachten van de mens moet herkennen, erkennen en een plek geven. Dat is noodzakelijk voor onze mentale en emotionele hygiëne. Zoals het Amazonewoud als de longen van onze aarde noodzakelijk is voor ons voortbestaan.

Kunst is een doos van Pandora waarin alle kwaad en onheil dat mensen kan overkomen opgeborgen is. Een doos vol woede, angst, frustraties en verboden verlangens. Een doos die we liever gesloten houden. Maar als we negatieve, boosaardige gevoelens geen plek geven – zowel in onze kleine levens als in onze samenlevingen – gaan ze rotten, stinken, etteren en worden het ziekmakende bacteriën. Dat is waarom er altijd kunst geweest is. Dat is waarom we niet zonder kunst kunnen. Daarom is de MatthäusPassion een klankbord voor ons mensen, voor onze samenleving, voor de mensheid. Daarom is kunst essentieel voor een samenleving.

En als u mij nu nog niet gelooft, dan doe ik beroep op iemand die mij voorafging en die het volgende zei: ‘The life of the arts, far from being an interruption, a distraction, in the life of a nation is very close to the center of a nation’s purpose and is a test of the quality of a nation’s civilization.’ – President John

F. Kennedy, 1962.

Misschien moeten onze grote politieke en economische wereldleiders af en toe een stukje Bach luisteren. Het kan echt helpen.

Ivo van Hove

Ivo van Hove is sinds 2001 directeur van Internationaal Theater Amsterdam (ITA). Hij regisseerde o.a. RomeinseTragedies en Kings of War naar Shakespeare, Angels in America, Scènes uit een huwelijk, Rouw siert Electra, La voix humaine, The Fountainhead, De stille kracht, De dingen die voorbijgaan, Dood in Venetië en Een Klein Leven. Zijn producties spelen over de hele wereld van NY, London, Chili, Argentinië, Moskou, Sydney tot Taipeh. Hij regisseerde de ensembles van La Comédie-Française, het Deutsches Schauspielhaus Hamburg, de Schaubühne Berlijn en het National Theatre London. Zijn regies van A view from the Bridge, The Crucible en Network speelden op Broadway. In London regisseerde van Hove Hedda Gabler, Network en All About Eve. Hij werkte met acteurs als Juliette Binoche , Bryan Cranston, Gillian Anderson, Jude Law en Isabelle Huppert. Met David Bowie maakte hij Lazarus, diens laatste werk. Van Hove ensceneerde opera bij o.a. Opéra de Paris, De Nationale Opera, Komische Oper Berlijn, De Munt in Brussel en maakt zijn debuur in de MET New York in 2023. Van Hove is bekroond met o.a. twee Tony Awards, twee Olivier Awards, de Drama Desk Award, prijs van de kritiek in Nederland in New York, London en Frankrijk. Hij is Chevalier dans l’Ordre des Arts et des Lettres in Frankrijk, Commandeur in de Kroonorde in België. Hij ontving de Vlaamse Cultuurprijs voor Algemene Culturele Verdienste. In 2019 ontving van Hove de VSCD oeuvre prijs en de Johannes Vermeerprijs, de Nederlandse staatspijs voor de kunsten. Recent regisseerde hij een nieuwe versie van West Side Story of Broadway en Age of Rage bij ITA.

BACH FOR ALL, ALL FOR BACH

WIJ ZETTEN VOL IN OP DE KRACHT VAN BACH. HELPT U MEE?

Vergroot ons bereik met een periodieke schenking of nalatenschap.

Scan de QR-code met de camera van uw mobiele telefoon of ga voor meer informatie

naar: bachvereniging.nl/steun