ZUMAIAKO HILABETEKARIA
BALEIKE 160. ZENBAKIA. DOHAINIK 2007ko AZAROA
www.baleike.com
‘PRESTIGE’-REN HONDAMENDIA Oroitzapen beltzak 5. urteurrenean
E
R
R
E
T
R
A
T
U
A
:
U
X
U
A
G
A
I
N
Z
A
BA S E R R I A K E TA L U R Z O RUA K HERNANI
ERREXIL
ZEGAMA
ALKIZAR
25000 metro.
11.000 metro.
6 logela.
150.000 metroko
Bista onak.
Sartzeko prest.
Negozioarekin.
metrajearekin.
ALBISTUR
BELAUNTZA
ELGETA
AZPEITIA
175.000 metro.
Sartzeko prest.
Baserria eta
Sartzeko prest.
Sartzeko prest.
Negoziorako aukera.
bi etxebizitza.
Negozioarekin.
GETARIA
AIA
GAZTELU
ZESTOA
Sartzeko prest.
Kapritxo hutsa.
300 m.
Aukera ona.
Oso zabala.
Sartzeko prest.
Dekoratzeko.
Saltzeko presa.
BERGARA
ALDABA
AZPEITIA
AZKOITIA
70.000 m-ko pinudia.
100.000 m-ko pinudia.
Bi borda.
Bordarekin.
150.000 m.
16.000 m-ko pinudia.
Sartzeko prest.
HERNANI
L O F T- A K E D O E S T U D I OA K
17.000 m-ko lurzorua.
Zumaian, Astigarragan, Ergobian‌
T X A L E TA K AIA
ORIO
ZIZURKIL
ZIZURKIL
Txalet elkarri atxikia.
Estreinatzeko.
24.000 m-ko etxebizitza
Ia estreinatzeko.
Zoragarria.
Hondartza bidean.
familiabakarra.
Etxe elkarri atxikia.
IGELDO
IRAETA
LASARTE
ANDOAIN
250 m-ko lurzorua duen
Zumaiako autobidetik gertu.
5 txalet.
Txalet elkarri atxikia.
txalet txikia.
Aukera paregabea.
Azalera desberdinekin.
Sartzeko prest.
T X A L E TA K . E R A I K I B E R R I A K ERREXIL
HONDARRIBIA
Txalet elkarri atxikiak.
Txalet elkarri
Eraikitzen.
atxikiak.
ERAIKUNTZA BERRIKO SUSTAPENAK AZPEITIA
AZKOITIA 38.500.000 pezetatik.
31.000.000 pezetatik.
3 logela eta bi komun.
LARRAUL
AIZARNAZABAL
ZUMAIA
ALTZOLA
Azkenengo bi familiko
Azkenengo txaleta.
66.000.000-tik.
32.000.000-tik.
bi txalet.
Eraikitzen.
3 logela eta bi komun.
3 logela eta bi komun.
DONOSTIA- KONTADOREAK
ALTZAGA
Azkenengo txalet elkarri atxikia. Aukera ona. 60.000.000 (BEZ-arekin).
LEGAZPIA
MENDARO
Familiabakarreko 5 txalet.
39.000.000-tik.
Eraikitzen.
3 logela eta bi komun.
Azkenak salmentan.
Erosi, berritu, biziberritu, eta eraiki egiten ditugu etxebizitzak, eraikinak, baserriak, txaletak, lursailak, merkataritzako lokalak... Prezio onak, eta aurrekontuak konpromisorik gabe.
tel.: 685 781 613 - 943 862 326 inmozumaia@yahoo.es www.inmozumaia.com
AZALA argazki press
BALEIKE160 herri aldizkaria Juan Belmonte, 29 behea tel.: 943 86 15 45 e-maila: aldizkaria@baleike.com Argitaratzailea Baleike Kultur Elkartea e-maila: elkartea@baleike.com Administrazio batzordea: Xabier Azkue, Gurenda Serrano Erredakzio taldea: Xabier Aizpurua, Imanol Azkue, Abelin Linazisoro, Ainara Lozano, Aitor Manterola, Juan Luis Romatet, Miriam Romatet, Peio Romatet eta Gorka Zabaleta
4
baleike+
Txapapote egunak 17
Diseinua eta maketazioa: Roberto Gutierrez
erretratua
25
Hizkuntz zuzenketa: Imanol Azkue
UXUA GAINZA
KARMELO ZENDOIA BARRUTIA
Publizitatea tel. 943 86 15 45 gurenda@baleike.com Inprimategia Antza Inprimategia (Lasarte-Oria) Tirada 1.000 ale Lege gordailua: SS-405/94 ISSN: 1136-8594
21
gure zumai zarra
txokorik txoko
SAN TELMOTIK BERA
Baleikek ez du bere gain hartzen aldizkarian adierazitako esanen eta iritzien erantzukizunik.
Argitalpen honen edizioko laguntzaile:
B A L E I K E 2 0 0 7 A Z A ROA
BALEIKE+
Txapapote egunak TESTUA: GORKA ZABALETA ARGAZKIAK: ARGAZKI PRESS
2002ko azaroaren 13an Prestige petroliontziak istripua izan zuen Galizia parean. Sei egun geroago, bitan zatitu eta hondoratu egin zen. Hurrengo hilabeteetan, Kantauri osora zabaldu zen fuela, urtarrilaren 10ean Zumaiara iritsi zen arte. Egun haiek oso gogoan ditu Jose Mari Elustondok, lehen lerroan egokitu baitzitzaion erronkari aurre egitea.
BALEIKE+
BALEIKE+
Boluntario talde bat fuela biltzen Elorriaga aldean. Orbanaren tamaina beldurgarria da.
Egun hartan Txapartegin nengoen gosaltzen. Oporretan harrapatu ninduen. 8:30ak aldera, SOS Deiaken telefono deia: ‘Jose Mari, iritsi da’. Urtarrilaren 10a zen, ostirala, oso oker ez banago. Zuzenean Itzuruna igo nintzen. Fuel zati txikiak ziren, hondartzan sakabanatuta zeuden pinporta txikiak. Eremuak markatu behar izan genituen non zeuden jakiteko. Hain ziren txikiak! Lagun Artea--ra joan eta pintxo batzuk egin genituen, kirtendunak, haiek biltzeko. Sanemar-ek sei bat langile zituen biltzen hasteko eta azpiegitura guztia ere abendutik zegoen prest. Hala hasi ginen. Etorritakoa ikusita, pentsatu genuen erraz kontrolatuko genuela. Baina handik egun gutxira fuel pusketa handiak etortzen hasi ziren eta ikusi genuen horrela ezin zela”. Bost urte joan diren arren, oroitzapenak fresko ditu oraindik Jose Mari Elustondok. 23 urte daramatza udaltzain eta egun beltz haietakoa izan du orain arteko erronkarik handiena, “batez ere denboran asko luzatu zelako”. Bulegoko mahaiaren azpian bost karpeta lodi ditu, “Prestige” izenburuarekin denak. Barruan, egun haietan eta ondoren ere bildutako txosten, zerrenda, eta beste hamaika dokumentu. Argazkiak ere bai. Garai batean guztia zakarretara botatzeko tentazioa izan omen zuen, baina hor ditu oraindik, mahai azpian. Detailez eta datuz jositako altxor bat, egun haietan gertatutakoa gogoratu nahi duenarentzat. “Prestige hondoratu eta astebetera edo bi astera plangintza bat egin genuen Rikardok eta biok –Rikardo Peña zen orduan alkate–. Orduan egin genuen planteamenduak gero ez zuen
B A L E I K E 2 0 0 7 A Z A ROA
zerikusirik errealitatearekin, baina horrek adierazten du ez genekiela zer zetorren. Plana egin eta larrialdietara bidali genuen, materiala bildu eta sailkatu genuen, eta hondartzak garbitu egin ziren, ahalik eta hondakin gutxien egon zedin fuela iristean”. Galiziako adibideari jarraituz, Udalak boluntarioak eskatu zituen. Orduko txostenak dioenez, abenduaren 11rako 182 lagunek emana zuten izena, horietako asko Zumaiatik kanpokoak, bilbotarrak eta gasteiztarrak tartean. “Abendurako dena prest genuen. Fuela ez zetorren eta aste batzuetan bazirudien ez zela azkenean iritsiko. Nik oporrak hartu nituen, gero lan handia izango genuela kalkulatuta”. Eta horrela, kafe beltza zurrupa tzen, harrapatu zuen albisteak. Fuel oldeari ezin aurre egin eta laguntza eskatu zuten. “Metro bateko diametroa zuten orban batzuk, eta sekulako pisua. Tragsa-ren laguntza eskatu genuen, Algorri aldean-eta ikaragarri ari zelako sartzen. Goiz batean, Intxaurraga sailburua etorri zen Itzurungo hondartzara, eta egun berean Tragsa-ko 20 lagun agertu ziren, denak buzo zuriekin. Armada zirudien. Ordutik aurrera, oso serio hasi ziren garbiketa lanak. Tragsa-tik egunero 15-20 lagun etortzen ziren. Aldundiak ere basozainak bidaltzen zituen asteburuan. Igande batzuetan 45 lagun biltzen ginen lanerako, eta ezin iritsi…” . Boluntarioen egonezina Inpernupe aldean hasi eta Andikaerrekaraino iristen ziren brigadak. Handik aurrera, ez zuen inork garbitzen. Jaurlari
Hondamendiaren datuak Kronologia laburtua: 2002-11-13: Prestige petroliontziak istripua izan zuen Galizian, Finisterretik mendebalderantz, 28 miliara. 80.000 tona fuel zeramatzan. Fuela isurtzen hasi zen. 2002-11:16: lehen fuel orbanak iritsi ziren Costa da Mortera. 2002-13-19: petroliontzia itsaso zabalera eraman ondoren, bitan zatitu eta hondoratu egin zen. Fuela itsas hondoan solido bihurtuko zela iragarri zuten aditu batzuek. 2003-01-10: Galiziako, Asturiasko eta Kantabriako kostaldea belztu ondoren, azkenean Zumaiaraino iritsi zen fuela. Sei hilabete inguru iraun zuten garbiketa lanek. Prestige-ren datu orokorrak: 80.000 tona fuel zeramatzan. 65.000 inguru isuri ziren. Gaur egun, oraindik fuela isurtzen du. 165.000 tona inguru bildu ziren (urarekin pisu handiago hartzen du fuelak, eta zikindutako hondakinak ere kontuan hartu dira). 10.000 tona inguru gelditzen dira itsasoan.
tzak langile profesionalekin bakarrik nahi zuen fuela bildu, eta horrek egonezina sortu zuen lagundu nahi zuen jendearen artean. Egunak aurrera zihoazen eta Elorriaga eta Sakoneta aldean fuela pilatzen ari zen. Ika-mikaren erdian ikusi zuen bere burua Elustondok, baina azkenean elkar ulertu zuten. “Udalaren deiari erantzunez 182 lagunek eman zuten izena, baina azkenean ezin izan genituen lanean jarri. Galizian ibilitako boluntarioen artean hainbat osasun arazo egon zirela ikusita, Eusko Jaurlaritzak erabaki zuen hemen boluntariorik ez erabiltzea fuela jasotzeko. Baina jendeak lagundu nahi zuen, fuela jaso nahi zuen eta hori txalotzekoa da. Azken finean, garrantzi tsuena zen fuela lehenbailehen biltzea. Natur Taldeak eta beste batzuek egin zituzten irteerak fuela biltzeko Elorriaga eta Sakoneta aldean. Guk ez genuen eragozpenik jarri, ondo ikusten genuelako, baina eskatu genien behintzat ez sartzeko gu lanean ari ginen eremuan”. Gogoan du haitzetatik aterarazi behar izan zuten gazte koadrila hura. Borondate onenarekin galipota biltzera joanak ziren, artean adingabeak zirela. “Haiei ezin genien utzi, baina behintzat laguntzeko borondatea erakutsi zuten”. Eta gogoan du Basilio Alonso zena. “70 urte inguru zituen. Etorri zitzaidan esanez bihotzeko arazoak zituela, baina lagundu nahi zuela nola edo hala. Lasai egoteko esan nion, fuela biltzen ez baino jatekoa edo edateko banatzen lagun zezakeela, edo beste lanen bat emango zitzaiola. Konforme gelditu zen. Hark ere zerbait egiteko premia sentitu zuen”.
Zumaian bildutakoa: Guztira: 104 tona inguru. Algorri: 6 tona Itzurun: 55 tona Itzuruntxiki: 17 tona Inpernupe: 3 tona Santiago: 100 kilo Itsasoan: 3 tona (udaltzaingoaren datuak) Sakoneta: 10 tona Elorriaga: 10 tona (Natur Taldearen datuak) Fuelak kaltetutako hegaztiak: Hilda: 190 Bizirik: 30
Oharra: Prestige-ren hondamendia www.baleike.comen: web gunean ere tartea egin diogu bosgarren urteurrenari. Garai hartako oroitzapenik baduzu eta kontatzeko gogoarekin gelditu bazara, bertan duzu idazteko aukera. Gainera, Aitor Leizak eta Jose Mari Elustondok utzitako argazkiekin bideo muntaketa egin dugu, Karidadeko Bentaren Algorri, itsasoko dama kantarekin lagunduta.
B A L E I K E 2 0 0 7 A Z A ROA
BALEIKE+ BALEIKE+
PUBLIZITATEA
B A L E I K E 2 0 0 7 A Z A ROA
23 urte daramatza udaltzain Jose Mari Elustondok. Prestige-rena izan du inoizko erronkarik handiena.
BALEIKE+
Lana beltz Itsasaldiak baldintzatuta, baina egunero egin zen lan. “Lehenengo gauza, San Telmo ingurura igo eta handik behaketa egiten genuen. Gero, Algorrira, Andikaerrekara… Eta ikusitakoaren arabera, lana banatzen zen. Hala ere, iristen zen arte ez zen fuela ikusten. Olatuek harrotutako hondarra fuel orbanak zirela pentsatu genuen hasieran. Gero konturatu ginen ez zela ikusten kostara iritsi arte”. Teknologiaren laguntza izan zuten orban handienei aurre hartzeko. “Orban handienen segimendua satelitetik egiten zen. Ertzaintzaren helikopteroak orbanak topatu eta baliza bat jaurtitzen zitzaien. Gero baliza horren segimendua Azti-k egiten zuen eta egunero orbanen kokapenaren berri ematen zuten, eguraldi eta haizearen norabidearekin batera. Informazio horrekin aurreikus genezakeen zer etor zitekeen. Gainera, bi arrantza ontzi handik ere egunero egiten zuten Pasaia eta Ondarroa arteko bidea, itsasoa behatzeko. Oso garrantzitsua zen orban handiak momentuan jasotzea, hurrengo egunerako milaka zati txikitan desegiten baitziren”.
Oroitzapen beltzak Prestige-ren hondamendiak guztiongan utzi zuen arrastoa, guztiok dugu bizipenen bat, sentimenduren bat oroimenean gordeta. Egun haietan fuela gertutik ikusi eta pairatu zuten bost zumaiarren oroitzapenak jaso ditugu ondoko lerroetan.
Iùigo Odriozola / naturzalea Guk garbi genuen lehenago edo geroago iritsiko zela. Denbora kontua zen. Larunbat arratsaldeetan biltzen ginen, taldeak egin eta kostaldea behatzeko. Batzuk Itxaspera, beste batzuk Sakonetara‌ Eta oso ondo gogoratzen dut Zumaiara lehen aldiz iritsi zen eguna. Lanean nengoen eta amak deitu zidan. Une batez lanetik irten, bizikleta hartu eta Itzuruna igo nintzen. Galleten tamainako zatiak iritsi ziren. Ordurako jende gehiago zegoen han bilduta, Jose Mari
10
B A L E I K E 2 0 0 7 A Z A ROA
Elustondo ere han zen, ertzainak‌ Hondartza asko maite dugunontzat kolpe handia izan zen. Behin hori pasata, hurrengo egunetan antolatu egin ginen. Zalantzak ere izan genituen, biltzera joan edo itxaron, protokolo bat bete behar zelako. Baina ikusten genuen galipotak han segitzen zuela eta hura bildu egin behar zela. Deialdia egin genuen bizpahiru asteburutan Sakonetara eta Elorriagara joateko. Gasteiztik, Azpeititik, Zestoatik ere etorri zen jendea. Ahal izan genuena egin genuen, sinbolikoa izan zen beste ezer baino gehiago, baina barruak eskatzen zigun. Hala ere, kilo asko bildu genituen, poltsak eta poltsak. Saiatu ginen ahalik eta txukunen egiten, bide batzuk markatuz ahalik eta gutxien zikintzeko. Gogoan daukat irteera horietako baterako bilduta geundela Amaiako plazan, eta han agertu zela Azpeitiko gizon bat, bere baldearekin. Hark ez zekien ezer. Itzuruna omen zetorren, bera bakarrik, ahal zuena biltzera. Ikusi gintuenean, hurbildu eta gurekin etorri zen Sakonetara. Udan bandera beltza jarri genuen Itzurunen, eta labarrean ere pankarta handi bat zintzilikatu genuen. Hondartzazaleen artean esku orri batzuk banatu genituen, inkesta moduko batekin, eta akordatzen naiz ika-mika bat baino gehiago izan genuela.
Negua oso luze joan zen 2003an. Eguna joan eta eguna etorri, goizero bere ordain beltza uzten zuen itsasoak ertzean. “Oso gogorra da haitzetan fuela biltzea, euripean, hotzez akabatzen, itsasoaren menpe. Arropa guztiak zikin-zikin eginda… Eguna joan eta eguna etorri, fuela bildu eta bildu. Gero, konbibentzia arazoak ere sortzen dira horrelakoetan. 50 lagun eta bakoitza leku batekoa: pakistandarrak, moldaviarrak, errumaniarrak, marokoarrak, aljeriarrak eta hemen bertakoak ere bai”. Tragsa enpresarekin lanean jardun zuten atzerritarren oroitzapen ona gordetzen du Elustondok. “Burgostik etortzen ziren egunero. Goizeko hiruretan jaikitzen ziren hemen sei eta erdietarako egoteko. Egunero-egunero. Arratsaldeko 3ak arte egoten ziren”. Lan gogorrena pakistandarrei egokitu omen zi tzaien, Andikaerrekako partean. “Ikusgarria zen nola egiten zuten lan. 50 kiloko zakuak ateratzen zituzten bizkarrean, txintik esan gabe. Oso langile finak ziren, sekulako lana egin zuten. Gogoan daukat etorri ziren lehen eguna. Haiengana gerturatu nintzen neure burua aurkeztera. Ur botila batzuk eraman nizkien eta tabako pakete batzuk, hartu-emana errazteko. Ura eskaini nien, ur asko edan behar zutelako, baina erantzunik ez. “Yo Josemari” aurkeztu nintzen orduan, pelikuletako indioak bezala. “Hola, yo soy Omar”, erantzun zidan batek. Tonto aur pegia gelditu zitzaidan. Omar hura gero eraikuntzan ibili da lanean Zumaian. Oso mutil fina, langilea. Handik aurrera oso ondo konpondu ginen. Hori bai, erne egon behar zen, haiek ez zutelako itsasoa ezagutzen eta behin baino gehiagotan ia harrapatu zituen itsasgorak. Itsasoa igotzen zenean, hondartzara etortzeko eskatzen genien, eta arazorik gabe”. Behin zakuak bilduta, materiala sailkatu behar zen. “Fuel garbia alde batetik, hondakinekin nahastutakoa bestetik, zikindutako arropak eta materialak bestetik… Hori guztia leku berezietara eramaten zen, ahal zena berreskuratu eta bestea zabortegi berezietan jasotzeko”. Udan, bandera beltza Eta uda iritsi zen. Neguan eta udaberrian hondartzak itxita egon ziren arren, fuela toxikoa delako, udan zabaldu egin ziren. Ekologistek bandera beltza jarri zuten Itzurunen, baina jendeak hondartza gosea zuen. “ Hondartzak zabaldu zirenez,
Oroitzapen beltzak
BALEIKE+
Jose Mari Elustondo: “Ikusgarria zen pakistandarrek nola egiten zuten lan. 50 kiloko zakuak ateratzen zituzten bizkarrean, txintik esan gabe. Oso langile finak ziren, sekulako lana egin zuten”
Jose Migel Irigoien / hondartzako garbitzailea garai hartan Ni lehendik nenbilen hondartzak garbitzen. Txapapotea ailegatu zenean, hura garbitu behar zela eta horretan jardun genuen. Ardantzako Jabier eta biok guardian egoten ginen. Goizez lan egin eta gero arratsaldean hiruretatik zazpiak aldera arte, guardian. Zerbait etortzen bazen, hura jaso behar genuen, eskuarearekin edo pintxo batekin. Baina goiz batean hondartzara iritsi eta zer zen hura! Piloa ekarri zuen, kiloak eta kiloak. Ordutik aurrera jende gehiago ekarri behar izan zuten, guk bakarrik ezin genuen eta. San Telmo aldean sartu zen asko; labarrean dagoen lehen zuloan, izugarri. Oraindik orbanak daude paretetan, baina lehortuta. Traktorea askotan ezin zenez sartu, eskuz eraman behar izaten genuen. Sekulako pisua. Gero, haitzetan zeuden pinporta txikiak ere garbitu behar ziren, espatularekin edo destornilladorearekin, ahal zen moduan. Itzurungo eskuinaldeko branka horiek garbitzea ere lan nekeza zen, zaila oso. Eta hurrengo egunean itzuli, eta berriro dena beltz. Gainera, neguko hotza, euria, itsaso txarra, denak pasa behar izan genituen. Txarra tokatu zitzaigun. Kiratsa ere sekulakoa botatzen zuen; nik ezin nuen jasan, maskararekin ibili arren. San Telmo azpiko haitzetara ere piloa sartu zen. Txapapotez zikindutako soka handi bat ere kateatu zen haitzetan eta hura atera egin behar zela. Osorik atera ezin eta eskuko zerra batekin jardun genuen hura mozten. Zati handi bat kendu genion, baina pusketa bat han gelditu zen.
B A L E I K E 2 0 0 7 A Z A ROA
11
PUBLIZITATEA
12
B A L E I K E 2 0 0 7 A Z A ROA
Victoriano Valencia
Azti-Tecnaliako laborategietako koordinatzailea
BALEIKE+
“Esan genezake errekuperazio maila oso altua izan dela� Prestige-ren fuela euskal kostaldera iritsi zenetik haren eragina ikertzen jardun dute Aztiko zientzialariek. Urte hauetan bildutako emaitzen berri emango dute laster, bosgarren urteurrenaren harira. Laborategietako koordinatzaile Victoriano Valencia txostena prestatzen ari da egunotan, baina tarte bat egin du BALEIKE bere bulegoan hartzeko. Bere orientazioa dela eta, Zumaia eta Deba arteko kosta zatia nahikoa babesean egon arren, fuel kopuru handiak iritsi ziren. Zergatik? Getxo, Plentzia eta Matxitxakoko zati hori eta Jaizkibel ingurukoa ipar-mendebaldera begira daudenez, fuel kopuru handienak inguru haietara iritsi ziren. Deba eta Zumaia arteko kosta zatia, berriz, babestuago dago norabideari dagokionez, baina egia da deigarria dela tarte horretara iritsitako kopurua. Deba eta Urola ibaiaren parean dagoen zapalda kontinentalak beste sektore batzuk baino hidrokarburo kontzentrazio maila altuagoa zuten. Haizeak eragindako korronteen ondorioz izan daiteke. Gainera, 2003ko otsailean euri jasa handiak izan ziren eta ibaiek itsasora eramandako material asko fuelarekin zikinduta iritsi zen kostara edo hondoratu egin zen. Hidrokarburoei dagokienez, muskuiluetan 2003ko negutik egindako ikerketek kopuru handiagoak ematen dituzte Deban Zumaian baino. Zein da marearteko zabalgunearen egoera gaur egun? Esan al daiteke bere onera itzuli dela? Itziar eta Getaria artean haitzetako hainbat espezierekin egiten ari diren ikerketek gorabehera handiko emaitzak eman dituzte, kopuruari eta estaldurari dagokienez. Baina ohiko mailan daudela esan daiteke eta, beraz, ez dutela adierazten Prestige-ren eragin kaltegarri erantsirik. Ikerketa hauek ez dira egin fuelaren eragina nabarmena izan zen puntuetan, hau da, orbanak zuzenean iritsi ziren puntuetan edo garbiketa lanak egin ziren gune konkretuetan, hor begi bistakoa baita kaltea; eragina hain nabarmen ikusten ez den lekuetan hartu dira laginak, hain zuzen ere, hain begi bistakoa ez dena neurtzeko. Eta, oro har, esan genezake errekuperazio maila oso altua izan dela. Prestige-ren aurretik zegoen kutsadura mailaren gainetik al gaude oraindik? Euskal kostaldean hidrokarburoen kutsaduraren mailak gora egin zuen Prestige-ren fuela iritsi zenean, eta oraindik zenbait kasutan igoera horrek irauten du, baina hidrokarbu-
roak oso sakabanaturik daude eta, oro har, buelta ematen ari da egoera. Fuelaren eragina bereziki pairatu duen espezierik topatu al duzue ikerketan? Guk egindako ikerketak, espezie jakinetara baino, komunitateetara egon da zuzenduta, eta horregatik zaila da espezie jakin bat aipatzea. Baina petrolio isurketa guztietan gertatzen den bezala, marearteko guneetan bizi diren espezieak eta komunitateak dira kaltetuenak. Zeluletako edota ugaltzeko arazorik aurkitu al da? Zenbait muskuilutan estres egoera adierazten dute emaitzek, eta horrek eragina izan du zenbait organorengan, sexu organoak barne –folikulu gutxi edo txikiegiak–. Horrek adierazten du fuelarekin kontaktuak eta zenbait substantzia pilatzeak ondorio larriak dituela. 2004tik hona behera egin du kaltetutako muskuiluen kopuruak eta larritasunaren mailak. Arrantzarengan nolako eragina izan du? Arrainengan baino, esan genezake eragin handiagoa izan zuela arrantzaleengan eta produkzio katean. Legatza eta antxoa ikertu dira eta ezin izan da ondorioztatu Prestige-k eragin zuzena izan duenik haien populazio kopuruan, ezta adierazle biologikoetan ere. Euskal kostaldeak berreskuratuko al du Prestige-ren aurreko egoera? Bai, eta neurri handian berreskuratu du. Hasieran maila altua ematen zuten hainbat adierazlek gaur egun normaltzat har ditzakegun neurrira jaitsi dira, Prestige-ren arrastoa betirako hor geldituko den arren.
B A L E I K E 2 0 0 7 A Z A ROA
13
BALEIKE+
Oroitzapen beltzak
Mari Bernal Alberdi / naturzalea eta Algorriko gidaria Zumaiara iritsi zenean Algorrira joan nintzen, eta han ikusi nuenak tristura handia eragin zidan. Bihotza txikitu egiten zaizu. Hurrengo egunetan ere joan nintzen, nola zegoen ikustera. Gogoan daukat hilda edo galipotarekin
zenean, dena orbanez beteta gelditzen zen. Taula, uretako
trajea, ilea eta dena txapapotez zikinduta ateratzen ginen askotan uretatik. Batzuek ilea moztu behar izan zuten. Hazkura ere eragiten zien batzuei. Gogoan daukat egun batzuetan uretatik irten egin behar izan genuela, izugarria zelako. Eta hori guretzat oso gogorra da. Marmokek ere ez gaituzte uretatik aterarazten eta! Itzurunen garbitu egiten zen, baina Sakoneta aldean ez. Horregatik antolatu genuen martxa bat, inguru hura ere garbitzeko. Gu asko ibiltzen gara inguru hartan eta haitz guztiak belztuta ikustea penagarria zen. Lehendik Galiziako irudiak ikusiak genituen telebistan, olatu beltz haiek. Negargura ematen zuten. Itzurun Galiziako hondartzak bezala ikusiko genuela pentsatzeak beldurra ematen zuen. Udan partean olio pote bat zegoen hondartzan, etxera joan baino lehen jendeak oinak garbitzeko, erabat belztuta buka tzen zuten eta. Gure artean, txantxa moduan esaten genuen ea uda hartan zeinek zuen bainujantzi zuri bat erosteko barrabilik.
plangintza berezia egin behar izan zen fuela sartu ahala jasotzeko. Goizez eta arratsaldez garbitzen ziren hondartzak. Gainera, dutxa bereziak jarri ziren, oinak garbitzeko askak ere bai, fuela kentzeko xaboi berezia, papera… Uda osoan ez zen egun bakar batean ere itxi hondartza. Egun batean, ixtekotan egon ginen, baina eguraldi txarra egokitu zen eta ez zen premiarik egon”. Oinak, bainu jantzia edo toalla galipotez zikindu gabe libratu zenik ez zen izan uda hartan Itzurunen. Uda ondoren asko jaitsi zen fuel kopurua. Tragsa-ko langileek alde egin zuten. “Zientzialariek esaten zuten itsasoak berak
garbituko zuela pixkanaka. Egia da denborarekin hala gertatu dela. Inpernupen, esate baterako, asko garbitu du. Itzurunen oraindik badago, baina 100-200 kilo egon daitezke gehienez, eta 55.000 jaso ziren. Hala ere, jarraitu genuen tarteka behaketak egiten, eta zetorrena jasotzen”. Bost urte pasa dira, eta Itzurun aukeratu du argazkia egiteko. Eskuineko haitz brankara joan da zuzenean. “Hemen ikusten den galipot hau ez da Prestige-rena, zaharragoa da, baina aldameneko beste hau bai. Erraz bereizten dira, Prestige-rena errazago askatzen delako. Kalitate eskaseneko fuela zen”.
Roberto Fuentes / surflaria Lehen egun haietan gogoan daukat surf egitera sartu eta ur ertza dena txapapote zatiz josita zegoela. Olatua pasatzen
14
agertzen ziren hegaztiak zenbatzeko protokolo moduko bat zegoela. Nik lanperna musu bat topatu nuen. Horrelako bat bertatik bertara ikusten nuen lehenengo aldia zen, eta hilda ikusi behar izanak pena handia eman zidan. Inpotentzia handia sentitzen da, eta zerbait egiteko beharra. Sakoneta eta Elorriagara etxeko arropa zaharrekin joan ginen, eta maskarak ere pintoreek hautsarentzat erabiltzen dituzten horietakoak ziren. Gerora pentsatzen, konturatzen zara inolako babesik gabe jardun genuela fuela biltzen. Sukalderako eskularruak segituan zulatzen ziren, eta hala ere segi, eskuak txapapotez beteta. Baina momentuan ez duzu horretan pentsatzen. Momentu haietan zerbait egin behar dela sentitzen duzu. Prestige-rena gertatu ondoren, gogoan daukat denbora luzean ez nintzela haitzera joan ez lapetara, ez maolioetara… Eta ni bezala jende asko. Eta oraindik, askotan ikusten duzu lapak pinporta beltzak dituela eta zalantza izaten duzu: txapapotea ote da?
B A L E I K E 2 0 0 7 A Z A ROA
Oroitzapen beltzak
Pedro Garcia / arrantzale amateurra 30 urte baino gehiago daramatzat itsasoan eta ordutik arrantzaren gainbehera etengabea izan da, baina azken bi urteotan hondoa jo du.
Natur Taldeak deituta, lagun talde handia bildu zen Elorriagan galipota biltzeko –goiko argazkia–. Algorrin berriz,Tragsako langileak aritu ziren lanean. Udan, bandera beltza jarri zuten ekologistek Itzurunen –beheko argazkia–.
Egia da uda hartan inoiz baino hegaluze gehiago arrantzatu genuela, baina geroztik hondoa jota dago. Ez dakit Prestige-ren ondorioa den edo ez, baina garbi dago azken bi urte hauetan ikaragarri galdu dela. Eta ez da harraitzekoa: askotan esaten dugu gure artean, arrainak geuk arran tzatzen ote ditugun edo beraiek egiten ote duten beren buruaz beste, itsas hondoa zabortegi bat delako. Baina ikusten ez denez… Guk azala baino ez dugu ikusten, eta hori, itxuraz, garbi egon ohi da. Horregatik, arrantzara irten eta fuelarekin topatzea ikaragarria izan zen. Zumaiatik iparralderantz joan nintzen hiru milia inguru, eta han ikusi nuena beldurgarria zen: fuel ibai baten modukoa zen, amaierarik gabea, ur azalean; dena galipotezko tortilla modukoak, eta inguruan disolbatutako fuela. Lehorrera bueltatu bezain pronto, lagun artean hitz egin eta segituan erabaki genuen fuel hura biltzen lagundu behar genuela. Bidoiak, buzoak eta beste utzi zizkiguten eta han joan ginen Anjel Banderas, Jose Etxabe eta hirurok, bi ontzitan. Salabardoarekin jasotzen genuen galipota. Segituan bete genituen eramandako sei bidoiak –200 litrokoa bakoitza–. Gero arrantzale profesionalak hasi ziren lan horretan, eta orduan ez zuen zentzurik guk jarraitzeak.
B A L E I K E 2 0 0 7 A Z A ROA
15
PUBLIZITATEA
16
B A L E I K E 2 0 0 7 A Z A ROA
Psikomotrizitateko hezitzailea
ERRETRATUA
Uxua Gainza
NORTASUNA ERAIKIZ Aita Mari Arraun Elkartean sei urtez prestatzaile fisiko aritua, gaur egun Aita Mari auzategiko Herri Eskolaren ikastetxean ari da 3 eta 8 urte bitarteko 65 haurrentzat gorputz espresioa erakusten eta “beraien nortasuna eraikitzen laguntzen”. Bere nahia helburu hezitzaile batekin proiektuari indarra ematea da.
ainara lozano lasa
SHEE (Soin Hezkuntzako Euskal Era kundea) lizentziatura bukatzen ari zela Zumaiako kiroldegian hasi zen lanean, besteak beste, igeriketa eta aerobic erakusten. Kiroldegian lanean ari zela, 23 urte zituenean, Zumaiako Arraun Elkarteko prestatzaile físiko izateko eskaintza egin zioten. “Garai hartan ere aplikatu nuen psikologia hiru arraunlarirekin. Mentalki prestatzen nituen, lehiaketa aurretik. Urtebete ere egin nuen arraunean Azpeiti eta Azkoitiko neska talde batekin. Esperientzia polita izan zen eta asko ikasi nuen lanean”. Beti gustatu izan zaio, ordea, gorputz espresioa, eta kiroldegian lanean
zebilen bitartean Bartzelonara joan zen ikasketak jarraitzera. “Hilean behin joaten nintzen hara ikastera eta mugimendua eta musika batzen zituen metodologia berezi bat ikasi nuen. Kiroldegiko lana utzi nuenean, gainera, graduondoko ikasketa egin nuen Bartzelonan”. Kiroldegian lanean zebilenean, aerobic ikastaroaren barruan, 8 eta 12 urte bitarteko haurrei gorputz espresioa ematen zien. Bartzelonatik itzuli zenean, ordea, bi ikastaro sortu zituen: aerobic, alde batetik, eta gorputz espresioa, bestetik. Horrela, 6 eta 9 urte bitarteko haurrek eta 10 eta 14 urte
BI HITZETAN Jaio: Zumaian, 1975ean. Ikasketak: Soin Hezkuntzako Euskal Erakundean lizentziatua eta psikomotrizitateko hezitzaile masterra. Gorputz espresioa: Azken urteetan gorputz espresio saioak ematen ditu Aita Mari auzategiko Herri Eskolaren ikastetxean.
B A L E I K E 2 0 0 7 A Z A ROA
17
ERRETRATUA 18
bitartekoek aukera izan zuten gorputz espresioa ikastaro bezala lantzeko. Hezkuntza arloa ere gustuko izan du betidanik. Gaztetxoenekin ere lanean jarduteko nahia zuela eta, Bergarako UNEDen bi urteko psikomotrizitateko hezitzaile masterra egin zuen. Gaur egun, terapia arloko ikasketekin jarraitzen du formazioa. “Gorputz espresioaren ildoari jarraituz, 0 eta 8 urte bitarteko haurrekin metodologia konkretua ikasten hasi nintzen, hau da, psikomotrizitatea. Adin tarte horretan haurraren heldutasunaren garapena ematen da, neurri handi batean, eta espazioa, denbora eta material zehatz baten bidez psikomotrizistak ibilbide hori egiten laguntzen dio umeari, alde fisikoa, emozionala eta kognitiboa kontuan hartuz. Hori lortzeko, mugimendua, jolasa eta harremanak dira oinarriak”. Bergarako ikasketak amaitu ondoren, Zumaian proiektu berri bati bultzada ematen hasi zen. “Gorputz espresioa kiroldegian ematen jardun nuen, baina psikomotrizitateko saioak emateko espazio eta baldintza zehatzak behar nituen”. Horregatik, kiroldegiak gela berezi hori ez duela ikusita, kiroldegiko gerenteak, Milak, eskaera egin zion Udalari ikastaroa beste leku batean lantzeko. “Herri Eskolako gela bat eman zidan Udalak, eta aurten bigarren ikasturtea da psikomotrizitatea eskaintzen”. Psikomotrizitatean eta gorputz espresioan, helburuen arabera arlo ezberdinak landu daitezke: aisialdia, heziketa, terapia, artistikoa… Baina kiroldegiak aisialdia eta kirola kudeatzen ditu soilik eta mugak aurkitu ditu zentzu horretan. “Zumaian orain arte Marian Gojenolarekin psikomotrizitatea arlo terapeutiko bezala ezagutu dute bizilagunek. Baina nik helburu hezitzaile eta prebentiboekin bide bat ireki eta landu nahi dut. Momentu honetan kiroldegiaren bitartez ari naiz saioak ematen, baina Udalarekin eta guraso elkarteekin kontaktuan nago, oraingo baldintzekin arlo hezi tzailea ezin baitezaket jorratu”. B A L E I K E 2 0 0 7 A Z A ROA
“Eskoletan ematen dieten informazioa jasotzeko, emozioak espresatzen edo kanporatzen lagundu behar zaie” Psikomotrizitatean eta gorputz heziketan denborak ere garrantzia duela azaldu du: “Irailean hasi eta ekainera arte izan beharko luke ikastaroak eta kiroldegiaren bitartez egiten dugunez, hiru hilabetekoa da. Hezitzaileak eta haurrek irailetik ekainerako ikasturtea behar dute umearen heldutasunerako garapen hori gertatzeko”. Gaur egun, Julenen 3 eta 8 urte bitarteko 65 haur aritzen dira psikomotrizitate saioak jasotzen eta beste 20 daude itxaron zerrendan. “Bi talderekin hasi nintzen lanean eta dagoeneko bost ditut. Gurasoek azaltzen didatenez, ‘Uxuarekin noiz? Uxuarekin noiz?’ galdezka joaten dira etxera haurrak. Niretzat hori da politena”. Psikomotrizitatea haurren heldutasunerako beharrezkoa dela uste du: “Eskoletan alde kognitiboa jorratzen dute, gehienbat. Hau da, behin eta berriz haurrari informazioa ematen ari tzen dira ikasteko helburuarekin. Baina informazio hori jasotzeko prest egon daitezen, lehenengo bere historia, bere emozioak espresatzen edo kanporatzen lagundu behar zaie, alde emozionalak ikasteko bidea oztopatu ez dezan. Haurrek gorputza eta nortasuna eraiki behar dute”. Arlo hezitzailea behar bezala lantzeko Udalean aurkeztu duen proiektua egia bihurtzea du helburu: “Zumaiarra naizenez, gustatuko litzaidake bertako haur guztiei aukera hori ematea, bakoitzak bere kabuz, bere nortasuna eraikitzen ikas dezan. Proiektu hone-
tan sinesten dut eta jendeak ezagutzea nahi dut”. Eskulanetan trebea Saioak emateaz gain, bere zaletasunei tartea eskaintzea lortzen du. Musika, abestea eta dantzatzea ditu gustuko, baina azken bi urteetan es-
kulanak egiten aritu da etengabe UxuFine Erreziklaje lanak izenarekin, eta ez nolanahikoak, gainera. “Aldizkariekin eta edarien txapekin sakelako diru zorroak, txartelak gordetzeko zorroak, belarritakoak, eraztunak eta pinak egiten ditut. Hasieran lagunek eskatuta egiten nituen lanak. Gainera,
Kabi tabernako Kepa Aizpurua laguna dudanez, bertan txartelak gordetzeko zorroak eta sakelako diru zorroak jarri genituen salgai. Sekulako arrakasta izan zuten!�. Kabiko esperientzia eta gero, gero eta jende gehiagok eskatzen zizkion eskulanak, baita kanpoan ere. “Bilboko aireportuan sakelako diru zo-
rroa atera nuen behin eta hango langileari gustatu egin zitzaion. Zenbat nahi zituen ere esan zidan, baina gustatzen zaidalako egiten dut, kopuru zehatzak egingo banitu xarma kenduko nioke�. Aurten postu bat jarri du Zumaiako artisau azokan eta hainbat festatan, beste bi lagunekin batera. B A L E I K E 2 0 0 7 A Z A ROA
19
PUBLIZITATEA
20
RO BALEIKE 2007 A UZ A TA I LA A
San Telmotik behera Aurreko ibilbidean Ardantzan barrena joan ginen, San Telmo eguneko prozesioan bezala, eta horixe eta amaieran San Telmo ermitaraino igo ginen. egingo dugu gaurkoan. Ermitatik behera joango Agindu genizuen ermitan behera egingo genuela, gara, Zubiaurrera, kale barrenera.
XABIER ETA IMANOL AZKUE
TXOKORIK TXOKO
9. ibilbidea
San Telmo ermitaren ondoan dea, belardiak eta baratzeak ziren. 1 oso etxe berezia dago, ikusi orEskuinaldera, txabola bat, armarri duko atentzioa ematen duena. eta guzti daukana, “Larretxo” eta Begiratu hutsarekin nabaritzen da 1938. urtearekin. Ondoan, baratze antzinakoa dela, beste garai batebat, Larretxoko harrobia izankoa, beste estilo batekoa. Ez da dakoaren arrastoekin. Harrobia harritzekoa: San Telmoko etxea San Telmoko etxeetatik gertu gera Ospitalezarra izan zen XIX. tzen zen, eta ez zen giro izango lemendearen amaieran, Eusebio herketak egiten zituztenean; horreGurrutxagarena, gaixo kutsakorrak gatik, ez da harritzekoa auzokoen sendatzeko lekua. Jabeturik osasun eskaera, 1919an: “solicitando la ‑zerbitzua berari zegokiola, Udala prohibición y si no la reglamenta1. Itxura bereziko etxea. San Telmo ondoko etxeak oso behin eta berriz ahalegindu zen ción de la explotación de la cantera itxura berezia dauka. Garai batean ospitalea izan zen eta etxea erosten Gurrutxagari, baina de arranque de piedra que posée han egon ziren, adibidez, baztanga edo nafarreriak jotako ez ziren ados jartzen prezioan, eta D. Nicolás Odriozola, a pocos gaixo kutsakorrak, 1890ean. azkenean Andreamerilaldean egin metros de las casas de la calle de zuen Udalak berea (gaur egun “UsSan Telmo”. Harrobiaren gainean ategia” dagoen horretan, San Juan dago eraikita, hain zuzen, Aizgain egoitzaren ondoan). Hauxe 1893ko udal‑agiri batekoa: “Acor- etxea (1961ean eraikia). Santelmobidearen beste aldean, pixka daron significarle a D. Eusebio de Gurruchaga a que manifieste bat gorago, bazegoen beste etxe txiki bat Larretxo izenekoa, si se halla dispuesto a enagenar a favor de este Municipio (...) su Elorriagarena, etxe berriak egiteko bota zutena. casita situada en el punto denominado San Telmo con destino Aizgainen hurrena, Uribenea dator, Uribetarrek eraikia, a Hospital de Contagiosos”. 1948an, eta laster amaituko zaigu Santelmobidea, PraktikoeSantelmobidea behera doa, zuzen, eta eskuinaldean Ar- neko izkinan. Ezkerraldera, etxerik zaharrenak (eta garai badantza geratzen da, sakonean, Carmelo Unanueren lantegia tean bakarrak) Zubiaurre eta Azpillagarena dira, baina baegondako lekua, denbora gutxian hainbeste aldatuko dena. zegoen beste bat ere, inguru honetan, Txakartegi izenekoa: Ezkerraldean, Larretxoko etxeak hasiko zaizkigu, urbaniza- “Para el suministro de la casa Eraso, puede tirar un ramal desde zio neurrigabearen adibide garbia. Baina bada altxor txiki bat el alto de Larretxo a la casa Chacártegui, junto a la que se coloere, bide ondoan: Karmentxoren etxea, 1950 inguruan erai- cará el transformador” (1923). Baina behera egin behar dugu, kia. Gaur egun, ezkerraldera, hondartza aldera, bidea eta etxeak Praktikoeneko izkinatik. Eskuinaldean, Praktikoenekoa berridaude, zementoa, adreilua eta galipota dira nagusi; lehen, or- tu berria (praktikoa da portuetan itsasontziei sartzen eta irteten B A L E I K E 2 0 0 7 A Z A ROA
21
2
4
7
3
5
6
2. Karmentxoren etxea. 1950. urtean eraikia, txikia bezain polita, Santelmobidearen ondoan. Gaur egun, beste eraikinek itota utzi dute. 3. Larretxoko harrobia. Santelmobidearen azpialdean nabarmenak dira harrobia izandakoaren arrastoak. 4. Estutasuna. Igarri-igarri da San Telmo kalea egin zenean ez zegoela autorik. Gaur egun ere, nahiko lan badauka bakar batek pasatzen. 5. Amaieran. Zabaldu egiten da pixka bat kalea amaieran. Atzealdean, beti zaindari, Parrokiako dorrea. 6. Hutsunea. Algorri aldera, zeru urdina dagoen horretan zegoen Txonpenekoa. 7. Pasiegoenekoa. Handi eta zuri ageri da argazkian. “Pasiego”ak esaten zaie, gaztelaniaz, Kantabriako “Pas” eskualdekoei. 8. Elizako eskaileretatik. Begiratu batera, ez dirudi etxeen artetik bidea joango denik ere.
8
22
B A L E I K E 2 0 0 7 A Z A ROA
1 2 3
4 6 5 7
laguntzen diena) eta Erretolakoa; ezkerraldean, etxe segida bat elkarri itsatsita: Trinonekoa, Bonbillokoa, Pilotokoa eta Lidia (Amilibiatarrena). Kalea estu doa, ezker‑eskuin etxeak. Eskuinaldean, San Telmo txikiaren irudia, paretan sartuta. Ezkerraldetik, bide bat doa Ondartxo aldera (bukatu berri duten plazak ere izen horixe hartu du); Karkabako kalea da. Eskuinaldera, beste bide bat. Etxe berriak dira nagusi, batez ere, baina askok izango dituzte gogoan lehen hemen zeuden etxeean izenak, gehienak ere jabeei edo han bizi zirenei lotuak: Pasiegoenekoa, Tximinenekoa, Txonpenekoa, Remigionekoa, Romanenekoa… Kalearen azken zatira heldu gara. Ezkerraldean, Kletonekoa, Ondartxo aldera Erramuninekoa itsatsita, eta kalean beherako Karkaba, hainbat agiritan ageri dena: “Como también acuerdan que la fuente que existe en el callejón de Canchilcoa en la calle de San Telmo sea trasladada a la plazuela denominada San Juancho que existe en la referida calle, tomando agua desde la cañería de la Plazuela de San Juan y utilizando la tubería de Telesforo Urruzuno” (1892). Hurrengo etxea, hain zuzen ere, Urruzunonekoa da; hemen xaboia ere egiten zuten garai batean: “instancia de D. Telesforo Urruzuno (...) desea establecer una fábrica de elaboración de jabones en la casa nº 11 de la calle de San Telmo de esta villa y no contando con suficiente capacidad dicha casa para la instalación de dicha fábrica, solicita sesenta metros cuadrados de terreno junto a dicha casa en los terrenos de Ondartxo” (1892). Azkeneko etxea Zubiaurreko etxea da, eta Carmelo Unanuek eraikiarazi zuen; horren aurretik, ordea, beste bat egon zen, Azkenportu (edo Boliños) izenekoa, Carmelok berak bota zuena, kamioien joan‑etorrietarako lekurik ez zeukala eta: “Extrema angostura de la vía pública de entrada a la calle San Telmo y Camino de Arantza, en el punto comprendido entre la escalera de bajada
Galdera Santelmobidea eta San Telmo kalea izkina batean elkartzen dira. Nola izena du izkina horrek?
Txapartegik emandako tarta eder bat zozketatuko dugu. Erantzunak elkartea@baleike.com helbidera bidali. Erantzunekin batera, izen abizenak eta telefono zenbakia adierazi.
Aurreko zenbakiko erantzuna: Intxaurtxuetako eskailerak
Irabazlea: Antton Garikano Zorionak!
del pórtico de la Iglesia Parroquial y la casa propiedad de Don Carmelo de Unanue, conocida con los nombres de ‘Azkenportu’ y ‘Boliñoskua’” (1935). Eskuinaldetik, azkeneko etxea Azkuekoa da, baina baditu beste izen batzuk ere, gehienak ere bizilagunekin zerikusia daukatenak: Pasajerokoa, Makibarrenekoa, Etxabenekoa…). Hortxe zegoen, hain zuzen ere, Mareaerrotaren eraikina; 1923an bai, behintzat, hauxe baitio Martínez Kleiserrek: “el mar lamía su base inundando todo el ensanche que hoy se llama de Gálvez Cañero y entraba en el vallecito de Ardanza por un canal, en cuyo arranque se servía del empuje alternativo de las aguas de un molino de marea, cuyo edificio aún existe, convertido en casa habitación enfrente del acceso a la escalera que sube al atrio de la parroquia”. Garai batean, gaur egun San Telmo kalea dena Zubiaurre auzoa zen, zubi baten aurrealdean geratzen zelako. Oso auzo edo kale berezia izan da beti, “kasta”, batez ere han bizi ziren pertsona bereziengatik.
TXOKORIK TXOKO
8
B A L E I K E 2 0 0 7 A Z A ROA
23
Eskura ezazu BALEIKEren 2008 mahai gaineko egutegia 4 Argazki zoragarriak. 4 Herriko agenda. 4 Itsasaldien taula. Bazkideek doan jasoko duzue etxean.
Bost euroan
egongo da salgai.
kide: Egin etaren k l e p a ko Tx tegia opari u d n u M egu o moko k s i 8 u 0 g a 0 Pir a2 baz zaitez
24
B A L E I K E 2 0 0 7 A Z A ROA
et DVDa
(2)
ABELIN LINAZISORO
Amak-eta noiz egin zuten buelta Bil botik? ARANTXA: Ez dakit. Haixek Bilbotik Frantzixa aldian-eta ibili zian. Zumaitik bialdu zituen danak ibili zian horrelaxe. Gernika bonbardatu zuenian ama-eta han zian. Non ezkutatu ziren? ARANTXA: Ez dakit, baserri batian usten det zebela. Baina gero ere asko pasatu zuten haixek. Santanderren barko batian sartu eta ez dakit noa jun zian, Baixona edo, eta han uste det beste barko batian sartu zituela, japonesa edo txinoa izan behar zun, eta Burdeosera ailegatu ziala uste det. Barko hura hondotu nahi zuten eta orduan patruila frantsesak etorri zian eta haixetxek salbatu zituen, bestela… Bodegan jende askok eon behar zun eta zumaiarrak pila bat. Eta ba al dakizu nola izena zun barko hark? Mari Muier, ondo gogoan geatu zikan. Goiko Torreko Angelita bizi balitz esango zun. Eerki akordatzen zan-da. Ez nuen sekula halakorik entzun. Barku hartan ibilitako norbait bizi ote da? ARANTXA: Ez dakit. Umiak, baina gainuntzian… Jarrai dezagun. Gerra ondoren maris tetan Viva España egunero kantatzen
Gu danok Viva España kantari. Oain ibili ittuk, ba, musika horrek letrik ez dakala-eta, letra jarri behar dixuela-eta. Ba, guk eerki asko kantatzen ginien, ba!
zenutela diok, ezta? Kantatu beharra ziuan. Bandera iyotzen zien eta gu danok Viva España kantari. Oain ibili ittuk, ba, musika horrek letrik ez dakala-eta, letra jarri behar dixuela-eta, ba, guk eerki asko kantatxen giñien, ba! Eta oain zer esate hue! Hauek ez zekie ezer! Jardun, hoixe. Gerra ondorenean gose galanta zegoela esan dek. Nola moldatzen zineten? Ba, baserrin batea jun eta baba ekarri. Hoixe jaten ginien. Baina olixoi gabekoa, e? Olixoik ez ziuan. Baba hutsa. Uretan egosi, hamabitan jan eta ordu bateako gosiak. Baina sasoian, bainak. Geo, baba haundixak grasa zekala esaten zien. Ze grasa eukiko zian, ba! Txotxa ziuan gutxi orduan, baina arraxakin-da moldatzen gitxuan. Antxoa sasoian antxoa. Arraixa bere sasoian. Haitzeta, Planeira juten gitxuan. (Izustarri aurreko haitz handi zapala) Han ere istorixa baziku. Demetrio Apalategi eta bixok juten gitxuan. Alemanenetik erten eta Planeira, ez ginien behin ere beitzen nola zeon itsasoa, jute gitxuan kainaberakin eta txarra bazeon ez ziuan arrantza eiteikan. Behin regatak hitxuan Zautzen, eta gu Planei aldea abiatu, kainak laga bazterrian eta auto-stop eitea. Automobilak orduan lau ordutik behin pasatzen hitxuan, bueno, kontua dek Zautza ai-
GURE ZUMAI ZARRA
Karmelo Zendoia Barrutia
B A L E I K E 2 0 0 7 A Z A ROA
25
GURE ZUMAI ZARRA
leatu ginala. Ez diruik eta ez ezer, guk. Estropa ikustea junda-edo Munoan bizikeleta mordua ziuan eta sillinen azpixetan zer ikusiko eta: Bodadilluak, hi! Bi bokadillo harrapatu eta ospa. Beste leku batea jatea. Ez ginien eateko ezerre, baina… Planeixan olarrua ere harrapatzen ginien. Kaleko jendiak ez zian ohitura horrea juteko, Askizukoak-eta, bai. Zubi Txikitik beti Planeira. Zumaiko jendia beti Itsaspera juten huan, baina ni behin ere ez nauk izan han. Zubi Txikixan hamarra hartu, ordua hamarra ziuan! Bu! Erriberetatik karakolak hartu karnata bezela, hamarra pila harrapatu, lapiko zahar batian sartu, Erribereta jun, sua ein, hamarrak egosi, Beheko Estazixoa jun, orduan plaiako jendia Beheko Estazixoa etortzen huan, eta haixei saltzen ginien. Saixatzen gitxuan, bai. Eta Planeira olarrota juteko ere Zubi Txikixan harrapa tzen ginien hamarra. Hamalau urte arte ibili hintzen eskolan, ezta? Tarteka. Hamalau urte baino leheno bi urtian antxoai burua kentzea juten gitxuan-da. Kaxildonea, Getaira. Hura fabrika haundixa huan. Geo Indaux ein zien, ba? Ba, hortxe. Ehun lagun bai ibiltzen gitxuan. Hango maestresan izenakin ere ez nauk sekula ahaztuko: Maria, Juanita eta Pastora. Pastora bizi omen dek oaindikan, hala esan zien. Bestiak ez zekiat, baina Pastora bai. Kasualidadia, Txikixa-nian eon zan neska batekin antxoari burua ken tzen-eta nola ibiltzen giñan hizketan hasi eta: Ene! Pastora nire izeko da! Bizi da oaindikan!, esan zian. Atzeaka orraztuta dotorea huan hura. Laneko denboraldia luzea izaten al zen?
26
B A L E I K E 2 0 0 7 A Z A ROA
San Josiak pasa eta segituan hasi eta San Pedruak arte. San Pedruak pasa eta bakazixuak. Eskolatik kanpo, puf!, itxian eiteko deberra pila ematen zien eta nik ez nian asko entenditzen. Gainea, jolasian denbora gehio eiten nian kuaderno aurrian baino. Baina antxoai burua kentzen jaietan ere lanea juten gitxuan. Goizeko sei t´erditan “La Guipuzkoana” autobusa giñien. Erriala kobratzen zien. Jun autobusian eta buelta oinez. Arratsaldeko zazpi t´erditan edo zortziretan eiten ginien buelta. Oaindik egun argiz. Izustarriko bueltan Zumaiko barra azaltzen zanian tartian beti emakumeren bat izaten huan eta errezatu ein behar! Han Zumaixa! Errezatu zakun!, esaten zien. Martxan errezo txiki bat ein eta bale. Jai egunean ere lanera orduan. Bai. Eta jai arratsaldian ere bai, e? Jaietan arratsaldeko seirak arte. Antxoa asko sartzen huan eta Kaxildoneko fabrika
Hiru hila betian san pedruetako dirua osatzen jardun eta ordu betian dana gastatu! Hoixe pasatzen zikun guri.
oso haundixa huan. Behian Orlandonekua ziuan. Orduan soto asko ziuan Getaixan. Zer lan mota egiten zenuten? Ba, esango diat: Joxe Bonbillo eta bixok gitxuan. Zemento armadoko depositoetatik ateatzen ginien antxoa. Deposito oso haundixak hituan. Antxoak atea, otarretan jarri eta emakumiai serbitu. Noiz kobratzen zenuten? Egunero? Astean behin? Guk astian behin. Soto txikixetan xeoxe gehixo pagatzen zien. Txikietan egunian pagatzen zien. Han lan gutxi eukitzen zien, egun bateko lana-eta. Bihar etorri badaezpada ere, esaten zien. Baina gurian ez, Kaxildonian egunero-egunero lana. Akordatzen nauk urte batian, San Pedro bezperan akabatu ginien lana eta nik hamar duro osatu nahi. Orduan sei perrondi eta txiki bat ematen zien orduko eta nik: Osatu behar txiat aste honetan hamar duro, ba! Eta juxtu-juxtu osatu nitian. San Pedruetako. Etxea etorri eta segituan kendu, akabo, dana entregatu ein behar izaten ginien, ba. San Pedruetako osatzen ibiltzen gitxuan, tiro pitxonian ibiltzeko, helaua jateko… Azkoititik helaerua etortzen huan karro eta guzti. Urolan. Barkillo txiki batzuek ekartzen zitian. Goxuo! Hiru hila betian San Pedruetako dirua osatzen jardun eta ordu betian dana gastatu! Hoixe pasatzen zikun guri. Maristetan hamalau urte arte jardun huela esan duk, noiz alde egin zitean hemendik? Ba, orduantxe-edo. Maristak herritik bialdu ein zitien eta hauen tokixan Padres Mercedarios ekarri zitien. Merzedaiuak. Uste diat 41-ean edo 42-an-edo etorri ziala.
Karmelo, Atano III.a eta Romaldo Artetxe.
Hamalau urte arte ibili hintzen eskolan. Jolasean berdin jarraitu al huen? Neretzako frontoia huan nagusia. Fuolian-eta pixkat, baina gutxi. Niretzako pelotan ibiltzea huan gustukuena. Hamalau urtekin alemanenian hasi nitxuan lanian, (Otto Holke), baina hara sartzeko tigriai baino bildur handixo nitxikan, Otton semiak, Rudi eta Helmut, kriston patinak eukitzen zitien, guk eskatzen gittuan, baina haixek ez zien utzitzen eta guk di-da indarrez kendu hanketan lotu eta pixka baere ibiltzen gitxuan. Eta behin aitta beak, Ottok, atzetik segi zian, baina nei nola harrapatuko zian, ba! Orduan Ottoneko pare-parian, bidiaren bestaldian, Olasagastineko itxia ziuan eta goitik behera egurrezko eskailera batzuek zibiztian. Eskailera haietatik ospa! Erribereta ihesi eta gehio ikusi ez! Geo, neu ere gaiztua nitxuan, e?, haixek batel bat ziken Santixoa juteko eta hura Beheko Estazixo parian eukitzen zien uretan
postiai lotuta eta patinik ez zielako lagatzen bengantzaz bajamarra zeonian batela ondo-ondo estu lotzen nian eta ura gora etortzen zanian, urazpian batela. Santixoa juteko, izorrai! Baina hura eiten zuna ni nitxala igarri ein zien. Geo jun hai lanea hara, hi! Osaba Alejandrok alemanenian eiten zian lana, mikeletea izandakoa, Orenen-da aitta, eta ein dik moua ni han lanian hasteko, nik ez nitxikian ezerre, eta itxian: Hi, astelehenian lanean hasi behar dek. Astelehenian lanian, nun? Alemanenian. Ai, ama! Kristonak emango zizke nei alemanenian! Jun nitxuan alemanenea eta Txintxonti huan enkargatua, rubixo-rubixo bat, eta hirugarrengo egunian edo horrela esan zian: Tú, tú, tú, tartamutua zikan kristona, eras el, el, el que, que, que, arreaba a los hijos del je, jefe? Hura kaka nikana nik! Alemanak beak esango ziak, ba, zeoze. Esango ziak, ba, zeoze. Ni bildurrez. Pasatze huan handik eta ezerrez. Pasa eta
pasa eta kasuik ez. Semiak, bai, amorru gehixo! Helmutek eta Rudik. Eta geo arreba ere baziken, Eerra katxarrua, joe!, Wiktrau izena zian. Aleman batekin, injiniero batekin ezkondu-edo ein huan eta hamendikan jun huan hura. Bi semiak Donostixan segitze ie. Patin hoiek oinetan lotzekoak hituan, ezta? Bai, Bi anai hoixek karreretan-eta ibiltzen hittuan. Madrida jun da-ta ere bai. Aittonak eiten zizkuan kurpilak, Otton andrien aittak. Rodamientoakin. Eta ni beti bildurrak aidian. Pixkanaka-pixkanaka ohitzen jun nittuan eta bale. Baina semiak, bai, semiak beti, ño! haixek begisunak! Baita oain ere! Zer ofizio ikasi huan? Ajustadore. Ottonian zazpi t´erdixak arte eiten huan lana eta guk, bi edo hiru lagunek, bost t´erditan erten eiten
B A L E I K E 2 0 0 7 A Z A ROA
27
PUBLIZITATEA
28
B A L E I K E 2 0 0 7 A Z A ROA
Zenbat langile zineten Gure Txokoa-ko horretan? Egunez hogei bat lagun. Gaueko zortziretan beste tailerretatikan gehixo etortzen hitxuan: Benantxio Ixkiña, Jexux Etxabe, Txamel, Aixa… Sei-zortzi bat etortzen hitxuan. Haixek zortziretan etorri eta hamaikak arte. Danok gaueko hamaikak arte eiten giñien, e? Goizeko zortziretan hasi eta gaueko hamaikak arte. Orduak sartu, jode!, tximuak arbolian baino gehixo! Uste abeastuko giñala eta, kaka, ezer ein ez. Eta zapatua etorri eta zapatuan ere lanian, e? Bueno, baina zapatuetan arratsaldeko bost t´erditan ertetzen giñien. Hori kristona huan. Bost t´erditan erten eta hurrengo eguna jai! Orduan zea pasatzen huan, kristonak harrapatzen ziala geo. Gazte jendien artean oain baino mozkor gehixo izaten huan. Astian zihar ez huan astirik izaten ezertako, ba, eta zapatua libre. Jaixan ere ezin gauza haundirik ein, hurrengo eguna lanea jun behar huan-da. Eguerdixan bakarrik ein bihar zanbuila. Baina… tristia dek.
Kantuan-eta ibiltzen al zineten? Ni neu ez nauk oso kantoria izan, baina jendiak kantatzen zian, bai. Azkenengo parranderuak Bar Metron juntatzen hitxuan. Bar Metro famosua huan. Jokuan Itturri eta Kantea eta beste askok jarduten zien, tta, tta, tta, beti musian. Egun batian etorri dek Urola estazixoko Gillermo, jokokoai begira eon dek, egualdi txarra ziuan, hartu dik txintxilika zeukan gabardina eta kalea. Hurrengo jaiki dittuk bestiak eta… aibadio!, gabardina falta! Hamen iñor ez da izan-da! Jun dittuk Hotel Zumaira eta, zea, Guillermo bi gabardina jantzi-
Orduak sartu, jode! Tximuak arbolian baino gehixo! Egualdi txarra ziuan, hartu dik txintxilika zeukan gabardina eta kalea. Hurrengo jaiki dittuk bestiak eta… aibadio!, gabardina falta!
ta! Berien gainetikan bestia jantzi zian hi! Akordatu ere ez! Lanean hasi eta berehala egin al zineten zapatuetako parrandero? Ez. Hamazazpi urte arte-edo ez. Eta orduan ere gaueko hamaiketako etxea. Zaharrai errespetua haundixa huan eta geo serenua ere han ibiltzen huan. Txalo jotzen zian eta igual kasuik ez , baina bigarren txaloako jaiki beharko. Jaungoiko Txikixenekua huan hura. Gizona galanta askua, eta seriua. Bere andriak denda txiki bat zian Patxi Barrenderoneko aldamenian eta hantxe jarduten zian, egunez, albarketak eiten ataixan. Haixek bi seme zitien eta bat Ameriketa jun huan eta bestia Eibarra. Hau azaldu ere ez dek eiten. Neskekin dantzan-eta ibiltzen al hintzen? Ez nauk behin ere izan dantzaixa. Udan Beheko Plazan izate huan musika, baina nik ez nian dantzan eiten. Orduan gaztiak gutxi eiten zien dantzan, e? Banaka batzuek bai, neskaakin dantzan ibiltzen hitxuan, baina hamalau urtekin oaindikan galtza motxakin ibiltzen hitxan, ez ziuan dantzan eiteikan. Orduan galtza luziakin ibiltzeatikan traje buzuakin jute hitxan-da. Traje buzuen gainetik jertsia jantzi eta kalea. Eta jaixan galtza motxak. Oso nekez arte. Hamazazpi urtekin galtza luziak, britxiak-edo, ingeles haixek jantzitzen hitxuan. Eta galtzakin batea gabardina erosi zien etxekuak. Donostixan. El Búfalo markakua. Eta amak arrebai esan ziuan: Luze xamarra erosi ixon honei, hau oaindikan hazi eingo denda. Primeran. Gehixo hazi ez, hi! Eta geo, zea, gabardina moztu ein behar! Orduan gabardina, joe, gauza haundixa huan. Luze-luzia, ixa txorkatilaino. Ez zekiat ez ote dan atzea berriz horren moda etorri.
GURE ZUMAI ZARRA
giñien. Egigurenenea juteko lanea. Gehixo paatzen ziun, ba. Hiru ordu-edo sartzen gitien Egigurenenian eta behin Ottok ofizina deitu ziun eta egunero zazpi t´erdixak arte geatzeko lanian. Guk ezetz Egigurenek gehixo paatzen ziulata. Espedientia ireki ziun. Egigurenena presentatu gitxuan eta honela eta honela dana kontatu eta hark: Erten, ba, hortik, esan ziun. Ottonetik orduan erten giñien eta Egigurenenian hasi. Tailerra Anaden aurrian zian, lehen sagardoteixa huan, eta oain Gure Txokoa taberna, eta lokala, almazen bezela ibiltzen zuna, oain Banco Vizkaya daon tokixan. Geo, bi leku hoixek laga eta Paol aldian jarri zian tailerra, 1.949-an. Ni soldautza juteko garaixan. Urte bete beranduo jun nitxuan-da.
Jarraituko du.
B A L E I K E 2 0 0 7 A Z A ROA
29
AGENDA
azaroa eta abendua Azaroa Azaroaren 19tik 25ra MUSIKA ASTEA - MUSIKA MAKETENTZAT DIRULAGUNTZAK: oinarriak kultur etxean. Dirulaguntza eskaerak aurkezteko epea: azaroaren 23a. - KLARINETE MARATOIA: Azaroaren 22tik 25era Asteartea, 20: - 18:30ean Forondan, hitzaldia “No sabemos euskera...¿cómo podemos ayudar a nuestras hijas e hijos?” Iñaki Eizmendi eta Julio Ibarraren esku.
- 22:15ean Aita Mari aretoan, zine forum: Llach: “la revolta permanent”.
Erakusketak
Ostirala, 30: - 22:00etan Aita Mari aretoan, antzerkia: Oihulari Clown taldearen “Encantadas”
30
B A L E I K E 2 0 0 7 A Z A ROA
- Azaroaren 9tik 18ra: ARAN SANTAMARIAren “Hamaika” erakusketa - Azaroaren 23tik abenduaren 9ra: J.R.Llavori “Pauso galduen lurraldea”
Musika astea 2007 Ikastaroak
Osteguna, 22 - 18:30ean Forondan, hitzaldia “Nola lagundu nire seme-alabei euskaraz bizi daitezen” Iñaki Eizmendi eta eta Julio Ibarraren esku. Ostirala, 23 - 19:30ean San Pedro abesbatzaren Santa Zezilia eguneko kontzertua. - 22:00etan Ubillos Musika etxean, Klarinete maratoiko kontzertua: “Musikak eta hitzak” Larunbata, 24 19:30ean Maria eta Jose aretoan, Zumaiako Musika Bandaren kontzertua Igandea, 25: 12:00etan Aita Marin, haurrentzat opera ikuskizuna Osteguna, 29: - 17:30ean haur liburutegian, Pello Añorgaren ipuin kontaketa
zumaiakoudala.net. - “INDARKERIA HARREMAN AFEKTIBOETAN. TRATU TXARRETIK TRATU ONERAKO BIDEA” Pepa Bojok zuzendutako Tailerra. Azaroko ostiraletan. Informazioa Branka Gizarte Zerbitzuetan. 943-862200
Tel: 943-861056 foronda@zumaia.net - TAI-CHI: Errefortzu saioa. Urriaren 18an hasita. Ostegunetan 18:00etan. Izen ematea: 30 euro. - HAUR PLASTIKA TAILERRA: Urriaren 8tik maiatzaren 27ra. Astelehen eta astearteetan 17:30ean. Matrikula: 100 euro. - YOGA: Astearte eta ostegunetan 18:30ean kultur etxean. - PINTURA TAILERRA: Astelehenetik ostegunera. Urriaren 1etik aurrera. - BI ARRI: Eskulanak, Tifany, Patchwork eta Josteko lan txikiak. Egunero, goiz eta arratsaldez Alondegia eraikuntzan. Informazioa, Izen- ematea: 646 85 42 90 / 660 98 32 89 - KUTXA GELAK : Informazioa eta izen ematea: www.kutxasocial.net edo 902540040 tel.zkian. - K.Z.Gunea: Internet ikastaroak. Informazioa: 943-862866 - “21 ORDU EUSKARAZ HOBETO IDAZTEKO IKASTAROA”: Urriaren 20an hasita, 7 larunbat jarraian. Informazioa: 943865025 edo euskaratxanpan@
Azaroaren 19tik 25era Astelehena 19 - 18:30ean Aita Mari aretoan Eskusoinu Kontzertua Asteartea 20 - 18:30ean Maria eta Jose aretoan Musika Eskolako Jaialdia Asteazkena 21 - 18:30ean Musika Eskolako ikasleen entzunaldia Aita Mari aretoan Osteguna 22 - 18:30ean XIXILI EGUNA Musika Patronatuko talde ezberdinekin, Kalejira - 19:30ean Ubillos Musika Etxean Klarinete Maratoiko entzunaldia
kontzertua - 22:00etan Ubillos Musika Etxean kontzertua: “Musikak eta hitzak” Larunbata 24 - 19:30ean Maria eta Jose aretoan Zumaiako Musika Bandaren kontzertua Igandea 25 - 12:00etan Aita Mari aretoan “Bazen behin opera” haurrentzat ikuskizuna - 12:30ean Maria eta Jose aretoan Klarinete Maratoiko Amaiera Kontzertua.
Antzerkia Azaroaren 25an - BELATRIX – “Bazen behin, Opera” Azaroaren 30an - OIHULARI CLOWN – “Encantadas” Abenduaren, 14 - “Cincuentones” Abenduaren 16a - “Bremengo musikariak” Teatro Paraíso
...eta ibili munduan 2007 (Baleikek antolatuta)
Ostirala 23 - 19:30ean Ubillos Musika Etxean Klarinete Maratoiko entzunaldia - 19:45ean Parrokian San Pedro abesbatzaren Xixili eguneko
Abenduaren 12an: -19:00etan, Forondan, "Rapa Nui". Alfonso Antxia espeleologia elkartaren emanaldia, 3Dko argazkiekin. Abenduaren 14an: -19:00etan, Forondan, "Euskal Herria bizikletaz: nire lehen bidaia". Mikel Bringasen emanaldia.
B A L E I K E 2 0 0 7 A Z A ROA
31
egin zaitez orain Hitzaren harpidedun* eta zure ametsetako bidaia eskura dezakezu! bete eta bidali/eraman edo deitu: Urola Kostako Hitza. Zelai Ondo 23, 20800 Zarautz Izena.........................................................
Abizenak................................................. Helbidea............................................... Herria................................P.K............. Telefonoa......................................... k/k P.elektronikoa....................................... arreta zenbakia
902-82 02 01
HITZrtA uago
orain ge
kanaria uharteak egipto jordania riviera maya salvador (brasil) costa rica istanbul india bi lagunentzako astebeteko egonaldia
(astegunetan 8:30-20:30 / larunbatetan 9:00-13:30)
Deiak edo esku orriak jasotzeko azken eguna: abenduak 12 Zozketa eguna eta irabazlea egunkarian: abenduak 20
*beharrezkoa da urte osoko harpidetza egitea.