177 (2009ko maiatza)

ZUMAIAKO HILABETEKARIA

BALEIKE 177. ZENBAKIA. EURO BAT 2009ko MAIATZA

www.baleike.com

UR TANTAK BASAMORTUAN Astebete Saharako errefuxiatuen kanpalekuetan

i t aka :

B I G A R R E N

D I S K O A R E N

A T A R I A N

BALEIKE177 AZALA g. zabaleta

4

herri aldizkaria Foronda Kultur Etxea Odieta, 2 tel.: 943 86 15 45 e-maila: aldizkaria@baleike.com Argitaratzailea Baleike Kultur Elkartea e-maila: elkartea@baleike.com Administrazio batzordea: Xabier Azkue, Gurenda Serrano Erredakzio taldea: Xabier Aizpurua, Imanol Azkue, Abelin Linazisoro, Ainara Lozano Lasa, Aitor Manterola, Juan Luis Romatet, Miriam Romatet, Peio Romatet, Arnaitz Rubio eta Gorka Zabaleta Diseinua eta maketazioa: Roberto Gutierrez Hizkuntz zuzenketa: Imanol Azkue Publizitatea tel. 943 86 15 45 gurenda@baleike.com

baleike+

Haiek han gelditu dira 23

30

ITAKA

ARRIDOKIETA eta INDAĂ‘ETA

musika

29

baleike.com

SANTELMOAK

zumaiegi

33

gure zumai zarra

Abelin Linazisoro Azkue

Inprimategia Antza Inprimategia (Lasarte-Oria) Tirada 800 ale Lege gordailua: SS-405/94 ISSN: 1136-8594 Baleikek ez du bere gain hartzen aldizkarian adierazitako esanen eta iritzien erantzukizunik.

Argitalpen honen edizioko laguntzaile:

B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

Haiek han gelditu dira Apirileko lehen egunetan saharar errefuxiatuen kanpalekuetan astebete egiteko aukera izan genuen, Darahli elkarteari esker. Esperientziez eta sentimenduez gainezka bueltatu ginen. Dena ezin orri hauetan islatu. Lau zertzeladarekin konformatu beharko. testua eta argazkiak: gorka zabaleta

Tea edalontzi batetik bestera nola dantzatzen duen begira gelditu gara hirurok, hipnotizatuta. Nola sagardoarekin edo txakolinarekin, hala altxatzen dute edalontzia tea batetik bestera isurtzen duten bitartean. Behin eta berriro. Zorrotadaren kantuarekin erritmoari eutsiz. Igurtziak nahikoa apar sortu arte. “Tea edertzeko” egiten dutela. “Eta erlaxatzeko, kezkak alde batera utzi eta burua garbitzeko”. Tearen erritua da. Tarteren bat duten aldiro betetzen dute. Patxadaz. Urrats guztiek beren garrantzia dutelako. “Aldi bakoitzean hiru te hartu behar dira: lehenengoa, bizitza bezain garratza; bigarrena, maitasuna bezain gozoa; hirugarrena, heriotza bezain suabea”.

Lehenengoa dastatzeari ekin diogu.

Despreocupense da Salama Mohamed Salek-en esaldirik gogokoena. Bere ahotsa lehen aldiz goizaldeko bostetan entzun genuelako edo, milaka izarrek zulatutako gau liluragarri hartan, istant batez, Karibeko irla batean geundela pentsatu genuen. Itsasoaren xuxurla baino ez zela falta. Saharar gazte irribarretsu haren ahotik irtendako lehenengo despreocupense hark Kubako doinuak ekarri zizkigun belarrietara. Lehen tea dastatzen genuen bitartean kontatu zigun bere historia: “Hamabi urte egin nituenean, hemengo ikasketak amaituta, Kubara joateko aukera izan nuen. Medikuntza ikasketak amaitu arte ez nintzen itzuli. Hamabost urte egin nituen etxetik kanpo”. Kubak bezala, Aljeriak, Libiak eta beste zenbait

B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

herrialdek goi mailako ikasketak egiteko aukera eskaintzen diete saharar errefuxiatuei. Gero, kanpalekuetara itzultzen direnean, bost urtez lan egin behar dute komunitatearen alde.

Eta gerora ere, ia doan egiten dute lan. “Hilean hamar bat euro. Horregatik, askok Espainiara alde egiten dute. Baina nik ez nuen medikuntzan lan egiteko aukerarik izan. Erradiologia ikasi nuen, baina gero hemen ez zegoen horretan lan egiteko baliabiderik. Irakasle sartu nintzen”.

Gaztelania irakasten du Salamak Madrid izeneko eskolan.

Bere etxetik hogei bat minutura dago oinez. Kanpotik ikusita, kuartela dirudi. Erdian patio bat du, Saharar Errepublikaren banderarekin, eta inguruan ikasgelak. Horma guztiak itsaso, ur jauzi, laku eta ibai ederren irudiz beteta daude. Leihoetatik sartzen den argiarekin moldatzen dira, halabeharrez, argindarrik ez baitute. “Hondar ekaitza datorrenean leihoak itxi eta ilunpean gelditzen gara”. Errefuxiatuen kanpalekuetan, 6-7 urterekin hasi eta hamabi urte arte dute ikasteko aukera, lehen mailatik bosgarren mailara. “Haur guztiek dute bermatuta ikasteko eskubidea, eta ez da bereizketarik egiten neska eta mutilen artean”, azaldu digu eskolako zuzendariak.

Nazioarteko laguntzari esker jasotako materialarekin ematen dituzte eskolak. Liburutegi xume bat ere ari dira pixkanaka osatzen, hemen jada nahi ez ditugun liburu eta entziklopedia zaharrekin.

B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

Haur guztiek bermatuta dute hezkuntza hamabi urte arte. Baldintzak ez dira onenak, baina duten materialarekin moldatzen dira.

Salama eta bere familiaren etxea. Adobezko etxearen ondoan haima bat dute.

Eskolako gerizpetik irtenda, eguzkiak ez du errukirik. Basamortuaren erdian gaude. Adobezko etxe xumeak bata bestearen ondoan. Tarteka haimaren bat –ohial lodiz egindako nomaden etxeak–. Ahuntz multzoak noraezean oihal edo plastiko zati gustagarriren baten bila, belar alerik aurkitzeko inolako esperantzarik gabe. Emakumeak goitik behera estalita, eskularru eta guzti. Zahar koadrila bat gerizpean, solasean.

Haurrak futbolean, bat Messi dela, bestea Raul dela. Gozoki eske kanpotarrak ikustean, irribarrea ahoan. Txatarra piloak han-hemenka. Putzuetatik garraiatutako ura biltzeko txapazko deposituak etxe atarietan. Errefuxiatuentzat bakarrik da edangarria. Gazte koadrila bat adobezko adreiluak egiten: “Hondarra eta ura nahastuta, besterik ez dago eta”.

“Nokia mobile phone” dio kartel batek: azokara iritsi gara.

“Diru pixka bat egin dutenek denda bat irekitzeko aukera izan dute”, azaldu digu Salamak: ohialak, pitxiak, jatekoa, botilako ura kanpotarrentzat... Bakoitzak ahal duena. Bestela, gizonezko gehienek armadan egiten dutela lan –gazte gehienak frontean daude–, edo Administrazioarentzat, ikasketak dituztenek. “Eta familia asko oraindik nomadak dira. Euria egiten duenean, gameluak eta ahuntzak hartu eta ehunka kilometro

B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

Hondarra eta ura nahastuta egiten dituzte adobezko adreiluak. Euri asko egiten duenean etxeak erraz hondatzen dira.

egiten dituzte larreetaraino iristeko. Batzuek hiruzpalau bat urte ere egiten dituzte bueltatu gabe. Orain, esate baterako, oso jende gutxi dago kanpalekuetan, duela aste batzuk euria egin zuelako eta askok martxa egin dutelako”.

Bigarren tea Ama, bi anaia eta lau arrebarekin bizi da Salama etxean.

Beste lau arreba ditu, bi ezkonduta –alboko etxeetan bizi dira– eta beste bi kanpoan ikasten. Amak Muja Mohamed Embarak du izena. Salamak kontatu digu amaren historia.

“Mendebaldeko Saharako hegoaldeko herri txiki batekoa da gure ama, kostaldekoa. Han arrantzaleak ziren gehienak. Marokok gure lurrak inbaditu zituenean, gure amak ihes egin zuen, beste milaka sahararrek bezala. Gure aita, Mohamed Salek Hasein, gudan hil zen. Nik ez nuen ezagutu, artean jaio berria nintzelako. Behin kanpalekuetara etorrita, ama berriro ezkondu zen eta hortik jaio dira, Beba arreba zaharrena kenduta, nire anai-arreba guztiak: Fatimetu, Darzhala, Ahmed, Dagucha, Mahfud, Salma, Sukeina, Jadeicha eta Embarka”.

Salamaren ugazaitak, Brahim Ragracik, beste emazte bat du Mujaz gain. Poligamia defendatzen du Salamak: “Bi

BALEIKE+ Itsuen eskola ere badute Auserden. Lehen itsuak erabat baztertuta bizi ziren kanpalekuetan. Orain berriz, eskolari esker, komunitatearentzat baliogarri sentitzen dira.

Hondarrean zulo bat egin eta albozka sartzen dute hilotza, ohial batean erabat bilduta, beti Mekara begira.

Hildakoa emakumezkoa bada, harri bat jartzen dute erdian –argazkian bezala–.

Salma etxeko sukaldean, bazkaria prestatzen. Emakumeen ardura dira etxeko lanak.

Eskolako gerizpetik irtenda, eguzkiak ez du errukirik.

Basamortuaren erdian gaude. emazte edukitzeko, aurrena lehenengoaren baimena izan behar da, eta diru asko ordaindu behar da. Emakumea nagusi da etxean, eta gizonezkoak dirua lortu behar du familiak aurrera ateratzeko”. Inork ez du zalantzan jartzen etxeko lanak emakumearen ardura direla. Darzhalak, Salmak eta Daguchak prestatu eta zerbitzatu dizkigute egunero otordu oparo eta goxoak –bisitarientzat bereziki prestatuak–, txukundu digute logela, prestatu digute bainurako ura. Salamak eta bere bi anaiek nahikoa dute, antza, etxetik kanpo duten lanarekin: Ahmedek armadan egiten omen du lan, eta Mahfudek musika denda bat du.

Dagucha hankako minez dabil azkenaldian. Auserdeko ospitalean esan diete hiriburura joan beharko dutela, Rabounira, espezialistarengana. Kanpalekuetan bizi diren gehienek bezala, Salamaren familiak ez du auto propiorik. Rabouni-

raino joateko bide luzea dago, basamortuan zehar. Aukera bakarrak dira autoren bat kontratatzea edota hara doan norbaiten bidaia aprobetxatzea. Baina Dagucha zorioneko dago.

Farachi laguna bisitan da Aste Santuko oporrak aprobetxatuta. Galizian egiten du lan Farachik, eta bere autoan eramango du Rabounira. Arratsalderako bueltan dira, albiste onekin gainera. Medikuak emandako erradiografia eskutan hartu du Salamak. “Ez du ezer hautsita”.

Bazkalondoren gero handiegia egiten du inora joateko.

Fatimeturen etxean telebista ikusteko gonbitea jaso dugu.

Ondoan bizi da, Mohamed senarra eta Fatuta eta Tumana alabekin. Espainian lan egindakoa da Mohamed, eta satelite bidezko telebista erosteko aukera izan du. Pribilegiatua da.

Hara biltzen dira askotan inguruko gizonezkoak, futbola ikustera. Ahmed da zaleenetakoa bat. Manchester United omen du gustuko. Bestela, gehienek Espainiako Liga jarraitzen dute. Real Madril edo Bartzelona zaleak dira. Telebista kateak pasa eta pasa ari da Mohamed. Zapina hara ere iritsi dela. Al Jazeera katean gelditu da. Italian lurrikara bat izan dela. Telebistan gustuko ezer aurkitu ez eta paperez betetako karpeta bat atera du Mohamedek. Bere aitaren dokumentuak 14. orrialdean jarraitzen du.

B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

Kanariar uharteak

Maroko

El Aaiun Horma Mehaires

2.600 kilometroko horma

Atlantiar ozeanoa Marokko kontrolatutako eremua

Behin Mendebaldeko Sahara okupatu zuenean, Fronte Polisarioarekin gerran ari zela, lurraldea bitan banatzen duen horma erraldoia eraiki zuen

Oum Dreyga

Marokok, Ameriketako Estatu Batuen laguntzarekin. Horma horren mendebaldera, Marokok okupatutako Sahara dago. Ekialdera, Fronte Polisarioak gerran berreskuratutako lurrak. Inguru hori guztia minaz josita dago, eta gaur egun oraindik ere zauritutakoak izaten dira, batez ere gameluekin inguru horietara joaten diren nomadak. Ehun mila soldatutik gora ditu Marokok horma hori zaintzen.

Polisariok kontrolatutako eremua Dakhla

Mijek

Hor

ma

Auserd Aghwinit

Lagwira

MAURITANIA

Bidegabekeriaren kronologia Mendebaldeko Sahara Espainiaren menpe egon zen 1884tik 1976ra. Francoren diktaduraren azken urteotako ahuldadea aprobetxatu zuen Marokoko errege Hassan II.ak Martxa Berdea izenekoa antolatu eta Saharako lurrak bere egiteko.

Saharako herriaren borondatea kontuan hartu gabe, Espainiak Marokoren eta Mauritaniaren esku utzi zituen lur haiek.

1975eko azaroaren 14an Madrilgo Itunak sinatu zituzten Espainiak, Marokok eta Mauritaniak, Ameriketako Estatu Batuen babesarekin. Akordio haien arabera, or­ dura arte Mendebaldeko Sahararen kolo­ nizatzaile izandako Espainiak Marokoren eta Mauritaniaren esku utzi zituen lurralde haiek, Nazio Batuen Erakundeak Saharako herriari autodeterminazio eskubidea aitortua zion arren (1965ean).

Mauritaniak atzera egin zuen 1979an, eta Saharako herriaren eskubideak onartu zituen. Marokok, ordea, ez du amore eman.

1976tik 1991ra arte gerran aritu ziren Saharako herriaren ordezkari Fronte Polisarioa eta Maroko. Maroko Mendebaldeko Saharan indarrez sartu eta gerra hasi zenean, saharar askok ihes egin behar izan zuten beren herrietatik, Aljeriako Tindouf eskual­ dera. Oraindik han bizi dira milaka lagun, errefuxiatuen kanpale­ kuetan, egunen batean gatazka konpondu eta etxera itzultzeko itxaropenez. Ihes egiteko aukerarik izan ez zutenek Marokoren errepresioaren menpe bizi dira gaur egun ere. Eskubide politiko guztiak ukatu zaizkie.

1991n bakerako proposamena egin zuen Nazio Batuen Erakun­ deak. Haren arabera, Mendebaldeko Sahararen etorkizuna errefe­

B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

Tindouf

Al Bir Lahlou Dakhla

Tindoufeko errefuxiatuen kanpalekuak

BALEIKE+

Algeria

Marokoren inbasiotik ihesi, milaka sahararrek –160.000 inguruk– Aljeriak utzitako basamortu zati batean aurkitu zuten aterpea, Tindouf eskualdean. 30 urtetik gora daramatzate jadanik han, nazioartearen laguntzarekin bizirauten, behin-behineko bizilekua dela pentsatu nahian.

Bost eskualdetan daude antolatuta (Wilayak), eta eskualde bakoitza udalerriz dago osatuta (Dairak). Zug herria, esate baterako, Auserdeko eskualdeko parte da. Marokok okupatutako lurretan, berriz, Marokoren errepresioaren menpe bizi dira milaka saharar. Ez dute eskubide politikorik, ezta elkartzeko aukerarik ere.

MAURITANIA 15 km Tindouf

El Aaiun

19,3 km Auserd

22,2 km

13,8 km 25 km

Rabouni

Smara 120 km 132 km

Zugeko dairaren argazkia. Herri hau Zumaiarekin senidetuta dago.

140 km

DISTANTZIAK ETA KONTUAK Wilaya gehienak Tindouf hiritik hurbil daude. Dakhla da urrunen dagoen eskualdea, hiritik ia 160 kilometrotara basamortu barruan. Kanpalekuek Mendebaldeko Saharako herrien izen berberak daramatzate. Wilayen artean ez dago errepiderik; desertuan bertan egindako pistetan gidatu behar izaten da.

rendum bidez erabakiko zen. Bi aldeek su etena onartu zuten, baina, erreferenduma 1992an egitekoa bazen ere, Ma­ rokok ez du inoiz onartu, eta oraindik egin gabe dago. Orduz geroztik, erreferenduma atzeratzea izan da Marokoren estrate­ gia, nazioarteko herri indartsuenen laguntzarekin. Horrez gain, Mendebaldeko Saharara milaka eta milaka marokoar eraman ditu bizitzera, noizbait erreferenduma egingo balitz emaitza bere aldekoa izan dadin.

Gaur egun Marokok ez du autodeterminazioaz hitz egin nahi eta au­ tonomia da eztabaidatu nahi duen irtenbide bakarra. Saharar herriak, berriz, autodeterminazio eskubidea gauzatu nahi du erreferenduma­ ren bidez. Aurten beste elkarrizketa saio bat egitekoak dira, baina ez dirudi ados jarriko direnik. Marokok badaki denbora alde duela; sahararrek, berriz, gero eta fede gutxiago dute diplomazian.

Dakhla

Nazioartea, bestaldera begira Nazio Batuen Erakundeak behin eta berriro aitortu dio Mendebaldeko Saharari autodeterminazio eskubidea, baina Marokok ez du halakorik onartzen eta bere horretan segitzen du, nazioarteko herrialde indartsuenen babesarekin. Mendebaldeko Sahara oso lurralde aberatsa da lehengaietan (fosfatoa, gasa, petrolioa, arrantza…). NBEk debekatu egin du lehengaien ustiapena gatazka politikoa konpondu artean, baina inork ez du errespetatzen.

Maroko eta nazioarteko herrialde indartsuenak negozioa ari dira egiten, arau guztien gainetik, interes ekonomiko komunak dituzte. Gauzak horrela, nola eskatu Marokori sahararren eskubide politikoak errespetatzeko?

B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

Nayem en-Na Mahayub

Zug-eko alkatea

“Irabazi edo gerran hil; hemen betirako gelditzea galtzea da” Ertzaintzak opari emandako furgoneta batekin dabil egun osoan atzera eta aurrera, herrian sortzen diren arazoak konpontzen. Gidari lanak egin dizkigu behar izan dugun bakoitzean. Nayemek gerran hartu zuen parte eta orain Zug herriko alkate da. Ezin hobeto ezagutzen ditu bere herriaren premiak.

Zug-eko alkate zara. Nola zaudete hemen antolatuta?

Auserd wilaya bat da, eskualde bat; sei daira edo udalerri­ tan dago antolatuta. Zug daira horietako bat da. Udal bakoi­ tzak bere alkatea du, boto unibertsalaren bidez aukeratua, eta 26 lagunez osatutako kontseilu bat. Hauteskundeak bi urtetik behin egiten ditugu. Gure borrokak irauten duen bitartean denok Fronte Polisarioko kide gara. Orain ez dago alderdi politikorik. Baina behin Mendebaldeko Sahara askatzen du­ gunean, orduan alderdi politikoak egongo dira eta bakoitzak bere ideiak de­ fendatuko ditu. Gauden egoeran, denok bat egi­ nik gaude.

Marokok Mendebaldeko Sahara inbaditu zuenean zuek hanka egin zenuten. Aljeriak utzitako basamortu zati honetan bizi zarete orduz geroztik. Nolako harremana duzue Aljeriarekin? Zuen burujabetasuna erabat errespetatzen al du?

Aljeriarentzat hitz onak baino ez ditugu: bizitze­ ko lurra eskaini zigun, jatekoa, sendagaiak, babesa…Aljeriak erabat errespetatzen ditu gure erabakiak, ez da gure kontue­ tan sartzen.

Zuetako askok senideak dituzue lurralde okupatuetan.

Ba al duzue haiekin harremanak izateko modurik?

1991ko su etenarekin batera Nazio Batuek MINURSO sortu zuten, erreferenduma bideratzeko. Hor ez da ezer aurreratu, baina azken urteotan bisita programa bat jarri dute martxan hormak banatutako familiak egun batzuk elkarrekin egoteko

10

B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

aukera izan dezaten, alde batean zein bestean. Telefono bi­ dez ere harremanetan jartzen gara, eta gure irratia entzuteko aukera ere badute bestaldean, batzuetan Marokok seinalea eteten duen arren.

Eta nola bizi dira sahararrak lurralde okupatuetan?

Marokoren presiopean. Atxiloketa eta epaiketa bidegabeak ohikoak dira. Helburua edozein dela ere, biltzeko eta taldetan antolatzeko eskubiderik ez dute. Sahararrak dire­ lako, besterik gabe. Ma­ nifestazio batean parte hartzeagatik zigorrak izu­ garriak dira. Maroko giza eskubideak urratzen ari da, eta nazioarteko pren­ tsa libreari ez dio lurralde okupatuetan sartzen uz­ ten. Hemen, errefuxiatuen kanpalekuetan, ateak za­ balik ditu etorri nahi duen orok, Polisarioren alde­ koa edo kontrakoa izan.

Guk ez dugu ezkutatzeko ezer.

Eta zuek, hemen, nola bizi zarete?

Gabezia handiekin. Denetarik falta zaigu. Baina moralki oso sendo gaude. Hemen irauteko prest gaude azkeneraino.

Garbi dagoena da hemen bizitzeko kanpoko laguntza behar duzuela. Zenbateraino da funtsezkoa nazioarteko laguntza zuentzat?

Hona iritsi ginen lehen egunean ez genuen ezer. Lehen urteetan nazioarteak bizkarra eman zigun, Marokok zabaldu zuelako gu komunistak ginela, separatistak ginela, arrisku­ tsuak ginela. Gure burua antolatu eta Marokoren aurkako ge­

BALEIKE+

Fronte Polisarioko kidea eta Marokoren aurkako gerran aritua, Zug herriko alkatea da Nayem.

rran garaipen asko lortzeko gai izan ginen. Gutxienez hamar bat urte pasa ziren laguntza jasotzen hasterako. Laguntza oso garrantzitsua da, baina badakigu gure herria askatzeko borroka guk bakarrik egin beharko dugula. Guk nahiko ge­ nukeena da laguntza horren beharrik ez izatea, gure herrira itzuli eta han ditugun ondasunez gozatu eta premia dutenei la­ gundu ahal izatea.

bizimodua asko hobetu da. Oraindik etxe gehienetan ez dute eguzki plakarik, baina Zumaiatik egiten ari diren ekimen honi esker espero dugu pixkanaka osatzen joango garela. Eta ea beste udalerri batzuk ere laguntzen diguten.

“Laguntzari eskeri gure jendea hobeto bizi da, eta borrokari eusteko indarra ematen digu”

Zumaiatik eguzki plakak, eskoletarako materiala, sendagaiak eta beste ekarri ditu Darahli Elkarteak. Zeintzuk dira hemen dituzuen premiak?

Ezer baino lehen, eskerrak eman nahi dizkiot Zumaiako herriari, aspaldiko urtee­ tan gure alde egiten ari den lanarengatik.

Zalantzarik gabe, laguntza horri esker gure jendea hobeto bizi da, eta borrokari eus­ teko indarra ematen digu. Hango familiek ematen duten diru laguntza oso garran­ tzitsua da, apenas beste diru iturririk ez duen familientzat izaten delako. Askotan, bakarrik bizi diren emakumeak dira, alargunak, edota haur­ dun daudenak.

Eguzki plakarik ez duen familiarik ez du argindarrik…

Ez dute argirik etxeetan, ezin dute irratirik entzun, haurrek ezin dute eskolan ikasitakoa errepasatu…Eguzki plakei esker

Giza laguntzak gora edo behera egingo du, garaien arabera, baina hor dago.

Baina zer gertatzen ari da laguntza politikoarekin?

Ez genuke nahi batak bestea estaltzea.

Gu ez gaude hemen betiko giza laguntzatik bizitzeko; hemen gaude borroka egiteko, egunen batean gure herrira itzultzeko. Eta horretarako laguntzak bi bideetatik etorri behar du: politikoa eta humanitarioa. Zu­ maiako herritarrei eskatu nahi diet kontuan hartzeko gu zergatik gauden hemen, eta gure alde mobilizatzeko ahal duten neu­ rrian.

Gatazka ez konpontzearen errua Marokori leporatzen diozue.

Maroko da Nazio Batuen erresoluzioak bete ez dituena, autodeterminazio erreferenduma onartzen ez duena. Guk erabaki asko hartu ditugu negoziazioak errazte aldera: pre­ so marokoar guztiak askatu genituen, erreferendumeko gal­ derak ere aldatu genituen. Baina nazioartearen presiorik ere ez dugu ikusten. Iraken bai, Serbian ere bai, Somalian eta

B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

11

PUBLIZITATEA

12

B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

Zumaiako alkate Iñaki Agirrezabalagak aginte makila oparitu zion Auserdeko gobernadoreari.

Zugeko alkatea Ertzaintzak oparitutako furgonetan.

Sudanen ere bai… Saharan ez. Munduan politika egiteko bi irizpide daudela ikusten dugu, eta azkenean oldartzera eramango gaitu. Ez zaigu beste aukerarik utzi.

“Zumaiarrei eskatu nahi diet kontutan hartzeko gu zergatik gauden hemen”

Duintasunari eutsi nahi dion herri batekin egin dugu topo: ondo antolatuta zaudete, oinarrizko zerbitzuak dituzue. Ez dugu etsipenak eragindako utzikeriarik sumatu. Baina, aldi berean, gerrarako dei asko ari gara entzuten, batez ere gazteen artean.

Hori hala da. 1991n, su etena adostu ge­ nuenean, gerra irabazten ari ginen. Maroko amore emateko zorian zegoen. Bake elkarri­ zketen zurrunbilo horretan sartu ginen, bo­ rondate onenarekin. Baina Marokoren jokoa beste bat izan da. Egoera aprobetxatzen ari da bere posizioa indartzeko. Urte hauetan elkarrizketekin ez gara inora iritsi, eta gazteek jada ez dute bide horretan sinesten. Bizitza osoa hemen daramate, eta horri ez diote zentzurik aurkitzen. Zirt edo zart nahi dute: elkarrizketaren bidez behingoz akordioa lortu, edo bestela gerrara.

Eta gerra ezagutu zuen belaunaldiak zer dio?

Haiek ere ados daude, gerra irabazten ari ginela badaki­ telako.

Orduan, gehiengoa gerraren alde dagoela esan al genezake?

Gehiengoa ez, denak. Baita lurralde okupatuetan daudenak ere.

Horrek zer esan nahi du, laster gerrara itzultzeko arrisku handia dagoela?

Bai, hurrengo elkarrizketetan ez bada ezer lortzen, gerrari ekingo diogula uste dut. Irtenbide bakarra da.

Hurrengo elkarrizketetarako datarik ba al dago?

Oraindik ez, baina laster izango direla pentsatzen dut.

Gogorra da entzutea herri batek gerran baino ez duela irtenbidea ikusten…

Horrek esan nahi du muturreko egoera batera iritsi garela, urteak daramatzagula gure eskubideak noiz gauzatu zain, borondate onena erakutsi dugula baina nazioarteak ere ez duela ezer egin Marokok amore eman dezan.

Gerra eginez irabaz dezakezuela uste al duzu?

Irabazi edo gerran hil; hemen betirako gelditzea galtzea da.

Nazioartearen esku hartzea behartzeko modu bat izan al daiteke?

Hori ere bai. Mundu honetan, gerrarik ez badago, ez zara existitzen.

B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

13

Diru pixkat egiteko aukera izan dutenek denda bat jartzen dute normalean.

Oinarrizko gauzak saltzen dituzte gehienek.

Lau xaflarekin egindako ukuilu modukoak dituzte familia askok, etxe ondoan.

Ahuntzak dira, gameluekin batera, basamortuan bizirik irauteko gai diren bakarrak.

Landarerik ez dagoenez, zaborra jaten dute normalean.

Mohamedek hanka galdu zuen urtarrilaren 13an, gameluekin larrean zela mina bat zapaldu eta lehertuta. Elbarrien erietxean dago orain, zauriak sendatu eta protesi bat egin zain. Albokoa Jamida da, bertako erizaina.

Mohameden etxean, telebista ikusten.Telebista aparailua duen gutxienetakoa da, pribilegiatua.

dira: Espainiako nortasun agiria, familia liburua, Espainiako banketxe bateko libreta… “Aitak eta amak Espainiako nazionalitatea zuten. Aita Espainiako armadako soldadu izan zen. Baina 1977ko lege baten arabera nazionalitateari eusteko paperak berritu egin behar ziren. Orain erreklamatu nahi baduzu Espainiara joan beharra dago”. Berak lortu ditu, Espainian sartzeko arazorik ez izateko.

Telefono dei bat jaso du Salamak. Alaba gaixo duela. Alaba zuenik ere ez genekien ordura arte. “Aaiungo kanpalekuetan bizi da, bere amarekin”. Beste azalpenik eman ez duenez, ez gara gehiago galdetzen ausartu. Haur bat jaiotzen denean nola ospatzen duten eta izena nola aukeratzen duten azal­tzeko eskatu diogu, ordea. “Haur bat jaiotzen denean festa handia antolatzen dugu. Diru asko aurreztu behar da, jende asko gonbidatu behar delako. Izena ere festa horretan aukeratzen da. Aitaren familiatik hiru izen aukeratzen dira, eta amaren familiatik beste hiru. Gero, poltsa batean sartu, papertxoa atera, eta zoriak erabakitzen du”. Izena beraientzat oso garrantzitsua dela dio, pertsonaren nortasuna markatzen duelako. “Ba al dakizue Salamak zer esan nahi duen? Bakea.

Eta nire alabari Horria jarri nion: Askatasuna”.

14

B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

Nazioarteak aitortutako autodeterminazio eskubidea noiz gauzatu zain daude sahararrak Hirugarren tea “Gerran zaudenean baino ez dakizu bizitzak zenbat balio duen”. Gerran zauritutakoen erietxean egiten du lan Hamidak. Badaki zertaz ari den: 1976an Marokok Mendebaldeko Sahara okupatu zuenetik 1991n su etena sinatu zuten arte gerran hartu zuen parte. Bi aldiz zauritu zuten. “Zure amak erditu ez dituen anaiak dituzu han. Aita eta lagunik onenak galdu nituen, baina ez naiz gerraz damutzen, arrazoia gure alde dagoelako”. 1978an zabaldu zuten erietxea, helburu nagusi batekin: gerran elbarrituak gizarterako berreskuratzea.

“Hau erietxe bat baino gehiago da. 1978tik 1994ra, 700 elbarri baino gehiagori eskaini zitzaien Administrazioan lan egin ahal izateko behar zuten formazioa”.

Ainhoa Caporossiren egunkaria

Sahara!

2009-04-03

Danak despediu diteu Zumaia aldetikan ta hamen gabe aireportuan. Nahiko aspertuta bagabe, ze esan digue-ta or­ dubete atzeau dala abioia! Oso tipikua… batzuk hanguantzat dian kuatro en raian jolasten, ta gu, ba, beti bezela, hitzein ta hitzein…

Kamara atea du Xuk, ta, bueno… ya karretia hamen gasta­ tzen hasi ber badeu, ba… gauza onik ez! Ta ni’re halaxe.. nere deusarytirareko kamara atea ta... gustoa!

Hamen ai gea ya santelmotaz hitzeiten. Penkuak gora diala ta santelmuak behera!

Orduerdi falta da abioirako. Nere lehenengo aldiya da, ta krixtoneko bildurra ematen dit…

Motxilak fakturau diteu. Bakoitzanak 7 kg pixau ber zitun.

Baña, bueno, hara ez deu eramango illeko plantxaik ta ezer’re.

Hola ya 2 kg kendu dixkieu motxilai.

Zai gaben bitartian gure arduradunak zein izango dian ta hori dana antolau da.

Rania izeneko nexka txiki bat ezautu deu. 17 hilabete dazka ta lehenengo aldiz dijoa hara amama ikustea. Azken momen­ tuan esan digue pixu gehiegi daola ta ezin diteula genezkan

Su etenarekin batera, erietxearen zeregina aldatuz joan da.

Gaur egun iristen diren elbarri gehienak abelburuekin dabil­ tzan nomadak dira. “Marokok eraikitako hormara gertura­ tzen dira, larre onenak han daudelako. Baina ingurua minaz josita dago eta, tarteka ezbeharrak gertatzen dira. Okerrena da marokoarrek ere ez dakitela zehazki non jarri zituzten minak, eta haien artean ere istripuak gertatzen dira noizbehinka”. Gaur egun protesiak egiteko tailer bat ere muntatu dute, Suitzako erakunde baten laguntzarekin.

1991n su etena eman zutenetik, nazioarteak aitortutako autodeterminazio eskubidea noiz gauzatu zain daude sahararrak. Urte asko pasa dira, Marokok Mendebaldeko Sahara okupatzen jarraitzen du, eta Aljerian milaka lagun bizi dira oraindik errefuxiatuen kanpalekuetan. Politikan ez dute jada sinesten. “Politika indarrean oinarritzen da gaur egun. Petrolioa baldin baduzu, presio egin dezakezu; bonba atomikoa baduzu, errespetatuko zaituzte. Ez baduzu ezer, ezin duzu politikarik egin”. Salamaren iritziz, gerra da aterabide bakarra. “Politikaren bidetik segitzen badugu, Maroko eta bion artean bitartekariren bat dagoen bitartean, inoiz ez digute bueltatuko gurea den guztia. Gerrarik gabe ez da inoiz ezer

kaja guztiyak eraman.

Eozer gauza…

Baguaz ya abioi­ ra… Jendia lasai-la­ sai. Baña ni… Near ta near… Exeri nax ta pf… asientua puskauta… lehe­ nengo aldiya, bildurrez aka­ tzen ta gañea holako abioia?

Noa guaz! Maddalen hamen dakat onduan, animuak ematen ta horrek lasaitu in dit. Asko, ga­ ñea.

Ba, motxian tuntun hutsa naxela. Hainbeste txoakei zertako ta gustau in zait aireratzia! Holakuak’e gertatzen dia. Etorri zaxkigu azafatak ta “afaia” eman digue: ollaxko kongelaua, haragi zati bat kortxua emate zuna, artuak etzekan saboreik… gorde det, ta amak preparautako tortillapatata earra jan det.

Ta kurioxidadia zeonez… Uxue ta ni kumuna ikustea jun gea. Abioyan bildur gehien ematen dun gauza da!

Kanpuan -53 gradu! Itxasua pasa deu ta oain aterrizatzea guaz. 1.777, 1.776, 1.775… metruak beraka ta halako baten abioia gora ta behera hasi da. Erdiyak baño gehio bullaka… krixton zirkua!

konponduko. Nik ez dut gure herria berriro ikusteko itxaropenik -–32 urte ditu–, ez behintzat gaur egungo bidetik segiz gero. Espero dut nire bilobek hara itzultzeko modua izango dutela, baina hori gerrarekin baino ez da lortuko”. Beldurra ematen du gerraz zein leun hitz egiteko gai diren, batere asaldatu gabe. Salamak bere hausnarketarekin jarraitu du. “Guretzat bizitza honetako gauzarik garrantzitsuena lurra da, gure lurra; diru asko izan dezakezu, baina zure lurra gabe ez duzu ezer. Pobre izan zaitezke, baina zure lurrarekin dena duzu”.

Eskualdeko gobernadorearen hitzak ez dira hain gordinak izan: politikoa da bera. Gerraren aukera hor dagoela ohartarazi digu, baina akordioa lortzeko sahararrak azken ahalegina egiteko prest daudela. Hori bai, erantzukizuna Marokorena dela batik bat. Eta nazioartearena. “Mundu guztiak daki Marokoren okupazioa legez kontrakoa dela, sahararrok autodeterminatzeko eskubidea dugula nazioarteak hala aitortuta.

Baina nola eskatuko diote Marokori Sahara uzteko hango Asentxio Elustondo lehengaien ustiapenean parte hartzen ari badira hainbat heZumaia, 1986ko rrialdetako enpresak?”. Nazioarteak beste aldera begiratzen urria. duen bitartean, Maroko lurralde okupatuak kolonizatzen ari da. “Maroko oso eroso dago. Orain dio autonomiaz baino B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

15

Henna bihotzean Ez dute inoiz ahaztuko. “Hurrengo urtean berriro” esanez itzuli ziren etxera gehienak. Han utzitako senideen aurpegiak, haurren kantak, lagunekin bizitako esperientziak, burutik kendu ezinik. Gauero haiekin amets. Goizean esnatu eta eskuak hennaz margotuta ikusi orduko, Sahara berriro gogoan. Gehienak negar malkotan ikusi genituen agurraren orduan, “hemen gelditu nahi dugu” esanez.

Henna joan egin da pixkanaka eskuetatik. Baina tinko dirau Darahli elkarteko 60 ikasleen bihotzetan. Ilusio handiz prestatu zuten bidaia, ahal zuten neurrian laguntzeko prest. Hogei familiarentzako eguzki plakak eraman zituzten, Soweto eskolarako materiala, Auserdeko erietxerako sendagaiak, familia behartsuenentzako dirua; komun bat eraiki zuten Soweto eskolan, haurrentzat tailerrak antolatu zituzten, jaialdi batean ere hartu zuten parte; hamaika bisita egin zituzten hango bizimoduaren berri izateko. Denak, ordea, bat datoz: askoz gehiago eman diete haiek. Hemendik gauzak eraman genizkien, baina haiek gizatasuna zer den erakutsi digute.

HAURREKIN JOLASEAN Sokatira, boleibola, mimoa...

Hainbat jolas eta tailer antolatu zituzten Soweto eskolako haurrentzat.

BIDEAN Errepiderik ez dago ia errefuxiatuen kanpalekuetan, kilometro gutxi batzuk Rabounin eta Smaran.

Autobusak, kamioiak eta 4x4 autoak erabiltzen dituzte basamortuan zeharreko sasipistetan ibiltzeko.

komuna Soweto eskolak ez zuen komunik. Zug bertan lortutako materaialarekin, gazteek komun bat eraiki zuten han izan ziren denboran.

elkarrizketa Auserdeko irratian elkarrizketatu zituzten Iñaki Agirrezabalaga alkatea eta Jon Urbieta. Bidaiaren xedeari buruz eta Saharak izan dezakeen etorkizunari buruz hitz egin zuten.

16

B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

HARRERA Auserdeko gobernadoreari egin zitzaion harrera ekitaldian dantzan egin zuten Darahliko kideek. Jarraian Zumaiako alkateak aginte makila eman zion.

PLAKAK Hainbat material eraman zen Saharara, nahiz eta asko Zumaiara itzuli zen hegazkin konpainiarekin izandako arazo bat medio. Eguzki plakak, familientzako dirua eta bestelako materiala banatzeko ekitaldi berezia egin zuten dairan –udaletxean–.

Ainhoa Caporossiren egunkaria. Sahara!

2 aireratze ta 2 lurreratze ta geo, allau gea. Giza kate fa­ mosua in deu motxilakin-ta, ta kamioietan montau gea. Paño­ luak buruan jarri ta antiajuak jantzi ta geo, ya danok prest or­ dubeteko biajia iteko. Izarrak pillua ikusten dia. Antiajuak jantzi gabe’re ikusten dittut!

Herrira allau gea ta haima handi-handi baten sartzeko esan digue. Aiuntamentua da. Bertan taldekuan izenak esaten jun dia ta bilduta zeuden heñian andre batekin ipiñi gattuzte. Etxea allautakuan gela batea sartzeko esan digu. Danok eserita geu­ denian ez nax oso ondo sentiu, ze amak ez zekin erderaz ta… semia esnau du gurena etortzeko.

2009-04-04 Lau ordu-eo lo inda esnau gea. Galia (ama) etorri zaku go­ saiakin. Etxian baño hobeto! Esnia, kafia, mermelada, manteki­ lla… ta beak indako ogiya!

Tea hartzea gonbidau gattu etxekoandriak. Semia ta alaba­ kin batea hartu deu. Iratiri bakarrik gustau zaiola uste det. Nei behintzat... batez! Irati hamen ai da danona eraten.

12:00etan bildu ber gea dairan (aiuntamentuan) dana orga­ nizatzeko. Dana preparau ta geo berriro etxea. Hango bizitza lasaiegia da netzako. Etxian geudela lengusu bat etorri da ta beste te bat hartu deu. Edo du, ze nik, behintzat...

Bazkalorduan gamelua eman digue. Itxuratik bakarrik probau’re ez nun ingo. Ta eskusa jarri det haragiya ez zatela gustatzen. Ta aber beste zoze nahi nun galdeu die. Nik eze­

tz. Ta itxura pixkat emateko probau in det. Zati txiki batekin’e ezin... pf!

15:00ak edo hola izango dia ta krixton berua iten du. Lo nahi det in, baño ezin da. Lo pixkat in ta geo berriz aiuntamentoa jun gea, gobernadoria etorri dala ta.. Ollo ipurdiya ta dana jarri zat hango emakumiak irrintziya botatzen hasi dianian.

Oso irekiyak dia hanguak, baña etxian daon nexka txikiyak konfiantza gehiegi hartu dula iruitzen zat. Kriston plasta da.

Afaitako espagetiak in dixkigue. Bi platerka jan ta geo, pixka­ tian hitzein ta seitun lota.

2009-04-05 Nexka txikiyak esnatu gattu. Gaur “dutxa” toka­ tzen da. Baldeka ur jarri digu ta guk banan-banan buruak busti diteu. Esan zu­ ten txanpua ez zala komeni ekartzia ateatzen zun espu­ magatik. Ta guk ze eaman ta Chimbo!

Hobe izango zan ez ba­ genu burua “garbiu”. Haizia noa, illia haraka geatzen zan.

Gaur emakumian eskola bixitau deu. Baita ospitala’re.

Bazkaitako baba txuriya. 2 platerka jan ta siesta! Siestatxua ta geo Galian ahizpan etxea jun gea illian henna itea. Ematen

B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

17

Ainhoa Caporossiren egunkaria. Sahara! zun kaka jartzen ai ziala buruan. Ille osua hennaz estali ta geo, plastikozko poltsa bat jarri digue buruan. Ordubete pasatxo zai eon ta geo kendu digue ta burua garbiu. Oainguan ezteu Chim­ bo ibili, gela baizik!

Geo aiuntamentoa jun gea beti bezela. Gaurkuan eguzki plaken-ta banaketa tokatzen zan. Banatzen ai zian bitartian, gu eskakeau in gea ta maisu batek eskola batea juteko esan diu.

Bertan dana nexkak zeuden. Erderaz ta arabez ai zian.

Hori ikusi ta geo, betikua: bueltatxua, afaldu, hitzein ta lo.

2009-04-06 Gaur eskola bixitatzea jun gea.

Umiak ongi etorriya in ta geo talde­ tan banatu ta bakoitzak pentsauta zakana indeu. Nei paeta pintatzia tokau zat. Pinturakin arazo batzuk izan ditteu, baña azkenian eskolako tenperak eman dixkigue da horrekin hasi gea pintatzen. Nere gixon xar mattia ezautu deu.

Marrubiyabuei! Ez dakit zer nahi dun esan baina beti berdina esatzen zeon gizona. Nahiko famosua in da gure artian.

Gaurkuan bazkaitako kuskusa! Etxian jaten detena goxuo dao, baña hau ez zeon txarra! Arratsaldia umiakin jolasten pasa deu. Umiak baño hobeto ibili gea gu. 18:00ak-eo izango zian ama etorri danian gure billa merkaura juteko. Dexente ibilli ta

geo allau gea. Zoze in ta ya 5 ume dazkazu arratsalde guztiyan atzetik. Merkaua korrika pasatze badezu’re ez dia nekauko...

Afaldu ta geo henna tokatzen da. Oainguan gorputzian. Nik esku batian ta bi hanketan in det. Zai neon bitartian lo hartu det ta pixkat izorrau dit esnau ber izanak, baña, bueno.. Henna dana kendu dit ta seituan berriz’e lota.

2009-04-07

Gaur’e eskola goizez. Siro Lopezek mimuana in ta geo berriz’e paeta pintatzea. Gaur lagun gehio geuden pintatzen ta bukau deu Saharako bandera haundi bat iten.

Eskolatik ertendakuan, beste batzun etxea jun nax bixita itea. Tea eskañi die, baña gezur txiki bat bota diet, ta ez det hartu.

Etxea Uxuek eta Urkok lagundu die. Baño ez nitxanez bidiaz akordatzen ume batek lagundu diu. Lenteja earrak bazkaldu ta geo... berriro henna in det buruan, ze batzuk ez zala igartzen esaten zien ta beste batzuk roxa ikuste zala... ta halaxe pasa deu arratsaldia, lasai-lasai.

Gabian betikua.

2009-04-08 Gaur “Museo de la gerra” ikustea guaz! Autobus modernomoderno batzutan montau gea ta hamen guaz saltoka.

Museua ikearriya! Armak dexente zarrak dia, baña halare

Ikusgarriak dira Auserdeko dunak.

Kilometro bat dira luze.

Tea prestatzea funtsezko zereginetako bat da sahararrentzat.

Gorputzaren tenperatura erregulatzeko oso eraginkorra da. Kontua hartu behar da udan 55 gradura era iristen direla. “Udan hemen ez dago bizitzerik. Arnas ere ezin da hartu. Haurrak oporretara bidaltzen ditugu, eta zaharrek asko sufritzen dute”, azaldu digu Salamak.

Ramadama udan tokatzen denean izaten omen da okerrena, ezin baitute ezer edan gauera arte.

18

B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

eskutan hartzen lagatzen due. Nahiko arga­ zki atea ta geo berriz’e autobusetan sartu ta ollategi batea jun gea. 7.800 ollo uste det zia­ la. Krixton kiatsa zeon. Hori ta geo mutilauen ospital batea jun gea. Bertan minak erakutsi dixkigue ta ez dakit nola ahal dun holako gauza txiki batek hainbesteko miña in. Jendia bixitau deu bertan.

Geo areto batea jun gea bazkaita. Tortilla patatakin jan ta geo gauza onik ez. Samuelei gizon batek deitu dio esanez lehenuo bue­ ltau ber deula. Denboa dexente diskutitzen pasa ta geo ez gea guriakin atea. Nahiko triste geau dia batzuk; bestiak, berriz, pozik. Baina ez zeonez zer egiñik...

Arazo horregatik planak aldau dia. Duneta gaur guaz.

Etxea allau, amai-ta dana esplikau zer pasa dan, gauzak bil­ du eta baguaz autobuseta. Autobusian Sekreta, Nafi, Bachiri, Chapai... ezautu diteu, ta han eon gea “Dlali”, beaiek kantatzen zuten kantakin dantza ta dantza.

Berez, ez gendun jun ber duna haueta, beste batzuta baizik.

Hauek askoz’e txikiagok dia, baña, bueno, halare han ibilli gea gora ta bera bueltaka hondarrez betetzen.

Afaldu ta geo han jarri gea kuadrilla haundi bat korruan ta bertan pasa diteu orduak hitzein ta hitzein. Gau guztia eguzki­ ya noiz ateako zai, ta autobusian sartu gean momentuan atea da.

Oaingo biajian dantza gutxiyo in deu, ze 08:00rak pasa dia ta logure handiya dao.

“Basamortuaren erdian 200.000 lagun bizi bagara, horren atzean erabaki politiko bat dago, erresistentzia modu bat” ez duela negoziatu nahi. Guk ikusten duguna da inork ez duela Maroko presionatzen. Ahaztutako gatazka bat gara.

Komunikabideetan ez gara ateratzen gerrarik ez dagoelako; hildakorik ez badago, ez dago gatazkarik. Guk bakearen bidea aukeratu dugu, baina horrek ez du irudi erakargarririk sortzen. Zuen herriko jendeak gauza bat izan behar du garbi: Aljeriako basamortuaren erdian 200.000 lagun bizi bagara errefuxiatuen kanpalekuetan, horren atzean erabaki politiko bat dago, hausnarketa bat, erresistentzia modu bat. Hemen bizi garenok ez bagenu sinetsiko gure borroka bidezkoa dela, muturreko egoera honetan bizitzea presio egiteko modu bat dela, sahararrak laster sakabanatuko ginateke munduan zehar, bakoitzak bere bidea jarraituko luke. Baina ez. Hemen

2009-04-09 Etxea allau. Gosaldu ta merkatu batea jun gea “konejeran”(furgonan). Ni lehengusiñakin elkartu naiz Zumaiko familiyantzako gauzak erosteko. Dendaz denda ibili ta geo, bukaera aldian, euriya! Hara jun ta euriya in ber...

Bazkaldu, siesta ta baloraziyua itea jun gea. Bukau deunian, etxea jun, maletak in ta afaita. Afai penagarriyoik ez det iku­ si. Danak nearrez arroza jan nahian. Alfonbra arrozez betia, ta etxekuak guri beira-beira ia ze haizek jo digun pentsatzen.

Despeditzeko ordua allau da. Zenbaki eta helbidiak aldatu ta han eon gea. Erdiyak near ta near. Autobusian ezaututako muti­ llakin eon gea kamioiak etorri arte. Okerrena orduantxe. Famili­ yaz despediu. Amak emandako besarkada ta muxuak ez dittut beñ’e ahaztuko. Nexka txikiya’re despediu ta near. Maian ta geo Xirif, etxeko semetako bat. Eman diten besarkadakin gea­ tzen nax. Ta beste semia falta. Baña ez dao. Ez det billatzen.

Kamioita sartu dia buseko mutillak ta gurekin datozela esan digue aireporturaino. Han jun gea kantau ta kantau. Aireportura allau, despediu ta baguaz!

Hegaldi hau ez da berdina. Danak nekauta lo. Ez da ia iñor aitzen hitzeiten.

2009-04-10 Bilbo. Egualdi earra. Prexko-prexkua. Autobusian sartu da baguaz etxea!

jarraitzen dugu. Bat eginik. Borroka egiteko aukeratu dugun bidea delako. Baina jendea itxaropena galtzen ari da. Herritarren parte handi bat hemen jaiotakoak dira. Ez dute Sahara askea ezagutu. Fronte Polisariok uste du azkeneraino negoziatu behar dela, baina marra gorria gero eta gertuago ikusten dugu”.

Salamarenarena herriko azken etxea da ekialderantz; ondoan harriz eta hondarrez osatutako muino bat dago. Gailurretik ekialderantz begiratuta, basamortuaren iluna baino ez da ikusten. Bertigoa ematen du han inor ez dagoela jakiteak.

Mendebalderantz, Zugeko eta Auserdeko beste herrietako adobezko etxeen siluetak; atzerago, Tindouf hiriko argiak.

Ilunabarrean, eguzkiaren amorrazioa baretzen denean, giro ederra izaten da han goian. Etxeko haurren jolastoki gogokoena da: oinutsik, maldan behera abiatzen dira ziztu bizian, algara batean; ilargiak eta izarrak marrazten dituzte hondarrean; dantzan eta kantuan jartzen gaituzte, ihes egiteko inolako aukerarik eman gabe. Oraindik ez dakite gaur azken ilunabarra dugula muinoan. Laster kamioietara igo, Tindoufeko aireportu militarrean abioia hartu, eta goizaldean Bilbon izango gara. Malkoren bat ere isuri dugu ilunpean. Gu bagoaz; haiek han gelditu dira.

B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

19

Han gelditu direnetako batzuk dira. Begietara begiratzeko eskatu diegu...

Muja Mohamed Embarak

Zugeko haurrak

20

B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

Embarka Brahim Ragragi

Soweto eskolako zaindaria

BALEIKE+ Zugeko haurrak

Marian eta bere ahizpa

Salama Mohamed Salek

Salma Brahim Ragragi

Tumana

Fatuta

B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

21

PUBLIZITATEA

22

B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

Itaka rock taldeak bigarren diskoa grabatu berri du Jon Garciak Artadin duen estudioan. Behin diskoa amaituta, diskoetxeekin jarriko dira laster harremanetan.

Helburua udazkenerako edo, berandu jota, Durangoko azokarako salgai jartzea da.

Bitartean, taldea geldirik dago, Jon Brakamonte gitarra jolea atzerritik noiz itzuliko zain.

B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

23

testua: JUAN LUIS ROMATET argazkiak: GORKA ZABALETA

heldutasunera bidean

Itaka

MUSIKA

Urte hauetan zehar bizpahirutan elkarrizketatu ditu kazetari honek taldeko kideak. Elkarrizketatzailearen orijinaltasun faltagatik edo, betiere topikoetara joan beharrean aurkitu da (Itakaren kasuan, taldearen izena dela eta, Homeroren Odiseari buruz ere hitz egin genezake, baina hori beste egun baterako utziko dugu), eta zer topikoagoa galdera hau baino: Zer musika mota jotzen duzue? (Iban): rocketik atera­ tzen diren adar desberdinak jotzen dugu. Hardcore pixka bat jotzen dugu, metal pixka bat ere bai. Baina, azken finean rocka jotzen dugu.

Topikoak topiko, grabatu berri duten diskoaz, teknologia berriek ekarri dituzten abantailez eta musikaz aritu gara hizketan laukoteko hiru kiderekin: Aitor Aizpurua, Unai Eizagirre eta Iban Rubio. Jon Brakamonte gitarra jolea atzerrian da, Brasilen.

Musika munduak aldaketa bortitzak izan ditu azken urte hauetan teknologia berrien sorrerarekin batera. Talde edo bakarlariek MySpace bezalako plataformetan aurki dezakete bere lekua; Deezer bezalako irrati digitaletan disko osoak entzun daitezke eta, nahi izanez gero, eMule edo XDonkey

“Musikatik bizitzea ez zaigu burutik pasa ere egiten. Gure asmoa musika egiten ondo pasatzea da.”

24

B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

bezalako programen bitartez doan jaitsi daitezke kantak, diskoak edota talde gogokoenen diskografia osoak. Teknologia berriak ez dira arrotzak Itakako kideentzat. “Gure lehen diskoa eMulen aurkitu nuenean ilusioa eta dena egin zidan. Jendeak ezagutu eta dena egiten gaitu!”, dio baxu jole Iban Rubiok. Iraultza horrek, noski, biktimak ere izan ditu: diskoen salmentek behera egin dutela diote disko etxeek. Zertarako ordaindu 10-15 euro disko batengatik, Internetetik jaitsi eta iPod batean beste mila abestirekin batera eramatea daukazunean? “Egia esan, jendea ez da diskoak erostearen oso zalea.

Interneten doan izanda, zergatik ordaindu musikagatik. Horrekin ez dut inongo arazorik. Diskoa jaitsi eta gero kontzertuetara joaten bazara, primeran!”, azaldu du taldeko abeslari Aitor Aizpuruak.

Oraindik data erabat zehaztu gabe badago ere, udazkenean aterako du Itaka taldeak bigarren diskoa. Gero eta ale gutxiago saltzen diren garai hauetan ausardiatzat jo daiteke disko bat ateratzea. Edo ez. “Teknologia gero eta merkeago dago eta gaur egun edozeinek graba dezake disko bat bere etxean.

Lehen estudio on bat behar zen; asko ziren Londresera joaten

MUSIKA

Grabazio estudioa Artadiko mendian Artadirako bidean, eskuinera doan bidexketako bat har­ tuta, Garcia familiaren etxera helduko gara. Hango etxetxo batean, trasteen artean, egokitu du Jon Garcia Gartxik grabazio estudioa. Bertan grabatu du Itaka taldeak bere bigarren diskoa. “Niretzat muntatu nuen estudio hau. Garai hartan pare bat musika taldetan jotzen nuen eta grabazioak egiteko egokia ikusi nuen”.

Orain urte eta erdi inguru hasi zen beste taldeen graba­ zioak egiten. “Denetik grabatzen saiatzen naiz. Musika taldeak grabatu izan ditut; ni ere rock taldetan aritu naiz eta beti ere hurbilago sentitu ditut. Denera lau bat talde grabatu ditut, denak ere herrikoak”. Ez hori bakarrik, audioarekin zer ikusi duen guztiak pizten dio interesa: “Postprodukzio lanak ere egiten ditut, aplikatzen den guztiarena: laburmetraiak, dokumentalen bat… halako gauzak”. Gartxienea, Gartxi Estudios… Estudioak oraindik ez du izenik. “Hori ere pentsatu beharko dut, hauen diskoan jartzeko”, dio irribarre eginaz.

zirenak disko bat grabatzera. Orain, ordenagailuko programekin graba ditzakezu kantak, baita diseinua etxean egin ere”, aipatu du bateria jole Unai Eizagirrek. Etxean bertan ez, baina etxetik hurbil grabatu dute zumaiarrek disko berria. Herrian bertan, Jon Garciak Artadin duen estudioan, hain zuzen ere.

Garciaren esanetan, grabazioa “oso ondo joan da. Aspalditik ezagutzen dugu elkar; kontzertu askotan ere izan naiz beraiekin. Erraz joan da grabazioa. Beraiek oso argi zuten zer nahi zuten; gitarrek edota bateriak zer soinu izan behar zuten”.

Aitor, Iban, Unai eta elkarrizketara agertu ezin izan ez zuen Jon Brakamonte gitarra joleak dagoeneko urte batzuk daramatzate musika munduan Itaka izenarekin. Bost, zehazki. 2005. urtearen hasieran atera zuten taldearen izen bereko lehen maketa. Urtebete geroago Euskadi Gazteak antolatzen duen maketa lehiaketaren finalera heldu ziren eta ondoren, 2006ko udazkenean, Baga Biga diskoetxearekin atera zuten lehen diskoa, Nerabe izenekoa. “Gustura geratu ginen lehen diskoarekin. 1.000 aleko tirada egin genuen eta ondo saldu zelakoan gaude. Ez naiz ausartzen zenbaki bat ematen, baina 700 bat ale salduko ziren. Diskoa ateratzeagatik sortutako gastuak estali genituen, behintzat, eta ez genuen dirurik galdu”, dio Unaik.

Dirua galdu? Gastuak estali? Kazetari honek musika munduaren beste irudi bat du. Ez al diote diskoetxeek taldeari ordaintzen disko bat merkatuan jartzeagatik? “Talde berriei, behintzat, diskoetxeek ez diote dirurik ematen. Distribuzioaz edo marketinaz ardura daitezke. Gure kasuan, Nerabe-rekin, dirua jarri behar izan genuen diskoa ateratzeko. Dirua berreskuratu genuen, eta hori ez da gutxi, baina garbi dugu ez gaudela mundu honetan dirua ateratzeko asmoarekin. Egiten dugun musika motarekin dirua lortzera ateratzen bazara, Euskal

“Interneten diskoa zintzilikatzeak aukera gehiago ematen dizkizu kontzertuak lortzeko.”

Herrian batez ere, gaizki bukatuko duzu”, azaldu du Aitorrek. “Lehen diskoak harrera ona izaten badu, bigarrenean diskoetxeak dena ordainduko dizu. Bestela, edo kalera zoaz edo zeuk ordaindu behar duzu guztia”, gaineratu du Ibanek.

Hori guztia kontuan hartuta, zein diskoetxerekin aterako duzue diskoa? (Unai): Aukera desberdinak ari gara aztertzen. Ikusi nahi dugu ea zer eskaintzeko prest dauden etxeak.

Auto-produkzioa, diskoa zeuen kontura ateratzea baztertzen al duzue? (Unai): Ez dugu hori ere baztertzen.

Baina kristoren lana dakar eta kontuan hartu behar da denok ere lanean ari garela.

Gero eta talde gehiago daude beraien diskoak Interneten zintzilikatzen dituztenak. (Iban): Niri ez zait gaizki iruditzen. Nigatik balitz, jarriko nuke. (Unai): Hori ere aztertuko dugu. Gure web orrian edo MySpacen jar genezake jendeak entzun ahal izateko. Gaur egun egokia da diskoak Interneten zintzilikatzea. (Iban): Aukera gehiago ere ematen ditu horrela kontzertuak lortzeko. Jendeak agian ez du erosiko zure diskoa 10 edo 12 euroan, baina deskargatzeko aukera ematen baduzu, agian kontzertuak emateko deituko dizute.

Badirudi zuentzat garrantzitsuena kontzertuak ematea dela… (Aitor): Bai, hala da. Ahoz ahoko komentarioak B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

25

PUBLIZITATEA

“Normalean zizko eginda bukatzen dugu kontzertuetan, baina merezi du horrela amaitzeak.” ere izaten dira. ‘Entzun al duzu talde hori?’. Horrela inguratzen dugu jendea, guk ez dugu eta medioen laguntzarik, ezta promozio bide handirik ere. Geure kontura egin behar izaten dugu lana.

Kontzertuetan eman ohi du Itakak bere onena. “30 bat kontzertu eman ditugu. Entzule aldetik denetik izan dugu: lasaiak batzuk eta dena ematen dutenak besteak. Gu, normalean, dena ematera ateratzen gara, eta zizko eginda amaitzen dugu. Baina merezi du kontzertuetan horrela amaitzea”, gogoratu du Unaik.

Otsailaren 13an eman zuten orain arteko azkena. Donostiako ‘Doka’, Antiguo auzoko kafe antzokian izan zen. Udazkena arte ez dira berriro errepidera aterako, Jon Brakamonte gitarra jolea Brasilen baita ordura arte. “Gure asmoa da ordurako diskoa prest izatea kontzertuak eman ahal izateko.

Jon Brasildik itzultzen denean, gogor ekingo diegu entseguei, kontzertuetan kanta berriak jo ahal izateko”, dio Unai Eizagirrek.

Diskoa dendatan izango al da ordurako? (Unai) Ez dakigu. Musikari dagokionez, diskoa amaituta dago. Hamaika kanta dira. Orain diseinua ari gara prestatzen. Behin-behineko kopia batzuk aterako ditugu orain eta diskoetxetara bidaliko

ditugu. Ondoren, proposamenak aztertuko ditugu eta orduan ikusiko dugu diskoa noiz eta norekin aterako den. Baina, ziur aski udazkena edo Durangoko Liburu eta Disko Azoka arte ez da emaitza kalean izango.

Joko bat eginda, maketa taldearen haurtzaroa zen eta lehen diskoa, Nerabe, nerabetasuna. Heldutasunera iritsi al da Itaka? (Iban): Musika aldetik landuagoak gaude.

Heldutasun pixka bat eman diogu gure musikari. (Unai): Kontzertu asko ere eman ditugu eta horrek talde bezala hobeak izatera eraman gaitu. Taldea trinkoagoa da orain; bakoitzak badaki zein den bere lana talde barruan.

Bost urteko ibilbidearekin, beraiek dira Ubillosko entsegu lokaletan aritzen den rock talde ‘zaharrena’. Musika munduan urteak badaramatzate ere, asmoak hasierako berberak direla nabarmentzen dute: (Aitor): Inoiz aspirazioren bat izan badugu, lehen kontzertuak eman eta gero ezabatu zitzaizkigun, une horretan ohartzen zarelako musika munduko errealitatea zein den. Talde handiak hor goian daude eta badakigu gu non gauden. (Unai): Musikatik bizitzea ez zaigu burutik pasa ere egiten. Musikatik bizi nahiko bagenu La Oreja de Van Gogh edota Fermin Muguruzaren antzerako musika egin beharko genuke. Gure asmoa musika egiten ondo pasatzea da.

B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

27

PUBLIZITATEA

28

B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

Santelmoak argazkitan San Telmo jaiak ospatu ditugu herrian pasa den hilabetean. Festetako argazkiak baleike.comen ikus daitezke. Santelmoe足 tako egitarauaren barruan garrantzia berezia izan du aurten azken urteetan faltan egon eta aurten be足 rreskuratu den hondartzako futbol txapelketak. Aurten足 go edizioko irabazleak No Soluxion izan dira Ligan eta 7 mares Kopan.

Flyscha hizpide Flysch: haitzen hitza dokumentala errodadutako dute hilabete honetan Zumaian eta beste leku batzuetan.

Hainbat zientzialarien iritziak jasoko ditugu datorren zenbakian.

Inkesta Biotopo babestuaren alde edo kontra zaude?

Jasotako botoak: 258

alde %17,13

kontra %49,22

berdin zait %17,05

B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

29

ZUMAIEGI

Arridokieta

Zumaiako ikuspegi zabala izateko aukera ona da Andre Mariako ermitara igotzea.

Zer da? Ermita, mendi-malda eta kalea.

Non dago? Santa Klara mendiaren ertz batean dago er­ mita (mapa toponimikoan F2 koadrantean).

Nola idatzi izan da? Santa María de Arritoquieta (1540), Hospital de Nª Sª de Arritoquieta (1554), Nuestra Señora de Arridoquieta (1625), Hermita de Nuestra Señora de Arridoquieta (1680), ermita Andra Mari (1939) eta Arritokietako Andre Maria (1999) Nola esaten da? Arrítokieta, Ándremadxa, Ándremaya.

Lotutako izenak Zumaian: Arrikieta mendi-malda.

Antzekoak beste herrietan: Abatokieta (Tolosa), Austokieta (Altzo eta Lizartza), Danbolintokieta (Abaltzisketa), Azkonartokieta (Irura), Lapurtokieta (Usurbil), Pixatokieta (Donostia), Txoritokieta (Errenteria), Erletokieta (Iruñea), Ikaztokieta (Baztan) eta Axeritokieta (Araitz).

Azalpenak: itxura batean oso esanahi argiko izena da Arritokieta, ama birjinaren izena: arri + toki + -eta, gutxi

30

TESTUA: XABIER AZKUE ARGAZKIAK: IMANOL AZKUE

B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

gorabehera ‘harri ugari dagoen tokia’. Beste herrietan ikusten da antzeko izen ugari daudela. Koldo Mitxelenak artikulu batean dioenez, ordea, paperek bestelako historia bat kontatzen digute, eta XVI. mendeko agiri gehienetan Arridokieta izena azaltzen da gehien. Bestalde, teoria al­ detik ere bokalen arteko -d- > -t- bilakaerak ez du batere azalpen garbirik. Beraz, Mitxelenaren ustez –doki zatiaren ordez –toki hartu zen gero, beste izen batzuekiko antze­ koagoa izan zitekeelako eta/edo azalpen errazagoa zue­ lako.

Ondorioz, Mitxelenak uste du Arridokieta izenaren jatorria dela azaldu beharrekoa. –doki hitz-zatia ez da –toki zatia­ ren aldaera gisa jaso agirietan, eta haren proposamena da arri + idoki + -eta, eta horretan idoki litzateke `irtena, kanpora ateratakoa’. Egia da idoki ekialdeko hitza edo era dela orain gehienbat, inguru honetan lehen edeki edo edegi erabiltzen zelako ‘kendu’ adierazteko; nolanahi ere, to­ ponimiak behin baino gehiagotan erakutsi du garai batean hitzen banaketa eta erabilera oraingoarekin alderatuta oso bestelakoak zirela.

Gain batean Aldapa pikea dago daude Andikaraerrekatik gora. baserriak, Duela gutxi berritu harri jasotzaile dute baserria, baina indartsuen oraindik ere ikusiko jaiotetxeak. ditugu alagarroak lehortzen.

Zer dira? Baserriak.

Non daude? Jadarretik gora, Itziarko lurretan, Elorriaga­ rako bidean (mapa toponimikoan E3 koadrantean).

Nola idatzi izan da? Yndaneta (1391), Yndagañeta (1607), Indañeta (1776) eta Endañeta (1886).

Azalpenak: Asentxio Elustondo zenak 1999ko liburu batean azaldu zuen Indamendi izenaren ‘inda’ hitz horrek zerikusia baduela bidezidor edo bidearekin, eta gertu dau­ dela Urdanetako Indate/Indagarate baserria, Errezilgo Indo tontorra eta Itziarko Indañeta baserriak. Lehenago Baltasar Etxabek ere 1607ko liburu batean aipatu zituen izen ho­

Nola esaten da? Endáñeta, Indáñeta.

rietako batzuk: “ay algunas Montañas que conservan su

Lotutako izenak Zumaian: Indamendi, Indañetazarra,

memoria: como Yndomendia, que quiere dezir montaña de

Indañetaerdikoa, Indañetaberri, Indañetagain.

Endo, y caserias del mismo nombre de Yndo, è Indaga-

Antzekoak beste herrietan: Endakaitteta erreka (Za­ rautz), Indaburua (Baztan), Indatxipiko borda (Baztan), Indagarate baserria (Aia), Indo baserria (Zestoa), Indo

ZUMAIEGI

Indañeta

Bidali oharrak helbide honetara: zumaiegi@baleike.com Hurrengo izenak: LIÑAPOTZUETA eta UROLA

ñeta, que es otra montañuela, que quiere dezir los altos de Endo o Yndo”. Beraz, ‘bidearen gaina’ esanahia izan lezake.

erreka (Errezil), Indoiturri baserria (Deba), Indobitarte bor­

Indañetatik goraxeagoko baserriak San Martin izena du,

da (Deba), Indiagana gailurra (Arraia-Maeztu), Arizgañeta

eta izenak berak adierazten du garai batean ermita bat

(Oiartzun), Gañeta (Zestoa eta Aizarnazabal) eta Landa-

zela. Agiri zaharretan San Martin de Indaneta agertzen

gañeta (Bera).

omen da.

B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

31

PUBLIZITATEA

32

B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

(2) IMANOL AZKUE

Eta eskola hain txarra izanda, piper egitea…

Piper itia heriotz zigorra baño okerro huan! Auskalo zer ingo ziguten!

Arazua huan guk gerra galdu giñula, gure gurasuak gerra galdu zutela, ta haxek gerra irabazliak hitxuan. Mertzedaixuetan gu gintxuan galtzalliak, ta adibidia jarriko diat: Geometriako lezixua huan: seno, coseno eta abar, ta esplikazixuak, librokuak, oso laburrak hitxuan, ta ez ginien ulertzen. Iñork ez. Pralliak gutako asko arbelea ateazi zian, baina klaseko inork ez ginien asmatzen ta orduan praileak esan zian lezixua jakin arte ez gendula eskolatik ertengo eta beak ez zian inolako espliklazixoik ematen. Jende gaxtua izan ber dik hori iteko! Bostetatik aurrea orduerditik behin etortzen huan galdatzea.

Guk ideiarik´e ez. Ta zazpiretan, etorri hitxuan frankistak, gurasuak, ume billa, ta beaxen umiak hartu ta taldian aldein zien; “Aber! Tal, tal, tal, etxea… Haxek kalea, ta gu zortziak arte han. Afaltzeko orduan jun gitxuan etxea. Herrixan bazikien gu kastigatuta gebela, baña gurasoetako inor ez huan atrebitu ezer eiten. Pentsa zak, itxian berriketan hasten bagiñan, Francon kontra-eo, emakume karlista bat hurre bizi huan, gure itxien atzealdian, ta gure amak segituan leixua itxi iten zian, bazpane. Bildurra ziuan.

Beno, eta eskola bukatuta…

Etxea jun, bokaillua hartu ta kalea.

Ta zer jaten zenuten meriendatzeko?

Beti ogixa ta txokolatia. Ontza bat, ta ogi pusketa haundi bat. Ontza sartzen ginien erdixan, ta ogixa jaten ginien, bueltan-bueltan. Ta ontza beti barroa, beti barroa, ta azkenian koxkorra ta ontza geatzen huan. Ta txorixua ja-

“Arazua huan guk gerra galdu giñula, gure gurasuak gerra galdu zutela, ta haxek gerra irabazliak hitxuan” “Neskak neskak hituan, beste jolas batzuk, gu astokilluak gitxuan, lantzak-ta botatzen ibiltzen gitxuan” ten hasi nitxuan, txorixo panplona, ba, 10-11 urtetik aurrea. Baña, orduan’e ogi zatixa nahikua haundixa eta 5 zati ziztrin txorixuenak. Merienda hartu ta zortzirak arte ez gintxuan gelditu’re iten jolasian. Normalian ibiltzen gintxuan,

GURE ZUMAI ZARRA

Abelin Linazisoro Azkue

ba, Goiko plazatikan bera, Karnizeria kalian, Zunbillo kalian, Txortenen aurrian… Trenadioska, kanikaka, kukuka, txapaka… Egualdi txarrakin zimitaxuan ibiltzen gintxuan, ta pelotan’e bai. Udaberrixa ezkeo, egualdi onakin, Paolaldea juten gintxuan, ta Talaimendira ixo, o Paolean goixan, o Inpernupen, eskaillera pike batzuk zebek eta han guk egindako ezpatakin ibiltzen gitxuan.

Han, Inpernupen goixan, haitza saliente baten muturrian, Robin de los Bosquesena iten-da, ezpatatxinan, han kriston alturan, arriskuan.

Lagunak zer, mutilak bakarrik edo neska-mutilak?

Neskak neskakin ta mutillak mutillakin.

Neskak neskak hituan, beste jolas ba­ tzuk, gu astokilluak gitxuan, lantzak-ta botatzen ibiltzen gitxuan. Ia galdu nian behin begixa, hemen [begi ondoan] jota.

Paolaldea juten giñanian, “Non ibili zeate, Abelintxo?”, amak, ta “Arranplan”, guk. Forondako goxan, han, muiñua ziok, arbola asko ziuan, ta arbol haxeta B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

33

ixo, ta batetik bestea agarretatik pasatzen gitxuan Tarzan bezela, diarka… Sanjuaniturri ingurukuak hiru eo lau kuadrila gintxuan. San Telmokuak independente hittuan. Gerra’re in ginien alkarren kontra. Zelaian, belardixan, lehen uren depositua ziuan, ta hura kastillua huan, ta haren jabe San Telmo kalekuak, ta guk hura hartu bihar ginien, ta ez pentsa broma zanik! Fletxakin, lantzakin, eskuduakin, arma klase guztixakin. Hasi gatxuk gerran, ta etorri dek Pako jardinerua, hasi huan kauenka ta gu danok alkartuta ospa!

Nola zaintzen zenuten ordua etxera bueltatzeko? Erlojurik ba al zenuten?

Erlojuik ez, baña ondo kalkulatzen ginien zer ordu zan. Noixian behin berandu alleatzen gitxuan, baiña normalian ondo, afaltzeko garaiz. Etxera jun, afaldu ta kontu-kontari hasten gitxuan.

Kontu-kontari?

Afal ondoren, amak, o amamak, kontatzen zitien, ba, gerrako kontuak, eo zer pasatu zan Gernikan, eo gure attai zer in zioten, eo gure osaba nola ibilli zan gerran, eo amamak bere baserriko ipuixak…

Ohean edo salan?

Sukaldian. Bukatu afaltzia ta hantxe, 34

B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

“Echen perros que sacamos con la boca ta haxek dirua botatzen zien” “Zapatua astegun normala huan, goiz ta arratsalde eskola” mahaien onduan danok exeita, berriketan eoten gitxuan. Gure amamak behin kontau zian nola anima azaldu zitzaion baserriko batei, nola sapaian soñuak ai­ tzen zitun… Danok bildurtuta! Ta Patxi Barrenderon irtenaldiak e´bai, umoreko gizona huan-da, pasadizuak…

Eta noiz hasi hintzen zinera joaten?

Oso txikitatik. Geo, udan, arranplan ateatzen ginien zineako dirua. Sonda handixena daon tokixan, Paoleko biria hasten dan hortan. Hotel Amayako frantsesak dirua botatzen zien. Uretatik guk: “Echen perros que sacamos con la boca” ta haxek dirua botatzen zien, ta dirua hondoaiño alleau arte ezin huan barruaka sartu, ta beheraino alleatzen zianian, “Oain!”, ta danok batea sartzen gitxuan, ta han ibiltzen gitxuan urazpian burrukan. Txanpona hartu ta ahuan sar-

tzen ginien, urazpian, ta ur gainian ahua irekita erakutsi, ta frantsesak “O, lala!”.

Zineako dirua hortik ateatzen ginien. Ta falta baldin bazan bi perrondi-eo, kalea jun eta “Ez al dakazu enkarguik iteko” osabai, ta “Ekarriyak papel de fumar”, ta bueltan “Zenbat falta dek zineako?”, ta “Hiru perro txiki”, ta hola lortzen ginien.

Eta irratirik edo ba al zenuten?

Guk bai. Gure attak nola denda zekan, nahikua ondo moldatzen huan batekin ta bestiakin, ta lortu zian ekartzia Donostitik. Ta guk han umetetatik aitzen ginien Radio Londres, Radio Paris, hemen zer pasatzen zan jakiteko. Gabeko 10etan, radixua ipiñi eta bajo-bajo ai­tzen ginien. Hori zortzi-beatzi urtekin. Akordatzen nauk behin esan nixola Erramuntxoi: “Ai! Nox hilko ote da Franco!”

Eta irratia aditutakoan…

Ohera. Anaxak ta bixok ohi berian lo iten ginien. Bi ohiko gela huan gure amena, ta amak iten zian batian ta gu bixok bestian, alkarrekin.

Eta ohera joan aurretik errezatu?

Errezatu zerbait bai, baña geure erara, errezo txiki bat huan, amets txarrik ez izateko. Bestela, errosaxua-ta amamakin. Amakin ez. Amama Juana Kalba-

GURE ZUMAI ZARRA riosekin, maiatzian, amabirjiñan hila izaten dek, ba?, ba, maiatzian egunero errezatu iten ginien. Ta behin akordatzen nauk, belauniko jartzeko agindu zian, ta nik ezetz, eta “Aizu, belauniko jartzeko esan dizut!”, ta nik ezetz, ta “Jartzeko!”, “Ez!”, “Bai!”, “Ez!”, ta hartu zian tenedoria muturretik, bota ziak, aiduan buelta eman zian eta lau hortzak buruan sartuta geau hitxuan, danba, ta geo pixuakin erori huan. Amama bildurtu in huan, odolakin-da. Gehixo ez huan errezaixuik errezatu itxian.

Eta goizetan nola esnatzen zineten?

Amak muxu batekin. Jantzi, gosaldu…

Baña askotan jan, ba, gogoik gabe. Genekan bildurrakin… Azkeneko klasia, goizekua, aritmetika huan, ta aurreneko klasia, arratsaldekua, geometria, ta bildurra… Otañoneko farmazixan toldua altxa ta jaxteko katxarro bat ziuan, ta anaxak, bazkalondoetan, esaten zian ikutzeko, klik, suerte ona ematen zula-ta.

Batzuetan funtzionatzen zian, baño…

Eta asteburuan zer egiten zenuten?

Zapatua astegun normala huan, goiz

“Oain bazekiat zeatik zan, baña orduan, igual esnatzen nitxuan 56 urtekin, ta nearrez hasten nitxuan, ohian…

Aman tristura ta aman bakardadia huan” ta arratsalde eskola. Koskortu ezkeo, zapatuan´e zinea juten gitxuan. Gure ama nola oso zinezalia zan, hark onartzen zian gu jutia. Alargun geau zanian meikuak agindu ziuan zinea juteko, terapia bezela, bestela zoatu ingo zalako; juten hituan 3 eo 4 ahizpa ta koñata.

Butaka batian anaxa ta ni sartzen gitxuan, entrada batekin, ta Xebastian ta Erramuntxo lehengusuak beste entrada batekin.

Zer zinetara joaten zineten?

Gu batez’e Amaya. Maitenan marrazki bizidunak-ta udaan botatzen zien, Plu-

tonak-ta, Pato Donald-ta. Baña Maitena gutxixo juten gitxuan. 1952ian-eo itxi ein zien.

Eta zer gehiago egiten zenuten jaietan?

Beti iten genduna: txistiak erosi Konpi­ tteozarrenian. Danetik eoten huan: italianuak, amerikanuak, españolak… Kolekzixuak iten giñiztien anaxak ta bixok, kromuen kolekzixuak’e bai. Famoso bat huan Dick Turpin, ta dibujo batzuk… zoragarrixak. Aldatu’re bai lagunen artian. Gorde nitian danak maleta batian, ixkutuan, ta lehengusuak, beraneantiak, egun batian deskubritu zien maleta hura, hartu ta danak puskatu…

Zer pena!

Pena? Oaindik pena zeukat!

Hori noiz izan huan?

13 urte-eo eukiko nitian. Amai esan nitxuan, “Aitu bihar due txarri hoxek!”, ta ama bildurrez, zer egingo nien, “Faborez!”, familixa haserratuko ote giñan’o, ukabillakin joko ote nun... Nik beti euki diat buruan amak zenbat sufritu zun.

B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

35

GURE ZUMAI ZARRA

Ta orduan ez nitxuan atrebitzen kontra iten. Oain bazekiat zeatik zan, baña orduan, igual esnatzen nitxuan 5-6 urtekin, ta nearrez hasten nitxuan, ohian…

Aman tristura ta aman bakardadia huan.

Gure amak sekula ez ziun errietaik in, serio hitzein bai. Pentsa zak: behin Juanito ta bixok burrukan hasi gitxuan, ama kuartuan sartu, gu hala ikusi, ta errieta ein biharrian, ohi ertzian jarri ta negar isilean hasi huan. Jode! Hura ikusi baño nahixo!...

Eta letxarreriak?

Karameluak, pipa deitzen giñunak, puruen formakuak, papelian bilduta, koloretakuak: gorrixak, horixak, berdiak… Baña guk, normalian, komikiak, txistiak o albumak. Juanita Kirikinean’e bai, ta merkio izaten hitxuan han kromuak.

Eta zer egiten zenuten jaietan?

Meza nausixa beti, filan eskolatik eleiza, ta geo Konpitteozarrenea txistiak erostea, amak paga emanda. Txistia erosi, itxian gorde seituan ta jolasea. Bazkaldu ta geo bezpeak izaten hitxuan, funtzixo bat, ta hara’re jun biharra huan. Geo kontrolatu iten zien, dotriñan, ta mezeta ez bazan juten, falta bezela apuntatzen zien. Orduan, guk beti “bai”:

36

B A L E I K E 2 0 0 7 U Z TA I L A

“Umetan okerrena izan huan ordura arte pekatua ez zana, zeoze ikusi’o, geo pekatua huan dana” “Mezeta?”, “Bai!”; “Bezpeta?”, “Bai!”; “Zinea?”, “Bai!”; dana “bai”. Ta beste batzuk mezeta ta bezpeta beti “Ez!”, ta zinea beti “Bai!”.

Eta mezetara joaten-eta zer edade arte?

Orduan Eliza katolikuak kriston indarra zian. Batzuk ez hitxuan juten, baña 14 urtekin lanian hasita geo’re, mezeta, jaiero. Umetan okerrena izan huan ordura arte pekatua ez zana, zeoze ikusi’o, geo pekatua huan dana. Ordu arte halako gustua bizi gitxuan ta, geo hau ezin dek in, bestia ezin dek in, ta sua, ta kastigua… Gero pralliak etortzen hitxuan, animen sermoiak, gogo jardunak, kandela piztuta pulpituan… “Inpernua!”, ta danok daldarrez.

Noiz arte jarraitu huan ikasten?

14 urte arte. Gure amai andre batek

komida de koko in zioan. Nor zan’e akordatzen nauk. Erdalduna huan. Ez, okerro: erderaz hitzeiten zun euskalduna. Ta rollua soltatzen, beharrezkua zala karrera ematia baten batei, ta dendako Joanito jarri zian ta ni karrera estudiatzea. Mertzedaxuak gabeko eskola jarri zien, kontabilidadia-ta irakasteko. Ta batxiller estudiatzen hasi giñanoi gabian junarazi iten ziguen, ta akabo gure ziniak. Zapatoko zineik gabe geatu nitxuan. Geo, Zautzen urtebete in nian, pralliakin, ta han zapatu arratsaldia jai zanez, deberrak in eta handikan aurrea nobela bat hartu ta letzen. Ta akorda­ tzen nauk, letzen, gustoa eoten nitxala, baña barruan harra betiere, ziniena, baña zazpirak laurden gutxitan nobela laga ta saltaka zinea! Beti.

Eta noiz hasi hintzen lanean?

Lanian, Cementos Alberdin, Arruan.

Itxian diruik ez eta 14 urtekin lanea.

Arruan, almazenian, kontrola eamaten: salidak eta irterak, ta prezixuak, zenbat balio zuen... Eskuz iten nitian kontuak, ta nik indakuak geo biek pasatzen zitien makinea! Hillian 110 pezeta irabazten nian. Orduan´e gutxi.

Baña eskolara joan beharrik ez!

Gustoa bizi nitxuan. Nausi ona, ta langilliak etortzen hitxuan piezen billa, ta gauza askokin enteratzen nitxuan. Geo

deitu niñuen ofizinako, ta han… “el señor tal…”, “el señor cual”, euskaraz jauna bakarrik hitxuan: apaiza, obispua ta jangoikua, ta han dana jauna huan.

Erdaraz non ikusi huan?

Zinia ikusten. Hasi giñanian sei urtekin eskolan, erdera ez nian ondo ulertzen, baña pixkat bai, zinian ikasita. Ama aldamenian eukitzen ginien, ta harixa nundik zihuan amai galdatzen gitxuan, “Ze esan du?”, “Esan du bixar goizian…”.

Bilboko lehengusuekin’e erderaz. Ta geo eskolan ikasi beharra zeon. Nik zazpi urtekin ulertu ixa dana, ta in, ba, zortzi urtekin-eo.

Eta eskolatik kanpo, zer hizkuntza erabiltzen zenuten? Erdara?

Ez, ez! Erdera inposatutako hizkuntza huan! Gure koadrillan attak, osabak, kartzelan, gerran ibilitakuak hitxuan.

Gudari. Nola erderaz! Beste bi osaba ibilli hituan Zumaixa bertako prisionero erreketiak zaitzen PNVren aginduz.

Ta Molaren tropak sartu aurretik PNVk agindu ziuen prisionero hauek, zumaiarrak, itxietan ixkutatzeko, CNTkuak fusilatu eingo zituzten bildur hittuan, nonbait. Lan hau ein ondoren ta Molaren tropak sartu zianian, erreketiak gure bi osabei esan ziuen ez juteko gerra gudari bezela, ondo hitzeingo zutela beaixen alde ta geatzeko. Langiliak´e falta ziala-ta herrixan. Baña ba al dakik

“Hemezortzi urtekin.

Rollua… Beno! Uste gabe’re bai. Behin hasiz gero berriketan…” zer in zien? Kostak zaintzen ipiñi, erreketez jantzita. Francon aldeko gerra ere bialdu zitien denboraldi batian. Jende gaxtua huan. Hamen, Zumaixan, tokatu zan baño jende kanallaoik… Esaten zien falangistak beaxek, honea etorri zianak, ez zutela halakoik inun ezautu.

Falangista beaxek’e bildurtuta.

Eta euskaraz, nola egiten zenuten zuen artean? Hika, zuka…

Gure artean hika. Gertatzen dek anaxa ta bixok nola elkarrekin hezi giñan ta Xebastian ta Erramuntxo lehengusuak e´bai, laurok ixa beti alkarrekin, ba, umetan hasi gitxuan zuka, eta geo hika pasatzeko zeaik ez ginien euki. Bestela,

danakin hika. Zuka neskakin, konfiantza faltagatikan. Hamalau urtekin dantzan hasi giñanian –neska bat guri erakusten ibili huan ta nik harekin ikasi nian dantzan, ta beste askok ere bai–, zuka hasi gitxuan, baña arazua zer zan? Guretzat emakumeak gauza arraro bat hitxuan.

Zer hitzein mutil batek neska batekin?

Idearik ez. Gustatu bai, baña zer esan?

Baina buelta emango zenioten, ezta?

Neskatan hasi eta…

Hemezortzi urtekin. Rollua… Beno!

Uste gabe’re bai. Behin hasiz gero berriketan…

Eta berorika?

Berorika iñorrei ez. Berori baserritarrak hitzeiten zien. Neskai hika hasi nitxuan, ba, soldautza in ta gero. Hika gure familixan, gure amen ahizpak, anai-arreben artian, hika hitzeiten zien, ta hasi giñanian, erraz iten ginien… Zuka hitzeitia arrarua huan.

Jarraituko du.

B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

37

AGENDA

maiatza-ekaina AGENDA Maiatza Osteguna, 14 22:15ean Aita Marin, zine forum: "Gomorra".

Ostiarala, 22 22:00etan Aita Marin, antzerkia: "Txanobarragorro".

Asteazkena, 27 17:30ean Gaztegunean, karaokea., asteazkena: Karaokea.

Osteguna 28, 19:30ean komentuan, hitzaldia: Rivero Meneses.

Osteguna, 28, 22:15ean Aita Marin, zine forum: "Buscando un beso a medianoche".

Ekaina 2, asteartea 18:30ean Aita Marin, Xabier Lizasoren kontzertua udaleku musikalak aurkezteko.

Ostirala15 22:00etan Aita Marin, antzerkia: Txalo taldearen eskutik, "Ahuntza nor den Sylbia".

Larunbata,16 18:30ean, Komentuan, Zumaiako Udal Musika Bandaren kontzertu didaktikoa.

Igandea,17 12:00etan, Aita Marin, haur antzerkia: "Kanpanilla. Peter Panen itzala".

Asteazkena, 20 17:30ean, haur liburutegian: Kontu kantoi taldearen ipuin kontaketa saioa.

16, osteguna 22:15ean, Aita Marin, zine forum: "Las horas del verano".

ZUMAIAKO XXI. ARGAZKI LEHIAKETA Oinarriak 1. Parte hartzaileak: Edozein zaletuk har dezake parte 2. Modalitatea: Argazkiak paperean, kolore bakarrean. Laborategiko edozein manipulazio edo teknika erabil daiteke.

Argazki digitalak ere ontzat emango dira, baina soportea paperean behar du izan.

3. Gaia: “OINAK-OINETAKOAK”.

4. Lan kopurua: bakoitzak gehienez hiru lan aurkez ditzake.

5. Berezitasunak: lanaren gutxieneko neurria: 18x24 zm; guztiak 40x50 zm.ko kartulina edo passpartout batean ezarrita.

6. Igorketa: lanak hona bidali behar dira: Foronda kultur etxea. 20.750 Zumaia.

7. Aurkezpena: Lan bakoitzaren atzean azaldu beharrekoa: honen izena, egilearena eta bere nortasun agiri zkia, helbidea eta telefonoa.

8. Epea: lanak ekainaren 23a baino lehen aurkeztuko dira.

9. Epaimahaia eta erabakia: epaimahaia argazki munduko pertsona adituez osatuko da, eta honen erabakia aldaezina izango da. Erabakia uztailaren 9an emango da ezagutzera, Foronda kultur etxean, arratsaldeko 7:30ean; lehiakideak bertaratu beharko dira, hemen emango baitira sariak.

10. Sariak: 1.goa: 500 euro eta garaikurra. 2.a: 300 euro. 3.a: 200 euro. Bakoitzak sari bakarra jaso ahalko du.

11. Jabetza: Lan sarituak Zumaiako Udalaren eskuetan geratuko dira, eta honek argitalpen eta berregintzaren eskubidea du, beti egilearen izena aipatuz.

12. Erakusketa: aurkezten diren argazki onenekin erakusketa bat egingo da Foronda kultur etxean, Uztailaren 9tik 20a bitartean. Aukeraketa epaimahaiak egingo du.

PUBLIZITATEA

Foronda kultur etxea. 943-861056 Agenda zure e-postan jaso nahi baduzu, eskatu helbide honetara. “agenda etxera” foronda@zumaia.net

38

B A L E I K E 2 0 0 97 M A TA I ATI LZAA UZ

B A L E I K E 2 0 0 9 M A I AT Z A

39