650 urte historiar
Zumaiaren 650. urtemuga ospatzeko zenbaki berezia (1997ko abendua) . ARGITARATZAILE :
© Baleike Herri Aldizkaria . BABESLE:
Zumaiako Udala. LAGUNTZAILE:
Kutxa eta Euskadiko Kutxa. KOORDINAZIOA ETA MAKETAZIOA :
Gorka Zabaleta TESTUAK:
© Ismael Manterola . MARRAZKIAK :
© Daniel Carballo . AZALA:
p
© Juan Luis Blanco . ARGAZKIAK :
Zumaiako Fototeka . Gorka Zabaleta . TIRADA : 1 .200
ale.
~aixo irakurfe : C~ure herriak 650 urte dete dituen honetan, esku artean duzun fiduruska hau da Bafeike~, urtemuga garrantzitsu hau ospatzeko egin nahi izan duen ef~arperea. Bertan, Zumaiak1347. urtetif~hona idifi duen didea jaso nahi da, era fadurrean, eta argaz~,i eta mapez osaturik Zumaiaren historia mocfu zehatz eta zadafagoan diftzen duten zendait argitafpen dadira. ~z dagure asmoa horien maifara iristea. ~lrgitafpen honenhef6uruagure herriaren historiarigaindegiratu dat ematea da, dehin irakurri oruforen, zuf~ irafturfe, Zumaiarenhistvriari duruz zerdaitgehiago ezagutzea . Zendaf~i derezi hau prestatzen'parte hartu dutenguztiei eskerrakemanez zuregustof~oa izatec~ desterikez dugu espero.
Zumaiarenfundazioa (XIIIXIN. mendeal~... . . . . . . .. . . . . . .... ~terri antofaf~eta (XINX`U mendeaf~. . . ...... . . ... . . . ... . . . .... . . . ..... . . . .... ~V%rkataritzaren eskutikforafdia (X7~I. mendea)..... . . ..... . . . .... . . ....?n ~risiarekin, emigrazioa (X~1lII. mendea).... . . . . .. . . . .... ...... . . . ... .. . .... . . .'I~t Ji~e(~azaritzara itzufi deharra (XNIII . mendea). . ...,. . . .. ... . . . . . ....i6 Lau aro, faupfano... . . .. .. .. . .. ... ... .... . .'.... . . . ..... . .. . . . .... . . ..... : : .... . . : . .. .. . .T? Industriafizazioa (XIX-.XX. mendeal~... :. . . .. . . . .... . . . ... . . . . .... . . . ... . . . ..22 ~ola afdatzen direngauzaf~! (Argaz(~i zaharraf~ . . ..... . .. ... . . . .... . . . .2~
~k
v umaiari 6uruzko aurrenengo aipamen Š idatziakOrreagako monasterioari fotuta azaftzen dira. XIII. mende hasierako ondasun zerrendan Zumaiako Santa 9VLaria monasterioari duruzko aipamena egiten da (1203). Gero 1292. urteko cfokumentu datean Gaztelako erregea zen Sancfw IN.ak Zumaiako monasterioa Orreagako monjeen eskujarri zuen eskaintza moduan . ~Lzken dokumentu konek, antzinako egoera ziurtatzea desterikez fuke egingo, aspafcfitik,6aitzegoen Zumaia Orreagako monasterioaren menpe . ~fau hvrrefa izanif~ nola ufertu Zumaia herriaren sorrera 1347. urtean? Zer da feerriaren fundazioa eta zersuposatu zuen 6ertako diztanfeentzat? Zumaia 1347a 6aino feFen existitzen dazen, zergatikesaten dugu orain dela 650 urte sortu zefa? Zumaia, F~erri moduan, afdaketa kontestu 6aten 6arruan sortu zefa esan dezakegu. XIII eta X71. mendera 6itartean, Gipuzkoa eskas edogut~i antofatutako furrafdea izatetik(6ai pofitikoki, dai soziafki) fierrietan antofatutako furrafdea izatera pasatu zenpi~kanaka. Ordura artegizartea odoffuirremanetan
I
Parro(~iaren in~uruan eatiki zireiolehen et~eak.
eta izaera feudaf eko antofaketa kierarkizatuan oinarritzen zen; Fuzu da, jauntxoak (~aide ~(agusiak izena zutenaf~goi maifan furren ja6eakziren eta 6ide, efeiza edota 6estegauzak6a6esten zituzten, eta 6aita zergakeskuratu ere.
9lerriakfundatzeko arrazoiakgaraiko 6i interes eCkartzetiketorri ziren; afde 6atetikGipuzkoan zekar 6arreiaturik6izi ziren diztanleen elkartuta 6izitzeko nakia zegoen eta Akaide ~agusien indarretik ikes egitekogogoa (kain zuzen, XIII eta XIv mendeetan presioa areagotu egin zen, Buropako krisi ekonomikoa zela-eta) . Bestetik Gaztelako erregeenproiektu politikoa; Currafdearengaineko ja6ego zuzena naki zuten, no6lezia kontrolatuta izateko eta merkataritzako 6ide 6erriakirekitzeko, Buropara esportatu akalizateko Gaztelako artileari irteera eman naki 6aitzioten. ~smo 6ikoitz koriekgarai korretan 6atu egin ziren eta Gipuzkoako 6iztanCe askokerregearengana jo zuten kerriaksortzeko 6aimena eman ziezaien. Brregearen aginte zuzenak `fuero" 6aten dekarra suposatzen zuen; kau da, tokian dizi ziren kerritar li6reen 6izitza arautuko zituzten Cegeaf~ adi6idez Gaztelako~l fonsoXLal~ Donostiako fueroa eman zion Zumaiari, kostako kerrietan oki zen modura. Beraz, kerriakdiztanle askeakeCkarrekin 6izitzeko sortutakoguneakziren, erregeakzuzenean emandako Cege 6aten ara6era eta noski, ~kaide 9~agusien kontroletikat. ~ldaketagarrantzitsu kori ez zen erraza eta 6at-6atekoa izan. ~Lende osoan zekar iraun zuen
Gipuzkoa suntsitu zuen ~Ikaide I~agusienguda(~ ez 6aitzeuden ados egoera derriarekin . 9-(orrezgain, ezin dugu pentsatu kain ezagunak diren Oinaz eta Gan6oatarren arteko 6urrukak familia arteko kontu kutsakzirenif~ ezta Gaztela edo ~afarroaren aldekoen arteko 6urrukakere, azpian zer6aitgekiago zegoen: interes ekonomiko ez6erdinakziren 6atzuen eta desteen artekogatazkakpiztu zituztenal~ 6atzuek a6eltzaintza ekonomiaren alde eta desteeknekazaritza ekonamiaren alde egin naki 6aitzuten. Gainera, (eken esan dugun dezala, erregearen eta kerriaren arteko adostasunaren aurrean aginteagaftzea ez zen irensteko erraza jaunt~oentzat. Esaten arigarenguztia, kots,gutxigoradekerakogizarte feudaletiC~ kerrien arteko lurralde
Zehatz 6ailaratik etorri omen ziren Zumaiako lehen 6iztanfeak
Orreagaren esl~ugeratu zenSanta Maria monastegia .
antolaketarako aldaketa, Zumaian oso ondo ikusten da; ia topikotzat jo dezakegugainera . Esan dugun 6ezalagero Crerria izango den . lekua Orreagako morcasterioaren menpe zegoen aspafditiC~ Fcasieran esan dugun 6ezala . ~z dezagun akaztu lurren jauntxo kaundienetakoa eCeiza zela eta monasterioak6ereziki. 7Lauekez zirengune erl~ioso ~` kutsaf~ ekonomia estrukturaren 6uru ere 6aziren eta hamarrena edo "diezmo"zergaren ordainketaren sarea antofatuta zeukaten.
~lain zuzen, Zumaiako Santa ~(aria monasterioaf~ Orreagakoari kamarren hori ordaintzeko garaiko diru iturri inportanteenaz 6aliatzen zen : Zlrola i6aiaksortzen zuen 6adia zadala zekarkatzeko eradiltzen zen untziaz. Esan dehar dugu, historian zekar okikoa zela zergakordaindu 6ehar izatea, 6ideak edo zu6iakzeFcarkatzeko edota kirietan sartzeko, 6iCtzen zen dirua kirien etajauntxoen diru iturri nagusia 6aitzen. Zumaiako kistoriaren zati kaundi 6at -Fcerri moduan- Orreagako monasterioari ordaindu 6ekarreko zerga zela-eta izan zituen auzijuridikoekosatzen dute . Zumaia Frerria sortu ondoren zerga ordaindu 6eFcarra desagertu zen, e%izaren da6esa ~cerriarena izaterapasatu 6aitzen. 9lala ere, Orreagakdiru dilketa mantentzearen aldeko ekimenak6ultzatu zituen 6ekin eta 6erriz, eta adostasunera iristeko efkarrizketakegin 6ekar izan zituzten arazoa konpontzeko . ?auzia mendeetan zeFcar luzatu zen, eta azkenean XNII. mendean Zumaiaren a<de konpondu zen, OCaza6a! idazkariakgortean zuen eraginaren poderioz seguruenik
~ti erria juridikokifundatu ondoren, 6arne antolamendua 6ehar zen elkar6izitza afcaf6idetzeko. Garaian sortu ziren herriguztiek antzeko antolaketa izan zuten eta kerri sortu 6errietan egiten zen (e(enda6iziko lana 6izitzeko espazioa mugatzea zela pentsatzen dugu. 7~ontuan izan 6eFuzr dugu, kerri 6erriei 6uruz kitz egiten arigarela, hau da, asmatu 6e(uzrreko herria% . Hala eregehienetan eCeiza edo deste zerdaiten inguruan 6iltzen zirenez -Zumaiaren kasuan Santa 9l~Laria monasterioaren inguruan-, 6azuten hasteko zerdait. ~ferriakdeteko zuen espazioa (utrresien 6idez mugatzen zuten. ~Iskotanfundaziogutunetan aipamen 6erezia egiten zen hau horrela izan zedin, -
9lerria Fearresi datekirguratzen zuen.
adi6idez Blgoi6ar eta Zumaiakofundaziogutunetan zera dio, kitzez hitz: "tovimos por 6ien que fagan villa en eldicho Cogar de Zumaya e la cerquen de muros e torres !o mejor que e!!os entendieren que cumpCe para nuestro servicio" . 9larresiakFcirufuntzio 6etetzen zituen: 1- Defentsa : Gipuzkoa mugako lurraldea zenez eta Zumaia kostako kerria zenez,garaiko 6alizko erasoen aurrean prest egon 6elcarra zegoen . 2Herri 6erriaren espazioa mugatzea, espaziofisikoa eta psikologikoa . 3- ~1(ekazari ingurunetikdes6erdintzea, lrarresi 6arruan ekonomia etagizarte Farreman 6erriak ematen 6aitziren, Cegearen aurrean 6erdinakziren gizaki lidreen antolaketa eta merkataritzan oinarritutako ekonomia kain zuzen. .~farresiekateakizaten zituzten eta egunez za6alikegoten 6aziren ere -arrisku egoerarikez dazen 6ehintzat-gauez it~i egiten zituzten. Gure kerriko ate nagusia San7ose kafearen kasieran zegoen,gaurko komentuaren ondoan. Beranduago, popufazioaren Fuzzkundearen eraginez karresiz kanpoko auzoakeraikitzen hasi ziren pixkanaka . "~Lrra6alak" izena zuten eta Zumaian 6azeuden 6atzuk~ Zu6iaurre (San ?elmo kaCea eta ingurua), Bizagirre (~Lrrr'tokietako didea) eta ~rrege 6idearen inguruan (San7ose kaCea eta ~lrrzca kaCea, Odieta).
~lerri 6erriaren antolaketari kelduz, esan 6ekar da oso zentzuzkoa izaten zela. Orokorreanp!anogeometrikotarajotzen zuten, askotan Fterri 6erriaren forma terrenaak6aldintzatzen 6azuen ere. Zumaia eraiki zuten lekua menditsua zenez forma irregular samarra Ftartu zuen; hala ere, eleizatikhasten zen kale nagusia, San7uan iturriplazat~oan !au kaletan zatitzen zen : Idazkariarena, ~agusia, Zun6ilCo eta Harategia, Goiko plazan 6erriz elkartu eta herriaren irteeran (y~aur egungo San,~ose kaleanJ Brrege 6ideari hasiera emateko . .~lirukiforma modukoa zuen, mendigainean eraikitako 6este kerriek6ezala~e, adi6idez Orio. 7~ale artean 6izitokiakeraikitzeko oru6eak zeuden eta 6iztanleen artean lote 6erdinetan 6anatzen zuen, 6erdintsuna 6aita kerriko 6iztanleen ezaugarria, Fasieran 6ekintzat. Esan 6efiarrik ez dago oru6eak 6iztanleak6aino puskagekiagotan zatitzen zirela, etorzitezkeen diztanleetan ere pentsatzen 6aitzuten . Oru6e 6akoitzak8 metroko fatxada izaten zuen kale aldera eta 12 metroko sakonera, 6ertan 8 x10 metroko et~ea eraikitzen zen; artean 6aratza t~ikia zegoen, a6ereaketa landareakF~azteko. Zumaiak2,73fa . zituen eta 135 oru6e; Getariak3,1 .7la. eta 155 oru6e; Dedakl,8 ~la. eta 90 oru6e; Zestoakl,3 ~fa. eta 65 oru6e.
rDorretxe datzukkarresitikkanpo erail~i zuen - Goikoto rre- .
~Cala ere, populazioaren hazkundearen presioz 6erekala hasi zuen oru6eakzatikatzen, horrela gaur egungo alde za(tarreko etxe askok4 edo 2 metroko fatxada dute eta 12 metroko sakonera . Bra 6erean, Ftarresi darruan eraikitzeko espazioagero eta txikiagoa zenez, denean eraikitzen kasi zuen, atzeko 6aratzan ere 6ai, eta kasieran etxeaksolairu 6akarrekoakedo dikoakdaziren, solairuakgehitzen fiasi ziren3 edo 4koak izan arte. 9-lorrek argi arazoaksortu zituen etxa6eetan eta leken pisuetan, kalearen sentsazio itogarria areagotzearekin 6atera. Bestalde, aFraltsuel~ tartean AFaide ~agusiek-Fierritartze prozesuaren arrakasta ikusita, herrietara 6izitzera etorriakziren-, di oru6e edo
~ltrukalea karresietatik l~anpogeratzen zen . Bertati~ errege 6irfea pasatzen zen.
6esteen zatiak6ildu zituztenjauregiakeraikitzeko. Beraz etxe kaundieketa fuxuzkoekzapuztu egin zuten Fcasierako 6erdintasun asmoa. ~farrizkoakzirenjauregiak izan eziC~ egurrezkoak izaten ziren hasieran Fcerrietako et~eaC~ horregatikzieten Ftorren6este 6eldursuteei. ~lau dela eta, XN. mendetikaurrera, karria eta karezko masa eradifi zuten eraikuntzetarako. 9lerri 6izitza kalean egiten zen, etxa6eetan zeuden dendaketa artisau taiCerrekkalea okupatzen
zuten saCtzeko produktuekin edo lanerako tresnekin. ~6ereakere kaCean i6iltzen ziren, pi~kanaka de6ekatzekojoera rtagusitu 6azen ere. ~IzkeniC~ esan 6ekar dugu `terrien sarrerak espazioa okupatzeko sistema 6erria suposatu zuela eta 6izitzeko era afdatu zuela, saka6anatuta 6izi zen popuCazioagune jakinetanfinkatu edo dildu daitzen izugarrizko arrakastarekin . XV. mendetikaurrera Fcern 6izitzaren onarpena era6atekoa zen etagarai kartan sortutako kerriguztiekgaur egun arte iraun dute.
M
'
Š ti eta XrVI. mendeetan herri antolatua zen Zumaia, etapixkanaka Gipuzkoa osoarekin 6atera Buropako ekonomia, kultura etapolitikaren 6arruan t~ertatu zen. Horretarako azaldu 6ehar dugu, XIN eta X71. mendeetan zeFtar Gaztela eta ~landesen arteko Fuzrreman komertziala indartu zela-eta Gipuzkoako portuaC~ Bizkaikoaketa Santanderkoak 6ezalaxe, katearen katedegi ezin6estekoakizan zirela hartu-eman Cwrretan . GaztelakartiCea esportatzen zuen eta oihalakekartzen zituen ~landestiC~ ~landesel~ 6erriz, Gaztelako artiCea 6e(utr zuen oihalakegiteko eta oikalakdidaltzenzituen Gaztelara . 7~antauri itsasoko portuakziren artekari lanetan ze6iltzanak eta merkataritzarakogune aproposakzirenal~, tartean Zumaia . Bekin 6arntaldeko dideakfinkatu eta ziurtatu ondoren itsasuntziz ateratzen zuten Gaztelako artiCea ~landeserantz, korren Cekukogardia da artea. Gure herrian, kostako deste kem' askotan 6ezala~e, ~landestikekarritako o(wlpintatuak dauzkagu, adi6idez Parrokian dauden S. Berna6eren eta S. ~ntonen triptikoak 7forrela, aurreko mendeetanfinkatutako Ftarreman 6erriekXvl. mendean merkataritza eta artisautzarengarapenagailurrera iristea erraztu zuten, eta ekonomi eta produkzio sistema kapitaCistak
nagusitu ziren. Zumaiako ekonomiakkiru oinarri izan zituen mendean ze(uzr: Cekenengoa, oCetan ekoiztutako 6urdina esportatzea (AeFtien6atAndaCuzia eta PortugaCera, 6atzuetan Ftandik~lmeriketara eramateko); 6igarrena, Gaztelako artiCearen esportazioa ~landes eta ~rantziarantz; eta hirugarrena, rlernuako 6aCe eta 6akailauaren arrantza guneen esplotazioa. ~Cala ere, 6ai itsas merkataritzarako eta 6ai arrantzarako ezin6esteko tresnakitsasuntziakziren eta ZumaiakarCo hori izugarrigaratu zuenX`VI. mendean. ZlntziolafamatuakizangenituenZumaian, egur ugari eta toki aproposak6aitzeuden (Zudiaurren, Santiagon eta ~rrangoletan) . Gainera, untzigintzak 6este aCor 6atzuk6uCtzatu zituen egurrarenazgain,
I Zumaiul~o portua nterl~ataritzugunegarrzmt :.itsua ti~7iurtu zen.
eta hauenfamiliako adarraC~, kerrietan 6iltzeko saioak egin zituen aurreko mendean eta Fierritakogoi 6urgesekin 6at egin zuten, ezkontzen 6idez 6atez ere . Zumaian ondo ikusten da dirudunen eta titufudunen arteko elkartzea; adi6idez, ~rancisco Bouquer de
Barton -~Lmeriketan a6erastutako negoziogizona-, 9l~fariana Gandoa Zarauzekin -Gipuzkoako antzinako familia ospetsuenetako 6atekin- ezkondu zenean, merkataritzan Cortutako dirua dere emazteakdote modura eskaintzen zituen !urja6ego Fuindiekin eCkartu zuen.
ZlntzioCak ugaritu egin ziren X`Vl. merutean .
ferragintza adi6idez . Zumaia inguruan durdinolakedo ferreriaksortu ziren, 6ai untzigintzaren osagarri moduan, 6aita 6erezko industriakizateko ere. ~lain zuzen, kerriko ekonomiaren sektore nagusia 6ikurtu zen eta kapitalkontzentrazio kaundienakFremendik
etorri ziren. ~omentu (wrretan kapitaledo dirupilaketak ditzakegun karreman kapitalista posi6le pentsa guztiak ekarrizituen,gaur egungo ekonomian Fuiin ohikoakdirenak~ sozietateaC~ maileguaC~ kipotekaC~ interesen ira6aziaC~ in6ertsioaC~ e.a. XNI . mendea uCertzeko kontuan izan 6ekar dugun 6este fenomeno dat ere 6adago. Garai 6ateko nekazaritzaren inguruko nv6leziak(Ahaide 9~(agusiak
Bouquerrekin 6atera XNI. mendeko merkatari kaundiaketa aderatsakizanziren, esate daterako ~rancisco de 216i!!os (hau ere ~meriketan a6erastua), ~rteaga familiakoaketa ~rancisco Blorriaga (Parrokiko San Berna6e 7~apera eta triptikoa dere
familiarenakziren) . Horrela, Zumaiako 6iztanCegekienek merkataritza eta artisautza zuten ogi6ide nagusitzat, eta efkarCotuta zeuden ekonomi arCoekin sare kaundia osatzen zuten:gaiakproduzitzea -adi6idez 6urdina oCetan-,gaiakpilatzea -adi6idez i6ai 6azterreko errenteri edo lonjetan (BeduaJ-, itsasuntziz 6urdina kanporatzea, itsasuntzien eraikuntza, untzigintzarako 6ehar-6ekarrezkoakziren egurra(~ i<tzeaC~ 6urdinazko 6este piezal~ kauekegiteko zeuden
ferroiaC~ 6ela(~ 6ekar dituzten fonakekartzea, 6aCe olioaf~ 6etunaketagalipotaf~ estopekin 6atera kalapetatzeko, e.a. 9l~(erkataritzarekin 6atera 6alearen arrantzarako rIernuara joan 6eFar izaten zuten, Fcorretarako ere itsasuntziakegin 6eF~ar izaten zituzten,gauzakeramateko kupelak6eFuir izaten zituzten (tonelero asko zegoengarai Fuirtan)... Ikusten den moduan, kate amaitezina zengaraiko ekonamiaren azalpena, eta eramaten zituzten produktuakutzi ondoren 6estegauzak(yaria eta oiFtalakgeFcienetan) ekartzen zituztelagehituzgero, uCertuko dugu Zumaia, Z(rola BeFreko Fterrietako merkataritzagune eta portu 6ikurtzea . Bestalde nekazaritza eta a6eftzaintzatik6izi zirenef~ ez zituzten furra etaganadua 6akarrik zaintzen; 6urdinoCek6eharzuten egurrikatza ere egiten zuten, inguruko 6asoetako Fuzritz eta pagoekin. Basoetako zuhaitzakmoztekojendea 6ehar zen eta 6aita egurra eta ikatza alde 6atetik6estera eramateko ere .
Bkonamia alde 6atera utzita, Zumaian herri 6izitza finkatu zen etagaraiko egoera onaz 6aCiatuz, 6izitza arrunta ko6etu egin zen, idatziekadierazten duten eran. 9-lain zuzen, XNI. mendekoak diraguk ezagutzen ditugun dokumentugekienaC~ ordura
artekoak6akanaketa informaziogut~ikoak6aitira . 9femendikaurrera informazio ugari dugu kerriaren 6izitza nolakoa zen jakiteko : kafeak(136 etxe), 6iztan(zak(368 mende 6ukaeran), 6aserriak(90 inguru), ogi6ideal~ elikadura, udalaren antolaketa, erC~ioa, e.a. Gainera, Fierrian 6izi zirenen artean, gehienakCur zati 6at edogekiagoren ja6e ziren karresietatikkanpo, 6aratza moduan era6iltzeko eta sagastiaf~ destefruta-ar6olakedo t~akofina egiteko mahastiakedukitzeko. 9-lerritarrekganadua ere kazten zuten inguruko 6aserrietan . ~likagai nagusia, hala ere,garia zen, etagure lurraldea ez da oso aproposagai kori lantzeko; deraz, kanpotikekarri 6eFiar izaten zuten, ~lra6atikere 6ai artilearen 6idea era6iliz, 6aina ~rantziatik6atez ere, itsasuntziz ekarria . 716i!!os jauregia Ftemko ate nagusitikkurdil eraiki zen.
9-Cerriaren antolaketari dagokionez, 1584an onartu ziren `rerriarengodernua zehazten zuten uda! ordenantzak Ordenantzetan ikusten dugu Fierria nola antolatzenzen, kargu pudlikoakalkatea, erregidorea, predostea eta Zekatz eta Oikiako7uradoakziren, 6akoitza dere lanarekin. ~(lkateakkerriarengodernua zuzentzen zuen eta epaile lanakdetetzen zituen; erregidoreakherriko zigilua zuen eta pisu eta neurrien kontrola eramaten zuen; salmentarako daimenak danatzeazgain, predosteakzergakjasotzenzituen ; eta juradoek kontuak eramaten zituzten. Hauekguztiekin 6atera eskridaua ere aukeratzen zen dokumentu ofizialakidazteko. 7lrtean 6eFcin derritzen ziren herriko kargu pudlikoguztial~ eta aukeraketetan parte hartzeko etxe daten jade izan 6eFuzrzen, 6aina Fcautatua izateko irakurtzen eta idaztenjakiteazgain gut~r'enez hazienda kopuru 6at eduki dekar zen . Ordenantzetan aipatzen diren 6estegauzen artean atzerritarrakondo tratatzearen a(wCkua zegoen, zuFuiitzakezinzirela 6eFcetikmoztu, sare mota 6atzukdedekatuta zeudela, 6ertako ardoa eta sagardoa nakikoa izanezgero ezin zela kanpokoa ekarri, uretarazikinkeriakdotatzeagatikisunakjar zitezkeela, eta adar.
.
.
aztelako ekonomiaren krisiarekin dateragure Š herriakgafdu egin zuen aurreko mendean fortutako egoera ekonomiko oparoa . Itsasgintzan, merkataritza 6ideakgafdu zituen, deste herriafde 6atzuen mesedetan, eta fucrtu-emanak ~landestik Seviflara pasa ziren Ameriketako merkataritzaren eraginez. Burdingintzakere merkatuguneakgafdu zituen ~uropan, 6este kerriafde indartsu 6atzuk nagusitu 6aitziren, eta fwnenguztiaren ondorioz ekonomia nekazaritzara eta arrantzara 6ideratu zen pi~kanaka. "~eudafismo 6erria" izena eman dioten fenomenoa fredatu zen, hau da, errekurtsoen danaketa ez orekatua ('a6e kaundieknekazariei furrak afokatzen zizkieten errentaren truke). ~forrela 6ada, merkataritza eta artisautza sektoreakakufduta, dirudunekfurra 6esterikez zuten 6afore seguru moduan etagainera, pi~kanaka, furja6e Faundiaf~yero etagut~iago ziren "maiorazgoaren" sistemari esker. Sistema ftorren 6itartez, famifia garrantzitsuenja6egoak6anaezinaketa safduezinak ziren, keredatu 6esterikezin ziren egin; 6eraz ezkontzen 6idez kontzentratu egin ziren eta 6aserritarrei errentan jarriz, ja6eakfurretatif~yero eta urrutiago 6izi ziren. Sistema konek fuze iraun zuen, nahiz eta XIX. mendeko desamortizazioarekin konpontzeko zen6ait ahafegin egin.
i
I Otaza6at idazkaria meraCekogizongarrantzitsua izan zen. LeF~en esan dugun moduan, XvII. mendeko krisiakekonomiaren "rurafizazioa" ekarri zuen,goi mailako merkataritzarako 6ideaketa industriaren fursierakgafdu ondoren. ~femendikaurrera, jendearen aukera ia 6akarra nekazaritza eta arrantza izan ziren. .~Lrrantza suspertzearen fekuko izan daiteke San ?efmo kofradiaren indartzeagarai korretan. E:z dafgi u noiz sortu zen marinelak 6iftzen zituen ermandade kau, 6aina 1610. urtean, Pa6fo 71.a ~Lita Santuak6ula eman zion kofradiari, eta dertako 6azkideei mesede 6ereziakeskaini zizkien. ~fala ere, popufazioa hazi egin zen, eta furrak eta itsasoakezin zutenjasogehiegizko popufazio
kace lastima der qualestan !os puedlos maritimos que solian estar!lenvs degente, despodlados de marineros". ~rrazoi ftauengatikguztiengatiketa krisi garaietan okikoa den moduan, izpiritualtasun derria piztu zen Buropako kontrarreformako kerri
ISan `I'lnto ho/radial~ irtdariutundia l単utu _,uen_C'I'll . rrtErtdean .
kori; oncforioz emigrazioa izan zen XNII. mendearen ezaugarria. tlmerika zenjendeajaso zuen kontinentea, etagure kerriko adidide nadarmenena Baltasar de Btxade da;goi mailakofamiliako 6igarrena izantfa ez zuen deste aukerariketa ~l~fe~ikorajoan zen, eta Ftan pintore ospetsu 6ikurtu zen. Horrela 6ada,1616. urtean Zumaiako udalerrian 935lagun 6izi ziren. Garaiko Cekuko 6atef~ Irazagorria erregearen "veedoreak" (ikuskatzaileal~, zioenez 1631n: "ka kadidopuedlos de doscientos vecinos en que apenas Ftan quedado la mitad (..) porque con la poca utilidadygrandes peligros que corren por la mar, aun de ser cautidados de moros que Co kan sido muc(os en navios departiculares, pues pocos se escapan de elCosy de (wlandeses, se inclinan mas a la cultura de la tierra que a la mineria. }`es de manera que
gekienetan dezalaxe, eta horren 6arruan kokatuko genuke "mojaxarren" komentuaren fundazioa, menrfearen Fu~sieran. ~lvilako 7eresa santu mistikoak sortu zuen ordena 6errikoaf~ karmeldarrak alegia, herrian errotu ziren eta aktiditate ekonomiko, soziaf eta erl~iosotan aritu ziren, ordutikaurrera.
San ~ose komentua eta utfalet~ea tfira Goiko Plazako eraikuntza garrantzisuertak
v endearen kasieratikaurrera estatu 6or6oniko 6erriaren asmo erreformisteketa zekazki, ~rantziako razionaCismoan oinarrituta ~uskaC 9lerrian sortu ziren erakunde 6errieC~ ho6ekuntza ekarri zuten, zen6ait ekimen 6ultzatuz . ~Corien artean aipagarriena dasadi edo marismakCeFwrtzea izan zen; esate 6aterako 1709.ean Zlsur6iri6illaga izeneko 6asadia Ce(u?rtu zen eta nekazaritzarako egokitu. 1790eangauza 6era eginzen 6este 6atzuekin, eta konekin kerriari Casaitasunpi~ka dat eman zitzaion . ~kimen pu6Cikoakzirenez, kortikzetorren a6erastasunaguztiontzat izan 6ekarzuen teorian; karrela Currak lantzeagatikordaintzen ziren zergak udalarentzat izango ziratekeen, eta eta dirua antzeko Cur derriak egokitzeko era6iCzezakeen. ~ekazaritzaren ko6ekuntzaren deste arrazoi 6at ~Lmeriketatikekarritako produktuen sarrera zen. X`VII. mendetik aurrera kontinente aurkitu 6erritik ekarritakogai datzuksartu ziren ~uskaC9ferrian eta artoa datez ere,gure Curretan ondo egokitu zen. 9Correk kirugai ez6erdinen uztajasotzeko aukera eman zuen: artoa,garia eta ar6ia, Currari pro6et~ttguztia ateraz, rtakiz eta, Ceken esan dugun 6ezala, nekazariek6eraiek ezjaso ko6ekuntzen etekinik . 1802ko inkestaren ara6era, Currenja6e ziren 12 nekazari zeuden Zumaian; 202 nekazari errentan;
91(ekazaritzan oinarriturikogizarteak6asarfiak(eFtortu zituen .
seik 6eren Curraketa 6esteenak lantzen zituzten; eta azkenik40 jornalari eta 30 morroi zeuden . 3CorregatiC~ X7IIII. mendeagatazkatsua izan zen eta aurreko mendean finkatu ziren karreman sozioekonomikoekeztanda egin zuten, mat~inada izeneko kain6at eta kaindat istilutan: aduanarena 1718-19an, karagiarena 17~San eta 6este 6at 1766an. Oinarrian ~rregimen Zakarraren deskonposaketa zegoen, eta ezaugarri nagusia daliadideen danaketa desegokia zen. 9l~Catxinadazgain, ~rantziar irauftzakgerra (21 . orrialdean jarraitzen du)
XIII. s+"ei.dea
Gaur Egun parro~,ia cfagoen tontorrean dertan, Santa 9l~faria monasterioa zegoen .1292an Sanc~w IN.a erregeakOrreagako monasterioaren esku utzi zuen. Besta~cfe, Santi~on Santiago dicfeko erromesentzako aterpetxea zegoen . ?xaCupa datez, Santi~otikSanta ~faria monasteriora pasatzen ziren.
E ~.fonso XLa erregeal~herri izaera eman zion Zumaiari. 9-lerria harresiz inguratu zen, eta darruan pixkanaka ~aleaksortu ziren, lehen sei !~aleakosatu arte . ~lerriak6i sarrera zituen. 9l~lencfedaldel~oa, San7ose kalean; e~,ialcfekoa 9l~fari !~alean. Garai lwnetal~oa cfaparrol~ia.
XVI. ~.~k
. . . ~ Herriakzadaldu 6ekarra zuen, eta kiru auzo sortu ziren karresitil~ kanpora: Zu6iaurre (San?elmo), ~izagirre (ArritokietaJ eta Odieta . Garai konetakoakdira 216ilCos eta Olazadaljauregiaketa San ?elmo eta ~rritokietako ermitak Zu6iaurreren kasieran marea errota dat zegoen. Pixkanaka urari lekua iradazteko dekarra il~usten zen.
x~x xx~~
" ~ferriakfe~,ugekiago ira6azi zion urari. ~lfde datetif~ Beheko pfaza; destetil~ ~lrdantza6ide. Paof6idea eta Itzurungoa eregarai konetakoakdira . Itzurun kondartza eradiftzeko egokitu zen. ?xomin~Lgirren et~eaketa taiferrakkokatuziren. Pifotafekua, ?orrederri, ~lr6iflagafadrika eta eskola pudfikoa (OxfordJ, destea~,6este,garai `ronetakoakdira .
16aiari lurra ira6azteko 6eharra ikusi zuten metule 単onetan:
ekarri zuen Gipuzkoara eta XLY. mendean Independentzigerra izenekoakeregure Frerrian eragina izan zuen. ~Lsmo erreforrrtistek eta kigienezaleek
karresiakdesagertzea ere ekarri zuten eta 1785ean zera esaten da: "Esta villa tenia portales a su entrada; pero se quitaron, Feace algunos a単os, porque quedase mks despejada".
v Š ndustrializazioaren Ce(en 6ultzada aduanak kostara aldatu ondorengertatu zen 1841 urte inguruan. ~lonel~ kanpoko produktuengaineko zerga eta euskalproduktuen 6a6esa ekarri zuen. ~fala ere, XNIII. menrfean aipatu ditugun erreformisten asmoekgure Fterrira ekarri zituzten derrikuntza txiki 6atzuek modernitatearen oinarriak finkatu zituzten eta irulustri iraultzari didea irekizioten. ~lorrela, aurreko mendean ilustratu datek Iraetan ireki zuen ola modernoak (`fanderia" tipokoa) Zumaiako portuakgero izango zuen posi6ilitateak aurreikusi zituen. Bra 6erean, aurreko mendean !urongarri moduan era6ilitako kare produkzioak(kare`tarria la6etan erretzen zen eta kautsa 6ikurtu) erakutsizuen Zumaia eta ingurua material6erri 6at fadrikatzeko toki egokia zela. ~laterial6ern' lwrrel~ zementuakalegia, XLY. mende ia osoko ekonomia mttgitu zuen, dai sortu zirenfa6riken produkzioari esker, dai materialagarraiatzeko portuakluirtu zuen garrantziari esker. Lehenda6iziko zementu fadrika modernaa ~Lrroan kokatu zen, I6aùarrieta-~lgote eta Itziar inguruko kare-karri luzrro6ietatikFturre. Buse6io Gurrut~aga industriariakdultzatu zuen ekimena eta "J~uestra Seùora de !os Dolores"zementufadrika eraiki zuen. Beranrluago 6este 6atzukjarri zituzten
v
~lgoten 6ertan ("Corta y Cia .") eta ~(arrondon (S. 9ose, "~lrangureny Cia."-rena eta "La Zumayana" Gurrut~agatarrena) .1888an, enpresagizonekfa6riken elkartea eratu zuten 6ertako zementuaren kalitatea aldarrikatzeko eta konpetentzia saiFtesteko, "cemento naturalde Zumaya" kalitate la6ela antzeko zerdait sortu zuten. ~.zkenengoakdira, Beduan derandura arte iraun zuen "2lriarte, Corta y Zu6imendi"zementu fa6rika eta Gracian ;4l6erdirena, ~lrroan "portlan" motako zementua egiten zuena etagero "Cementos 2~ezola "firma kaundian sartu zena. Produkzioa asko igo zen,1850. urteko 2.500 tonatik3500~Ora 1890ean, eta 1922an "Cementos de Zumaia Zirola 6ailarako merkataritza portua izan zen.
Zumaya" sozietate anonimoa sortu zuten 6ertako enpresaguztiek "Corta y Cia .'; ~l6erdi, Cementos `Zlriarte y Zu6imendi eta Cementos de Zumaya y BCectricidatf. Suposa dezakegunez, fadriken sorrerak industri izaera ekarri zion Zumaiako portuari, erregaiakekarri dekar 6aitziren, egindako produktuak
itsasotikeraman,garraiatzeko kupelakegin, zakual~ e.a. Berekala Zumaia kerri industriala eta merkataria dikurtu zitzaigun eta datzuetan udalakere dultzatu zuen kari; adi6idezfa6rikakkokatzeko !ur industriala eskainiz. 9lorrela sortu zen "yutera Ar6illaga" zaku fa6rika 1897an, Iturt~o-Ondart~o kondartzan detetze
lanakegin ondoren. Esan 6ekar da Zumaiako lekenda6izikofundizioa eta argindarra7ose ~Lgustin ?~r6illagafa6rika korren ja6earen ekimenez ekarri zirela . ?fala ere, XX. mendearen etorrerarekin untzigintzakzementuari tokia kendu zion ekonomiarengidaritzan .1907an 5zementufa6rika 6azeuden 1915ean 6at desterikez zengeratzen . Zlntzigintzakaldiz,gero etagarrantzi kandiagoa izan zuen 1973ko krisia iritsi arte.1913an kiru untzioletan egurrezko 6elauntzi motordunakegiten ziren: ~sti!!eros delZlrola, Domingo2lran6arri eta7ulianAl6erdi. 1922an~stilCeros Balenciaga S. A. sortu zen,
Garai datean itsasuntziakzeudengaurr~imaiako plaza den tol~ianl
untzientzako motoreakegiteko kasieran, 6aina 6erekala untziakosotasunean eraikitzeko eta Ar6illagaren zakufa6rikakutzitako azpiegiturak aprodetxatuz (91~lutrikura eraman zuten aurreko urteanJ. ~lende erdialdetikaurrera itsas motoreen arloak nagusitasuna kartu zuen, Zlnanue eta }'eregui enpresaksortu ondoren . .~lain zuzen, `Zlnanue enpresa estatuko lekena izan zen dieseCmotor derria montatzen. 1950eko datuen aradera zumaiarren 56'lakindustrian egiten zuen lan eta ~ 17ak nekazaritzan.
v
.
Baina XIX eta XX. mendeakkomunikazioen mendeakdira, eta ezin ditugu ahaztu arlo lwnetan egin ziren azpiegitura o6ra (nundiay adi6idez, 1881ean Paoleko 6idea eraikitzea era6aki zen (San 2"elma kaletikTalai ~lendi azpitikArrangoleta 6arrena ziFeoanaJ, edo 1882-83an DonostiaralCo errepidea eraiki zen (Getaria 20 urte leFenagotikDonostiarekin Cotuta zegoenJ .1900. urtean trena iritsi zen De6atik Zarautzerako tartea lotzearekin 6atera. ~lzkenik 1926an Zlrola trena za6aldu zen, Zumaia eta Zumarraga lotuz. Horrela Zumaiako portua 71rola dailarako portu 6ikurtu zen, eta ~lzkoiti, ~lzpeiti, 19X). urtean iritsi ~.en _trnruz~tiarako trenA.
I(nstaka errepirfea 1883an iritsi zen Zumaiaraina.
Zumarraga eta Legazpiko enpresetarako erregaiaren ornitzaile nagusi izan zen (ikatza zengaraiko erregai nagusia eta iaguztia itsasotikzetorren).
9-ferriko 6eFuirrakasetzeko 6ultzatu ziren 6este eraikuntzakXIX . mendean leasitako azpiegitura ho6ekuntzen 6arruan koka ditzakegu. Ordukoakdira ~loncleiza単arra (1892J, iturriak(San7uan IturriaJ, al6ergak(6ehekoa etagoikoa), frontoia (1888), mataderoa (190SJ, zu6iak(haundia eta t~ikia), 6ideak (Itzurungo 6idea), e.a.
Bizitza poCitikoa, karlisten eta li6eralen artean 6anatzen zenXIX. mendean. Li6eralek6arne
aduanaksuposatzen zuten tra6a ekonomikoak kentzearen alde 6orrokatu zuten urteetan (Iru6iden ordaindu 6ekarziren zergaC~ eta karlistek6etiko sistema tradizionalaren alde etaforuakgordetzearen alde egiten zuten. Orokorrean industrigizon kaundiak li6eralak izan ziren eta sarritango6ernu karguak 6ete etagauzakderen interesetara moldatu zituzten. ~Ldi6idez, desamortizazioa, li6eraCekdultzatu zuten erreforma ekonomikoa izan zen, elizari eta kerriko kontzejuei lurrakkentzeko,guztion pro6etxurako. ~fala ere, aurreko ja6eei kendu ondoren, li6eraCtaCdeek 6eraiekerosten zituzten. Horren lekukoa Zumaian Santixoko ermitarekingertatu zena da. Brmita zakarra lurguztiekin mojaxarrena zen desamortizazioa iritsi arte; fege kori eradiliz sudasta pudfikora atera zuten eta C~urrut~agak-kerriko industriariak erosi zuen. BainaXIX. mendekogertaera pofitiko nagusia kerriaren zatiketa edo ~(izarnaza6aCen independentzia izan zen . 91.spalditikzeuden Zumaia eta Oikia-~izarnaza6aCen arteko ezadostasunak Lrrege 7~atolikoengaraian adi6idez, 6ailara kauek ordaindu 6ekarzituzten zerga kopuruakzalantzan
jarri zituzten eta 1486an Zumaiaren aldeko era6akiak auziari 6ekin-6ekineko konpon6idea eman zion. Beranduago,1698an antzeko deste istiluren 6at izan zuten . Bta azkeni(~ 1821ean kerri izaera Cortu zuten slizarnaza6aleta Oikiak6atera . ~Cala ere,go6ernu aldaketakeradakia atzera 6ota eta Aizarnaza6aCek azkenean 1861ean Cortu zuen udaCerri izatea . Oikia(~ 6erriz, Zumaian jarraitu 6ekar izan zuen. Giro pofitikoarekin jarraituz, XX mendeak karlisten eta Ci6eraCen "6ipartidismoa" puskatu ideologia 6errr'akekarri zituen: nazionalismoa eta sozialismoa. ~Lztertuga6ekogaiakdira 6ien agerpena etagarapena, 6aina arrakasta izan zutela na6armena da. Bada~u 1916. urterako Buzko ~LCderdi7eltzaCeko ~ Oi(~iakez zuen lortu kerri izaera mantentzea.
F~erri 6atzarra zegoela Zumaian eta 1920an "Sofidaridadde 06reros 7~ascos " eta 4IG?sindikatuakere 6ai. 7akina denez II. ~rrepu6fika azkar afdarrikatu zuten Gipuzkoan; Zumaian 1931 .eko apirilaren 15ean izan zen,l2ko kauteskundeetako emaitzakjakin 6ezain laister. E,~l7kiradazizituen eta Nictoriano .~rrate afkate aukeratu 6erriak~uskaf ~rrepu6fika afdarrikatu zuen. Giro pofitikoa ez zen erraza izan ~rrepu6fikak iraun zuen urteetan. Lnrpengarrantzitsua izan zenguztiok6otoa emateko eskudidea izatea, emakumeek feFenda6izi fuzuteskundetara kur6iftzeko aukera izan daitzuten. .~fala ere, kerria asko asafdatu zuengertaera 1934ko a6uztuaren 12angertatutakoa izan zen . 9l~fadrifekogodernua C~D~I eskuineko koafizioakeskuratu zuen eta ~uskaf9-lerria udaf autonomia eta kontzertu ekonomikoak defendatzeko komisioakaukeratzen ari zen. Godernu Zidilak6iferak dedekatu zituen eta Zumaian Guardia Zi6ila 7ldafet~ean sartu eta afkatea atxifotu zuen. Gatazka Frauekguztiekhurrengo urrats odoftsua iragarri zuten; izan ere, gerra zi6ilakgogor astindu zituen ~uskaf.~ferriko furrak Zumaiara 1936.eko irailaren2lean iritsi zuen mat~inatuen sofdaduaketa Fcurre zegoenfrontearengogortasunak 1937ko udara arte iraun zuen.
Zu6i txil~ia suntsituril~gerra zidilean .
Diktadurapean 6izi izan zuen fierriak afdaketa kaundiena, 6ai industriak izan zuen garapenagatil~ 6ai 6iztanfe hazkuncfea eta aniztasuna ekarri zuelako. ~forrela, suspertze ekonomikoak popufazioaren ha.zkunde izugarria ekarri zuen, gekien6at 60ko kamarkadako "desarroffismoaren" ondoren. Zumaiak1900. urtean2 .0006iztanfezituen, 1965ean 6erriz 6.000. Gekitzearen arrazoi nagusia inmigrazioa da zalantzarikga6e. 60ko Fnmarkadan Zumaiak6este furrafde datzuetatiketorritako emigrante kopuru izugarria kartu zuen, ordura arte ezagutu ez zuen 6ezalakoa .
u~~
~Izkeni(~ 6i mende ftauetan 6estefenomeno 6erezia ezagutu dugu, udafdiena kain zuzen. Zumaia udafdietako Fterrigarrantzitsua 6ihurtu zen, arrazoi ez6erdinek6uftzatuta : Zestoako dainuetxearen hur6iftasunaf~ Donostiako eredua jarraitzeakedo Zufoaga pintoreak6ere udako etxea Zumaian eraikitzeak ?oki ez6erdinetako jendea etorri izan da Zumaiara uda pasatzera,geFeienakingurukoaf~ Bifdotiketorritakoakizan ziren feFeenak(Feango 6urgesiak Gipuzkoako kostara jo zuen askotan). 9forien artean ziren: ~furgatarraf~ Ptxe6erriatarrak (7~resala ondoanzuten t~afeta), ~storkitarrak(yeregi eta ~lizpuruafamifien t~afetaf~, T~a6arritarrak (orain delagut~i desagertutakoaJ, Afdekoa famifia (y~aur egungo Ptxe Ona jatetxea den etxera etortzen zenJ edo lt~.urun liondart~al~itXura hnu ruert ~fueia urte batrark.
~lotetslmayak turismoarengarairik onenak. ezagu tu zituen.
Losada famifia (Etxe Onaren ondoan dagoen txafetarenjadeaf~ . ~gian, udafdien etorkizuna ikusi zuen fehenetarikoa Luis Aladren arkitektoa izan zen, "7~ifla Pilar" izeneko t~afeta (~oronda azpian dagoena) eraiki 6aitzuenXIX. mende dukaeran. ~fala ere, 6azuen horretarako arrazoiril~ 6ere emaztea zumaiarra 6aitzen, Puse6io Gurrut~agaren ala6a fmin zuzen. 9l~ladrifeko jende ezaguna ere etorri zitzaigun Zufoagaren propagandari kasu egireez, Ortega y Gasset pentsalaria esate daterako. ~lristokrazia ere ez zenfafta . ~orondako markesaketa Pfasenciako kondeakerejauregit~oak eraiki zituzten Zumaiako toki ederrenetan . Zldafdi "aristokratikoaren"garaia pasa 6ada ere,gauregun oraindik6izirikdago udafdien oFtitura, Gipuzkoa 6arneko udatiarrei esker.
4lrteAut~itan herrĹ&#x2022; bnt asku nlain Artitrhc"c" !a il~us tfi",.ahcgtt liiru nr<gt>~hi fiatrctan . I'ol~gorrrna 0xebi,.it~.n,. beter'il~ riygo grturcqun, otn Grnn Jlotcf ;lrnatinren arrzutnril~ e,. Aago, oroirnerm Lie_~terik. e,. .
~unurinho ynrtuak jii~torinn ~.cliur gnrrnnt,i liaundia i,.nn diren nrren, Âąurreral~. beti emaa ditu anz:.oaly c(n bejiin-tictil~o tionjmntiidccr enurton i,.an da bi,tanicz"n nnliia .
tiarr t iyphn lmndrtrt~uh cttt dinuy alifiyctrt utjari jawn rlitu~ tt' nrend ē lunn'Irtn bt'ronr . lhainrt'rt t:~!\rrhialdiam raril~itahzr daoilc'rzty gc'ro cta liandar gohiago pi(u :tat cragitr dit .
Zu6i zaharrakkostako errepidearekin lotzen zuen herria .
( ﾅ病rni bnt(znl unt~inla ti(u baino ~~C'l11(Il~O ~.('Ll(lC'll
L"11ir1(II(1il . :fi01"1
bal, egitc'n :.ircrr unt~.ie%('~. ~altcrl gaurc~un beliar(1c'n ndirrnho acpic~itura csl~ntren .
'mt" n ostrr,io :nlurray~ertnera rgari hi,i ~.itucvr . Gat,a "nn, 1941e%n ntsailaren ldnrr ycrWtu ~.orr, trrnn ~ZlrolnrGairu or-ori tirrit:.en . 'lrerrn ~.u(iinn pelditu c" gin ~err a~fiumen tiert aurkitu bnit ;uc" n [iidoun . _F(ai_.oal~ inAiu /iauncli ~ot,cn ~.ucn, eta trcnn ibairn bota
yoiko Pidzakbi:.itza linundiagoa izan tfu iraganean. Behe% tii
argazl(ietan nesken esl~ola raharra, eta rN(aria eta %se berriaren eraikuntza lanakikustert tfira .
~elaiakp etXcal~ tieste ityttra hat ~uen orain rlc~in urto Gat, uh . OrAitart, fiaurront~.ctko atcrye nwdura c "rabiit~.cn ~.cn uAa rfamian . ltrurttrtrrt, er'royal~ alAat :.ckn ka~cta ttgar'i ,.cAne(t ikus cfe<-al~e..ue .