BAM LifeCycle magazine 2

D e t o e k o m s t v a n n ede r la n d LifeCycle door BAM Utiliteitsbouw • editie #02 • najaar 2013

INHOUDSOPGAVE

Inhoud Pagina: De toekomst

4

- Introductie

Inleiding

6

8 12

- Interview met Paul de Ruijter

Het florida model

14

- Het Florida model nader bekeken

Madurodam

84

Fotografie - Beeldcolumn van Roy Kahmann

- Florida, Venetië, Dubai

Het scenario

82

3-D Printen - Interview met DUS Architects

- De toekomst van Nederland volgens BAM Utiliteitsbouw

Drie modellen

Pagina:

30

96

VISIE OP STRAKS - Interview met Rudolf Das

98

Column - Door Marco Groot

102

KUNST - Inspiratiebronnen voor Mels Crouwel

TOEKOMSTSPORT

104

- Jonge talenten

- Interview met Joris van Dijk

Het venetIË MODEL

34

colofon

106

- Het Venetië model nader bekeken

COLUMN

Hiernaast en hierboven ziet u een foto

48

Projecten

- Door Vincent Taapken

DE ARCHITECT

54

Inspiratie

- Interview met Mels Crouwel

FOTOGRAFIE

62

- Fotoportretten metselaars

Oskomera Group

64

- Interview Robèrt Gradus

HEt DUbai Model - Het Dubai model nader bekeken

Futuristisch bouwen of tijdloos bouwen?

lifestyle

18, 38, 46, 50, 74 6, 10, 24, 26, 44, 62, 70, 81, 94, 102 20, 22, 40, 42, 72, 78

van de futuristisch ogende kathedraal van Brasilia. Het bouwwerk werd ontworpen door de Braziliaanse architect Oscar Niemeyer. De aanvang van de bouw was in 1959, de inwijding volgde in 1970. Het gebouw heeft een hyperboloïde vorm en bestaat uit 16 betonnen pilaren waartussen glas is aangebracht. In de vorm is de doornenkroon te herkennen, maar het

66

bouwwerk kan ook geïnterpreteerd worden als handen die zich richting hemel uitstrekken. Indertijd stond het gebouw symbool voor de toekomst, inmiddels wordt het wereldwijd omarmd als een historisch monument.

<< Kathedraal van Brasilia (© Gary Yim)

03

I N TR O D U CT I E

NIEUWS

>>

Hier willen we alvast duidelijk maken dat dit

LifeCycle Issue#2

tijdschrift, ondanks de huidige situatie in de markt, optimistisch van toon is. Daarom vindt u, naast gedegen informatie over hoe wij en anderen de toekomst van de bouwwereld zien, ook inspirende interviews en artikelen. Hoe kijkt, bijvoorbeeld, toparchitect Mels Crouwel tegen de

Na het eerste, zeer goed ontvangen nummer

toekomst van architectuur aan? En wat is de

van LifeCycle, over hoe lifecycle bouwen in

visie van Madurodam directeur Joris van Dijk

de bouwwereld en daarmee ook binnen BAM

op de toekomst van de steeds belangrijkere

Utiliteitsbouw een steeds prominentere rol in

markt van recreatie? Interviews zijn er ook

neemt, onderzoeken we in dit tweede nummer

met jonge, ambitieuze sporters en met

de toekomst van Nederland en de manier

DUS architects, een jong collectief dat

waarop we in de toekomst zullen bouwen. Dat

vergaande plannen heeft om als eerste ter

er binnen onze wereld veel en snel verandert

wereld een huis uit een 3D-printer te laten

is duidelijk. De economische situatie is, zo

rollen. Inspiratie geeft ook de beeldcolumn

valt uit de laatste berichten af te lezen, nog

met daarin prachtige foto’s van Iwan Baan.

altijd precair. Maar dat betekent niet dat de

Dat voor de toekomst het verleden soms

wereld stil staat. De bouwmarkt is, behalve

van groot belang kan zijn blijkt tenslotte uit

turbulent ook cyclisch: er komen altijd nieuwe

de fotoreportage van Nicoline Rodenburg:

kansen. Dit nummer gaat over de vraag waar

zij fotografeerde mannen die nog kunnen

die kansen liggen. Hoe staat Nederland er voor

metselen. Eén van de oudste beroepen

in 2030? Waar is dan de meeste behoefte aan

binnen de bouwwereld, en toch een beroep

als het gaat om bouwen? Om op die toekomst

met een mooie toekomst. Wij wensen u veel

voorbereid te zijn is BAM Utiliteitsbouw al sinds

leesplezier.

2008 bezig met onderzoek naar verschillende toekomstscenario’s, waarover later meer.

Directie BAM Utiliteitsbouw

UvA Roeterseiland Florida, Venetië en Dubai. Drie zeer uiteenlopende modellen die in Nederland elk in hun eigen gebied zullen ontwikkelen.

Maar ondanks de verschillen zijn we op zoek gegaan naar een gebouw in Nederland dat alle modellen in zich heeft.

De komende jaren investeert de Universiteit van Amsterdam flink in de herontwikkeling van het Roeterseiland. Verschillende universiteitsgebouwen worden gerenoveerd en ook de buitenruimte wordt opnieuw ingericht (Venetië model). De faculteit krijgt daarbij naast een functionele invulling ook een invulling voor ontspanning en ontmoeting in het studentencafé (Florida model). En alles met hoogbouw van de verschillende gebouwen van de Universiteit afspeelt is gericht op creëren en studeren (Dubai model).

Een prachtig voorbeeld van een Lifecycle

LifeCycle #1

project dat alle modellen van de toekomst in zich heeft. >>

In dit tweede nummer van LifeCycle gaat het over de toekomst van het bouwen.

Het is het logische vervolg op issue #1. waarin we het idee van Lifecycle bouwen

04

Rectificatie

onder ogenschouw namen.

Tot onze spijt is een verkeerde ondertiteling bij

Mocht u ook dat eerste

de afbeelding op bladzijde 43 van LifeCycle #1

nummer willen ontvangen,

komen te staan. De juiste titel moet zijn: Voorstel

stuur dan een mailtje naar

Vitaal ZorgVast voor de herontwikkeling van het

l.vis@bamutiliteitsbouw.nl

voorterrein van het Diakonessenhuis te Utrecht.

THEMA

De Toekomst van Nederland Bouwen aan straks

>>

05

I N S P I R AT I E

06

Th e m a Lif e Cy c l e

VISIE

LifeCycle.

De toekomst van Nederland In 2008 begon BAM Utiliteitsbouw met een nieuw onderzoeksproject. Het project had tot doel de toekomst van onze branche in kaart te brengen. Daar was toen al aanleiding genoeg voor. De financiële crisis kondigde zich aan en dat die van grote invloed zou zijn

Zeker nu zijn die ambities hard nodig: de

op de ontwikkeling van de vastgoedwereld

markt, en daarmee ook ons bedrijf, kampt

was evident. Achterliggende gedachte was

nog altijd met tegenwind. Maar door nu alvast

dan ook greep te krijgen op die mogelijke

te kijken naar kansen die de toekomst biedt,

ontwikkelingen en ons als bedrijf voor te

bereiden we ons terdege voor op herstel.

bereiden op nieuwe tijden. Tegelijkertijd was

We zijn ons met andere woorden bewust dat

er het bewustzijn dat de toekomst voorspellen

Nederland aan het veranderen is. In dit nieuwe

een moeilijke, zo niet onmogelijke taak is.

nummer van LifeCycle geven we u graag

Daarom werd besloten om, op basis van alle

inzicht in hoe wij denken dat de toekomst van

beschikbare gegevens, een drietal modellen

Nederland er uit kan komen te zien, en wat

op te stellen: Florida, Venetië en Dubai.

dat zou kunnen betekenen. We hopen dat u

Handvatten waaraan we de werkelijkheid

(partner, opdrachtgever of geïnteresseerde)

zoals die zich in de loop van de tijd ontwikkelt

geïnspireerd zult raken en met ons in gesprek

kunnen toetsen, maar het zijn ook metaforen

wilt gaan om die toekomst verder uit te

die voor ons als bouwbedrijf zekere ambities

werken. Dat we daarbij optimistisch gestemd

vertegenwoordigen.

zijn mag duidelijk zijn.

Demografie Werken Economie Leren Politiek Zorgen Ecologie

Bouwen in Nederland

Ontspannen Sociologie Wonen Technologie Drijvende krachten voor Utiliteitsbouw © De Ruijter Strategie

07

t h e m a Lif e Cy c l e

Mogen we aan u voorstellen, de drie modellen: Florida, Venetië en Dubai. Drie metaforen die voor ons als ontwikkelend bouwbedrijf mogelijke toekomstambities vertegenwoordigen.

Nu, vijf jaar later, zien we hoe deze modellen langzaam in de praktijk worden toegepast. We hebben deze modellen voor onszelf uitgeschreven, niet om de toekomst te voorspellen, maar om ons er bewust van te zijn dat Nederland aan het veranderen is. De modellen zijn ontwikkeld in samenwerking met De Ruijter Strategie, een gerenommeerd bureau dat zich heeft gespecialiseerd in het schrijven van toekomstscenario’s.

08

NIEUWS

Florida Model

Venetië Model

Dubai Model

>>

>>

>>

t h e m a Lif e Cy c l e

NIEUWS

Indoor Golfbaan Het Florida model gaat uit van de gedachte dat zowel recreatie als zorg steeds belangrijker worden en vaak zelfs samen zullen gaan. Te denken valt bijvoorbeeld

>>

aan de opkomst van zorghotels, maar ook aan nieuwe manieren van recreatie. Zeker vernieuwend is het plan om in ons land een indoor golfbaan te bouwen. Daarmee wordt het voortaan mogelijk om het hele jaar door een balletje te slaan.

City Living De Nederlandse steden staan vol met oude, maar ook nieuwe monumenten. Door op een slimme manier om te gaan met hergebruik kunnen deze

>>

panden een nieuwe bestemming krijgen zonder dat de authenticiteit wordt aangetast. Verderop in dit nummer vindt u veel meer over het Venetië model, en geven we u voorbeelden van hoe dat wordt uitgewerkt in de praktijk.

Landgoed Seventh

‘Drie Nederlandse modellen’

Het ontwerp ‘Landgoed Seventh’ bestaat uit één grote piramide met een afmeting van 105 x 105 meter op de punten en zes kleinere glazen piramides waar wonen,

>>

werken, zorg, welness en recreatie in een groene omgeving dichtbij de stad samenkomen: een oase, zonder stress. Het ultra duurzame en multifunctionele gebouw, uitgewerkt in het Dubai model, heeft ook in ons land wel degelijk toekomst. Seventh is (nog) niet gerealiseerd.

09

I N S P I R AT I E

literatuur

MARK magazine Mark is een architectuurtijdschrift dat in Nederland wordt gemaakt, maar zeer internationaal van karakter is. Het is dan ook Engelstalig en toont de meest bijzondere nieuwe gebouwen van over de hele wereld, van AustraliĂŤ tot Noorwegen, van Chili tot Japan, vaak vergezeld van interviews met hun architecten. www.mark-magazine.com

010

I N S P I R AT I E

literatuur

Als het LAC de ‘place to be is’ voor digitale architecten dan is deze bundel ‘the book to read’.

En dat gaat niet alleen op voor de architecten.

Ook voor vakgenoten met belangstelling voor ICT-architectuur en zelfs voor managers is deze bundel interessant! In toenemende mate geldt ‘architectuur beheert complexiteit’. Hierdoor neemt wel het aantal facetten waar ICT-architectuur zich mee bemoeit toe. Allicht is deze groei een van de verklaringen voor de stijging van het aantal stukken in deze bundel ten opzichte van voorgaande jaren.

Vermoedelijk zullen de positieve resultaten van het toepassen van architectuur ook hun bijdrage hieraan hebben geleverd.

De artikelen zijn gerubriceerd naar een zevental categorieën, namelijk ‘Architectuur en maatschappij’, ‘Enterprise-architectuur en SOA’, ‘Applicatiearchitectuur’, ‘Business process management’, ‘Architectuur en organisatieverandering’, ‘De rol van de architect’ en ‘Architectuur en governance’.

Het boek bevat een twintigtal interessante bijdragen met visies op de rol van architectuur nu en in de toekomst. De variëteit is groot en daarmee eveneens de kans dat u al lezend inzichten opdoet waaraan u in uw eigen praktijk veel nut zult hebben. www.evolo.us

Architectuur maakt de toekomst mogelijk 011

in t e r vi e w

paul de ruijter

Zoeken naar kansen van de toekomst

Paul de Ruijter, toekomstscenarist

Paul de Ruijter schrijft toekomstscenario’s voor een reeks aan internationale en nationale klanten. Ook voor BAM Utiliteitsbouw keek hij vooruit. Hoe kijk je op een gestructureerde manier naar de toekomst?

Het is een kunde en een kunst tegelijk.

Hoe word je toekomstscenarioschrijver?

“Ik ben erin gerold. Ik heb technische bedrijfskunde gedaan en ben afgestudeerd op de lerende organisatie. Daarvoor heb ik bij Shell in Londen gewerkt en mijn eerste scenarioworkshops meegemaakt. De kunst is om op een gestructureerde manier na te

Hoe kom je op die drie modellen uit?

denken over de toekomst. Inmiddels heb ik

“Voor een deel baseren we die op verwachte

onder meer als klanten het ministerie van

gegevens, bijvoorbeeld wat betreft de

defensie, gemeenten en de petrochemische

demografie. Verder werken we samen met

industrie.”

diverse deskundigen binnen BAM. Maar de basis is toch kennis van het verleden

En dus ook BAM Utiliteitsbouw.

en de huidige situatie: daar kan je veel

Hoe is dat gegaan?

ontwikkelingen uit aflezen. Tenslotte

“In 2008 begon BAM Utiliteitsbouw al met

maakt ook het vertellen van een verhaal

kijken naar de mogelijke toekomst van

natuurlijk deel uit van ons werk.”

Nederland en de mogelijke toekomst van het bouwen. Er was op dat moment sprake van

Elders komen de modellen uitgebreid aan

een trendbreuk in de bouw. Het was het begin

bod, maar waar ligt voor jou de kern?

van de kredietcrisis en het was duidelijk dat de

“Om te beginnen: Nederland ontwikkelt zich,

traditionele nieuwbouw van kantoren onder

onontkoombaar, verder. Een ander gegeven

Paul de Ruijter

druk zou komen te staan. Mij werd gevraagd

is dat denken in monofunctionele kantoren

De Ruijter zet sinds 1989 de

om mee te denken over de vraag: hoe en wat

voorbij is. De vraag was, en is deze: waar zit

toekomst op de agenda bij overheid,

bouwen we over twintig, dertig jaar? Samen

de groei dan wel? Dat leidde tot het scenario

kwamen we op drie mogelijke modellen:

waarin gebouwen juist meerdere functies

het Venetië model, het Dubai model en het

herbergen. Retail, entertainment, een

Florida model.”

laag wonen én kantoren.

bedrijfsleven en brancheorganisaties.

Kijk voor meer informatie en publicaties op www.deruijter.net

012

in t e r vi e w

paul de ruijter

Multifunctionele kantoren zogezegd. Dat is het Dubai model. In een andere gedachtegang kun je denken aan Nederland als een land met een grote voorraad prachtige gebouwen. De vraag is dan, welke gebouwen zijn de moeite waard om te bewaren en te renoveren? Dat is het Venetië model. In het derde scenario keken we naar wat de volgende sector kan zijn, nu zakelijke dienstverlening niet langer zorgt voor de noodzaak aan kantoorruimte. Het antwoord was zorg en entertainment (sectoren die de nodige overlap hebben). Het Florida model.”

Wat zijn de verbanden tussen die drie modellen?

“Alle drie hebben ze zo hun eigen voordelen als het gaat om duurzaamheid en natuurlijk is het zo dat het in de praktijk vaak om combinaties gaat. Het zijn modellen, dat wil zeggen: mogelijke scenario’s. We zeggen dus niet: zo zal het gaan. De keuzes zullen gemaakt moeten worden door de markt en de politiek.

De rol van een bedrijf als BAM Utiliteitsbouw is daarbij bouwer, maar wel een ontwikkelende bouwer die al een jaar of vijf nadenkt over die mogelijke toekomst. Dus ook al staan we nog aan het begin, BAM heeft daarmee nu toch al een voorsprong.”

Wat mogen we hopen voor de toekomst?

“Ik zie grote mogelijkheden in de bouwwereld, maar daarvoor is wel lef en visie nodig. Als je bedenkt dat de economie cyclisch is, dan zou het verstandig zijn om juist nu te investeren in de toekomst. De rente is nu immers New Amsterdam Island concept, zie ook pagina 74

laag, en bouwen is relatief goedkoop. Met verbeeldingskracht en het lef om spaargeld in

‘Je moet juist nu groot durven denken.’

te zetten kom je dan een heel eind. Waarom niet een mooie vastgoed CV opgestart? Er is heel veel mogelijk in Nederland en er gaat een moment komen dat we beseffen dat we onszelf op de kaart moeten zetten. Je moet juist nu groot durven denken.”

013

t o e k o m s t s c e na r io

014

florida model

Het Florida Model In het voortraject van het onderzoeksproject keek Paul de Ruijter naar wat de volgende sector is waar Nederland in gaat werken.

Het antwoord was, met de vergrijzing in aanmerking genomen, hoofdzakelijk zorg en recreatie (sectoren die de nodige overlap hebben). Dit is het Florida model. >>

015

t o e k o m s t s c e na r io

florida model

Het Florida Model onder de loep In de VS is Florida de staat met de meeste golfbanen, en dat is geen toeval. Nadat de staat te kampen heeft gehad met een flinke crisis – bedrijven trokken weg en er was sprake van een krimpende bevolking – wist de zuidelijke staat new business te creëren.

Florida werd een staat die bekend kwam te staan als dé staat voor recreatie ofwel leisure (naast veel attractieparken biedt Florida ook ‘beschaafder’ vermaak; denk aan de kunstbeurzen in Miami). Daarnaast vonden talloze gepensioneerde Amerikanen in het zonnige Florida een plek om te wonen.

In het kielzog daarvan ontstond een grote (cosmetische) zorgindustrie, en trok ook de rest van de economie aan.

Recreatie en zorg Vertaalt naar ons land draait het bij het Florida model ook om toerisme, recreatie en zorg. En ook wat betreft de indicatoren is het model vrijwel één op één toepasbaar op de situatie in ons land. In diverse regio’s in ons land is sprake van krimp, en de groep ouderen groeit ook hier gestaag. Jaarlijks stromen nu 200.000 mensen de arbeidsmarkt uit. Dat betekent een grotere vraag naar zorg, maar ook naar recreatie.

Voor de rest van de Nederlanders neemt

‘Het Florida Model is niet gebaat bij ‘bouwen voor de eeuwigheid’.’

016

vrijetijdsbesteding een steeds belangrijker, en groter, deel van hun leven in beslag. Festivals, pretparken, musea, vakantieparken, winkels: de handel voor dagjes uit is inmiddels een volwassen markt.

Ruimte en groen Het scenario veronderstelt dat in Nederland genoeg ruimte is om aan de groeiende vraag op die gebieden te voldoen. Dat lijkt, nu en in de toekomst (en ook dankzij krimp in sommige gebieden), het geval. Te denken valt aan Zeeland, Groningen, Limburg, Gelderland; in feite alle provincies buiten de Randstad waar veel ruimte en groen is. In het algemeen dus regio’s die zich ook nu al vaak afficheren met de mogelijkheden op het gebied van recreatie.

Greep krijgen op de markt Voor de bouwbranche betekent het Florida model dat er ten eerste een goed besef moet komen van wat de doelgroep beweegt: niet alleen de recreanten en de zorgvragers, maar zeker ook de opdrachtgevers van bouwprojecten. Een ondernemer die een attractiepark of een park met vakantiewoningen wil exploiteren is niet

t o e k o m s t s c e na r io

florida model

gebaat bij ‘bouwen voor de eeuwigheid’. De

Paul de Ruijter over het Florida model

kosten laag houden en versnelde afschrijving

“Kenmerk van dit model is dat het vaak over

zijn dus belangrijk. Dat betekent op zich

tijdelijkheid gaat: wensen van recreatie-

een andere vorm van kijken naar kwaliteit,

consumenten veranderen relatief snel. Dat

waarbij de nadruk ligt op tijdelijkheid (en

betekent dus dat je als bouwonderneming

snelheid van opleveren). Vragen die voor de

daar goed in moet worden. Vereist in het

vastgoedbranche relevant zijn: hoe krijg je

Florida model is: tijdelijk, snel en relatief

greep op de doelgroep? En: hoe zorg je er voor

goedkoop kunnen bouwen: ondernemers in de

dat je als bouwbedrijf snel, tijdelijk en tegen

leisurebranche zijn, zoals alle ondernemers,

lage kosten kan bouwen? Uit eerdere studie

uit op winst. Dat hoeft duurzaamheid niet

blijkt overigens dat leisure-partijen vooral

in de weg te staan: door bouwmaterialen te

behoefte hebben aan partijen die hun ideeën

recyclen snijdt het mes aan twee kanten. De

kunnen realiseren. Bouwbedrijven moeten

duurzaamheid is er mee gediend en bovendien

daarom uitblinken in projectmanagement,

dalen zo de kosten.”

‘Vereist in het Florida model is: tijdelijk, snel en relatief goedkoop bouwen.’

goed worden in esthetiek en gebouwen neer kunnen zetten met een korte terugverdientijd.

017

P R O J ECT

018

INDOOR GOLFBAAN

Indoor ® Golf Arena Het toekomstscenario ‘Florida’ – gebaseerd

faciliteiten in gebruik zijn, die indoor driving

op een toenemende vraag naar vrijetijds- en

ranges, chipping areas, putting greens en golf

leisure-voorzieningen – kent in Nederland een

simulators bieden. Gedetailleerde analyse, te

uiterst spraakmakend en prachtig voorbeeld:

samen met de kenmerken van de lokale markt

Indoor Golf Arena ®, ’s werelds grootste Indoor

en een aantal overduidelijke trends, geeft

Golf Centrum en een geavanceerde faciliteit

steun aan het business plan van Indoor Golf

voor golf coaching.

Arena ®. Daarnaast heeft het concept een aantal USP’s die gericht zijn op de markt van morgen

Het concept wordt ontwikkeld door Indoor

en die van duidelijk toegevoegde waarde zijn

Golf Solutions International (IGSI), een in 2009

voor de Metropoolregio Amsterdam.

opgericht samenwerkingsverband tussen de Nederlandse bedrijven Outstanding Enterprises

IGSI hoopt de eerste Indoor Golf Arena ® in 2016

en Zwarts & Jansma Architecten.

in de Metropoolregio Amsterdam te openen en vervolgens gelijke faciliteiten – flexibel

Indoor Golf Arena ® wordt eerst ontwikkeld in

in functionaliteit en design – te ontwikkelen

Nederland, in de Metropoolregio Amsterdam,

in zowel volwassen – als opkomende golf

het hart van onze economie. Indoor Golf

markten, waaronder bijvoorbeeld Zweden,

Arena heeft een voetafdruk van ca. 16.000

Frankrijk, Qatar en de USA. Voor zowel de

m2 en combineert golf met recreatie,

ontwikkeling van Indoor Golf Arena ® in

onderwijs, zaken doen, wellness en high-end

Nederland als eerder genoemde buitenlandse

(kort) verblijf. Indoor Golf Arena ® omvat een

markten voert IGSI nu gesprekken met

aantal USPs, met inbegrip van een 200 kamer,

potentiële investeerders.

®

4-sterren boutique hotel, meer dan 11.000 m2 Southwest Greens ® kunstgras oefenfaciliteiten

‘Imagination is everything. It’s the preview

ontworpen door Nicklaus Design ® en 20

of life’s coming attractions’, aldus het

golf simulators. Vanuit een marketing

onderschrift van Indoor Golf Arena ® naar een

perspectief wordt Indoor Golf Arena ® specifiek

uitspraak van Albert Einstein. Woorden die

gepositioneerd als een concept in aanvulling

aantonen dat Indoor Golf Arena ® een toekomst

op outdoor golf, en is zodoende niet bedoeld

gerichte attractie wordt met internationale

om outdoor golf te vervangen. Tot op heden

uitstraling.

bestaat er geen vergelijkbaar concept, hoewel in de hele wereld vele kleine indoor golf

www.indoorgolfarena.eu

019

L I F EST Y LE

REIZEN

Reistips

Florida

Reis naar Miami: Flaneer op de boulevard van Ocean Drive, zon op het hippe strand van South Beach en proef de zwoele sfeer van Miami. Huur een auto en rijdt naar Cocoa Beach. In dit gezellige surfersplaatsje aan de Space Coast van Florida

Zelf zien hoe Florida zich heeft ontwikkeld als

valt een hoop te beleven.

dĂŠ staat waarin zorg, recreatie en economie samenvallen? We vroegen aan specialist Jan

Reis naar Orlando:

Doets om een reis samen te stellen. Natuurlijk

Orlando wordt de Fun Capitol of the World

met volop ruimte voor zon, zee en strand,

genoemd vanwege de vele pretparken dus u

maar met genoeg tijd om ook de bijzondere

hoeft zich hier zeker niet te vervelen.

architectuur in Miami Beach te bezoeken. Wie

Ga naar de kust om te genieten van de brede,

de vakantie combineert met een van de grote

tropische stranden en van de Golf van Mexico

kunstbeurzen in Miami krijgt ook nog eens een

en verblijf in het gezellige Fort Myers.

keur aan internationale kunst te zien. Ook de rest van Florida is de moeite waard: kleurrijk,

Reis naar Key Islamorada:

tropisch, de staat biedt voor ieder wat wils.

Van Fort Meyers geniet u van een prachtige rit

Niet voor niets wordt Florida de SunShine State

dwars door het unieke natuurgebied van de

genoemd; de ultieme vakantiebestemming!

Everglades naar Key Islamorada. Kom hier tot rust en bezoek het Theater of the Seas en maak

Met deze uitgebalanceerde route beleeft u

een uitstapje naar Key West.

Florida pas echt! Ga mee op reis en ontdek verborgen juweeltjes zoals Captiva Island en ons favoriete hotel: Postcard Inn in St. Pete Beach. Zie hier onze tips.

020

www.jandoets.nl

L I F EST Y LE

REIZEN

021

l if e s t yLE

INSPIRATIE

Future Hotels Wij hebben een aantal trendsettende hotels geselecteerd die de grenzen van de hedendaagse architectuur verleggen.

Bij de ontwerpen van deze hotels zijn er twee dominante thema’s te signaleren: de veranderende planeet waar we op leven en de gedachte dat op we deze op een dag willen of moeten verlaten.

Hoewel een aantal hotels zich nog in conceptfase bevinden, zijn anderen bijna voltooid of reeds realiteit. Ontwerpers spelen met hun concepten in op uitdagingen waar gebouwen in de toekomst mee te maken krijgen. Gasten en hoteliers kunnen vast een kijkje in de toekomst nemen en zich verheugen op een verblijf voor het leven.

Treehotel © Tham & Videgård Arkitekter, www.tvark.se

Aerotel Russian Floating Hotel © Alexander Asadov, www.asadov.ru

Hans-Jurgen Rombaut, Architect www.lunararchitecture.com

022

l if e s t yLE

CULINAIR

Cocktail Miami Vice Ingrediënten: 5 oz Bacardi ® 151 Rum 5 oz Piña Colada Mix (bevroren) 5 oz Daiquiri Mix (bevroren) Instructies: Meng bevroren Piña Colada met de helft van de Rum. Meng daarna de bevroren Daiquiri met de andere helft van de Rum. Giet nu de Piña Colada mix in een gekoeld cocktailglas als eerste laag en giet dan de Daiquiri mix laag erbovenop.

Ceviche van heilbot met Florida grapefruit Ingrediënten voor 6 personen:

- 2 kleine rode uien in dunne plakjes gesneden

Dek af met huishoudfolie en zet het voor

- 1 pond heilbotfilet

- 1 teentje knoflook fijngehakt

enkele uren in de koelkast.

- 2 rijpe avocado in blokjes gesneden

- 1 eetlepel extra vergine olijfolie

- 18 rode gehalveerde kerstomaatjes

- 1 hete chili peper fijn gehakt

Serveertip:

- 18 gele gehalveerde kerstomaatjes

- Zout en peper

Snijd de sla in reepjes en verdeel ze over 6

- Een klein bosje koriander - 6 kleine kroppen Romeinse sla

borden. Haal de vis uit de koelkast en meng Voorbereiding:

het met de tomaatjes en avocado en de grof

Meng alle ingrediënten voor de marinade

gesneden koriander. Verdeel de ceviche over

Marinade:

en breng op smaak met zout en peper.

de sla en versier met een paar takjes koriander.

- Sap van 2 limoenen

Snijd de heilbot filet in behapbare stukjes

- Sap van 2 Florida grapefruits

en meng ze in de marinade.

023

I N S P I R AT I E

TOEKOMST

Future Energy Dit briljante mobiele stopcontact plak je op een raam om zonne-energie te laden. Eigenlijk is stopcontact geen correct woord, zo’n ding heet wandcontactdoos. Bij dit nieuwe model is die naam weer onjuist. Het gaat hier namelijk om een raamcontactdoos.

De contactdoos kun je zo op het raam plakken. Dan komt er geen 200 volt uit om je waterkoker mee te voeden, maar heb je wel directe toegang tot de energie die het zonnepaneeltje aan de glaskant opwekt. Wie denkt dat groene stroom (nog) niet mogelijk is: dit is puur groen.

Concept Car Design © Kazim Doku

Wat je er aan hebt? De meerwaarde ten opzichte van andere draagbare zonnecellen die je in je auto, boot of op vakantie gebruikt zit in de uitgang.

Een universele stekkeringang is een stuk handiger dan alleen usb of andere specifieke uitgang. Ligt voor de hand. Jammer genoeg is het slechts een door Kyuho Song en Boa Oh ingediend idee op productontwerpsite Yanko.

Het leukste aan de contactdoos is dat hij zo intuïtief werkt en ook heel direct laat zien wat er in het ronde doosje gebeurt. Zon maakt stroom, simpel.

Future Cars

Het design van de auto heeft een lange weg gemaakt door de jaren heen. Wie had gedacht dat, toen het eerste model van de lopende band kwam, we op een dag hybride en zonneenergie aangedreven auto's zouden rijden?

Zo proberen de Concept Car kunstenaars ook nu weer in de toekomst te kijken. Deze ontwerpen zijn een goede weergave van wat de toekomst voor ons in petto heeft in de auto-industrie. © Kyuho Song & Boa Oh

024

I N S P I R AT I E

TOEKOMST

De meningen over de toekomst van onze voeding zijn zeer verdeeld. Toch kunnen we stellen dat de belangrijkste

Future Cooking

grondstoffen voor de groei van biologische groenten en de voeding van dieren beginnen te verdwijnen. Moeder aarde kan simpelweg het overschot aan monden niet meer voeden. Daarom zoeken wetenschappers en ‘food lovers’ naar creatieve en inventieve oplossingen.

Zo zien we een een ontwikkeling van meer en meer stadslandbouw. ‘Rooftop farms’ is in een stad als New York al een begrip en in Nederland beginnen ook al aardig wat daken groen te kleuren. Maar hoewel het een positieve en creatieve oplossing is, wordt het probleem er niet mee opgelost. Tenzij we iets dergelijks wereldwijd kunnen doorvoeren en iedereen zijn eigen groenten gaat kweken en geiten gaat houden.

Een andere ontwikkeling is het genetisch manipuleren van

Kweekvlees

voedsel. Zo heeft Universiteit van Maastricht Kweekvlees (ook wel vitrovlees of laboratoriumvlees genoemd) ontwikkeld dat in een laboratorium gekweekt wordt uit stamcellen van dieren. Inmiddels is de eerste hamburger een feit, maar die mist nog de nodige proteïne en eiwitten om als echt vlees door te gaan. Meer onderzoek is nodig…

Future Coffee Het ontwerp is al een paar jaar oud, maar het is nog steeds een van de meeste futuristische espresso machines die wij hebben gezien. De Saeco Etienne Louis Espresso Machine by Carlo Borer kost dan ook wel rond de duizend euro. De bolvormige

Future Food Book

espressomachine maakt gebruik van losse koffie en is vervaardigd van roestvrijstaal en (gepolijst) aluminium.

Er is een revolutie gaande in de voedselindustrie. Op tal van terreinen zullen innovaties de komende jaren tot echte doorbraken leiden. Zowel in de landbouw, veeteelt als voedselindustrie. In zijn nieuwste trendboek The Future of Food beschrijft Adjiedj Bakas wat ons te wachten staat. Voor wie goed voorbereid wil zijn op de toekomst, is zijn optimistische boek een must read.

025

in s pi r a t i e

AIRCRUISE

Aircruise Hotel ‘Het eerste vliegende hotel brengt je in 37 uur van Londen naar New York’

026

027

in s pi r a t i e

028

AIRCRUISE

Aircruise Hotel Aircruise is bedacht en ontworpen door het Britse Seymourpowell en zou een gigantisch verticaal luchtschip moeten worden dat reizigers in stijl en luxe vervoert. Met 265 meter hoogte en de kracht om 369 ton te dragen, zal het hotel opgebouwd zijn uit penthouse appartementen, bars en view floors. Het vliegtuig verbruikt waterstof en zonne-energie en wordt geschat in 37 uur van Londen naar New York te kunnen vliegen. www.seymourpowell.com

029

in t e r vi e w

JORIS VAN DIJK

ze willen samen plezier maken en actief dingen

Nederland als wereldmuseum

beleven. Juist daarop scoorde Madurodam

Joris van Dijk, directeur Madurodam over de toekomst van recreatie

ter nagedachtenis aan verzetsheld George

vrij laag.” Het adagium ‘Keep the best and improve the rest’ werd de leidraad. Joris van Dijk: “We hebben goed gekeken naar het verhaal van Madurodam. De kern daarvan was: in Madurodam kun je ontdekken waar een klein land groot in is. Daarnaast was er het verhaal van de oprichting van het park Maduro. Zijn ouders – en de oprichtster –, hadden daar een doel mee: geld inzamelen om studenten met TBC toch te kunnen laten

Een van de toekomstmodellen is het Florida

studeren.

model, met zorg en recreatie als belangrijkste leidraad. Wat valt er te leren van Joris van Dijk, sinds 2010 directeur van Madurodam?

Madurodam ging open in 1952, een belangrijk jaar voor Nederlandse kinderen van toen en later. Want ook de Efteling opende dat jaar de poorten en ook de eerste Nederlandse Donald Duck kwam dat jaar uit. In de decennia die volgden had Madurodam niet te klagen over bezoekersaantallen: jaarlijks overschreed

Geïnspireerd door de levens van Maduro

dat gemakkelijk de miljoen. Maar in de jaren

en de oprichtster werden de kernwaarden

na 2000 kalfde dat snel af. Op het moment

van Madurodam geformuleerd: ambitie,

van aantreden van Joris van Dijk kwamen

optimisme en verbondenheid.” Het verhaal

er nog maar een half miljoen mensen op de

van Madurodam is daarmee ook het verhaal

miniatuurstad af. De nieuwe directeur kreeg

van Nederland. “Madurodam is ook te zien

als opdracht Madurodam daarom grondig te

als een ideële kaart van ons land, verdeeld in:

moderniseren. Een sluiting van vijf maanden

waterrijk, stedenrijk en vindingrijk. Daar zijn

volgde, en na de heropening bleek die

mooie lijnen in te ontdekken, bijvoorbeeld van

strategie een succes. Het bezoekersaantal klom

de scheepswerven in Zaandam naar de havens

algemeen directeur van Madurodam. Hij

naar 740.000 per jaar. Een prestatie, zeker

van Rotterdam, en van de wereldkaarten

is verantwoordelijk voor het ontwikkelen

gezien het enorme aanbod van attracties. De

van Blaeu naar de navigatiesystemen van

vraag is: hoe is dat gelukt?

TomTom.” Met een beetje goede wil is daar

Joris van Dijk Joris van Dijk is sinds september 2010

en realiseren van een vernieuwd Madurodam. Daarvoor was hij zeven jaar werkzaam voor de Nederlandse Staatsloterij, waarvan de laatste drie jaar als directielid verantwoordelijk voor marketing & sales. Hij studeerde Nederlands recht aan de Universiteit Utrecht en general management aan de Harvard Business School.

030

‘Als het om dagjes uit gaat, hebben we in Nederland een heel volwassen markt’

zelfs een toekomstbeeld van Nederland uit “Als het om dagjes uit gaat hebben we in

af te leiden. Joris van Dijk: “Je kan zien waar

Nederland een heel volwassen markt”,

we goed in zijn, en waar we groot in kunnen

beaamt Joris van Dijk: “Consumenten kunnen

blijven.” Een mooi moment voor de directeur

tegenwoordig kiezen uit heel erg veel

was toen hij in een rapport las dat mensen na

attracties; parken, maar ook winkelcentra,

een bezoek aan Madurodam toch ‘een beetje

musea, concerten en festivals. Steeds minder

trots’ zijn; “voor veel Nederlanders toch nog

mensen nemen genoegen met passief vermaak:

een spannende emotie.”

in t e r vi e w

JORIS VAN DIJK

Ook aan de beleveniskant moest worden gesleuteld. Joris van Dijk: “Zoals iedereen in onze branche lieten we ons daarbij inspireren door het boek De belevingseconomie van Pine en Gilmore. Die hanteert 4 E’s: Esthetiek, Escapisme, Educatie en Entertainment.”

Met die twee laatste E’s in gedachten werd Madurodam interactief, niet alleen binnen het park zelf, maar ook middels social media.

Een voorbeeld is de miniatuurversie van de bloemenveiling Aalsmeer: “In het park zelf kun je nu meedoen met de veiling, en via een scherm in het park kun je een digitale bloemengroet aan iemand sturen.” De E van Esthetiek kreeg vorm in een schoon park waarin alles het zonder haperingen doet, en de E van Escapisme werd vertaald naar een park waar gastvriendelijkheid voorop staat.

“Behulpzaamheid en vriendelijkheid zijn echt basics”, aldus Van Dijk; “Als je daar fouten in maakt staat het meteen wereldwijd te lezen op internet.”

Daar goed mee om gaan loont de moeite, maakt de directeur van Madurodam duidelijk.

Dat blijkt wel uit de succesvolle jaarcijfers van na de verbouwing, maar ook in de toekomst ziet hij kansen. “Steeds meer mensen uit opkomende landen zullen gaan reizen, en ze doen allemaal Europa aan; dat is toch het museum van de wereld.” Dat biedt kansen, aldus Van Dijk: “Toerisme is arbeidsintensief en biedt veel banen voor jongeren.” Daarvoor is dan wel een goede infrastructuur nodig. “Een voorbeeld van hoe je dat kan aanpakken is te zien in Amsterdam. Daar hebben ze in goede tijden geïnvesteerd en dat heeft er in het diepst van de recessie toch voor gezorgd dat er heel veel prachtige musea nu open zijn, en wordt er hard gewerkt aan de Noord-Zuidlijn en een verbeterd station. Dat werpt nu al zijn vruchten af als het gaat om toerisme en dat is zeker iets om op verder te bouwen.”

031

in t e r vi e w

JORIS VAN DIJK

‘Madurodam is ook te zien als een ideële kaart van ons land, verdeeld in: waterrijk, stedenrijk en vindingrijk’

032

033

t o e k o m s t s c e na r io

034

VENETië model

Het VenetiĂŤ Model Van de drie modellen verwijst het VenetiĂŤ model het meest naar ons verleden. Maar wel met het oog op de toekomst.

Bestaande gebouwen worden in oude staat hersteld met een duurzame binnen- en buitenkant, en krijgen vervolgens een nieuwe functie. >>

035

t o e k o m s t s c e na r io

VENETië model

Het Venetië Model onder de loep Venetië staat voor middeleeuwse straatjes, ontelbare bruggen, statige palazzi en het alomtegenwoordige water en het eeuwige gevecht hier tegen. Maar hoe laat deze eilandstad zich in bouwtechnisch opzicht kwalificeren? En wat zijn de lessen voor de (toekomstige) situatie in ons eigen land?

Venetië als model staat voor een stad die niet uit te breiden valt: daar is simpelweg geen ruimte voor. Met andere woorden, de stad moet het doen met de gebouwen die er al zijn.

Dat zijn dan wel meestal prachtige gebouwen die de tand des tijds hebben doorstaan. Een ander kenmerk is dat er sprake is van een economie met een zekere kleinschaligheid.

Het gaat om kleine ziekenhuizen, kleine scholen, kleine netwerken. Kortom: het leven in deze stad speelt zich op wijkniveau af.

Samengevat kan je stellen dat Venetië een stad is waar de gebouwenvoorraad en de ruimte om te bouwen constanten zijn, met als gevolg dat de functies kunnen en zullen muteren.

Daarnaast is dus de kleinschalige, lokale economie kenmerkend.

Economische werkelijkheid Het zijn deze factoren die leiden tot het vaststellen van Venetië als model voor Nederland. Hoe zijn die op onze binnenlandse situatie toe te passen? Om te beginnen gaat het dan om de bestaande voorraden van panden in de oude binnensteden; die van Amsterdam, maar net zo goed Dordrecht, Deventer, ’s Hertogenbosch, Breda, Leiden,

036

Haarlem en Delft. Ook daar bestaat de situatie dat de bestaande voorraad een gegeven is, terwijl de functie kan veranderen – en dat in het verleden ook al vaak gebeurd is. De beperking in de ruimte zoals dat in Venetië het geval is, kan je in Nederland vertalen naar onze economische werkelijkheid. Anders gezegd, waarom zou je nieuwe dure panden bouwen als al die prachtige gebouwen er al gewoon zijn?

Uitdagingen voor de bouwwereld Bij Venetië als model ontstaan er voor de bouwwereld een aantal uitdagingen. Ten eerste gaat het dan om nadenken over hergebruik, en dus over een verandering van een gebouw wat betreft de functie. Daaraan gekoppeld gaat het over kennis hebben van monumentale gebouwen: hergebruik veronderstelt dat je weet hoe oude panden in bouwtechnisch opzicht gemaakt zijn, en hoe je ze duurzaam transformeert. Dat betekent ook dat je als bouwbedrijf het juiste personeel in huis hebt: ambachtslieden. Als gezegd gaat het in het Venetië model verder om kleinschaligheid; werken op lokaal niveau. Ook dat heeft consequenties voor de bouwonderneming (van de toekomst), bijvoorbeeld in de ondernemingsstructuur.

t o e k o m s t s c e na r io

VENETië model

Hoe staat het er voor?

Transformatie en renovatie, vaak gekoppeld aan restauratie, hebben in de afgelopen jaren al een enorme vlucht genomen. De voorbeelden zijn legio. Kerken zijn omgebouwd tot woningen of boekwinkels, watertorens en oude industriële panden hebben een tweede leven gekregen als horecagelegenheid en her en der zijn oude musea aangepast aan de wensen van de tijd. Er is dus zeker sprake van een trend. Een trend die, naar het zich laat aanzien, doorzet. De vraag wordt dan: welke gebouwen zijn de moeite waard om te bewaren en te renoveren?

Paul de Ruijter over het Venetië model “Het idee dat we over een enorme voorraad prachtige panden beschikken die we kunnen

‘Het Venetië model: Transformatie op lokaal niveau.’

renoveren en transformeren is natuurlijk al in zwang, maar kan nog zeker worden uitgebreid.

Het gaat dan om esthetiek, maar wel degelijk in functionele zin: wie bedenkt dat de Chinese middenklasse binnen afzienbare tijd met miljoenen naar Europa komt om ons erfgoed te bekijken, snapt dat daar een enorme potentie in zit. Dat geldt voor grachtenpanden uit de Gouden Eeuw, maar ook voor moderne panden die we in Nederland hebben; fabrieken en kantoren waar je door slim na te denken over hergebruik een nieuwe functie aan kan geven.”

037

P R O J ECT

Museum aan het Vrijthof, Maastricht Dit is een van de best bewaard gebleven burgerlijke bouwwerken van Maastricht. Het 16e eeuwse Spaans Gouvernement aan het Vrijthof (het logeeradres van Karel V, koning van Spanje), het 18e eeuwse woonhuis aan de Papenstraat en het daartussen gelegen binnenhof die in de loop van de 20e eeuw nagenoeg is dichtbebouwd.

De restauratie en uitbreiding van dit rijksmonument bestaat uit het binnenhof die vrij is gemaakt van bebouwing en met een transparant luchtkussen-dak is overdekt. Zwevend in deze nieuwe ruimte is een opmerkelijk bouwwerk op een stalen constructie gerealiseerd waarin de 18e eeuwse Maastrichtse stijlkamer is ondergebracht. www.museumaanhetvrijthof.nl

038

Museum aan het Vrijthof, Maastricht Š SATIJNplus Architecten

039

L I F EST Y LE

REIZEN

4-daagse reis Biënnale

Venetië

Venetië en haar monumentale gebouwen

Luxe, cultuur en culinair

bekijken ligt binnen ieders mogelijkheden.

Een mooie reis maken kan bijvoorbeeld via

Een vlucht naar Treviso, een trein pakken en je

NRC Lux. U verblijft dan in het driesterren

bent er: in een van de meest beroemde steden

hotel Byron op het Lido, net even weg van de

ter wereld, een eigen wereld tussen zee en

drukte. Het Lido is eenvoudig te bereiken met

land in. Dit jaar is er de Biënnale van Venetië

de talloze vaporetto’s die af en aan varen.

te zien, een van de grootste en belangrijkste

NRC Lux biedt een boeiende reis waarbij u

evenementen in de hedendaagse kunst. Iedere

naast een intensief bezoek aan de Biënnale,

twee jaar trekken kunstenaars, curators,

kunt genieten van een heerlijk verblijf in deze

critici en verzamelaars naar de Lagune-stad

buitengewone Italiaanse stad.

om zichzelf weer op de hoogte te stellen van de nieuwste artistieke ontwikkelingen, die

www.nrclux.nl

worden getoond in de landenpaviljoens in de Giardini en de grote actuele tentoonstelling in het nabijgelegen Arsenale.

Dit jaar vormt de Biënnale opnieuw een spraakmakende expositie. De nieuwe artistieke leider is Massimiliano Gioni (1973) die onder andere werkte bij het New Museum in New York. Hij heeft in de exposities hedendaagse kunstwerken gecombineerd met historische objecten en kunstvoorwerpen.

040

‘118 eilandjes, 160 kanalen en 400 bruggen.

Dat is Venetië’

l if e s t y l e

reizen

041

L I F EST Y LE

recept

Minestra alla Ventiana

Heerlijke Venetiaanse soep met Kalfslever Voor de inhoud:

Bereidingswijze:

- 100 g rijst

- snijd het vlees van de poot fijn en hou

IngrediĂŤnten voor de soep:

- zout

het apart en bak het klein gesneden spek

- 1 kalfspoot

- 1 liter water

5 minuten en fruit hierin het fijngehakte uitje

- 1 grote ui

- 150 gram kalfslever

- de schoongemaakte savooikool fijn snijden

- 5 kruidnagels

- 30 gram boter

en toevoegen en de ontvelde klein gesneden

- 2 l water

- witte versgemalen peper

tomaten 5 min laten meestoven

- 1 laurierblad

- peterselie

- voeg de bouillon, het vlees en de kruiden toe

- 1 teentje knoflook

- 100 gram geraspte parmezaanse kaas

en laat 15min zachtjes koken - kook ondertussen de rijst gaar en roer door

- 1/4 theelepel gedroogde rosmarijn

042

- 5 geplette peperkorrels

Voorbereiding:

de soep

- zout

Doe 3 of 4 stukken gehakte kalfspoot in een

- de kalfslever in blokjes snijden en de stukjes

- 75 g doorregen spek

grote pan en de schoongemaakte ui waarin

circa 8 min gaar braden in de boter, kruiden

- 1 ui

de kruidnagels zijn gestoken. Laurierblad;

met zout en peper

- 200 gram savooikool

knoflook; rosmarijn; peperkorrels; zout en

- voeg de lever toe aan de soep en strooi

- 4 tomaten

water toevoegen. Op een matig vuur zeker een

hierover de fijngehakte peterselie

- witte versgemalen peper en oregano

uur laten trekken. Daarna de bouillon zeven.

- de parmezaanse kaas apart serveren

l if e s t y l e

LIMONCELLO

Bello Limoncello!

De Macho onder de likeuren Bello Limoncello werd bedacht door het

Van thee met meer cafeĂŻne dan een

duo Lard Breebaart en Frank de Ruwe

dubbele espresso, tot een levensgrote

van reclamebureau Natwerk. Deze aan

wipkip voor volwassenen. Niets is ze te

de TU Delft afgestudeerde product-

gek. Met dezelfde gedachte besloten de

ontwerpers zijn volledig omgedoopt

jongens op een warme zomeravond hun

tot reclamemakers, maar het tweetal

eigen limoncello te maken.

heeft nog steeds een sterke hang naar het bedenken van producten tussen de

Nog de volgende dag begonnen ze hun

marketing opdrachten door.

missie en vertrokken ze richting ItaliĂŤ. Na een zoektocht van een paar dagen vonden ze op een rotshelling aan de kust van Amalfi de beste citroenen van de wereld.

Terug in Nederland brouwden ze de goudgele drank volgens de eeuwenoude methode. De mannen gebruikten alleen een stuk minder suiker en een dubbele dosis alcohol wat zorgt voor de macho bite in hun limoncello.

Getapt in een stoer flesje met dito etiket en een mini boekje over hun enorme reis, veroverden ze met hun nieuwste product menig Limoncello-hart in Amsterdam en omstreken. De ambitie van het tweetal en hun bijbehorende team is om, tussen het bedenken van reclames door, nog veel meer mooie producten te blijven ontwikkelen.

Bello Limoncello wordt o.a. geschonken in Restaurant Lucas Rive in Hoorn en is te bestellen via www.thewineman.nl

043

in s pi r a t i e

kunst

Nederlandse Kunst in Venetië

Mind Study 2010-2011 / wood, painted ceramic, painted canvas, iron / 170 x 240 x 500 cm.

Courtesy of Zeno X Gallery and Tanya Bonakdar Gallery. Photo: Jan Kempenaers

Het Nederlands paviljoen van de Biënnale van Venetië fungeert elke twee jaar als een belangrijk podium dat bijdraagt aan de internationale uitstraling van kunst uit Nederland.

Nederland is een van de oudste deelnemers aan het kunstfestival. Sinds het ontstaan van de Biënnale van Venetië in 1895 is Nederland bijna altijd aanwezig geweest. Aanvankelijk vond de Nederlandse presentatie plaats in de algemene tentoonstellingsruimte. In 1914 namen de Nederlanders het Zweedse paviljoen over, dat werd gebruikt tot en met de Biënnale in 1952. Twee jaar later verhuisde Nederland naar een nieuw paviljoen, ontworpen door Gerrit Rietveld.

Het Mondriaan Fonds is verantwoordelijk voor de Nederlandse inzending en benoemt een curator, die vervolgens de kunstenaar(s) selecteert. De selectie van de curator komt tot stand via een open inschrijving. Met de expositie worden relevante onderwerpen in de kunst en de samenleving aan de orde gesteld.

044

Working Table 2012-2013 / painted epoxy, painted wood, painted canvas, iron, offset print on paper / 368 x 142 x 225 cm. Courtesy of Zeno X Gallery and Tanya Bonakdar Gallery.

Photo: Jan Kempenaers

in s pi r a t i e

kunst

‘Nederland is al sinds het begin aanwezig op het kunstfestival.’

Installation Mark Manders, Room with Broken Sentence, Dutch pavilion, Venice 2013. From l. to r: Working Table (2012-2013); Closet (1989-2013); Mind Study (2010-2011). Courtesy of Zeno X Gallery and Tanya Bonakdar Gallery. Photo: Jan Kempenaers

Nederlandse inzending in 2013 De presentatie ‘Room with Broken Sentence’ van curator Lorenzo Benedetti (1972) en beeldend kunstenaar Mark Manders (1968) is door het Mondriaan Fonds uitgeroepen tot Nederlandse inzending voor de 55ste editie van de Biënnale van Venetië, die in 2013 zal plaatsvinden. Hiermee volgt het Mondriaan Fonds het advies van een jury, die uit vier eerder geselecteerde voorstellen het plan van Benedetti en Manders koos. De Biënnale vindt plaats van 1 juni tot 24 november 2013.

From l. to r: Girl with Yellow Vertical (2013); Head Study (2012-2013); Head Study (2012-2013); Girl Study (2013); Girl Study (2013) / wood, painted wood, painted epoxy, brass, painted canvas, painted wig / 16.5 x 16 x 41 cm. Courtesy of Zeno X Gallery and Tanya Bonakdar Gallery. Photo: Jan Kempenaers

Meer informatie vindt u op de website van het Nederlandse Paviljoen: www.venicebiennale.nl

045

P R O J ECT

restauratie & renovatie

Restauratie van de Sint Bavo, Haarlem De Kathedrale Basiliek Sint Bavo is een uitstekend voorbeeld van een restauratiewerk waarin verschillende ambachten aan bod komen. De restauratie is een voorbeeld van een restauratieproject waar leerlingen ervaring opdoen met restaureren. Dit zijn bijvoorbeeld de ambachten timmeren, metselen, glasbewerken, leidekken, smeden en natuursteenbewerken. Â Meer informatie over de restauratie: www.restauratie.rkbavo.nl

046

p r oj e c t

restauratie & renovatie

047

column

vincent taapken

Geen toekomst zonder verleden Stadsontwikkeling is een trage discipline. Een enkel gebouw ontwikkelen duurt gemiddeld al 8 jaar van initiatief tot realisatie. Laat staan hoe traag een hele stad of regio zich ontwikkelt.

Belangrijke gedrag- en mentaliteitsveranderingen die ons leven de komende decennia drastisch zullen veranderen. De vraag is alleen wat voor effect dit zal hebben op de inrichting en bouw van ons land?

Door de snelle technologische veranderingen van de laatste decennia is het leven ook steeds vluchtiger, individueler en afstandelijker geworden. De trend is dat mensen in stedelijke

Door deze langzame groei ontstaat een

Dit is een moeilijk te beheersen proces

gelaagdheid, diversiteit en identiteit die

geweest voor beleidsmakers en politici doordat

steden interessant en onderscheidend maken.

de lokale industrie volledig is weggevaagd.

Daarnaast zijn de geografische ligging, klimaat

Detroit zal zichzelf opnieuw moeten uitvinden,

en migratie bepalend voor de ontwikkeling van

op zoek naar een nieuwe toekomst. Dit is

een stad. De toekomst van de stad is daardoor

natuurlijk geen gemakkelijke opgave. Het

niet te vangen in één ontwikkelmodel maar is

industrieel en sociaaleconomisch verleden zijn

een samenspel van verschillende factoren en

voor deze zoektocht essentieel.

omstandigheden die vaak niet te beheersen zijn.

Ook voor de toekomst van Nederland is

gebieden daardoor steeds meer behoefte hebben om ergens bij te horen en zich mee te kunnen identificeren: onderdeel zijn van een lokale gemeenschap met een herkenbare identiteit, cultuur en economie. Een stad kan daarvoor een ideale omgeving zijn, mits deze stad ook authentiek en gelaagd is met een herkenbare en voelbare combinatie van heden en verleden. Het verhaal van de stad wordt een steeds belangrijkere succesfactor.

het belangrijk om terug te kijken naar het

048

De groei of krimp van een stad of regio

verleden om scenario’s en modellen voor

is vooral afhankelijk van de economische

stadsontwikkeling te kunnen bepalen. Wij

activiteiten. Als het economisch goed gaat, dan

leven in een klein en compact land en zijn

ontstaat er vaak ook een rijker sociaal-cultureel

onderdeel van een internationaal groeiend

leven en andersom. Een recent voorbeeld is

Europees netwerk. Mensen worden bovendien

Detroit in de VS dat ooit economisch floreerde

steeds mobieler en minder locatieafhankelijk

tijdens de hoogtijdagen van de Amerikaanse

door betaalbaar vliegen, mobiel internet op

auto-industrie vanaf de jaren ‘50. De stad is

smartphones en tablets. Wonen, werken en

van 1.850.000 inwoners in 1950 nu gekrompen

ontspannen lopen steeds meer door elkaar

tot amper 700.000 mensen in 2013. Een hoge

heen. Werken kan tegenwoordig overal en

werkloosheid en desolate sfeer zijn het gevolg.

vraagt steeds minder ruimte. De nieuwe

Vincent Taapken

In een relatief korte periode van ruim 60 jaar is

generatie ziet een auto bezitten niet meer als

Vincent is bedrijfskundige met een

Detroit dus wel totaal veranderd.

luxe maar als een last. Wij delen straks onze

passie voor de stad. In 2009 richtte

auto’s en gereedschap in plaats van allemaal

hij New Industry Development op,

een parkeergarage vol met weinig gebruikte

gericht op het initiëren van kansen,

auto’s en bergingen vol met amper gebruikt

verbinden van mensen en het creëren

gereedschap.

van stedelijke ontmoetingsplaatsen.

COLUMN

VINCENT TAAPKEN

Een transformatieproject van twee leegstaande, voormalige metaal- en machinefabrieken van New Industry op de Piekstraat, Rotterdam. Er is veel vraag naar dit soort authentieke, historische panden om kantoren, woningen of cultuurinstellingen in de vestigen. Authenticiteit, gelaagdheid en historie zijn essentieel voor de waardeontwikkeling van de stad van de toekomst.

Foto © Vincent Taapken

049

Foto © Michel Denancé

P R O J ECT

050 google

Google HQ London Tussen Covent Garden en New Oxford Street in het centrum van Londen wordt het Central St. Giles ontwikkeld. Het nieuwe hoofdkantoor vervangt een massief, onbemind en ondoordringbaar blok van voormalige overheidskantoren voor een levendige mix van kantoren, appartementen, restaurants en winkels. Is dit de toekomst van renovatie? www.google.nl

051

P R O J ECT

052

Google

053

I N TER V I E W

Mels Crouwel Benthem Crouwel Amsterdam

054

Sociaal architect Mels Crouwel is architect en partner bij Benthem Crouwel.

>>

055

I N TER V I E W

mels crouwel

We spreken Mels Crouwel (60) in de bibliotheek van het Benthem Crouwel Lab in Amsterdam. Over de toekomst van architectuur, maar ook over de toekomst van Nederland.

“Mijn hoop is dat mensen straks plezieriger kunnen leven dankzij handige technieken.”

Neem een willekeurige reiziger die in 2025 Nederland bezoekt. Na landing op Schiphol neemt hij de trein naar Rotterdam, Utrecht en tenslotte naar Amsterdam. In de hoofdstad heeft hij een congres in de RAI en bezoekt hij het Anne Frank Huis en daarnaast het Stedelijk Museum. ’s Avonds bezoekt hij een concert in de Ziggo Dome. Zonder het te beseffen is deze bezoeker nu al in minstens zeven belangrijke publieke ruimtes geweest die zijn ontworpen door Benthem Crouwel Architekten.

Het is niet overdreven om te stellen dat toekomstig Nederland voor een aanzienlijk deel door Architektenbureau Benthem Crouwel is ontworpen. Treinstations, Schiphol, musea: BC is gespecialiseerd in zwaar gebruikte publieke ruimtes die een lange levensloop

‘Mijn hoop is dat mensen straks plezieriger kunnen leven dankzij handige technieken.’

hebben. Des te opmerkelijker is dat Mels Crouwel tijdens ons interview zegt dat langer dan vijf jaar concreet vooruitkijken eigenlijk niet zo veel zin heeft. Die opmerking komt voort uit zijn ervaring. Mels Crouwel: “Naarmate je dit werk doet verschuift je beeld van de toekomst en besef je dat de ontwikkelingen op dit moment zo snel gaan dat er maar weinig concreets te zeggen valt over de toekomst. Maar dat wil dus niet zeggen dat er geen enorme veranderingen op stapel staan.” Wat hij bijvoorbeeld aan ziet komen is dat de manier waarop communicatie onze levens beïnvloedt nog veel groter zal worden

056

>>

I N TER V I E W

stedelijk museum amsterdam

Foto Š Jannes Linders

057

I N TER V I E W

mels crouwel

dan we ons nu kunnen voorstellen. “Nu denken

staan. Dat lijkt mij de dood in de pot: want

we soms dat we het allemaal wel weten, maar

als er niks nieuws gebouwd wordt dan sta je

volgens mij staan we pas aan het begin. En

stil. Ik ben zelf voor een mooie balans. Oude

daarmee zal ons hele leven er heel anders uit

gebouwen die de moeite waard zijn moet je

gaan zien. Dat zal bijvoorbeeld van invloed

bewaren en renoveren, maar panden die niet

zijn op de manier waarop we kennis met elkaar

meer voldoen kun je best slopen om ruimte te

delen. De ontwikkeling van thuis werken zal,

scheppen voor iets nieuws. Wat je daar verder

denk ik, doorzetten. En samenwerken gaat

bij mag bedenken is dat er in het verleden niet

vele malen belangrijker worden dan nu al

altijd rekening met de toekomst is gehouden.

het geval is.”

Veel leegstaande kantoorpanden, vaak langs onze snelwegen, kun je niet of nauwelijks

Mels Crouwel heeft een behoorlijk

hergebruiken, omdat de voorzieningen

optimistische kijk op de toekomst. Daar

daarvoor ontbreken.”

groeide hij ook in op: “Bij mijn ouders kwamen heel veel kunstenaars, designers

Een van de eerste opdrachten van BC was de

en architecten over de vloer; progressieve

uitbreiding van Schiphol (een opdracht die

types die duidelijk een optimistische kijk op

nog altijd doorgaat). Daar, maar ook bij andere

de toekomst hadden: alles was maakbaar.”

Crouwel: “Ik hoop mee te maken dat we in de toekomst dankzij slimme hulpmiddelen over een hoop zaken niet meer na hoeven te denken.” Het gaat dan onder meer over

‘Onze architectuur is weleens ‘koel’ genoemd. Maar is in feite heel sociaal.’

energie: “Ik verwacht eerlijk gezegd dat

gebruikers, de mensen, gemakkelijker moeten maken – precies zoals Crouwel hoopt voor de toekomst. “Onze architectuur is wel eens ‘koel’ genoemd, maar het is in feite heel sociaal, want het gaat vaak om publieksruimtes die

energie over een jaar of veertig niet meer zo’n

058

opdrachten, gaat het om systemen die het de

intensief gebruikt worden door mensen. We

issue zal zijn. Er zullen duurzame oplossingen

Dat dat alles ook invloed zal hebben op de

komen, al verwacht ik dat windenergie het

manier waarop we gaan bouwen mag duidelijk

tegen andere bronnen zal afleggen.” Hoe dat

zijn. Ook dan gaat het over kennis delen en

precies loopt weet hij niet, maar zeker is dat

samenwerken. Mels Crouwel: “Geïntegreerd

gebouwen daar aan mee zullen moeten gaan

bouwen zal steeds meer in zwang raken:

doen: “Architectuur is toegepaste kunst; je

ook daar wordt samenwerken dus steeds

lost er als het goed is een probleem mee op.”

belangrijker. Een systeem als BIM staat nu

Gebouwen kunnen, voorziet hij, in de toekomst

nog in de kinderschoenen en kan daar heel

zelf energie opwekken. “Je kan ook denken

belangrijk bij worden. Dat zal betekenen dat er

aan bewegende of zelfs interactieve delen die

ook betere gebouwen zullen komen, omdat er

zelf het klimaat regelen (en dat gebeurt in zijn

door dat kennis delen en samenwerken meer

visie waarschijnlijk al veel eerder). Ook op het

rekening gehouden wordt met zaken zoals

gebied van transport denkt hij dat meer dingen

onderhoud en hergerbruik van materialen.”

meer vanzelfsprekend kunnen gaan. “Ik denk

Overigens wil hij bij hergebruik een vraagteken

dat we, geholpen door handige technieken,

plaatsen: “Hergebruik is op zichzelf een hele

ons straks veel vrijer zullen kunnen bewegen in

goede zaak. Maar tegenwoordig is er soms ook

de ruimte. En dat we daardoor meer tijd over

een sentiment merkbaar waarbij het bouwen

hebben om ons leven plezieriger in te richten.”

van iets nieuws in een kwade reuk lijkt te

willen zorgen dat het systeem goed werkt.”

I N TER V I E W

mels crouwel

De functie staat dus vaak voorop, ook als dat

aangetrokken door de vorige huisarchitect.

niet zichtbaar is in de architectuur zelf – denk

Een van mijn functies is het bewaken van het

maar aan het perfecte geluid dat bezoekers

erfgoed, maar aan de andere kant moet de

van de Ziggo Dome ervaren, maar ook aan

RAI ook met de toekomst mee. Het Elicium

de massale bezoekersaantallen die dagelijks

is daarom een combinatiegebouw geworden

zonder problemen – dat wil zeggen: zonder

dat op verschillende manieren kan worden

dat het opvalt – door Schiphol gaan. Crouwel:

gebruikt: ook hier weer flexibliliteit. Wat

“Als het goed is kunnen we bij een nieuw

betreft vormentaal wordt er teruggegrepen

gebouw op iedere functionele vraag een

op het bestaande complex. Ook dat gebeurt

duidelijk antwoord geven.” De vorm volgt

met een gegronde reden; naast respect voor

vaak uit dat eerdere werk van logistiek en

het verleden is het voor de RAI ook van belang

systemen, al is daar ook nog wel wat meer

dat er één concept is, en daarmee een zekere

over te zeggen. Een voorbeeld is het Stedeijk

uniformiteit. “Bij zo’n complex wil je geen

Museum in Amsterdam, opvallend door de

grote verschillen in waardering, en je wilt

witte ‘badkuip’. Maar achter die verschijning

ook niet dat er door verschillende bouwstijlen

zit een heel verhaal. “Het exterieur had alleen

onrust of onduidelijkheid bij de bezoeker

maar nu gemaakt kunnen worden: we hebben

ontstaat.”

het over de nieuwste technieken en materialen.

Het is dus een eigentijds gebouw. Maar zeker

Kiezen voor een duidelijk concept, flexibiliteit

zo belangrijk is dat we de bezoekersingang

inbouwen, integreren van verleden en

naar het Museumplein hebben gedraaid, en

toekomst, nadenken over systemen en

dat het binnen nu één geheel is; er is binnen

techniek die zorgen voor een fijn gebruik, én

het museum nauwelijks verschil tussen oud en

geen angst hebben voor een vormentaal die

nieuw te merken.”

tot opiniestukjes in de krant op kan roepen.

Het zijn kenmerken waarmee Benthem Crouwel

ACTA Amsterdam. Foto’s © Jannes Linders

Dat integreren van het verleden en het heden,

in de afgelopen dertig jaar een flink stempel

maar met als uitkomst gebouwen die toch

op het heden maar ook de toekomst van

helemaal van deze tijd zijn, is een terugkerend

Nederland heeft gedrukt. Nu de oprichters

element in het werk van BC. Ze deden het

Jan en Mels Crouwel de leeftijd van zestig jaar

ook met het Anne Frankhuis, Las Palmas in

hebben bereikt is de vraag wat de toekomst

Rotterdam, Museum De Pont in Tilburg en,

van het bureau zelf is. “We zijn nog niet klaar”,

recent opgeleverd, het gemeentemuseum en

zegt Mels Crouwel: “Jan en ik hopen op een

het winkelcentrum in Koblenz. Het exterieur

snel herstel van de economie zodat we nog

van die gebouwen is echt van deze tijd, maar

een aantal mooie projecten kunnen doen. En

is wat betreft het grondplan afgeleid van het

niet alleen in Nederland. Ons plan is om meer

bestaande stratenplan. Ook het plan voor de

in het buitenland te doen.” BC heeft inmiddels

nieuwbouw bij de RAI, waarvan de uitvoering

een filiaal in Duitsland opgericht: “We willen

door BAM Utiliteitsbouw voor zijn rekening zal

daar best een aantal Ziggo Domes bouwen”.

Mels Crouwel (1953)

worden genomen, is een voorbeeld van hoe

Tenslotte is er bij de oprichters de wens dat

Oprichter en eigenaar van

verleden en toekomst in elkaar overvloeien.

er ook nadat ze gestopt zijn wordt voortgezet

Benthem Crouwel Architekten

Mels Crouwel: “Bij de RAI heb ik de functie van

met het bureau. Onze jongere partners zullen

in Amsterdam.

superviserend architect – ik ben persoonlijk

daar voor zorgen .”

059

I N TER V I E W

060

stedelijk museum amsterdam

Foto Š Jannes Linders

Stedelijk Museum Amsterdam, opgeleverd in 2012. Foto Š Jannes Linders

Benthem Crouwel Amsterdam Benthem Crouwel Architekten is een Nederlands architectenbureau, in 1979 opgericht door Jan Benthem en Mels Crouwel. Naast Jan Benthem en Mels Crouwel zijn er vier andere partners: Marcel Blom, Joost Vos, Marten Wassmann en Markus Sporer. Het bureau heeft vestigingen in Amsterdam en Aken.

Na enkele kleine projecten op het terrein van Schiphol, waaronder een fietsenstalling, kreeg Benthem Crouwel in 1986 opdracht voor het masterplan voor de luchthaven. Daaruit kwamen vele deelopdrachten voort, zoals de centrale hal, Schiphol Plaza (1992 â&#x20AC;&#x201C; 1995). Sinds 1989 is Benthem Crouwel toezichthoudend architect voor Amsterdam RAI. De meest recente toevoeging aan het complex is RAI Elicium (2009).

Daarnaast heeft het bureau aan vele andere projecten meegewerkt zoals: Malietoren in Den Haag (1996), het Anne Frank Huis in Amsterdam (1999) Ziggo Dome Amsterdam, Museum De Pont in Tilburg en poppodium 013. En natuurlijk Het Stedelijk Museum te Amsterdam. Huidige opdrachten zijn onder andere de Noord/Zuidlijn en de vernieuwing van het Centraal Station in Amsterdam, de OV-Terminal Utrecht, station Rotterdam Centraal en station Den Haag Centraal. www.benthemcrouwel.nl

061

I N S P I R AT I E

fotografie

Echte vakmannen: Metselaars De bouw is altijd onderhevig aan veranderingen. In de Lifecycle van de bouw zijn er vele ambachten verdwenen door de komst van robots en machines, en wellicht zullen er meer typische werkzaamheden verdwijnen in de toekomst. Maar er zijn ook een aantal ambachten waarvan het handwerk niet vervangen kan worden. En dat is onder andere het werk van de metselaars. Fotografe Nicoline Rodenburg bezocht de Bavokerk om de metselaars die daar met vakwerk bezig zijn te portretteren. De mannen van Schakel & Schrale vertelden haar met passie over hun beroep en hoe de restauratie van de Bavokerk neerkomt op precisiewerk waar je geduld voor moet hebben. En dat het vooral ook dankbaar werk is. Werk waar ze trots op zijn.

<<

Frank Laan is in aanraking gekomen met het ambacht in zijn woonwijk waar hij metselaars hun vak zag uitvoeren. Met je handen werken, in de zomer buiten en in de winter ijsvrij, dat leek hem wel wat! ‘Inmiddels werk ik al 12,5 jaar voor Schakel & Schrale en heb ik monumenten als de Vituskerk en het Paleis op de Dam mogen restaureren. Het mooie aan dergelijke projecten is dat je er van begin tot eind aan werkt, totdat het af is. Dat geeft voldoening.’

<< Maurice Iskes is na 13 jaar net terug bij het Schakel & Schrale team.

Na zijn stageperiode is hij bij een onderaannemer aan de slag gegaan voor met name renovatie- en nieuwbouwprojecten. ‘Ik ben erg blij weer terug te zijn bij Schakel & Schrale. Het in oorspronkelijke staat terugbrengen van historische monumenten geeft me een goed en haast nostalgisch gevoel.’

<<

Jan Homburg werkt in november 30 jaar voor Schakel & Schrale.

Zijn mooiste projecten zijn de restauratie van het VOC gebouw en Forteiland IJmuiden. ‘Ik sta er vaak versteld van hoe slim men vroeger was. Met zeer beperkte middelen, waar we nu grote

machines voor inzetten, wisten ze enorme en prachtige projecten te bouwen. Ik heb daar veel bewondering voor.’

062

063

I N TER V I E W

RobÈrt GRADUS

De façade van de toekomst Directeur Robèrt Gradus van de Oskomera Group De Oskomera Group houdt zich bezig met het ontwikkelen, engineeren, fabriceren en monteren van gevels en draagconstructies in aluminium, staal en zonneenergiesystemen. Een gesprek met directeur Robèrt Gradus over intelligente gevels en goed partnership.

Hoe omschrijft u de Oskomera Group?

“In één zin: we bedenken systemen en

veilig als transparant moet worden. Die hebben

we voeren ze uit. Daarbij zijn we een

we ontwikkeld in samenwerking met BAM en

hoogwaardige dienstverlener die vanaf het

de architect (Claus en Kaan Architecten).”

begin meedenkt met de klant, waaronder de aannemer. Hierin zijn we onderscheidend.

Hoe verloopt zo’n samenwerking in de

We ontwerpen de complete schil van het

praktijk?

gebouw, zorgen dat het technisch klopt, en we

“Eerst zijn we door BAM Utiliteitsbouw

assembleren en monteren zelf. Verder kan ik

gevraagd om een voorstel in te dienen.

zeggen dat het goed met het bedrijf gaat. We

Het gaat dan over voldoen aan de

zijn in de laatste vijf, zes jaar zelfs behoorlijk

output specificatie, maar ook over

gegroeid. We hebben opdrachten in de hele

budgetverantwoordelijkheid. Nadat we

wereld en we hebben zo’n 280 man in dienst.”

door BAM zijn uitgekozen, trekken we samen met hen op. De toegevoegde waarde

Hoe zorg je voor groei in de huidige markt?

is dan meedenken met je partners. Het is

“Die groei is mede het gevolg van de

zoeken naar een win–win situatie.”

groeiende design & build markt. We zijn goed in professioneel projectmanagement,

Hoe ziet de gevel van de toekomst er uit?

maintenance en onderhoud, en dat zijn

“Er is nu al heel veel mogelijk met façades, en

facetten die belangrijk zijn bij PPS. Daar

in de toekomst zal dat alleen maar toenemen.

hebben we al veel ervaring mee omdat we al

Je kunt denken aan intelligente gevels, waarbij

een tijd op de Britse markt opereren. Daar is

de schil zorgt voor integratie met de rest

PPS al langer in zwang dan in Nederland.

van het gebouw. Of aan gevels waarin alle

Daar profiteren we van.”

installatietechniek is verwerkt, zodat er meer ruimte is in het gebouw zelf. Duurzaamheid

Wat voor projecten bent u binnen

wordt ook steeds belangrijker en dus zal je in

Nederland bezig?

de toekomst steeds meer gevels zien die zelf

lid van de directie van de Oskomera Group.

“We zijn onder meer verantwoordelijk voor

energie opwekken. Dat is belangrijk, want zo

Hij is verantwoordelijk voor het verkoop-,

de complete afbouw van de stations van de

worden de exploitatiekosten omlaag gebracht.

Noord-Zuidlijn in Amsterdam. Een ander

Oskomera is dus zowel actief in de burgelijke –

project, waarbij we samenwerken met BAM

als in de infrastructurele markt.”

Robèrt Gradus De heer Ir. Robèrt Gradus, is sinds 1 april 2011

evaluatie- en project voorbereidingsproces.

In het verleden was Robèrt werkzaam als divisiedirecteur bij Heijmans Bouw.

Utiliteitsbouw (samenwerking middels PPS), is het nieuwe gebouw voor de Hoge Raad in Den Haag. Bijzonder daaraan is dat de façade zowel

Hoge Raad, Den Haag >>

064

065

t o e k o m s t s c e na r io

066

dubai model

Het Dubai Model De monofunctionele kantoorbouw heeft haar langste tijd gehad, voor multifunctionele bouw zou over 30 jaar wĂŠl een markt kunnen zijn, getuige het Dubai model. >>

067

t o e k o m s t s c e na r io

dubai model

Het Dubai Model onder de loep In 1990 stond er welgeteld één wolkenkrabber in Dubai, de grootste stad van de Verenigde Arabische Emiraten. Nu zijn dat er honderden.

Waaronder het hoogste gebouw ter wereld, de Burj Khalifa van 828 meter. Maar ook verder houdt de stad een aantal records op dit

‘Een verticale stad, met torens die naast woningen ook kantoren, winkelcentra en hotels bevatten.’

gebied. Zo staan er meer gebouwen die hoger

Het einde van monofunctionele kantoren

dan 300 meter zijn dan waar ook ter wereld.

leidde tot het scenario waarin gebouwen

Dubai is dan ook het beste te omschrijven

meerdere functies herbergen. Retail,

als een verticale stad, met torens die naast

entertainment, woningen én kantoren.

woningen ook kantoren, winkelcentra en hotels

Multifunctionele, grootschalige complexen

bevatten. Wat de stad verder kenmerkt is dat

die in beginsel 24 uur per dag gebruikt kunnen

die highrises veelal bewoond worden door

worden.

buitenlanders die er werken: Dubai is een echte wereldstad.

Of dit scenario daadwerkelijk de toekomst heeft is afhankelijk van ontwikkelingen in de

Aanleiding om in 2008 het Dubai model

markt. Met name de vraag of multinationals

te formuleren was de verwachting,

Nederland zullen (blijven) kiezen als

inmiddels uitgekomen, dat (de bouw van)

vestigingsland. En dat hangt dan weer

monofunctionele kantoren zijn langste tijd

grotendeels af van het fiscale klimaat. Maar

gehad heeft. Zakelijke dienstverlening is in

mocht dat zo uitwerken dan is het goed voor te

ons land qua volume niet afgenomen, maar

stellen dat de metropoolregio Amsterdam de

er werken wel minder mensen in. Maar als

zakelijke hoofdstad van Europa wordt. Verder

denken in nieuwe kantoren voorbij is:

zijn er voor datzelfde gebied doelstellingen

waar zit de groei dan wel?

op het gebied van woningbouw: zo is er het plan om 500.000 nieuwe woningen te bouwen tussen nu en 2040 (Randstad 2040).

Om die doelstelling te halen zal, zeker binnen de Randstad, in de hoogte moeten worden gebouwd en worden functies binnen die gebouwen gecombineerd.

068

t o e k o m s t s c e na r io

Cayan Tower, Dubai

dubai model

<<

Ook wel bekend als de Infinity Tower, is 306 meter hoog en telt 80 verdiepingen. De toren, welke 10 juni 2013 openging, is ‘s werelds hoogste gebouw met een draai van 90 graden. (foto: Subbotina Anna)

In dit scenario worden dus grote woontorens gebouwd, waar onderin winkels, bioscopen en zorgfaciliteiten zitten en bovenin ruimte is voor werkplekken. Naast het werk is er voldoende mogelijkheid om te ontspannen, dat kan immers in hetzelfde gebouw of in ieder geval in de buurt. De gebouwen worden gemaakt van high tech materialen en zijn duurzaam. Ook op een andere manier is het Dubai model duurzaam: in theorie wordt hiermee woon-werk verkeer geëlimineerd.

De grote werkgelegenheid trekt daardoor veel buitenlandse werknemers aan. Ouderen kunnen langer thuis blijven wonen. En het

Paul de Ruijter over het Dubai model

model raakt ook de cultuur van jongeren:

“Wie denkt dat multifunctioneel bouwen

multifunctionele gebouwen zijn te zien als

geen toekomst heeft, die vergist zich: op dit

de weerslag van sociale netwerken.

moment wordt daar actief aan gewerkt bij plekken zoals treinstations. Ook Schiphol is te

Voor de bouwwereld betekent het Dubai model dat er grootschalig gedacht moet worden. In het buitenland bestaat de markt van multifunctionele, complexe bouwwerken op grote schaal wel, maar in Nederland gaat het vooralsnog minder hard. Toch zijn ook in ons land voorbeelden te vinden, bijvoorbeeld

‘Lifecycle is hier praktijk geworden’

zien als zo’n multifunctionele hub. Het idee om op die manier te bouwen op knooppunten is ook uitgewerkt in het plan voor Amsterdam Island, dat overigens ook te zien is als een combinatie van de drie modellen. Het ontwerp behelst een knooppunt in de aan te leggen snelweg tussen Almere en Amsterdam, bij het

de Belle van Zuylen (262 m hoog). Op kleinere

fort Pampus. In dat plan komt alles samen:

schaal gebeurt het veelvuldig: ziekenhuizen

renovatie en restauratie (en daarmee behoud)

en hotels met winkels en sportfaciliteiten,

van een prachtig historisch monument;

winkelcentra met restaurants, bioscopen en

multifunctioneel denken, en tenslotte de

woonfuncties of voetbalstadions met horeca

recreatieve component. Het zou een prachtige

en kantoorruimte.

internationale trekpleister kunnen worden.”

069

I N S P I R AT I E

LifeCycle

Toekomst of Fiction?

070

Hoog, hoger, hoogst!

Zo lang als er gebouwd wordt heeft de mens

deel het gevolg van ruimtegebrek (zoals op

de wens gehad om zo hoog mogelijk te

Manhattan), maar het werd ook gestimuleerd

bouwen. Het oudst bekende voorbeeld is de

door de verbeterde bouwtechnieken. En

toren van Babel: het moest een toren worden

daarnaast ontstond er ook een globale vorm

die â&#x20AC;&#x2DC;tot in de hemel zou reikenâ&#x20AC;&#x2122;. Volgens de

van competitie: welke stad, welk land, kon de

overlevering kwam de toren echter nooit af. In

hoogste toren bouwen. Die strijd is natuurlijk

de middeleeuwen waren kerktorens de inzet

nooit echt afgelopen, maar voorlopig is het

van regionale concurrentie. Het fenomeen van

record stevig in handen van de Burj Khalifa

wolkenkrabbers ontstond in de 19e eeuw, met

in Dubai, een toren die met haar 828 meter

name in de Verenigde Staten. Dat was voor een

hoogte wel degelijk tot in de hemel reikt.

071

L I F EST Y LE

REIZEN

7-daagse luxe reis naar

Dubai

Zelf de luxe en de immense bouwlust van

De wellness faciliteiten in Hotel Jumeirah Beach

Dubai ervaren kan, met een mooie reis zoals

zijn zeer luxe met een massage en spa/thalasso

die van het Dubai Reisbureau. Bijvoorbeeld het

faciliteit en schoonheidssalon. Het hotel biedt

Jumeirah Beach hotel: topluxe in een prettige

tevens de mogelijkheid om een luxe jacht te

sfeer. Zelfs de verwende vakantieganger voelt

huren.

zich hier onmiddelijk thuis. www.dubaireisbureau.nl Naast de vele watersportmogelijkheden biedt het hotel zeer ruime kamers met zeezicht, 4 buitenbaden, 10 restaurants, gratis WiFi en zeer vriendelijk personeel.

De 10 restaurants zijn o.a. Italiaans, Aziatisch, Argentijns en visspecialiteitenrestaurants en met o.a. een Libanese en Mediterraanse keuken. De sporter komt ruimschoots aan zijn trekken met o.a. een tennisbaan, watersporten, windsurfen, zeilen en waterskiën, fitness en duikfaciliteiten.

072

‘Luxe en service zoals we in Europa niet gewend zijn’

l if e s t y l e

reizen

073

P R O J ECT

074

new amsterdam ISLAND

Concept Project New Amsterdam Island Een initiatief en concept van Jeroen Troost (Directieteam BAM Utiliteitsbouw) en Roy Kahmann (Het Hoofdbureau, conceptdenker).

075

P R O J ECT

Concept Project New Amsterdam Island ‘Zet Nederland op de wereldkaart als innovatief bouwland’. Zo begon de bescheiden en ruwe briefing, die Jeroen Troost (Directieteam BAM Utiliteitsbouw) en Roy Kahmann (Het Hoofdbureau, conceptdenker) zichzelf stelde in het voorjaar van 2009. Inmiddels hebben velen het idee omarmd om hierover mee te denken.

Hoe bedenken we een plan voor het bouwen van de ideale, groene, duurzame, meest toekomstgerichte werk en woonstad van Europa. Daar werd aan toegevoegd ‘die de sluitsteen vormt tussen Amsterdam en Almere’. Niet slechts een gebouw of een groep gebouwen. Niet alleen een logistiek plan of een stedenbouwkundig vernieuwingstraject.

Nee, een volledige stad met alles wat daar bij komt kijken, inclusief een relevante omgeving daaromheen. Een stad dat een brugfunctie heeft, letterlijk en figuurlijk, tussen de stad waar iedereen wil zijn (Amsterdam) en de stad die dat wellicht nooit gaat worden (Almere).

Een staaltje denken, ontwikkelen en bouwen waar de wereld van staat te kijken. Een bouwproject waar Nederland trots op kan zijn.

Zonder conventies.

076

new amsterdam ISLAND

077

L I F EST Y LE

Mas de Dames Mas des Dames is een oude, achttiende-eeuwse wijnboerderij in de heuvels achter Béziers in ZuidFrankrijk. In 2001 gaf Lidewij van Wilgen haar succesvolle baan op om uiting te geven aan haar liefde voor wijn. De wijngaarden liggen tegen de heuvels en bestaan uit verschillende kleine percelen, omringd door een natuurlijke begroeiing van eiken, olijfbomen, pijnbomen en geurige kruiden als tijm en

WIJNEN

De toekomst van de Nederlandse wijnen De kwaliteit van Nederlandse wijn neemt nog

Limburg) de decennia daarna gevolgd. Deze

steeds toe. Toch zijn veel wijngaarden te klein

geschiedenis heeft er dus voor gezorgd dat

(gemiddelde grootte 2,27 hectare) om een

Limburg door veel landgenoten nog steeds

paar mindere oogstjaren te kunnen doorstaan,

wordt geassocieerd met wijnbouw in ons

produceren ze te veel verschillende wijn

land. De meerderheid van de druivenrassen

en in te kleine hoeveelheden om aan een

zijn: Pinot Noir, Pinot Gris, Chardonnay,

bredere vraag uit de markt te kunnen

Auxerrois, Riesling, Müller Thurgau en

voldoen. Frits Bosch plantte in 1967 zijn eerste

andere druivenrassen die we kennen uit

wijnstokken aan op de Sint Pietersberg in

wijnbouwregio’s als de Champagne,

Maastricht. Zijn voorbeeld werd (vooral in

de Pfalz of Luxemburg.

rozemarijn. Deze ‘garrigue’ zorgt voor een natuurlijk evenwicht en beschermt

Langedijker Bubbels

de wijngaarden tegen ziekten. Haar filosofie is dan ook om, door middel van

Wijndomein de Koen bevindt

biologische wijnbouw en het

zich in West-Friesland, Zuid-

zo min mogelijk ingrijpen

Scharwoude. Eind vorige

in de natuur, originele en

eeuw is begonnen met het

natuurlijke wijnen te maken.

experimenteren met het wijnmaken op De Koen.

Er werd wijn gemaakt van druiven uit de kas. Vanaf 2003 is de huidige wijngaard

‘Ik Willem’ – Rosé 2011 Wijnen van Oranje heeft vanwege de troonswisseling een biologische Kroningswijn op de markt gebracht.

vak geplant tot 2005. De oogst is vanaf 2006 voldoende om op professionele wijze

Samen met een Nederlandse wijnboer uit Frankrijk,

wijn te maken. De secco

Domaine de Marotte, zijn er een rode en witte wijn

heeft een mooie zachte bijna

en rosé uitgekozen. De wijngaarden van Domaine de

transparante kleur en de geur

Marotte liggen in de Rhônevallei, op de zuidhellingen

van fris fruit. Een frisse en

van de Mont Ventoux. Onze landgenoten

zacht sprankelende secco.

Daan en Elvira van Dijkman maken hier sinds 1997

Een heerlijke frisse smaak,

topwijnen. Ze zijn ook helemaal biologisch gaan

zalig op een warme namiddag

produceren. De Ik Willem Rosé, een Cuvée uit 2012

of om de avond feestelijk te

kenmerkt zich door de geur van rijpe aardbeien en

beginnen. Prijs € 11,50

een framboos & vanille smaak. Prijs € 9,00

078

aangelegd. Ieder jaar is een

K U N ST

rik smits

De Kunst van de Techniek Rik Smits: stedentekenaar Architecten vinden vaak inspiratie in kunst, maar dat geldt ook andersom. Rik Smits (Den Haag, 17 november 1982) is een Nederlands beeldend kunstenaar. Hij studeerde af aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag, de stad waar hij nu werkt. Hij maakt zeer gedetailleerde tekeningen van architectonische landschappen â&#x20AC;&#x201C; en sinds kort ook kamervulllende 3-D modellen van futuristische steden. Met die werken schept hij een beeld van de toekomst dat soms dystopisch, soms utopisch van aard is.

Tegelijkertijd stelt hij met zijn werk belangrijke vragen over het wezen van architectuur en bouwen. Zijn werk is in diverse galeries te zien. www.riksmits.net

Š Rik Smits

079

l if e s t y l e

ACTUALITEIT

PRA Groningen Volgens nieuwe regels moet een gebouw waar nieuwe medicijnen op proefpersonen worden getest voortaan in de directe buurt van een intensive care liggen.

Medicijnonderzoeksinstituut PRA verhuist om die reden van Zuidlaren naar een nieuw pand bij het Martini Ziekenhuis in Groningen. Inmiddels is het prachtige ontwerp bouwklaar.

080

I N S P I R AT I E

technologie

Melkwegbrug in Purmerend Voetgangers en fietsers die in Purmerend het Noordhollandsch Kanaal over willen kunnen dat sinds kort doen over de Melkwegbrug van NEXT architects. Dit architectenbureau uit Amsterdam won in 2007 een wedstrijd voor het beste ontwerp om het oude centrum aan te laten sluiten op de nieuwbouwwijk Weidevenne. De Melkwegbrug bestaat uit 2 delen: een kronkelend pad voor fietsers, rolstoelen en kinderwagens en een 12 meter hoge boog voor voetgangers. Vanaf die laatste heb je een wijds uitzicht over de omgeving.

Interactieve Architectuur video De eerste interactieve clip speelde zich af in 2003 op je televisie.

Met het rode knopje op je afstandsbediening had je invloed op het verloop in de clip. Een beetje Saai. Tenminste, als je kijkt naar wat er nu allemaal gemaakt kan worden op het internet, maar vooral waar jezelf invloed op kunt hebben. Neem het prachtige, kalme Tokyo City Symphony. Muziek en architectuur komen hier bij elkaar. De makers maakten een hele wijk in Tokio na op schaal en projecteerden daar vele effecten overheen. Zo kun je je eigen architectonische video produceren. www.tokyocitysymphony.com

081

Š DUS architects

De onderzoekende architectuur van DUS architects 082

Hans Vermeulen (1977), Martine de Wit (1977) en Hedwig Heinsman (1980) leerden elkaar kennen tijdens hun opleiding aan de TU Delft. Het klikte en de drie jonge architecten richtten DUS architects op. Een bureau dat zich met hun experimentele ontwerpen vaak richt op de toekomst van het bouwen.

I N S P I R AT I E

technologie

“We vermoeden dat we in de toekomst toe gaan naar interactieve gebouwen, dat wil zeggen gebouwen die reageren op de mensen die erin zitten.”

En zo gaat het bij DUS architects wel vaker

Om aan te vullen: “Wij werken graag in de

om het experiment en het opzoeken van

publieke ruimte, en de nieuwste publieke

grenzen. “Een maatschappij moet zich altijd

ruimte is het internet. De combinatie met

blijven ontwikkelen”, zegt Martine de Wit;

3-D printen betekent dat je overal ter wereld

“Wij onderzoeken met ons bureau wat de

hetzelfde gebouw kan neerzetten, en dat

mogelijkheden zoal kunnen zijn.” Daarbij

scheelt in het vervoer van bouwmateriaal.

wordt, geheel volgens de experimentele

Omdat je alleen print wat je nodig hebt is er

gedachte, geen middel geschuwd. Zo

bovendien geen restmateriaal, dat wil zeggen

bouwde DUS al ‘woningen’ met paraplu’s

geen afval. Wat we doen met de 3-D Printer

We spreken met Martine de Wit, een van

en met belleblaas. “Dat zijn nog ruimtes die

is dus in feite het onderzoeken van mogelijke

de drie oprichters. Ze legt uit dat hun werk

reageren op mensen, maar ik vermoed dat

bouwmethoden: het is een case study.”

het beste te omschrijven valt als public

we in de toekomst toe gaan naar interactieve

architecture, ofwel: hoe gebouwen kunnen

gebouwen, dat wil zeggen gebouwen die

Daar hoort het delen van de opgedane kennis

zorgen voor reacties bij de gebruikers. “We

juist reageren op de mensen die erin zitten.”

bij. Vanaf de herfst richt DUS een bouwplaats

kijken net zoals alle architecten naar de

Een volgende stap richting die gedachte is

op bij hun werkplek, de Open Coöp in

basisbehoeften van de mens, dat wil zeggen:

inmiddels gezet: een woning die geheel en

Amsterdam Noord, om daar niet alleen te

een dak boven je hoofd. Maar de kern van

al uit de 3-D printer komt.

werken aan het pand, maar ook om workshops en rondleidingen te geven. Aan leken, maar

architectuur is dat je dat steeds weer anders kan doen. In ons geval gaat het dan om de

Wie de pont neemt vanaf Amsterdam CS naar

zeker ook aan de bouwbranche. Martine de

vraag hoe mensen reageren in een ruimte.

Amsterdam Noord en een paar honderd meter

Wit: “De technische ontwikkelingen gaan

Bij vormgeving gaat het, bij ons, altijd om

loopt, ziet in een bocht een flinke zilveren

heel hard, maar je moet ook zorgen dat het

het menselijk contact.” Een voorbeeld daarvan

rechthoekige toren. Dit is een van de grootste

bekend wordt in de bouwwereld: daar gaan

is een tijdelijk restaurant dat de drie partners

3-D printers van de wereld, en bovendien is

ontwikkelingen vaak minder snel.”

bouwden. “Dat was zo smal dat mensen aan

het gevaarte mobiel. Met deze, en een tweede

de ene kant alleen eten konden krijgen, terwijl

printer, zal DUS architects in het komende

Kijk voor meer informatie op

aan de andere kant de drankjes stonden.

jaar de verschillende onderdelen van een huis

www.dusarchitects.com

Om zowel eten als drinken te krijgen moesten

bouwen, dat in 2014 iets verderop aan het

de bezoekers dus wel en met elkaar gaan

water komt te staan: het eerste 3-D geprinte

praten en onderhandelen.

grachtenpand ter wereld.

“We waren bezig met het 3-D printen van maquettes, toen we opeens bedachten: waarom zouden we dat niet direct in het groot doen?!” vertelt Martine de Wit.

“Een maatschappij moet zich altijd blijven ontwikkelen.”

083

COLUMN

FOTOGRAFIE

Hoogvlieger met een camera

Fotocurator Roy Kahmann over fotograaf Iwan Baan

De Nederlandse (architectuur)fotograaf Iwan Baan werd geboren in 1975. Hij groeide op buiten Amsterdam en studeerde aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag. Baan is de laatste jaren echt internationaal doorgebroken met fenomenaal werk voor de grootste architecten van de wereld.

Baan kreeg grote bekendheid met een luchtfoto van een halfduister Manhattan, die

‘Baan maakt architectonische werken tot meesterwerken’

Bij toeval stelde Rem Koolhaas in 2005 voor

hij net na het vertrek van de orkaan Sandy

om een project van het architectenbureau

maakte. De foto werd uitgeroepen tot de beste

OMA te documenteren. Grote projecten zoals

tijdschriftcover van 2012. De cover was het

de documentatie van de bouw van het OMA’s

themanummer van het New York Magazine

China Central Television (CCTV) gebouw en

over ‘The City and the Storm’. Helicopters

Herzog & de Meuron’s Nationaal Olympisch

waren vlak na de storm nauwelijks beschikbaar.

Stadion, beide in Peking, werden vooral vanuit

Baan over die dagen in het zwaar geraakte New

de lucht op zeer eigen wijze op de gevoelige

York; “Alle piloten die mij normaal gesproken

plaat gezet.

rondvlogen, hadden geen brandstof meer of waren bezig met reddingsoperaties, dus

Over Roy Kahmann Oprichter van Kahmann Gallery, is specialist in de verkoop van bijzondere fotografie en adviseur voor aankoop van fotografie voor bedrijfscollecties. De foto’s in deze

Inmiddels werkt Baan samen met ‘s werelds

niemand kon me helpen. Uiteindelijk vond

meest vooraanstaande architecten. Zijn

ik iemand op anderhalf uur rijden van New

indrukwekkende foto’s verschijnen o.a. in

York, die me echter alleen mee de lucht wilde

The New York Times, Domus, Abitare en The

innemen als ik contant betaalde. Gelukkig

New Yorker. Zijn werk staat in boeken over

was ik net voor de storm losbarstte naar een

uiteenlopende onderwerpen waaronder

geldautomaat geweest, dus ik had genoeg

SANAA Studios, het Porsche Museum, Steven

cash.”

Holl’s Knut Hamsun Museum en Brasilia – Chandigarh: Living with Modernity.

iwan.com

beeldcolumn zijn door hem geselecteerd bij het thema Lifecycle Bouwen. www.kahmanngallery.com

084

Sandy and the Storm, New York Magazine. New York City, USA / This photograph of New York, from above was taken the night after Hurricane Sandy wiped through the city. Courtesy Perry Rubenstein Gallery

085

column

FOTOGRAFIE

Rolex Learning Centre, SANAA, Lausanne, Switzerland. With its continuous undulating form which moves up and down along the flat ground, the building almost becomes a new landscape as it rises and falls with a natural rythm.

086

New York City, USA, September 201. Photograph to document the rebuilding process of the World Trade Centre in remembrance of the tenth anniversary of the September 11th tragedy.

087

column

088

FOTOGRAFIE

Burj Dubai, Dubai, UAE. The worldâ&#x20AC;&#x2122;s tallest building that sits lost in the middle of a desert.

089

column

FOTOGRAFIE

MAXXI MUSEUM, Zaha Hadid Architects, Rome, Italy. This museum for contemporary art and architecture was the first national museum for contemporary art in all of Italy.

090

British Pavilion, Thomas Heatherwick, World Expo, Shanghai China 2010.

According to the architect Thomas Heatherwick: â&#x20AC;&#x153;The largest hairy-building in the worldâ&#x20AC;?.

091

column

FOTOGRAFIE

New Museum, SANAA, New York City, USA. Located on The Bowery, the glimmering and metal-mesh building sits at a location where generations of artists have lived, worked and created.

092

Tama Art University Library by Pritzker Laureate Toyo Ito, Tokyo, Japan

093

I N S P I R AT I E

AIRCLAD

Opblaasbare revolutie van AIRCLAD Feesttenten zijn kaal en emotieloos, traditionele tenten zijn achterhaald, architecturale gebouwen zoals wij die kennen zijn duur en blijvend. Genoeg redenen voor de bedenkers van Airclad om met hun Inflatables (opblaasstructuren) architectonisch verantwoorde en tijdelijke constructies te bouwen die naast functioneel ook het een merk sterk kunnen ondersteunen. AirClad kan een werkelijk gebouw evenaren maar met een fractie van het gewicht of de behoefte aan zware funderingen.

AIrClad is een enorme sprong in de Puma Social Club, Spain

mogelijkheden van de 21e eeuwse manier van leven. Wij zijn niet alleen erg gecharmeerd van de functionaliteit van Airclad en de mogelijkheden die het biedt en opent voor de toekomst, maar ook van het design. Hier is over nagedacht! www.airclad.com

â&#x20AC;&#x2DC;Bij opblaasbaar gaan mensen in kansen denken.â&#x20AC;&#x2122; Puma Social Club, Spain

094

I N S P I R AT I E

Suffolk Pod, Groot BrittaniĂŤ

AIRCLAD

Concept hotel, Amsterdam

Golf House, New Zealand

095

vi s i e

gebroeders das

Rudolf en Robbert Das

Vormgevers van de toekomst Wie bij ‘de toekomst’ denkt aan drijvende

Omdat we goed wisten hoe een vliegtuig

megasteden, supervliegtuigen met bizarre

werkte, konden we een gedetailleerde

vormen en enorme capaciteit en dubbeldeks

tekening maken van de motor. Dat deden we

snelwegen waarop je auto automatisch rijdt,

zo goed dat er direct vragen werden gesteld in

is waarschijnlijk beïnvloed door de gebroeders

het Britse parlement.”

Das. In de meer dan zestig jaar dat de eeneiige

Rudolf Das De gebroeders Rudolf en Robbert Das werden geboren in Haarlem in

tweeling al aan het werk is, hebben ze

Het bleek een vliegende start, want daarna

duizenden tekeningen gemaakt van hoe onze

stroomden uit letterlijk de hele wereld

toekomst er uit zou kunnen zien. En al zijn de

de tekenopdrachten binnen. De zaken gingen

broers nu inmiddels 84 jaar, klaar met tekenen

zo goed, dat ze mensen moesten aannemen,

zijn ze nog lang niet. Rudolf en Robbert Das

waarna ze zelf nauwelijks nog aan tekenen toe

zijn beiden begenadigde tekenaars, maar wie

kwamen. Een bijzondere ontmoeting zorgde

1929. Rudolf woont in Noord-Holland,

ze zou typeren als illustratoren zou ze onrecht

daarna voor een belangrijke verandering in het

Robbert resideert in Frankrijk. Enkele

aan doen. Futurologen zijn het; deskundige en

leven van de twee broers. Rudolf Das: “Er was

visonaire denkers over hoe onze toekomst eruit

een plan om een attractiepark te bouwen over

Op zoek naar Leefruimte (1966)

zou kunnen, en, in hun ogen, ook eruit zou

de Nederlandse strijd tegen het water, en om

Wegen naar de Toekomst (1995)

moeten zien.

die reden had ik een gesprek met Walt Disney.

boeken van Rudolf en Robbert Das:

Energie en onze Toekomst (2008) Het vormgeven van die toekomst begon in de Tweede Wereldoorlog, toen de twee broertjes, tieners nog, gefascineerd raakten door de vliegtuigen die ze in de lucht én op de grond zagen: ze onderzochten – levensgevaarlijk geeft Rudolf Das nu toe – vliegtuigwrakken in de buurt van hun woning in Haarlem. Na de oorlog wilden de twee piloot worden, maar omdat Robert een oogafwijking bleek te hebben, besloten ze samen dat plan niet uit te voeren –je bent een tweeling of niet. In plaats daarvan studeerden ze vliegtuigbouwkunde, en daarmee begon ook hun carrière als tekenaar. Rudolf Das: “In 1953, de Koude Oorlog was in volle gang, zagen we een foto van een nieuw vliegtuig van de Engelsen.

096

Project Windenergy Deep Offshore ©

Project Windenergy Deep Offshore © Transportable Offshore Windenergy Production Unit © R. DAS Brothers 2012

Toen hij van dat plan hoorde stond hij op

gebouw, elke auto en wat er allemaal verder

Nog steeds maken de broers ontwerpen

vanachter zijn bureau en zei: ‘Doe het niet!’

werd getekend, tot in het kleinste detail

waarmee onze toekomst er beter uit zou

Als ik opnieuw zou mogen beginnen was ik

klopte en dat, in theorie, ook technisch alles

kunnen zien: bijvoorbeeld voor windmolens die

nooit met al die grote projecten begonnen,

in orde was: de toekomst van de gebroeders

beter en efficiënter zijn dan het huidige model

want toen ik zelf nog tekende was ik het

Das was een toekomst die het in beginsel ook

(namelijk met vier in plaats van drie wieken,

gelukkigst!’. Het was een raad die de broers

echt mogelijk was. Dat die tekeningen ook

en met de dynamo niet hoog in de mast,

Das ter harte namen: sindsdien hebben ze zich

tot de verbeelding spraken kwam verder ook

maar beneden zodat die veel gemakkelijker

geconcentreerd op doen wat ze het liefste

door de detaillering ervan – en dat ze vaak

te onderhouden valt), een gigantisch eiland

deden – en het beste konden: het tekenen van

opengewerkt waren hielp daar natuurlijk bij.

met die windmolens voor de Nederlandse

de toekomst.

Zo groeiden de twee broers in de loop van

kust; prefab huizen die gemakkelijk in elkaar

de tijd uit tot veelgevraagde futurologen;

zijn te zetten en waarmee tentenkampen van

Dat leverde een flink aantal boeken over

deskundigen die desgevraagd meedachten

vluchtelingen in een klap bewoonbare dorpen

de toekomst op en duizenden illustraties in

over onze toekomst, maar die net zo vaak zelf

worden; en heuvelwoningen die betaalbaar,

tijdschriften over de hele wereld. Kenmerkend

met slimme toekomstige oplossingen voor

ruim én milieuvriendelijk zijn. Rudolf Das

aan die tekeningen was dat elk vliegtuig, elk

hedendaagse problemen kwamen.

hoopt het allemaal nog mee te maken.

097

column

marco groot

Liefdesverdriet Hard en gemeen(d) Ik haat het stukje Nederland waar spreekwoorden als “doe maar gewoon dan doe je al gek genoeg” en “je moet je kop niet boven het maaiveld uitsteken” bevestigd worden door tevredenheid met 6jes en 7tjes. En als je die 6 of 7 niet haalt in ons schoolsysteem ligt er een enorm sociaal kussen met uitkeringen en verzekeringen klaar om je op te vangen.

Als je niet heel diep kan vallen en de waardering beperkt is, waarom zou je dan proberen de middelmaat te ontstijgen?

Eigenlijk is het geen haat maar vooral liefdesverdriet. Ik hou ontzettend veel van Nederland en wil zo graag dat iedereen

we vol bewondering naar constructies en

inziet hoe trots we op ons unieke landje en

de economische groei in BRIC landen. We

competenties kunnen zijn.

vergeten echter dat deze landen evenals Dubai en Florida vooral het voordeel hebben van

Marco Groot Marco Groot begon in 1988 als jongste

We zijn ooit groot geworden door wereldzeeën

ruimte en een schone basis in de vorm van leeg

te bevaren met houten schepen, een zak

land, iets waar we in Nederland veel te weinig

aardappelen en heel veel lef. We hebben ons

van hebben.

land groter gemaakt door zeeën te bevechten

bediende bij een kleine commissionair in

met dijken. Waarom durven we niet meer zo

Ruimte hebben we dus niet en helaas hebben

Amsterdam. In 20 jaar werkte hij zich via

goed? Misschien vinden we dat sociale kussen

we haast geen tijd meer. Het water staat ons

Londen, een Duitse partnership en een Franse

te comfortabel en is niet “durven” eigenlijk

net als vele landen in Europa economisch

broker op tot global head of equities bij Rabo

niet meer zo nodig “hoeven” geworden.

aan de lippen en we dreigen ten onder te gaan door tijd te verspillen aan vertwijfeling

International. Na 5 jaar Rabobank besloot Tijd en ruimte

over hypothecaire regeling, wat te doen

walkabout. Recent heeft hij samen met Cesar

Een grote (re)constructie begint met een

met banken, budget tekorten etc. Het grote

Lopes 8DAW (8 days a week) opgericht.

droom, uitgewerkt in een concept. In dit

afwaarderen moet nog beginnen! Als er ooit

8DAW verenigt coaching & consulting op

prachtige magazine lezen we over ideeën

een moment was om het roer om te gooien

unieke wijze en herinvesteert bovendien

met klinkende namen als Florida, Dubai en

is nu het NU! We moeten creatief zijn met de

een groot deel van haar inkomsten in

Venetië die fungeren als template voor een

inrichting en positionering van ONS land nu

mogelijke toekomst. Tegelijkertijd kijken

we nog wat tijd over hebben.

hij in 2012 de business te verlaten en ging op

maatschappelijk draagbare doelen.

098

column

marco groot

Inspiratie

Onderschatting

en Hoge Snelheidslijnen. Een grote impuls

Het afgelopen jaar hebben 3 inspirerende

We zijn een geweldig volk, wonen in een

voor deze industrie die jaren werk betekent.

denkers mijn visie veranderd of anders gezegd

prachtig land maar onderschatten onze

We nationaliseren KPN en bieden voor een

hebben 3 visionairs mijn denken veranderd.

kwaliteiten. Onze Duitse buurmensch doet

vriendelijk, vast bedrag, ongelimiteerd(!!)

Joris van Dijk is CEO van Madurodam, onze

het economisch fantastisch maar ik beloof u

spraak en dataverkeer aan om Nederland

kleinste koninkrijk. Elders in dit magazine

dat hun industriële focus veel cyclischer is dan

als DE internet development locatie van

(vanaf pagina 30) kunt u lezen hoe Joris

iedereen denkt. Een harde landing aldaar is

Europa of choice te laten worden. Onze

Madurodam met veel visie en lef heeft

niet onmogelijk. Frankrijk en België hebben

beste universiteiten en opleidingen worden

gebroken met het verleden en zijn koninkrijk

het echt veel moeilijker dan ons, om over

internationaal gepositioneerd, onder andere

de toekomst in is gelanceerd. Madurodam

Zuid-Europa niet te spreken. Onze Noordelijke

door intensieve samenwerkingsverbanden aan

werd 6 maanden gesloten en met enorm succes

buurlanden zijn sterk gebleven door autonoom

te gaan met universiteiten in Azië en Amerika.

rigoureus verbouwd. Niet veel later ontmoette

te blijven. Noorwegen heeft mazzel met

Op toplocaties als brainport Eindhoven, het

ik Roy Kahmann. Zijn ontwerp voor Nieuw

olie, Finland en Zweden hebben ruimte,

Internationaal gerechtshof, Delft, Wagingen

Amsterdam (vanaf pagina 74) is een idioot,

zijn dunbevolkt en kennis gedreven. Maar

worden concrete projecten gesponsord door

briljant, vernieuwend idee. De 3e hou ik voor

ook Scandinavië heeft hetzelfde vangnet en

overheden en bedrijven om ontwikkelde

mezelf. Zonder te veel woorden heb ik geleerd

mentaliteitsissue als Nederland. Het kan niet

talenten te binden. Verouderde (kantoor)

te genieten van de weg. Geleerd dat het doel

anders dat we tenminste zo sterk zijn

gebouwen worden herontwikkeld om de

dan niet zozeer (te) heilig is maar als je samen

als onze buren.

toestroom van studenten en bedrijven te

geduld geniet het doel vanzelf meer vorm

huisvesten waar prachtige, vooral tijdloze

krijgt en dichterbij komt. Inspirerende denkers

Denken, durven, doen

vormgeving als het nieuwe Stedelijk museum

die groots en anders durven te denken.

Wij kunnen autonoom onze toekomst bepalen

(vanaf pagina 54) als inspiratie dient.

Inspiratie waar we iets mee moeten durven

door een radicaal andere richting te kiezen.

Natuurlijk zullen velen zeggen dat het

te doen.

Onze basis is kennis, inventiviteit en visie.

kostbaar, niet haalbaar en zelfs idioot is. Ik zeg

Wij zijn een visionair uitvindersland. Philips,

nee! Rek de balans maar op. Doe maar eens

Wat komt dan eerst?

ASML, Boskalis, Arcadis, Heerema, SBM en BAM

gek, steek je kop boven het maaiveld uit, durf

We moeten ergens beginnen. Trots, passie,

zijn een aantal van onze unieke bedrijven met

tienen en vieren te scoren. Gemiddeld is dat

liefde, inzet, samenwerken, wat prevaleert?

unieke competenties, concepten en patenten.

nog steeds een 7. Maar wel een die spannend

Zoals ik in mijn vorige column schreef begint

En geloof het of niet onze hogere opleidingen

is, waar voor gestreden is. Zonder wrijving

het mijns inziens met nederigheid! Open een

zijn uitzonderlijk goed, de schaal van ons land

geen glans. Denken, durven, doen. Het begint

platform waar geen idee te gek is. Om verliefd

is goed te managen, de infrastructuur niet

met samen het lef hebben om te beginnen.

te worden op nieuwe ideeën en beelden, met

slecht en onze reputatie is uitstekend. We

Verliefd en trots zijn is het fijnste gevoel

passie samen bouwen aan een nieuw land,

zijn fantastische denkers die ooit bijna alles

wat er is, geeft positieve energie en straalt

trots zijn op het samenwerken en het resultaat.

durfden! Misschien moeten we het gewoon

aantrekkingskracht uit. Roy en Joris durven

Daar begint het, samen nederig bouwen aan

gaan doen!

het! U ook?

nieuwe liefde om trots op te zijn.

Van Madurodam naar New Amsterdam Island

www.fabuloustraveling.com/top-10-most-

Durven we dan alle bestaande modellen

Mag ik een voorzet doen en Nederland, net

beautiful-cities-in-the-world/

overboord te gooien en samen een eigen,

zoals Madurodam gedaan heeft, opnieuw

compleet nieuw model te bouwen met als

inrichten? Met een aantal lange halen is

www.nos.nl/artikel/245750-eindhoven-

basis onze unieke competenties, het lef van

dit het startpunt: We optimaliseren onze

slimste-regio-ter-wereld.html

Madurodam en vorm gegeven met het beeld

infrastructuur volledig. Nederlandse

van Nieuw Amsterdam als inspiratie? Het lef zit

bouwondernemingen krijgen de opdracht

www.topuniversities.com/where-to-study/

in onze genen verstopt, de brainpower hebben

om alle sleutelsteden en locaties optimaal

europe/netherlands/guide

we zondermeer, dat bewijst de volgende

te verbinden met verbrede wegen als de A2

bladzijde.

099

column

marco groot

Robot City Delft Internationaal Den Haag

Infrastructuur 1 Geperfectioneerde infrastructuur met hoge snelheidstreinen en plakken asfalt (goed voor de bouwers). Bewezen is

International Court of Justice.

Dé Europese basis voor internationale advocatenkantoren en trustkantoren

dat goede infrastructuur bedrijvigheid

die via de Universiteit de beste

creeërt, aantrekt en productiviteit enorm

studenten aan kunnen trekken.

bevordert.

Infrastructuur 2 Flevolder als West Europese hub voor grote vliegmaatschappijen.

Infrastructuur 3 Na recente verkoop E-plus KPN nationaliseren en data gratis weggeven.

4G en overal FTTH. Amsterdam creatieve internethoofdstad van Europa maken.

Gratis data is magneet voor bedrijvigheid ergo o.a. VPB inkomsten en verhuur kantoren.

Infrastructuur 3.5 Studeren spotgoedkoop maken. Kwaliteit opleidingen nog verder tillen en vooral marketen. Internationale studenten aantrekken en pro-actief accomoderen.

Kantoorgebouwen vervolgens ombouwen tot studentenwoningen. Balance sheet relieve voor banken & overheid is enorm.

Waterpark Zeeland Recreatiegebied voor watersport.

Klein geleerd, groot gedaan.

‘We realiseren ons niet wat ons kleine landje aan kennis bezit.’

Logistiek Rotterdam DE Europese haven gecombineerd met DÉ bron van kennis van waterwerken.

Milieu- en marietieme techniek exporteren vanuit bedrijven als Arcadis, Boskalis, Heerema, Fugro, SBM, etc.

100

Één van de top-10 technische universiteiten ter wereld. Wint regelmatig de Solar Challenge en het WK robotvoetbal.

Dope & Data: Amsterdam Amsterdam staat bekend als één van de 10 mooiste steden ter New Amsterdam Island

wereld. In combi met ons tolerante soft drugs beleid en gratis

Zie vanaf pagina 74 in

data dé toeristen- en nieuwe bedrijvigheidstrekker in Europa.

LifeCycle Magazine #2.

Data Groningen Data centrum, bereikbaar maken via HSL. Beer & Brains: Utrecht Universitaire hoofdstad van Nederland.

Global Brainport Eindhoven Recent door zakenblad Forbes uitgeroepen tot de meest inventieve regio ter wereld.

Boeren slimheid Wageningen De nummer 2 Agricultuur Universiteit in de wereld. De rest van de top 10 bestaat louter uit Amerikaanse Universiteiten.

Smartfood Maastricht Vermaarde Hospitality opleidingen en bourgondische hoofdstad. Daarnaast is DSM is één van de grootste vitamine en voedingsingredienten producenten ter wereld.

101

in s pi r a t i e

KUNST

Wat inspireert Mels Crouwel?

LifeCycle vroeg hem naar zijn bronnen.

Inspiratie haal je uit Kunst

Mels Crouwel haalt zijn inspiratie veelal uit

Navid Nuur, Alexandra Leikauf, David

de kunst. Volgens hem is architectuur zelfs

Maljkovic, Pere LLobera, Matt Bryans, Peter

toegepaste kunst. Bij zijn ouders kwamen

Schuyff, Esther Tielmans, Ryan McGinness en

kwamen vroeger veel kunstenaars, designers

Bjorn Schulke te vinden. De uitstapjes naar

en architecten over de vloer. Mensen met een

(zijn eigen ontworpen) Stedelijk Museum maar

optimistische kijk op de toekomst. Alles was

ook het MoMa in New York, het Walker Art in

maakbaar, vooral in die tijd.

Minneapolis geven hem naast energie ook veel inspiratie. Naast de collecties in deze musea is

Mels is een (naar zijn eigen zeggen) bescheiden

de architectuur van bijvoorbeeld De Fondation

verzamelaar. In zijn collectie zijn werken van

Beyeler of de Schaulager in Basel van grote

Marijke van Warmerdam, Jan de Cock,

schoonheid. En niet te vergeten het Serpentine in London. Naast deze internationale trijpen bezoekt Crouwel vele galleries in eigen land, zoals: Martin van Zomeren, Annet Geelink, Fons Welters, Upstream, Paul Andriesse, Vous etes Ici, Juliette Jongma en vele anderen.

Serpentine, Londen

102

in s pi r a t i e

KUNST

Walker Art Centre, Minneapolis

MoMa, New York

Beyeler, Basel

â&#x20AC;&#x2DC;Perfecte combinatie van architectuur en kunstâ&#x20AC;&#x2122; 103

I N S P I R AT I E

TALENT

Twee jonge talenten met

Topsport mentaliteit Topsporters leveren hun topprestaties niet toevallig.

Vaak zijn lange en complexe ‘trajecten’ van investeringen en opofferingen doorlopen.

Hoe ontdek je talent en op welke manier kun je dit begeleiden? Een team van ervaren begeleiders en met de juiste programma’s is de weg geëffend naar succes. De twee hiernaast beschreven talenten zijn wellicht de iconen van de toekomst. Wij hebben de signalen opgevangen en blijven ze volgen.

‘Topsporten is net als bouwen een kwestie van investeren.’

104

Tennistalent Erika Vogelsang (1995)

Erika Vogelsang begon al op 6 jarige leeftijd met tennissen. Met haar lengte (1.85m) is haar grootste wapen haar service. Naast haar VWO traint ze zo’n 17 uur in de week om uiteindelijk haar doel te bereiken: winnen op Wimbledon.

I N S P I R AT I E

TALENT

Meerkamp talent Nadine Visser (1995)

Foto’s © Athletics Photo

Jong talent Nadine Visser is niet alleen slim (studeert af op het VWO), maar ook nog eens een jong aanstormend talent in meerkamp.

Van jongs af aan doet ze al aan turnen en inmiddels 4,5 jaar aan atletiek.

Haar ambitie op korte termijn is om zich te plaatsen voor het WJK, en op lange termijn zich te ontwikkelen tot de wereldtop.

‘Het genie doet wat het moet en het talent doet wat het kan.’

Edward Bulwer-Lytton

105

COLOFON

Roeterseiland, Amsterdam >>

Colofon

LifeCycle Magazine

Met medewerking van:

Nummer 02 – Najaar 2013

Roderik Mackay, Merlijn Rademaker, Vincent

LifeCycle Magazine is in opdracht van

Evolo, Jon S. Standing, Paul de Ruijter, Joris

Taapken, Marco Groot, Mark Magazine, BAM Utiliteitsbouw bv, gemaakt door

van Dijk, Lard Breebaart en Frank de Ruwe,

Het Hoofdbureau, Amsterdam

Robért Gradus, Frank Laan, Maurice Iskes, Jan Homburg, Mels Crouwel, Rik Smits, Frederik

Opdrachtgever / Uitgever

van Heereveld, Martine de Wit, Iwan Baan,

Jeroen Troost

Rudolf Das, Erika Vogelsang en Nadine Visser.

Directie BAM Utiliteitsbouw Lithografie Creative Director

Gravemaker, Amsterdam

Roy Kahmann Adres Design

BAM Utiliteitsbouw bv

Dirk Smit

Runnenburg 7 3981 AZ Bunnik

Teksten

Telefoon:+31 (0)30 659 89 77

Victor Engbers

www.bamutiliteitsbouw.nl

Nicoline Rodenburg Willemijn van der Zwaan

Disclaimer Na uitvoerige research en binnen het gegeven tijdsbestek,

Eindredactie Jochem Rijlaarsdam

zijn niet alle rechthebbenden van het fotomateriaal achterhaald. Rechthebbenden worden verzocht contact op te nemen met de uitgever. Alle rechten voorbehouden.

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd,

Illustraties

opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of

Stanley Sie

openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of

Projectcoördinatie Nicoline Rodenburg Jacqueline Kruithof Redactiecoördinatie BAM Utiliteitsbouw Lisette Vis

106

op enige andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Je kunt beter een nachtje slapen over wat je wilt doen, dan wakker liggen over wat je gedaan hebt.

Meer over Lifecycle Bouwen: www.bamutiliteitsbouw.nl