D e t o e k o m s t v a n n ede r la n d LifeCycle door BAM Utiliteitsbouw • editie #02 • najaar 2013
INHOUDSOPGAVE
Inhoud Pagina: De toekomst
4
- Introductie
Inleiding
6
8 12
- Interview met Paul de Ruijter
Het florida model
14
- Het Florida model nader bekeken
Madurodam
84
Fotografie - Beeldcolumn van Roy Kahmann
- Florida, Venetië, Dubai
Het scenario
82
3-D Printen - Interview met DUS Architects
- De toekomst van Nederland volgens BAM Utiliteitsbouw
Drie modellen
Pagina:
30
96
VISIE OP STRAKS - Interview met Rudolf Das
98
Column - Door Marco Groot
102
KUNST - Inspiratiebronnen voor Mels Crouwel
TOEKOMSTSPORT
104
- Jonge talenten
- Interview met Joris van Dijk
Het venetIË MODEL
34
colofon
106
- Het Venetië model nader bekeken
COLUMN
Hiernaast en hierboven ziet u een foto
48
Projecten
- Door Vincent Taapken
DE ARCHITECT
54
Inspiratie
- Interview met Mels Crouwel
FOTOGRAFIE
62
- Fotoportretten metselaars
Oskomera Group
64
- Interview Robèrt Gradus
HEt DUbai Model - Het Dubai model nader bekeken
Futuristisch bouwen of tijdloos bouwen?
lifestyle
18, 38, 46, 50, 74 6, 10, 24, 26, 44, 62, 70, 81, 94, 102 20, 22, 40, 42, 72, 78
van de futuristisch ogende kathedraal van Brasilia. Het bouwwerk werd ontworpen door de Braziliaanse architect Oscar Niemeyer. De aanvang van de bouw was in 1959, de inwijding volgde in 1970. Het gebouw heeft een hyperboloïde vorm en bestaat uit 16 betonnen pilaren waartussen glas is aangebracht. In de vorm is de doornenkroon te herkennen, maar het
66
bouwwerk kan ook geïnterpreteerd worden als handen die zich richting hemel uitstrekken. Indertijd stond het gebouw symbool voor de toekomst, inmiddels wordt het wereldwijd omarmd als een historisch monument.
<< Kathedraal van Brasilia (© Gary Yim)
03
I N TR O D U CT I E
NIEUWS
>>
Hier willen we alvast duidelijk maken dat dit
LifeCycle Issue#2
tijdschrift, ondanks de huidige situatie in de markt, optimistisch van toon is. Daarom vindt u, naast gedegen informatie over hoe wij en anderen de toekomst van de bouwwereld zien, ook inspirende interviews en artikelen. Hoe kijkt, bijvoorbeeld, toparchitect Mels Crouwel tegen de
Na het eerste, zeer goed ontvangen nummer
toekomst van architectuur aan? En wat is de
van LifeCycle, over hoe lifecycle bouwen in
visie van Madurodam directeur Joris van Dijk
de bouwwereld en daarmee ook binnen BAM
op de toekomst van de steeds belangrijkere
Utiliteitsbouw een steeds prominentere rol in
markt van recreatie? Interviews zijn er ook
neemt, onderzoeken we in dit tweede nummer
met jonge, ambitieuze sporters en met
de toekomst van Nederland en de manier
DUS architects, een jong collectief dat
waarop we in de toekomst zullen bouwen. Dat
vergaande plannen heeft om als eerste ter
er binnen onze wereld veel en snel verandert
wereld een huis uit een 3D-printer te laten
is duidelijk. De economische situatie is, zo
rollen. Inspiratie geeft ook de beeldcolumn
valt uit de laatste berichten af te lezen, nog
met daarin prachtige foto’s van Iwan Baan.
altijd precair. Maar dat betekent niet dat de
Dat voor de toekomst het verleden soms
wereld stil staat. De bouwmarkt is, behalve
van groot belang kan zijn blijkt tenslotte uit
turbulent ook cyclisch: er komen altijd nieuwe
de fotoreportage van Nicoline Rodenburg:
kansen. Dit nummer gaat over de vraag waar
zij fotografeerde mannen die nog kunnen
die kansen liggen. Hoe staat Nederland er voor
metselen. Eén van de oudste beroepen
in 2030? Waar is dan de meeste behoefte aan
binnen de bouwwereld, en toch een beroep
als het gaat om bouwen? Om op die toekomst
met een mooie toekomst. Wij wensen u veel
voorbereid te zijn is BAM Utiliteitsbouw al sinds
leesplezier.
2008 bezig met onderzoek naar verschillende toekomstscenario’s, waarover later meer.
Directie BAM Utiliteitsbouw
UvA Roeterseiland Florida, Venetië en Dubai. Drie zeer uiteenlopende modellen die in Nederland elk in hun eigen gebied zullen ontwikkelen. Maar ondanks de verschillen zijn we op zoek gegaan naar een gebouw in Nederland dat alle modellen in zich heeft. De komende jaren investeert de Universiteit van Amsterdam flink in de herontwikkeling van het Roeterseiland. Verschillende universiteitsgebouwen worden gerenoveerd en ook de buitenruimte wordt opnieuw ingericht (Venetië model). De faculteit krijgt daarbij naast een functionele invulling ook een invulling voor ontspanning en ontmoeting in het studentencafé (Florida model). En alles met hoogbouw van de verschillende gebouwen van de Universiteit afspeelt is gericht op creëren en studeren (Dubai model). Een prachtig voorbeeld van een Lifecycle
LifeCycle #1
project dat alle modellen van de toekomst in zich heeft. >>
In dit tweede nummer van LifeCycle gaat het over de toekomst van het bouwen. Het is het logische vervolg op issue #1. waarin we het idee van Lifecycle bouwen
04
Rectificatie
onder ogenschouw namen.
Tot onze spijt is een verkeerde ondertiteling bij
Mocht u ook dat eerste
de afbeelding op bladzijde 43 van LifeCycle #1
nummer willen ontvangen,
komen te staan. De juiste titel moet zijn: Voorstel
stuur dan een mailtje naar
Vitaal ZorgVast voor de herontwikkeling van het
l.vis@bamutiliteitsbouw.nl
voorterrein van het Diakonessenhuis te Utrecht.
THEMA
De Toekomst van Nederland Bouwen aan straks
>>
05
I N S P I R AT I E
06
Th e m a Lif e Cy c l e
VISIE
LifeCycle. De toekomst van Nederland In 2008 begon BAM Utiliteitsbouw met een nieuw onderzoeksproject. Het project had tot doel de toekomst van onze branche in kaart te brengen. Daar was toen al aanleiding genoeg voor. De financiële crisis kondigde zich aan en dat die van grote invloed zou zijn
Zeker nu zijn die ambities hard nodig: de
op de ontwikkeling van de vastgoedwereld
markt, en daarmee ook ons bedrijf, kampt
was evident. Achterliggende gedachte was
nog altijd met tegenwind. Maar door nu alvast
dan ook greep te krijgen op die mogelijke
te kijken naar kansen die de toekomst biedt,
ontwikkelingen en ons als bedrijf voor te
bereiden we ons terdege voor op herstel.
bereiden op nieuwe tijden. Tegelijkertijd was
We zijn ons met andere woorden bewust dat
er het bewustzijn dat de toekomst voorspellen
Nederland aan het veranderen is. In dit nieuwe
een moeilijke, zo niet onmogelijke taak is.
nummer van LifeCycle geven we u graag
Daarom werd besloten om, op basis van alle
inzicht in hoe wij denken dat de toekomst van
beschikbare gegevens, een drietal modellen
Nederland er uit kan komen te zien, en wat
op te stellen: Florida, Venetië en Dubai.
dat zou kunnen betekenen. We hopen dat u
Handvatten waaraan we de werkelijkheid
(partner, opdrachtgever of geïnteresseerde)
zoals die zich in de loop van de tijd ontwikkelt
geïnspireerd zult raken en met ons in gesprek
kunnen toetsen, maar het zijn ook metaforen
wilt gaan om die toekomst verder uit te
die voor ons als bouwbedrijf zekere ambities
werken. Dat we daarbij optimistisch gestemd
vertegenwoordigen.
zijn mag duidelijk zijn.
Demografie Werken Economie Leren Politiek Zorgen Ecologie
Bouwen in Nederland
Ontspannen Sociologie Wonen Technologie Drijvende krachten voor Utiliteitsbouw © De Ruijter Strategie
07
t h e m a Lif e Cy c l e
Mogen we aan u voorstellen, de drie modellen: Florida, Venetië en Dubai. Drie metaforen die voor ons als ontwikkelend bouwbedrijf mogelijke toekomstambities vertegenwoordigen. Nu, vijf jaar later, zien we hoe deze modellen langzaam in de praktijk worden toegepast. We hebben deze modellen voor onszelf uitgeschreven, niet om de toekomst te voorspellen, maar om ons er bewust van te zijn dat Nederland aan het veranderen is. De modellen zijn ontwikkeld in samenwerking met De Ruijter Strategie, een gerenommeerd bureau dat zich heeft gespecialiseerd in het schrijven van toekomstscenario’s.
08
NIEUWS
Florida Model
Venetië Model
Dubai Model
>>
>>
>>
t h e m a Lif e Cy c l e
NIEUWS
Indoor Golfbaan Het Florida model gaat uit van de gedachte dat zowel recreatie als zorg steeds belangrijker worden en vaak zelfs samen zullen gaan. Te denken valt bijvoorbeeld
>>
aan de opkomst van zorghotels, maar ook aan nieuwe manieren van recreatie. Zeker vernieuwend is het plan om in ons land een indoor golfbaan te bouwen. Daarmee wordt het voortaan mogelijk om het hele jaar door een balletje te slaan.
City Living De Nederlandse steden staan vol met oude, maar ook nieuwe monumenten. Door op een slimme manier om te gaan met hergebruik kunnen deze
>>
panden een nieuwe bestemming krijgen zonder dat de authenticiteit wordt aangetast. Verderop in dit nummer vindt u veel meer over het Venetië model, en geven we u voorbeelden van hoe dat wordt uitgewerkt in de praktijk.
Landgoed Seventh
‘Drie Nederlandse modellen’
Het ontwerp ‘Landgoed Seventh’ bestaat uit één grote piramide met een afmeting van 105 x 105 meter op de punten en zes kleinere glazen piramides waar wonen,
>>
werken, zorg, welness en recreatie in een groene omgeving dichtbij de stad samenkomen: een oase, zonder stress. Het ultra duurzame en multifunctionele gebouw, uitgewerkt in het Dubai model, heeft ook in ons land wel degelijk toekomst. Seventh is (nog) niet gerealiseerd.
09
I N S P I R AT I E
literatuur
MARK magazine Mark is een architectuurtijdschrift dat in Nederland wordt gemaakt, maar zeer internationaal van karakter is. Het is dan ook Engelstalig en toont de meest bijzondere nieuwe gebouwen van over de hele wereld, van AustraliĂŤ tot Noorwegen, van Chili tot Japan, vaak vergezeld van interviews met hun architecten. www.mark-magazine.com
010
I N S P I R AT I E
literatuur
Als het LAC de ‘place to be is’ voor digitale architecten dan is deze bundel ‘the book to read’. En dat gaat niet alleen op voor de architecten. Ook voor vakgenoten met belangstelling voor ICT-architectuur en zelfs voor managers is deze bundel interessant! In toenemende mate geldt ‘architectuur beheert complexiteit’. Hierdoor neemt wel het aantal facetten waar ICT-architectuur zich mee bemoeit toe. Allicht is deze groei een van de verklaringen voor de stijging van het aantal stukken in deze bundel ten opzichte van voorgaande jaren. Vermoedelijk zullen de positieve resultaten van het toepassen van architectuur ook hun bijdrage hieraan hebben geleverd. De artikelen zijn gerubriceerd naar een zevental categorieën, namelijk ‘Architectuur en maatschappij’, ‘Enterprise-architectuur en SOA’, ‘Applicatiearchitectuur’, ‘Business process management’, ‘Architectuur en organisatieverandering’, ‘De rol van de architect’ en ‘Architectuur en governance’. Het boek bevat een twintigtal interessante bijdragen met visies op de rol van architectuur nu en in de toekomst. De variëteit is groot en daarmee eveneens de kans dat u al lezend inzichten opdoet waaraan u in uw eigen praktijk veel nut zult hebben. www.evolo.us
Architectuur maakt de toekomst mogelijk 011
in t e r vi e w
paul de ruijter
Zoeken naar kansen van de toekomst
Paul de Ruijter, toekomstscenarist
Paul de Ruijter schrijft toekomstscenario’s voor een reeks aan internationale en nationale klanten. Ook voor BAM Utiliteitsbouw keek hij vooruit. Hoe kijk je op een gestructureerde manier naar de toekomst? Het is een kunde en een kunst tegelijk.
Hoe word je toekomstscenarioschrijver? “Ik ben erin gerold. Ik heb technische bedrijfskunde gedaan en ben afgestudeerd op de lerende organisatie. Daarvoor heb ik bij Shell in Londen gewerkt en mijn eerste scenarioworkshops meegemaakt. De kunst is om op een gestructureerde manier na te
Hoe kom je op die drie modellen uit?
denken over de toekomst. Inmiddels heb ik
“Voor een deel baseren we die op verwachte
onder meer als klanten het ministerie van
gegevens, bijvoorbeeld wat betreft de
defensie, gemeenten en de petrochemische
demografie. Verder werken we samen met
industrie.”
diverse deskundigen binnen BAM. Maar de basis is toch kennis van het verleden
En dus ook BAM Utiliteitsbouw.
en de huidige situatie: daar kan je veel
Hoe is dat gegaan?
ontwikkelingen uit aflezen. Tenslotte
“In 2008 begon BAM Utiliteitsbouw al met
maakt ook het vertellen van een verhaal
kijken naar de mogelijke toekomst van
natuurlijk deel uit van ons werk.”
Nederland en de mogelijke toekomst van het bouwen. Er was op dat moment sprake van
Elders komen de modellen uitgebreid aan
een trendbreuk in de bouw. Het was het begin
bod, maar waar ligt voor jou de kern?
van de kredietcrisis en het was duidelijk dat de
“Om te beginnen: Nederland ontwikkelt zich,
traditionele nieuwbouw van kantoren onder
onontkoombaar, verder. Een ander gegeven
Paul de Ruijter
druk zou komen te staan. Mij werd gevraagd
is dat denken in monofunctionele kantoren
De Ruijter zet sinds 1989 de
om mee te denken over de vraag: hoe en wat
voorbij is. De vraag was, en is deze: waar zit
toekomst op de agenda bij overheid,
bouwen we over twintig, dertig jaar? Samen
de groei dan wel? Dat leidde tot het scenario
kwamen we op drie mogelijke modellen:
waarin gebouwen juist meerdere functies
het Venetië model, het Dubai model en het
herbergen. Retail, entertainment, een
Florida model.”
laag wonen én kantoren.
bedrijfsleven en brancheorganisaties. Kijk voor meer informatie en publicaties op www.deruijter.net
012
in t e r vi e w
paul de ruijter
Multifunctionele kantoren zogezegd. Dat is het Dubai model. In een andere gedachtegang kun je denken aan Nederland als een land met een grote voorraad prachtige gebouwen. De vraag is dan, welke gebouwen zijn de moeite waard om te bewaren en te renoveren? Dat is het Venetië model. In het derde scenario keken we naar wat de volgende sector kan zijn, nu zakelijke dienstverlening niet langer zorgt voor de noodzaak aan kantoorruimte. Het antwoord was zorg en entertainment (sectoren die de nodige overlap hebben). Het Florida model.” Wat zijn de verbanden tussen die drie modellen? “Alle drie hebben ze zo hun eigen voordelen als het gaat om duurzaamheid en natuurlijk is het zo dat het in de praktijk vaak om combinaties gaat. Het zijn modellen, dat wil zeggen: mogelijke scenario’s. We zeggen dus niet: zo zal het gaan. De keuzes zullen gemaakt moeten worden door de markt en de politiek. De rol van een bedrijf als BAM Utiliteitsbouw is daarbij bouwer, maar wel een ontwikkelende bouwer die al een jaar of vijf nadenkt over die mogelijke toekomst. Dus ook al staan we nog aan het begin, BAM heeft daarmee nu toch al een voorsprong.” Wat mogen we hopen voor de toekomst? “Ik zie grote mogelijkheden in de bouwwereld, maar daarvoor is wel lef en visie nodig. Als je bedenkt dat de economie cyclisch is, dan zou het verstandig zijn om juist nu te investeren in de toekomst. De rente is nu immers New Amsterdam Island concept, zie ook pagina 74
laag, en bouwen is relatief goedkoop. Met verbeeldingskracht en het lef om spaargeld in
‘Je moet juist nu groot durven denken.’
te zetten kom je dan een heel eind. Waarom niet een mooie vastgoed CV opgestart? Er is heel veel mogelijk in Nederland en er gaat een moment komen dat we beseffen dat we onszelf op de kaart moeten zetten. Je moet juist nu groot durven denken.”
013
t o e k o m s t s c e na r io
014
florida model
Het Florida Model In het voortraject van het onderzoeksproject keek Paul de Ruijter naar wat de volgende sector is waar Nederland in gaat werken. Het antwoord was, met de vergrijzing in aanmerking genomen, hoofdzakelijk zorg en recreatie (sectoren die de nodige overlap hebben). Dit is het Florida model. >>
015
t o e k o m s t s c e na r io
florida model
Het Florida Model onder de loep In de VS is Florida de staat met de meeste golfbanen, en dat is geen toeval. Nadat de staat te kampen heeft gehad met een flinke crisis – bedrijven trokken weg en er was sprake van een krimpende bevolking – wist de zuidelijke staat new business te creëren. Florida werd een staat die bekend kwam te staan als dé staat voor recreatie ofwel leisure (naast veel attractieparken biedt Florida ook ‘beschaafder’ vermaak; denk aan de kunstbeurzen in Miami). Daarnaast vonden talloze gepensioneerde Amerikanen in het zonnige Florida een plek om te wonen. In het kielzog daarvan ontstond een grote (cosmetische) zorgindustrie, en trok ook de rest van de economie aan. Recreatie en zorg Vertaalt naar ons land draait het bij het Florida model ook om toerisme, recreatie en zorg. En ook wat betreft de indicatoren is het model vrijwel één op één toepasbaar op de situatie in ons land. In diverse regio’s in ons land is sprake van krimp, en de groep ouderen groeit ook hier gestaag. Jaarlijks stromen nu 200.000 mensen de arbeidsmarkt uit. Dat betekent een grotere vraag naar zorg, maar ook naar recreatie. Voor de rest van de Nederlanders neemt
‘Het Florida Model is niet gebaat bij ‘bouwen voor de eeuwigheid’.’ 016
vrijetijdsbesteding een steeds belangrijker, en groter, deel van hun leven in beslag. Festivals, pretparken, musea, vakantieparken, winkels: de handel voor dagjes uit is inmiddels een volwassen markt. Ruimte en groen Het scenario veronderstelt dat in Nederland genoeg ruimte is om aan de groeiende vraag op die gebieden te voldoen. Dat lijkt, nu en in de toekomst (en ook dankzij krimp in sommige gebieden), het geval. Te denken valt aan Zeeland, Groningen, Limburg, Gelderland; in feite alle provincies buiten de Randstad waar veel ruimte en groen is. In het algemeen dus regio’s die zich ook nu al vaak afficheren met de mogelijkheden op het gebied van recreatie. Greep krijgen op de markt Voor de bouwbranche betekent het Florida model dat er ten eerste een goed besef moet komen van wat de doelgroep beweegt: niet alleen de recreanten en de zorgvragers, maar zeker ook de opdrachtgevers van bouwprojecten. Een ondernemer die een attractiepark of een park met vakantiewoningen wil exploiteren is niet
t o e k o m s t s c e na r io
florida model
gebaat bij ‘bouwen voor de eeuwigheid’. De
Paul de Ruijter over het Florida model
kosten laag houden en versnelde afschrijving
“Kenmerk van dit model is dat het vaak over
zijn dus belangrijk. Dat betekent op zich
tijdelijkheid gaat: wensen van recreatie-
een andere vorm van kijken naar kwaliteit,
consumenten veranderen relatief snel. Dat
waarbij de nadruk ligt op tijdelijkheid (en
betekent dus dat je als bouwonderneming
snelheid van opleveren). Vragen die voor de
daar goed in moet worden. Vereist in het
vastgoedbranche relevant zijn: hoe krijg je
Florida model is: tijdelijk, snel en relatief
greep op de doelgroep? En: hoe zorg je er voor
goedkoop kunnen bouwen: ondernemers in de
dat je als bouwbedrijf snel, tijdelijk en tegen
leisurebranche zijn, zoals alle ondernemers,
lage kosten kan bouwen? Uit eerdere studie
uit op winst. Dat hoeft duurzaamheid niet
blijkt overigens dat leisure-partijen vooral
in de weg te staan: door bouwmaterialen te
behoefte hebben aan partijen die hun ideeën
recyclen snijdt het mes aan twee kanten. De
kunnen realiseren. Bouwbedrijven moeten
duurzaamheid is er mee gediend en bovendien
daarom uitblinken in projectmanagement,
dalen zo de kosten.”
‘Vereist in het Florida model is: tijdelijk, snel en relatief goedkoop bouwen.’
goed worden in esthetiek en gebouwen neer kunnen zetten met een korte terugverdientijd.
017
P R O J ECT
018
INDOOR GOLFBAAN
Indoor ® Golf Arena Het toekomstscenario ‘Florida’ – gebaseerd
faciliteiten in gebruik zijn, die indoor driving
op een toenemende vraag naar vrijetijds- en
ranges, chipping areas, putting greens en golf
leisure-voorzieningen – kent in Nederland een
simulators bieden. Gedetailleerde analyse, te
uiterst spraakmakend en prachtig voorbeeld:
samen met de kenmerken van de lokale markt
Indoor Golf Arena ®, ’s werelds grootste Indoor
en een aantal overduidelijke trends, geeft
Golf Centrum en een geavanceerde faciliteit
steun aan het business plan van Indoor Golf
voor golf coaching.
Arena ®. Daarnaast heeft het concept een aantal USP’s die gericht zijn op de markt van morgen
Het concept wordt ontwikkeld door Indoor
en die van duidelijk toegevoegde waarde zijn
Golf Solutions International (IGSI), een in 2009
voor de Metropoolregio Amsterdam.
opgericht samenwerkingsverband tussen de Nederlandse bedrijven Outstanding Enterprises
IGSI hoopt de eerste Indoor Golf Arena ® in 2016
en Zwarts & Jansma Architecten.
in de Metropoolregio Amsterdam te openen en vervolgens gelijke faciliteiten – flexibel
Indoor Golf Arena ® wordt eerst ontwikkeld in
in functionaliteit en design – te ontwikkelen
Nederland, in de Metropoolregio Amsterdam,
in zowel volwassen – als opkomende golf
het hart van onze economie. Indoor Golf
markten, waaronder bijvoorbeeld Zweden,
Arena heeft een voetafdruk van ca. 16.000
Frankrijk, Qatar en de USA. Voor zowel de
m2 en combineert golf met recreatie,
ontwikkeling van Indoor Golf Arena ® in
onderwijs, zaken doen, wellness en high-end
Nederland als eerder genoemde buitenlandse
(kort) verblijf. Indoor Golf Arena ® omvat een
markten voert IGSI nu gesprekken met
aantal USPs, met inbegrip van een 200 kamer,
potentiële investeerders.
®
4-sterren boutique hotel, meer dan 11.000 m2 Southwest Greens ® kunstgras oefenfaciliteiten
‘Imagination is everything. It’s the preview
ontworpen door Nicklaus Design ® en 20
of life’s coming attractions’, aldus het
golf simulators. Vanuit een marketing
onderschrift van Indoor Golf Arena ® naar een
perspectief wordt Indoor Golf Arena ® specifiek
uitspraak van Albert Einstein. Woorden die
gepositioneerd als een concept in aanvulling
aantonen dat Indoor Golf Arena ® een toekomst
op outdoor golf, en is zodoende niet bedoeld
gerichte attractie wordt met internationale
om outdoor golf te vervangen. Tot op heden
uitstraling.
bestaat er geen vergelijkbaar concept, hoewel in de hele wereld vele kleine indoor golf
www.indoorgolfarena.eu
019
L I F EST Y LE
REIZEN
Reistips
Florida
Reis naar Miami: Flaneer op de boulevard van Ocean Drive, zon op het hippe strand van South Beach en proef de zwoele sfeer van Miami. Huur een auto en rijdt naar Cocoa Beach. In dit gezellige surfersplaatsje aan de Space Coast van Florida
Zelf zien hoe Florida zich heeft ontwikkeld als
valt een hoop te beleven.
dĂŠ staat waarin zorg, recreatie en economie samenvallen? We vroegen aan specialist Jan
Reis naar Orlando:
Doets om een reis samen te stellen. Natuurlijk
Orlando wordt de Fun Capitol of the World
met volop ruimte voor zon, zee en strand,
genoemd vanwege de vele pretparken dus u
maar met genoeg tijd om ook de bijzondere
hoeft zich hier zeker niet te vervelen.
architectuur in Miami Beach te bezoeken. Wie
Ga naar de kust om te genieten van de brede,
de vakantie combineert met een van de grote
tropische stranden en van de Golf van Mexico
kunstbeurzen in Miami krijgt ook nog eens een
en verblijf in het gezellige Fort Myers.
keur aan internationale kunst te zien. Ook de rest van Florida is de moeite waard: kleurrijk,
Reis naar Key Islamorada:
tropisch, de staat biedt voor ieder wat wils.
Van Fort Meyers geniet u van een prachtige rit
Niet voor niets wordt Florida de SunShine State
dwars door het unieke natuurgebied van de
genoemd; de ultieme vakantiebestemming!
Everglades naar Key Islamorada. Kom hier tot rust en bezoek het Theater of the Seas en maak
Met deze uitgebalanceerde route beleeft u
een uitstapje naar Key West.
Florida pas echt! Ga mee op reis en ontdek verborgen juweeltjes zoals Captiva Island en ons favoriete hotel: Postcard Inn in St. Pete Beach. Zie hier onze tips.
020
www.jandoets.nl
L I F EST Y LE
REIZEN
021
l if e s t yLE
INSPIRATIE
Future Hotels Wij hebben een aantal trendsettende hotels geselecteerd die de grenzen van de hedendaagse architectuur verleggen. Bij de ontwerpen van deze hotels zijn er twee dominante thema’s te signaleren: de veranderende planeet waar we op leven en de gedachte dat op we deze op een dag willen of moeten verlaten. Hoewel een aantal hotels zich nog in conceptfase bevinden, zijn anderen bijna voltooid of reeds realiteit. Ontwerpers spelen met hun concepten in op uitdagingen waar gebouwen in de toekomst mee te maken krijgen. Gasten en hoteliers kunnen vast een kijkje in de toekomst nemen en zich verheugen op een verblijf voor het leven. Treehotel © Tham & Videgård Arkitekter, www.tvark.se
Aerotel Russian Floating Hotel © Alexander Asadov, www.asadov.ru
Hans-Jurgen Rombaut, Architect www.lunararchitecture.com
022
l if e s t yLE
CULINAIR
Cocktail Miami Vice Ingrediënten: 5 oz Bacardi ® 151 Rum 5 oz Piña Colada Mix (bevroren) 5 oz Daiquiri Mix (bevroren) Instructies: Meng bevroren Piña Colada met de helft van de Rum. Meng daarna de bevroren Daiquiri met de andere helft van de Rum. Giet nu de Piña Colada mix in een gekoeld cocktailglas als eerste laag en giet dan de Daiquiri mix laag erbovenop.
Ceviche van heilbot met Florida grapefruit Ingrediënten voor 6 personen:
- 2 kleine rode uien in dunne plakjes gesneden
Dek af met huishoudfolie en zet het voor
- 1 pond heilbotfilet
- 1 teentje knoflook fijngehakt
enkele uren in de koelkast.
- 2 rijpe avocado in blokjes gesneden
- 1 eetlepel extra vergine olijfolie
- 18 rode gehalveerde kerstomaatjes
- 1 hete chili peper fijn gehakt
Serveertip:
- 18 gele gehalveerde kerstomaatjes
- Zout en peper
Snijd de sla in reepjes en verdeel ze over 6
- Een klein bosje koriander - 6 kleine kroppen Romeinse sla
borden. Haal de vis uit de koelkast en meng Voorbereiding:
het met de tomaatjes en avocado en de grof
Meng alle ingrediënten voor de marinade
gesneden koriander. Verdeel de ceviche over
Marinade:
en breng op smaak met zout en peper.
de sla en versier met een paar takjes koriander.
- Sap van 2 limoenen
Snijd de heilbot filet in behapbare stukjes
- Sap van 2 Florida grapefruits
en meng ze in de marinade.
023
I N S P I R AT I E
TOEKOMST
Future Energy Dit briljante mobiele stopcontact plak je op een raam om zonne-energie te laden. Eigenlijk is stopcontact geen correct woord, zo’n ding heet wandcontactdoos. Bij dit nieuwe model is die naam weer onjuist. Het gaat hier namelijk om een raamcontactdoos. De contactdoos kun je zo op het raam plakken. Dan komt er geen 200 volt uit om je waterkoker mee te voeden, maar heb je wel directe toegang tot de energie die het zonnepaneeltje aan de glaskant opwekt. Wie denkt dat groene stroom (nog) niet mogelijk is: dit is puur groen. Concept Car Design © Kazim Doku
Wat je er aan hebt? De meerwaarde ten opzichte van andere draagbare zonnecellen die je in je auto, boot of op vakantie gebruikt zit in de uitgang. Een universele stekkeringang is een stuk handiger dan alleen usb of andere specifieke uitgang. Ligt voor de hand. Jammer genoeg is het slechts een door Kyuho Song en Boa Oh ingediend idee op productontwerpsite Yanko. Het leukste aan de contactdoos is dat hij zo intuïtief werkt en ook heel direct laat zien wat er in het ronde doosje gebeurt. Zon maakt stroom, simpel.
Future Cars
Het design van de auto heeft een lange weg gemaakt door de jaren heen. Wie had gedacht dat, toen het eerste model van de lopende band kwam, we op een dag hybride en zonneenergie aangedreven auto's zouden rijden? Zo proberen de Concept Car kunstenaars ook nu weer in de toekomst te kijken. Deze ontwerpen zijn een goede weergave van wat de toekomst voor ons in petto heeft in de auto-industrie. © Kyuho Song & Boa Oh
024
I N S P I R AT I E
TOEKOMST
De meningen over de toekomst van onze voeding zijn zeer verdeeld. Toch kunnen we stellen dat de belangrijkste
Future Cooking
grondstoffen voor de groei van biologische groenten en de voeding van dieren beginnen te verdwijnen. Moeder aarde kan simpelweg het overschot aan monden niet meer voeden. Daarom zoeken wetenschappers en ‘food lovers’ naar creatieve en inventieve oplossingen. Zo zien we een een ontwikkeling van meer en meer stadslandbouw. ‘Rooftop farms’ is in een stad als New York al een begrip en in Nederland beginnen ook al aardig wat daken groen te kleuren. Maar hoewel het een positieve en creatieve oplossing is, wordt het probleem er niet mee opgelost. Tenzij we iets dergelijks wereldwijd kunnen doorvoeren en iedereen zijn eigen groenten gaat kweken en geiten gaat houden. Een andere ontwikkeling is het genetisch manipuleren van
Kweekvlees
voedsel. Zo heeft Universiteit van Maastricht Kweekvlees (ook wel vitrovlees of laboratoriumvlees genoemd) ontwikkeld dat in een laboratorium gekweekt wordt uit stamcellen van dieren. Inmiddels is de eerste hamburger een feit, maar die mist nog de nodige proteïne en eiwitten om als echt vlees door te gaan. Meer onderzoek is nodig…
Future Coffee Het ontwerp is al een paar jaar oud, maar het is nog steeds een van de meeste futuristische espresso machines die wij hebben gezien. De Saeco Etienne Louis Espresso Machine by Carlo Borer kost dan ook wel rond de duizend euro. De bolvormige
Future Food Book
espressomachine maakt gebruik van losse koffie en is vervaardigd van roestvrijstaal en (gepolijst) aluminium.
Er is een revolutie gaande in de voedselindustrie. Op tal van terreinen zullen innovaties de komende jaren tot echte doorbraken leiden. Zowel in de landbouw, veeteelt als voedselindustrie. In zijn nieuwste trendboek The Future of Food beschrijft Adjiedj Bakas wat ons te wachten staat. Voor wie goed voorbereid wil zijn op de toekomst, is zijn optimistische boek een must read.
025
in s pi r a t i e
AIRCRUISE
Aircruise Hotel ‘Het eerste vliegende hotel brengt je in 37 uur van Londen naar New York’
026
027
in s pi r a t i e
028
AIRCRUISE
Aircruise Hotel Aircruise is bedacht en ontworpen door het Britse Seymourpowell en zou een gigantisch verticaal luchtschip moeten worden dat reizigers in stijl en luxe vervoert. Met 265 meter hoogte en de kracht om 369 ton te dragen, zal het hotel opgebouwd zijn uit penthouse appartementen, bars en view floors. Het vliegtuig verbruikt waterstof en zonne-energie en wordt geschat in 37 uur van Londen naar New York te kunnen vliegen. www.seymourpowell.com
029
in t e r vi e w
JORIS VAN DIJK
ze willen samen plezier maken en actief dingen
Nederland als wereldmuseum
beleven. Juist daarop scoorde Madurodam
Joris van Dijk, directeur Madurodam over de toekomst van recreatie
ter nagedachtenis aan verzetsheld George
vrij laag.” Het adagium ‘Keep the best and improve the rest’ werd de leidraad. Joris van Dijk: “We hebben goed gekeken naar het verhaal van Madurodam. De kern daarvan was: in Madurodam kun je ontdekken waar een klein land groot in is. Daarnaast was er het verhaal van de oprichting van het park Maduro. Zijn ouders – en de oprichtster –, hadden daar een doel mee: geld inzamelen om studenten met TBC toch te kunnen laten
Een van de toekomstmodellen is het Florida
studeren.
model, met zorg en recreatie als belangrijkste leidraad. Wat valt er te leren van Joris van Dijk, sinds 2010 directeur van Madurodam? Madurodam ging open in 1952, een belangrijk jaar voor Nederlandse kinderen van toen en later. Want ook de Efteling opende dat jaar de poorten en ook de eerste Nederlandse Donald Duck kwam dat jaar uit. In de decennia die volgden had Madurodam niet te klagen over bezoekersaantallen: jaarlijks overschreed
Geïnspireerd door de levens van Maduro
dat gemakkelijk de miljoen. Maar in de jaren
en de oprichtster werden de kernwaarden
na 2000 kalfde dat snel af. Op het moment
van Madurodam geformuleerd: ambitie,
van aantreden van Joris van Dijk kwamen
optimisme en verbondenheid.” Het verhaal
er nog maar een half miljoen mensen op de
van Madurodam is daarmee ook het verhaal
miniatuurstad af. De nieuwe directeur kreeg
van Nederland. “Madurodam is ook te zien
als opdracht Madurodam daarom grondig te
als een ideële kaart van ons land, verdeeld in:
moderniseren. Een sluiting van vijf maanden
waterrijk, stedenrijk en vindingrijk. Daar zijn
volgde, en na de heropening bleek die
mooie lijnen in te ontdekken, bijvoorbeeld van
strategie een succes. Het bezoekersaantal klom
de scheepswerven in Zaandam naar de havens
algemeen directeur van Madurodam. Hij
naar 740.000 per jaar. Een prestatie, zeker
van Rotterdam, en van de wereldkaarten
is verantwoordelijk voor het ontwikkelen
gezien het enorme aanbod van attracties. De
van Blaeu naar de navigatiesystemen van
vraag is: hoe is dat gelukt?
TomTom.” Met een beetje goede wil is daar
Joris van Dijk Joris van Dijk is sinds september 2010
en realiseren van een vernieuwd Madurodam. Daarvoor was hij zeven jaar werkzaam voor de Nederlandse Staatsloterij, waarvan de laatste drie jaar als directielid verantwoordelijk voor marketing & sales. Hij studeerde Nederlands recht aan de Universiteit Utrecht en general management aan de Harvard Business School.
030
‘Als het om dagjes uit gaat, hebben we in Nederland een heel volwassen markt’
zelfs een toekomstbeeld van Nederland uit “Als het om dagjes uit gaat hebben we in
af te leiden. Joris van Dijk: “Je kan zien waar
Nederland een heel volwassen markt”,
we goed in zijn, en waar we groot in kunnen
beaamt Joris van Dijk: “Consumenten kunnen
blijven.” Een mooi moment voor de directeur
tegenwoordig kiezen uit heel erg veel
was toen hij in een rapport las dat mensen na
attracties; parken, maar ook winkelcentra,
een bezoek aan Madurodam toch ‘een beetje
musea, concerten en festivals. Steeds minder
trots’ zijn; “voor veel Nederlanders toch nog
mensen nemen genoegen met passief vermaak:
een spannende emotie.”
in t e r vi e w
JORIS VAN DIJK
Ook aan de beleveniskant moest worden gesleuteld. Joris van Dijk: “Zoals iedereen in onze branche lieten we ons daarbij inspireren door het boek De belevingseconomie van Pine en Gilmore. Die hanteert 4 E’s: Esthetiek, Escapisme, Educatie en Entertainment.” Met die twee laatste E’s in gedachten werd Madurodam interactief, niet alleen binnen het park zelf, maar ook middels social media. Een voorbeeld is de miniatuurversie van de bloemenveiling Aalsmeer: “In het park zelf kun je nu meedoen met de veiling, en via een scherm in het park kun je een digitale bloemengroet aan iemand sturen.” De E van Esthetiek kreeg vorm in een schoon park waarin alles het zonder haperingen doet, en de E van Escapisme werd vertaald naar een park waar gastvriendelijkheid voorop staat. “Behulpzaamheid en vriendelijkheid zijn echt basics”, aldus Van Dijk; “Als je daar fouten in maakt staat het meteen wereldwijd te lezen op internet.” Daar goed mee om gaan loont de moeite, maakt de directeur van Madurodam duidelijk. Dat blijkt wel uit de succesvolle jaarcijfers van na de verbouwing, maar ook in de toekomst ziet hij kansen. “Steeds meer mensen uit opkomende landen zullen gaan reizen, en ze doen allemaal Europa aan; dat is toch het museum van de wereld.” Dat biedt kansen, aldus Van Dijk: “Toerisme is arbeidsintensief en biedt veel banen voor jongeren.” Daarvoor is dan wel een goede infrastructuur nodig. “Een voorbeeld van hoe je dat kan aanpakken is te zien in Amsterdam. Daar hebben ze in goede tijden geïnvesteerd en dat heeft er in het diepst van de recessie toch voor gezorgd dat er heel veel prachtige musea nu open zijn, en wordt er hard gewerkt aan de Noord-Zuidlijn en een verbeterd station. Dat werpt nu al zijn vruchten af als het gaat om toerisme en dat is zeker iets om op verder te bouwen.”
031
in t e r vi e w
JORIS VAN DIJK
‘Madurodam is ook te zien als een ideële kaart van ons land, verdeeld in: waterrijk, stedenrijk en vindingrijk’
032
033
t o e k o m s t s c e na r io
034
VENETië model
Het VenetiĂŤ Model Van de drie modellen verwijst het VenetiĂŤ model het meest naar ons verleden. Maar wel met het oog op de toekomst. Bestaande gebouwen worden in oude staat hersteld met een duurzame binnen- en buitenkant, en krijgen vervolgens een nieuwe functie. >>
035
t o e k o m s t s c e na r io
VENETië model
Het Venetië Model onder de loep Venetië staat voor middeleeuwse straatjes, ontelbare bruggen, statige palazzi en het alomtegenwoordige water en het eeuwige gevecht hier tegen. Maar hoe laat deze eilandstad zich in bouwtechnisch opzicht kwalificeren? En wat zijn de lessen voor de (toekomstige) situatie in ons eigen land? Venetië als model staat voor een stad die niet uit te breiden valt: daar is simpelweg geen ruimte voor. Met andere woorden, de stad moet het doen met de gebouwen die er al zijn. Dat zijn dan wel meestal prachtige gebouwen die de tand des tijds hebben doorstaan. Een ander kenmerk is dat er sprake is van een economie met een zekere kleinschaligheid. Het gaat om kleine ziekenhuizen, kleine scholen, kleine netwerken. Kortom: het leven in deze stad speelt zich op wijkniveau af. Samengevat kan je stellen dat Venetië een stad is waar de gebouwenvoorraad en de ruimte om te bouwen constanten zijn, met als gevolg dat de functies kunnen en zullen muteren. Daarnaast is dus de kleinschalige, lokale economie kenmerkend. Economische werkelijkheid Het zijn deze factoren die leiden tot het vaststellen van Venetië als model voor Nederland. Hoe zijn die op onze binnenlandse situatie toe te passen? Om te beginnen gaat het dan om de bestaande voorraden van panden in de oude binnensteden; die van Amsterdam, maar net zo goed Dordrecht, Deventer, ’s Hertogenbosch, Breda, Leiden,
036
Haarlem en Delft. Ook daar bestaat de situatie dat de bestaande voorraad een gegeven is, terwijl de functie kan veranderen – en dat in het verleden ook al vaak gebeurd is. De beperking in de ruimte zoals dat in Venetië het geval is, kan je in Nederland vertalen naar onze economische werkelijkheid. Anders gezegd, waarom zou je nieuwe dure panden bouwen als al die prachtige gebouwen er al gewoon zijn? Uitdagingen voor de bouwwereld Bij Venetië als model ontstaan er voor de bouwwereld een aantal uitdagingen. Ten eerste gaat het dan om nadenken over hergebruik, en dus over een verandering van een gebouw wat betreft de functie. Daaraan gekoppeld gaat het over kennis hebben van monumentale gebouwen: hergebruik veronderstelt dat je weet hoe oude panden in bouwtechnisch opzicht gemaakt zijn, en hoe je ze duurzaam transformeert. Dat betekent ook dat je als bouwbedrijf het juiste personeel in huis hebt: ambachtslieden. Als gezegd gaat het in het Venetië model verder om kleinschaligheid; werken op lokaal niveau. Ook dat heeft consequenties voor de bouwonderneming (van de toekomst), bijvoorbeeld in de ondernemingsstructuur.
t o e k o m s t s c e na r io
VENETië model
Hoe staat het er voor? Transformatie en renovatie, vaak gekoppeld aan restauratie, hebben in de afgelopen jaren al een enorme vlucht genomen. De voorbeelden zijn legio. Kerken zijn omgebouwd tot woningen of boekwinkels, watertorens en oude industriële panden hebben een tweede leven gekregen als horecagelegenheid en her en der zijn oude musea aangepast aan de wensen van de tijd. Er is dus zeker sprake van een trend. Een trend die, naar het zich laat aanzien, doorzet. De vraag wordt dan: welke gebouwen zijn de moeite waard om te bewaren en te renoveren? Paul de Ruijter over het Venetië model “Het idee dat we over een enorme voorraad prachtige panden beschikken die we kunnen
‘Het Venetië model: Transformatie op lokaal niveau.’
renoveren en transformeren is natuurlijk al in zwang, maar kan nog zeker worden uitgebreid. Het gaat dan om esthetiek, maar wel degelijk in functionele zin: wie bedenkt dat de Chinese middenklasse binnen afzienbare tijd met miljoenen naar Europa komt om ons erfgoed te bekijken, snapt dat daar een enorme potentie in zit. Dat geldt voor grachtenpanden uit de Gouden Eeuw, maar ook voor moderne panden die we in Nederland hebben; fabrieken en kantoren waar je door slim na te denken over hergebruik een nieuwe functie aan kan geven.”
037
P R O J ECT
Museum aan het Vrijthof, Maastricht Dit is een van de best bewaard gebleven burgerlijke bouwwerken van Maastricht. Het 16e eeuwse Spaans Gouvernement aan het Vrijthof (het logeeradres van Karel V, koning van Spanje), het 18e eeuwse woonhuis aan de Papenstraat en het daartussen gelegen binnenhof die in de loop van de 20e eeuw nagenoeg is dichtbebouwd. De restauratie en uitbreiding van dit rijksmonument bestaat uit het binnenhof die vrij is gemaakt van bebouwing en met een transparant luchtkussen-dak is overdekt. Zwevend in deze nieuwe ruimte is een opmerkelijk bouwwerk op een stalen constructie gerealiseerd waarin de 18e eeuwse Maastrichtse stijlkamer is ondergebracht. www.museumaanhetvrijthof.nl
038
Museum aan het Vrijthof, Maastricht Š SATIJNplus Architecten
039
L I F EST Y LE
REIZEN
4-daagse reis Biënnale
Venetië
Venetië en haar monumentale gebouwen
Luxe, cultuur en culinair
bekijken ligt binnen ieders mogelijkheden.
Een mooie reis maken kan bijvoorbeeld via
Een vlucht naar Treviso, een trein pakken en je
NRC Lux. U verblijft dan in het driesterren
bent er: in een van de meest beroemde steden
hotel Byron op het Lido, net even weg van de
ter wereld, een eigen wereld tussen zee en
drukte. Het Lido is eenvoudig te bereiken met
land in. Dit jaar is er de Biënnale van Venetië
de talloze vaporetto’s die af en aan varen.
te zien, een van de grootste en belangrijkste
NRC Lux biedt een boeiende reis waarbij u
evenementen in de hedendaagse kunst. Iedere
naast een intensief bezoek aan de Biënnale,
twee jaar trekken kunstenaars, curators,
kunt genieten van een heerlijk verblijf in deze
critici en verzamelaars naar de Lagune-stad
buitengewone Italiaanse stad.
om zichzelf weer op de hoogte te stellen van de nieuwste artistieke ontwikkelingen, die
www.nrclux.nl
worden getoond in de landenpaviljoens in de Giardini en de grote actuele tentoonstelling in het nabijgelegen Arsenale. Dit jaar vormt de Biënnale opnieuw een spraakmakende expositie. De nieuwe artistieke leider is Massimiliano Gioni (1973) die onder andere werkte bij het New Museum in New York. Hij heeft in de exposities hedendaagse kunstwerken gecombineerd met historische objecten en kunstvoorwerpen.
040
‘118 eilandjes, 160 kanalen en 400 bruggen. Dat is Venetië’
l if e s t y l e
reizen
041
L I F EST Y LE
recept
Minestra alla Ventiana
Heerlijke Venetiaanse soep met Kalfslever Voor de inhoud:
Bereidingswijze:
- 100 g rijst
- snijd het vlees van de poot fijn en hou
IngrediĂŤnten voor de soep:
- zout
het apart en bak het klein gesneden spek
- 1 kalfspoot
- 1 liter water
5 minuten en fruit hierin het fijngehakte uitje
- 1 grote ui
- 150 gram kalfslever
- de schoongemaakte savooikool fijn snijden
- 5 kruidnagels
- 30 gram boter
en toevoegen en de ontvelde klein gesneden
- 2 l water
- witte versgemalen peper
tomaten 5 min laten meestoven
- 1 laurierblad
- peterselie
- voeg de bouillon, het vlees en de kruiden toe
- 1 teentje knoflook
- 100 gram geraspte parmezaanse kaas
en laat 15min zachtjes koken - kook ondertussen de rijst gaar en roer door
- 1/4 theelepel gedroogde rosmarijn
042
- 5 geplette peperkorrels
Voorbereiding:
de soep
- zout
Doe 3 of 4 stukken gehakte kalfspoot in een
- de kalfslever in blokjes snijden en de stukjes
- 75 g doorregen spek
grote pan en de schoongemaakte ui waarin
circa 8 min gaar braden in de boter, kruiden
- 1 ui
de kruidnagels zijn gestoken. Laurierblad;
met zout en peper
- 200 gram savooikool
knoflook; rosmarijn; peperkorrels; zout en
- voeg de lever toe aan de soep en strooi
- 4 tomaten
water toevoegen. Op een matig vuur zeker een
hierover de fijngehakte peterselie
- witte versgemalen peper en oregano
uur laten trekken. Daarna de bouillon zeven.
- de parmezaanse kaas apart serveren
l if e s t y l e
LIMONCELLO
Bello Limoncello!
De Macho onder de likeuren Bello Limoncello werd bedacht door het
Van thee met meer cafeĂŻne dan een
duo Lard Breebaart en Frank de Ruwe
dubbele espresso, tot een levensgrote
van reclamebureau Natwerk. Deze aan
wipkip voor volwassenen. Niets is ze te
de TU Delft afgestudeerde product-
gek. Met dezelfde gedachte besloten de
ontwerpers zijn volledig omgedoopt
jongens op een warme zomeravond hun
tot reclamemakers, maar het tweetal
eigen limoncello te maken.
heeft nog steeds een sterke hang naar het bedenken van producten tussen de
Nog de volgende dag begonnen ze hun
marketing opdrachten door.
missie en vertrokken ze richting ItaliĂŤ. Na een zoektocht van een paar dagen vonden ze op een rotshelling aan de kust van Amalfi de beste citroenen van de wereld. Terug in Nederland brouwden ze de goudgele drank volgens de eeuwenoude methode. De mannen gebruikten alleen een stuk minder suiker en een dubbele dosis alcohol wat zorgt voor de macho bite in hun limoncello. Getapt in een stoer flesje met dito etiket en een mini boekje over hun enorme reis, veroverden ze met hun nieuwste product menig Limoncello-hart in Amsterdam en omstreken. De ambitie van het tweetal en hun bijbehorende team is om, tussen het bedenken van reclames door, nog veel meer mooie producten te blijven ontwikkelen. Bello Limoncello wordt o.a. geschonken in Restaurant Lucas Rive in Hoorn en is te bestellen via www.thewineman.nl
043
in s pi r a t i e
kunst
Nederlandse Kunst in Venetië
Mind Study 2010-2011 / wood, painted ceramic, painted canvas, iron / 170 x 240 x 500 cm. Courtesy of Zeno X Gallery and Tanya Bonakdar Gallery. Photo: Jan Kempenaers
Het Nederlands paviljoen van de Biënnale van Venetië fungeert elke twee jaar als een belangrijk podium dat bijdraagt aan de internationale uitstraling van kunst uit Nederland.
Nederland is een van de oudste deelnemers aan het kunstfestival. Sinds het ontstaan van de Biënnale van Venetië in 1895 is Nederland bijna altijd aanwezig geweest. Aanvankelijk vond de Nederlandse presentatie plaats in de algemene tentoonstellingsruimte. In 1914 namen de Nederlanders het Zweedse paviljoen over, dat werd gebruikt tot en met de Biënnale in 1952. Twee jaar later verhuisde Nederland naar een nieuw paviljoen, ontworpen door Gerrit Rietveld. Het Mondriaan Fonds is verantwoordelijk voor de Nederlandse inzending en benoemt een curator, die vervolgens de kunstenaar(s) selecteert. De selectie van de curator komt tot stand via een open inschrijving. Met de expositie worden relevante onderwerpen in de kunst en de samenleving aan de orde gesteld.
044
Working Table 2012-2013 / painted epoxy, painted wood, painted canvas, iron, offset print on paper / 368 x 142 x 225 cm. Courtesy of Zeno X Gallery and Tanya Bonakdar Gallery. Photo: Jan Kempenaers
in s pi r a t i e
kunst
‘Nederland is al sinds het begin aanwezig op het kunstfestival.’ Installation Mark Manders, Room with Broken Sentence, Dutch pavilion, Venice 2013. From l. to r: Working Table (2012-2013); Closet (1989-2013); Mind Study (2010-2011). Courtesy of Zeno X Gallery and Tanya Bonakdar Gallery. Photo: Jan Kempenaers
Nederlandse inzending in 2013 De presentatie ‘Room with Broken Sentence’ van curator Lorenzo Benedetti (1972) en beeldend kunstenaar Mark Manders (1968) is door het Mondriaan Fonds uitgeroepen tot Nederlandse inzending voor de 55ste editie van de Biënnale van Venetië, die in 2013 zal plaatsvinden. Hiermee volgt het Mondriaan Fonds het advies van een jury, die uit vier eerder geselecteerde voorstellen het plan van Benedetti en Manders koos. De Biënnale vindt plaats van 1 juni tot 24 november 2013.
From l. to r: Girl with Yellow Vertical (2013); Head Study (2012-2013); Head Study (2012-2013); Girl Study (2013); Girl Study (2013) / wood, painted wood, painted epoxy, brass, painted canvas, painted wig / 16.5 x 16 x 41 cm. Courtesy of Zeno X Gallery and Tanya Bonakdar Gallery. Photo: Jan Kempenaers
Meer informatie vindt u op de website van het Nederlandse Paviljoen: www.venicebiennale.nl
045
P R O J ECT
restauratie & renovatie
Restauratie van de Sint Bavo, Haarlem De Kathedrale Basiliek Sint Bavo is een uitstekend voorbeeld van een restauratiewerk waarin verschillende ambachten aan bod komen. De restauratie is een voorbeeld van een restauratieproject waar leerlingen ervaring opdoen met restaureren. Dit zijn bijvoorbeeld de ambachten timmeren, metselen, glasbewerken, leidekken, smeden en natuursteenbewerken. Â Meer informatie over de restauratie: www.restauratie.rkbavo.nl
046
p r oj e c t
restauratie & renovatie
047
column
vincent taapken
Geen toekomst zonder verleden Stadsontwikkeling is een trage discipline. Een enkel gebouw ontwikkelen duurt gemiddeld al 8 jaar van initiatief tot realisatie. Laat staan hoe traag een hele stad of regio zich ontwikkelt.
Belangrijke gedrag- en mentaliteitsveranderingen die ons leven de komende decennia drastisch zullen veranderen. De vraag is alleen wat voor effect dit zal hebben op de inrichting en bouw van ons land? Door de snelle technologische veranderingen van de laatste decennia is het leven ook steeds vluchtiger, individueler en afstandelijker geworden. De trend is dat mensen in stedelijke
Door deze langzame groei ontstaat een
Dit is een moeilijk te beheersen proces
gelaagdheid, diversiteit en identiteit die
geweest voor beleidsmakers en politici doordat
steden interessant en onderscheidend maken.
de lokale industrie volledig is weggevaagd.
Daarnaast zijn de geografische ligging, klimaat
Detroit zal zichzelf opnieuw moeten uitvinden,
en migratie bepalend voor de ontwikkeling van
op zoek naar een nieuwe toekomst. Dit is
een stad. De toekomst van de stad is daardoor
natuurlijk geen gemakkelijke opgave. Het
niet te vangen in één ontwikkelmodel maar is
industrieel en sociaaleconomisch verleden zijn
een samenspel van verschillende factoren en
voor deze zoektocht essentieel.
omstandigheden die vaak niet te beheersen zijn.
Ook voor de toekomst van Nederland is
gebieden daardoor steeds meer behoefte hebben om ergens bij te horen en zich mee te kunnen identificeren: onderdeel zijn van een lokale gemeenschap met een herkenbare identiteit, cultuur en economie. Een stad kan daarvoor een ideale omgeving zijn, mits deze stad ook authentiek en gelaagd is met een herkenbare en voelbare combinatie van heden en verleden. Het verhaal van de stad wordt een steeds belangrijkere succesfactor.
het belangrijk om terug te kijken naar het
048
De groei of krimp van een stad of regio
verleden om scenario’s en modellen voor
is vooral afhankelijk van de economische
stadsontwikkeling te kunnen bepalen. Wij
activiteiten. Als het economisch goed gaat, dan
leven in een klein en compact land en zijn
ontstaat er vaak ook een rijker sociaal-cultureel
onderdeel van een internationaal groeiend
leven en andersom. Een recent voorbeeld is
Europees netwerk. Mensen worden bovendien
Detroit in de VS dat ooit economisch floreerde
steeds mobieler en minder locatieafhankelijk
tijdens de hoogtijdagen van de Amerikaanse
door betaalbaar vliegen, mobiel internet op
auto-industrie vanaf de jaren ‘50. De stad is
smartphones en tablets. Wonen, werken en
van 1.850.000 inwoners in 1950 nu gekrompen
ontspannen lopen steeds meer door elkaar
tot amper 700.000 mensen in 2013. Een hoge
heen. Werken kan tegenwoordig overal en
werkloosheid en desolate sfeer zijn het gevolg.
vraagt steeds minder ruimte. De nieuwe
Vincent Taapken
In een relatief korte periode van ruim 60 jaar is
generatie ziet een auto bezitten niet meer als
Vincent is bedrijfskundige met een
Detroit dus wel totaal veranderd.
luxe maar als een last. Wij delen straks onze
passie voor de stad. In 2009 richtte
auto’s en gereedschap in plaats van allemaal
hij New Industry Development op,
een parkeergarage vol met weinig gebruikte
gericht op het initiëren van kansen,
auto’s en bergingen vol met amper gebruikt
verbinden van mensen en het creëren
gereedschap.
van stedelijke ontmoetingsplaatsen.
COLUMN
VINCENT TAAPKEN
Een transformatieproject van twee leegstaande, voormalige metaal- en machinefabrieken van New Industry op de Piekstraat, Rotterdam. Er is veel vraag naar dit soort authentieke, historische panden om kantoren, woningen of cultuurinstellingen in de vestigen. Authenticiteit, gelaagdheid en historie zijn essentieel voor de waardeontwikkeling van de stad van de toekomst. Foto © Vincent Taapken
049
Foto © Michel Denancé
P R O J ECT
050 google
Google HQ London Tussen Covent Garden en New Oxford Street in het centrum van Londen wordt het Central St. Giles ontwikkeld. Het nieuwe hoofdkantoor vervangt een massief, onbemind en ondoordringbaar blok van voormalige overheidskantoren voor een levendige mix van kantoren, appartementen, restaurants en winkels. Is dit de toekomst van renovatie? www.google.nl
051
P R O J ECT
052
053
I N TER V I E W
Mels Crouwel Benthem Crouwel Amsterdam
054
Sociaal architect Mels Crouwel is architect en partner bij Benthem Crouwel.
>>
055
I N TER V I E W
mels crouwel
We spreken Mels Crouwel (60) in de bibliotheek van het Benthem Crouwel Lab in Amsterdam. Over de toekomst van architectuur, maar ook over de toekomst van Nederland. “Mijn hoop is dat mensen straks plezieriger kunnen leven dankzij handige technieken.” Neem een willekeurige reiziger die in 2025 Nederland bezoekt. Na landing op Schiphol neemt hij de trein naar Rotterdam, Utrecht en tenslotte naar Amsterdam. In de hoofdstad heeft hij een congres in de RAI en bezoekt hij het Anne Frank Huis en daarnaast het Stedelijk Museum. ’s Avonds bezoekt hij een concert in de Ziggo Dome. Zonder het te beseffen is deze bezoeker nu al in minstens zeven belangrijke publieke ruimtes geweest die zijn ontworpen door Benthem Crouwel Architekten. Het is niet overdreven om te stellen dat toekomstig Nederland voor een aanzienlijk deel door Architektenbureau Benthem Crouwel is ontworpen. Treinstations, Schiphol, musea: BC is gespecialiseerd in zwaar gebruikte publieke ruimtes die een lange levensloop
‘Mijn hoop is dat mensen straks plezieriger kunnen leven dankzij handige technieken.’
hebben. Des te opmerkelijker is dat Mels Crouwel tijdens ons interview zegt dat langer dan vijf jaar concreet vooruitkijken eigenlijk niet zo veel zin heeft. Die opmerking komt voort uit zijn ervaring. Mels Crouwel: “Naarmate je dit werk doet verschuift je beeld van de toekomst en besef je dat de ontwikkelingen op dit moment zo snel gaan dat er maar weinig concreets te zeggen valt over de toekomst. Maar dat wil dus niet zeggen dat er geen enorme veranderingen op stapel staan.” Wat hij bijvoorbeeld aan ziet komen is dat de manier waarop communicatie onze levens beïnvloedt nog veel groter zal worden
056
>>
I N TER V I E W
stedelijk museum amsterdam
Foto Š Jannes Linders
057
I N TER V I E W
mels crouwel
dan we ons nu kunnen voorstellen. “Nu denken
staan. Dat lijkt mij de dood in de pot: want
we soms dat we het allemaal wel weten, maar
als er niks nieuws gebouwd wordt dan sta je
volgens mij staan we pas aan het begin. En
stil. Ik ben zelf voor een mooie balans. Oude
daarmee zal ons hele leven er heel anders uit
gebouwen die de moeite waard zijn moet je
gaan zien. Dat zal bijvoorbeeld van invloed
bewaren en renoveren, maar panden die niet
zijn op de manier waarop we kennis met elkaar
meer voldoen kun je best slopen om ruimte te
delen. De ontwikkeling van thuis werken zal,
scheppen voor iets nieuws. Wat je daar verder
denk ik, doorzetten. En samenwerken gaat
bij mag bedenken is dat er in het verleden niet
vele malen belangrijker worden dan nu al
altijd rekening met de toekomst is gehouden.
het geval is.”
Veel leegstaande kantoorpanden, vaak langs onze snelwegen, kun je niet of nauwelijks
Mels Crouwel heeft een behoorlijk
hergebruiken, omdat de voorzieningen
optimistische kijk op de toekomst. Daar
daarvoor ontbreken.”
groeide hij ook in op: “Bij mijn ouders kwamen heel veel kunstenaars, designers
Een van de eerste opdrachten van BC was de
en architecten over de vloer; progressieve
uitbreiding van Schiphol (een opdracht die
types die duidelijk een optimistische kijk op
nog altijd doorgaat). Daar, maar ook bij andere
de toekomst hadden: alles was maakbaar.” Crouwel: “Ik hoop mee te maken dat we in de toekomst dankzij slimme hulpmiddelen over een hoop zaken niet meer na hoeven te denken.” Het gaat dan onder meer over
‘Onze architectuur is weleens ‘koel’ genoemd. Maar is in feite heel sociaal.’
energie: “Ik verwacht eerlijk gezegd dat
gebruikers, de mensen, gemakkelijker moeten maken – precies zoals Crouwel hoopt voor de toekomst. “Onze architectuur is wel eens ‘koel’ genoemd, maar het is in feite heel sociaal, want het gaat vaak om publieksruimtes die
energie over een jaar of veertig niet meer zo’n
058
opdrachten, gaat het om systemen die het de
intensief gebruikt worden door mensen. We
issue zal zijn. Er zullen duurzame oplossingen
Dat dat alles ook invloed zal hebben op de
komen, al verwacht ik dat windenergie het
manier waarop we gaan bouwen mag duidelijk
tegen andere bronnen zal afleggen.” Hoe dat
zijn. Ook dan gaat het over kennis delen en
precies loopt weet hij niet, maar zeker is dat
samenwerken. Mels Crouwel: “Geïntegreerd
gebouwen daar aan mee zullen moeten gaan
bouwen zal steeds meer in zwang raken:
doen: “Architectuur is toegepaste kunst; je
ook daar wordt samenwerken dus steeds
lost er als het goed is een probleem mee op.”
belangrijker. Een systeem als BIM staat nu
Gebouwen kunnen, voorziet hij, in de toekomst
nog in de kinderschoenen en kan daar heel
zelf energie opwekken. “Je kan ook denken
belangrijk bij worden. Dat zal betekenen dat er
aan bewegende of zelfs interactieve delen die
ook betere gebouwen zullen komen, omdat er
zelf het klimaat regelen (en dat gebeurt in zijn
door dat kennis delen en samenwerken meer
visie waarschijnlijk al veel eerder). Ook op het
rekening gehouden wordt met zaken zoals
gebied van transport denkt hij dat meer dingen
onderhoud en hergerbruik van materialen.”
meer vanzelfsprekend kunnen gaan. “Ik denk
Overigens wil hij bij hergebruik een vraagteken
dat we, geholpen door handige technieken,
plaatsen: “Hergebruik is op zichzelf een hele
ons straks veel vrijer zullen kunnen bewegen in
goede zaak. Maar tegenwoordig is er soms ook
de ruimte. En dat we daardoor meer tijd over
een sentiment merkbaar waarbij het bouwen
hebben om ons leven plezieriger in te richten.”
van iets nieuws in een kwade reuk lijkt te
willen zorgen dat het systeem goed werkt.”
I N TER V I E W
mels crouwel
De functie staat dus vaak voorop, ook als dat
aangetrokken door de vorige huisarchitect.
niet zichtbaar is in de architectuur zelf – denk
Een van mijn functies is het bewaken van het
maar aan het perfecte geluid dat bezoekers
erfgoed, maar aan de andere kant moet de
van de Ziggo Dome ervaren, maar ook aan
RAI ook met de toekomst mee. Het Elicium
de massale bezoekersaantallen die dagelijks
is daarom een combinatiegebouw geworden
zonder problemen – dat wil zeggen: zonder
dat op verschillende manieren kan worden
dat het opvalt – door Schiphol gaan. Crouwel:
gebruikt: ook hier weer flexibliliteit. Wat
“Als het goed is kunnen we bij een nieuw
betreft vormentaal wordt er teruggegrepen
gebouw op iedere functionele vraag een
op het bestaande complex. Ook dat gebeurt
duidelijk antwoord geven.” De vorm volgt
met een gegronde reden; naast respect voor
vaak uit dat eerdere werk van logistiek en
het verleden is het voor de RAI ook van belang
systemen, al is daar ook nog wel wat meer
dat er één concept is, en daarmee een zekere
over te zeggen. Een voorbeeld is het Stedeijk
uniformiteit. “Bij zo’n complex wil je geen
Museum in Amsterdam, opvallend door de
grote verschillen in waardering, en je wilt
witte ‘badkuip’. Maar achter die verschijning
ook niet dat er door verschillende bouwstijlen
zit een heel verhaal. “Het exterieur had alleen
onrust of onduidelijkheid bij de bezoeker
maar nu gemaakt kunnen worden: we hebben
ontstaat.”
het over de nieuwste technieken en materialen. Het is dus een eigentijds gebouw. Maar zeker
Kiezen voor een duidelijk concept, flexibiliteit
zo belangrijk is dat we de bezoekersingang
inbouwen, integreren van verleden en
naar het Museumplein hebben gedraaid, en
toekomst, nadenken over systemen en
dat het binnen nu één geheel is; er is binnen
techniek die zorgen voor een fijn gebruik, én
het museum nauwelijks verschil tussen oud en
geen angst hebben voor een vormentaal die
nieuw te merken.”
tot opiniestukjes in de krant op kan roepen. Het zijn kenmerken waarmee Benthem Crouwel
ACTA Amsterdam. Foto’s © Jannes Linders
Dat integreren van het verleden en het heden,
in de afgelopen dertig jaar een flink stempel
maar met als uitkomst gebouwen die toch
op het heden maar ook de toekomst van
helemaal van deze tijd zijn, is een terugkerend
Nederland heeft gedrukt. Nu de oprichters
element in het werk van BC. Ze deden het
Jan en Mels Crouwel de leeftijd van zestig jaar
ook met het Anne Frankhuis, Las Palmas in
hebben bereikt is de vraag wat de toekomst
Rotterdam, Museum De Pont in Tilburg en,
van het bureau zelf is. “We zijn nog niet klaar”,
recent opgeleverd, het gemeentemuseum en
zegt Mels Crouwel: “Jan en ik hopen op een
het winkelcentrum in Koblenz. Het exterieur
snel herstel van de economie zodat we nog
van die gebouwen is echt van deze tijd, maar
een aantal mooie projecten kunnen doen. En
is wat betreft het grondplan afgeleid van het
niet alleen in Nederland. Ons plan is om meer
bestaande stratenplan. Ook het plan voor de
in het buitenland te doen.” BC heeft inmiddels
nieuwbouw bij de RAI, waarvan de uitvoering
een filiaal in Duitsland opgericht: “We willen
door BAM Utiliteitsbouw voor zijn rekening zal
daar best een aantal Ziggo Domes bouwen”.
Mels Crouwel (1953)
worden genomen, is een voorbeeld van hoe
Tenslotte is er bij de oprichters de wens dat
Oprichter en eigenaar van
verleden en toekomst in elkaar overvloeien.
er ook nadat ze gestopt zijn wordt voortgezet
Benthem Crouwel Architekten
Mels Crouwel: “Bij de RAI heb ik de functie van
met het bureau. Onze jongere partners zullen
in Amsterdam.
superviserend architect – ik ben persoonlijk
daar voor zorgen .”
059
I N TER V I E W
060
stedelijk museum amsterdam
Foto Š Jannes Linders
Stedelijk Museum Amsterdam, opgeleverd in 2012. Foto Š Jannes Linders
Benthem Crouwel Amsterdam Benthem Crouwel Architekten is een Nederlands architectenbureau, in 1979 opgericht door Jan Benthem en Mels Crouwel. Naast Jan Benthem en Mels Crouwel zijn er vier andere partners: Marcel Blom, Joost Vos, Marten Wassmann en Markus Sporer. Het bureau heeft vestigingen in Amsterdam en Aken. Na enkele kleine projecten op het terrein van Schiphol, waaronder een fietsenstalling, kreeg Benthem Crouwel in 1986 opdracht voor het masterplan voor de luchthaven. Daaruit kwamen vele deelopdrachten voort, zoals de centrale hal, Schiphol Plaza (1992 â&#x20AC;&#x201C; 1995). Sinds 1989 is Benthem Crouwel toezichthoudend architect voor Amsterdam RAI. De meest recente toevoeging aan het complex is RAI Elicium (2009). Daarnaast heeft het bureau aan vele andere projecten meegewerkt zoals: Malietoren in Den Haag (1996), het Anne Frank Huis in Amsterdam (1999) Ziggo Dome Amsterdam, Museum De Pont in Tilburg en poppodium 013. En natuurlijk Het Stedelijk Museum te Amsterdam. Huidige opdrachten zijn onder andere de Noord/Zuidlijn en de vernieuwing van het Centraal Station in Amsterdam, de OV-Terminal Utrecht, station Rotterdam Centraal en station Den Haag Centraal. www.benthemcrouwel.nl
061
I N S P I R AT I E
fotografie
Echte vakmannen: Metselaars De bouw is altijd onderhevig aan veranderingen. In de Lifecycle van de bouw zijn er vele ambachten verdwenen door de komst van robots en machines, en wellicht zullen er meer typische werkzaamheden verdwijnen in de toekomst. Maar er zijn ook een aantal ambachten waarvan het handwerk niet vervangen kan worden. En dat is onder andere het werk van de metselaars. Fotografe Nicoline Rodenburg bezocht de Bavokerk om de metselaars die daar met vakwerk bezig zijn te portretteren. De mannen van Schakel & Schrale vertelden haar met passie over hun beroep en hoe de restauratie van de Bavokerk neerkomt op precisiewerk waar je geduld voor moet hebben. En dat het vooral ook dankbaar werk is. Werk waar ze trots op zijn.
<<
Frank Laan is in aanraking gekomen met het ambacht in zijn woonwijk waar hij metselaars hun vak zag uitvoeren. Met je handen werken, in de zomer buiten en in de winter ijsvrij, dat leek hem wel wat! ‘Inmiddels werk ik al 12,5 jaar voor Schakel & Schrale en heb ik monumenten als de Vituskerk en het Paleis op de Dam mogen restaureren. Het mooie aan dergelijke projecten is dat je er van begin tot eind aan werkt, totdat het af is. Dat geeft voldoening.’
<< Maurice Iskes is na 13 jaar net terug bij het Schakel & Schrale team. Na zijn stageperiode is hij bij een onderaannemer aan de slag gegaan voor met name renovatie- en nieuwbouwprojecten. ‘Ik ben erg blij weer terug te zijn bij Schakel & Schrale. Het in oorspronkelijke staat terugbrengen van historische monumenten geeft me een goed en haast nostalgisch gevoel.’
<<
Jan Homburg werkt in november 30 jaar voor Schakel & Schrale. Zijn mooiste projecten zijn de restauratie van het VOC gebouw en Forteiland IJmuiden. ‘Ik sta er vaak versteld van hoe slim men vroeger was. Met zeer beperkte middelen, waar we nu grote
machines voor inzetten, wisten ze enorme en prachtige projecten te bouwen. Ik heb daar veel bewondering voor.’
062
063
I N TER V I E W
RobÈrt GRADUS
De façade van de toekomst Directeur Robèrt Gradus van de Oskomera Group De Oskomera Group houdt zich bezig met het ontwikkelen, engineeren, fabriceren en monteren van gevels en draagconstructies in aluminium, staal en zonneenergiesystemen. Een gesprek met directeur Robèrt Gradus over intelligente gevels en goed partnership.
Hoe omschrijft u de Oskomera Group? “In één zin: we bedenken systemen en
veilig als transparant moet worden. Die hebben
we voeren ze uit. Daarbij zijn we een
we ontwikkeld in samenwerking met BAM en
hoogwaardige dienstverlener die vanaf het
de architect (Claus en Kaan Architecten).”
begin meedenkt met de klant, waaronder de aannemer. Hierin zijn we onderscheidend.
Hoe verloopt zo’n samenwerking in de
We ontwerpen de complete schil van het
praktijk?
gebouw, zorgen dat het technisch klopt, en we
“Eerst zijn we door BAM Utiliteitsbouw
assembleren en monteren zelf. Verder kan ik
gevraagd om een voorstel in te dienen.
zeggen dat het goed met het bedrijf gaat. We
Het gaat dan over voldoen aan de
zijn in de laatste vijf, zes jaar zelfs behoorlijk
output specificatie, maar ook over
gegroeid. We hebben opdrachten in de hele
budgetverantwoordelijkheid. Nadat we
wereld en we hebben zo’n 280 man in dienst.”
door BAM zijn uitgekozen, trekken we samen met hen op. De toegevoegde waarde
Hoe zorg je voor groei in de huidige markt?
is dan meedenken met je partners. Het is
“Die groei is mede het gevolg van de
zoeken naar een win–win situatie.”
groeiende design & build markt. We zijn goed in professioneel projectmanagement,
Hoe ziet de gevel van de toekomst er uit?
maintenance en onderhoud, en dat zijn
“Er is nu al heel veel mogelijk met façades, en
facetten die belangrijk zijn bij PPS. Daar
in de toekomst zal dat alleen maar toenemen.
hebben we al veel ervaring mee omdat we al
Je kunt denken aan intelligente gevels, waarbij
een tijd op de Britse markt opereren. Daar is
de schil zorgt voor integratie met de rest
PPS al langer in zwang dan in Nederland.
van het gebouw. Of aan gevels waarin alle
Daar profiteren we van.”
installatietechniek is verwerkt, zodat er meer ruimte is in het gebouw zelf. Duurzaamheid
Wat voor projecten bent u binnen
wordt ook steeds belangrijker en dus zal je in
Nederland bezig?
de toekomst steeds meer gevels zien die zelf
lid van de directie van de Oskomera Group.
“We zijn onder meer verantwoordelijk voor
energie opwekken. Dat is belangrijk, want zo
Hij is verantwoordelijk voor het verkoop-,
de complete afbouw van de stations van de
worden de exploitatiekosten omlaag gebracht.
Noord-Zuidlijn in Amsterdam. Een ander
Oskomera is dus zowel actief in de burgelijke –
project, waarbij we samenwerken met BAM
als in de infrastructurele markt.”
Robèrt Gradus De heer Ir. Robèrt Gradus, is sinds 1 april 2011
evaluatie- en project voorbereidingsproces. In het verleden was Robèrt werkzaam als divisiedirecteur bij Heijmans Bouw.
Utiliteitsbouw (samenwerking middels PPS), is het nieuwe gebouw voor de Hoge Raad in Den Haag. Bijzonder daaraan is dat de façade zowel
Hoge Raad, Den Haag >>
064
065
t o e k o m s t s c e na r io
066
dubai model
Het Dubai Model De monofunctionele kantoorbouw heeft haar langste tijd gehad, voor multifunctionele bouw zou over 30 jaar wĂŠl een markt kunnen zijn, getuige het Dubai model. >>
067
t o e k o m s t s c e na r io
dubai model
Het Dubai Model onder de loep In 1990 stond er welgeteld één wolkenkrabber in Dubai, de grootste stad van de Verenigde Arabische Emiraten. Nu zijn dat er honderden. Waaronder het hoogste gebouw ter wereld, de Burj Khalifa van 828 meter. Maar ook verder houdt de stad een aantal records op dit
‘Een verticale stad, met torens die naast woningen ook kantoren, winkelcentra en hotels bevatten.’
gebied. Zo staan er meer gebouwen die hoger
Het einde van monofunctionele kantoren
dan 300 meter zijn dan waar ook ter wereld.
leidde tot het scenario waarin gebouwen
Dubai is dan ook het beste te omschrijven
meerdere functies herbergen. Retail,
als een verticale stad, met torens die naast
entertainment, woningen én kantoren.
woningen ook kantoren, winkelcentra en hotels
Multifunctionele, grootschalige complexen
bevatten. Wat de stad verder kenmerkt is dat
die in beginsel 24 uur per dag gebruikt kunnen
die highrises veelal bewoond worden door
worden.
buitenlanders die er werken: Dubai is een echte wereldstad.
Of dit scenario daadwerkelijk de toekomst heeft is afhankelijk van ontwikkelingen in de
Aanleiding om in 2008 het Dubai model
markt. Met name de vraag of multinationals
te formuleren was de verwachting,
Nederland zullen (blijven) kiezen als
inmiddels uitgekomen, dat (de bouw van)
vestigingsland. En dat hangt dan weer
monofunctionele kantoren zijn langste tijd
grotendeels af van het fiscale klimaat. Maar
gehad heeft. Zakelijke dienstverlening is in
mocht dat zo uitwerken dan is het goed voor te
ons land qua volume niet afgenomen, maar
stellen dat de metropoolregio Amsterdam de
er werken wel minder mensen in. Maar als
zakelijke hoofdstad van Europa wordt. Verder
denken in nieuwe kantoren voorbij is:
zijn er voor datzelfde gebied doelstellingen
waar zit de groei dan wel?
op het gebied van woningbouw: zo is er het plan om 500.000 nieuwe woningen te bouwen tussen nu en 2040 (Randstad 2040). Om die doelstelling te halen zal, zeker binnen de Randstad, in de hoogte moeten worden gebouwd en worden functies binnen die gebouwen gecombineerd.
068
t o e k o m s t s c e na r io
Cayan Tower, Dubai
dubai model
<<
Ook wel bekend als de Infinity Tower, is 306 meter hoog en telt 80 verdiepingen. De toren, welke 10 juni 2013 openging, is ‘s werelds hoogste gebouw met een draai van 90 graden. (foto: Subbotina Anna)
In dit scenario worden dus grote woontorens gebouwd, waar onderin winkels, bioscopen en zorgfaciliteiten zitten en bovenin ruimte is voor werkplekken. Naast het werk is er voldoende mogelijkheid om te ontspannen, dat kan immers in hetzelfde gebouw of in ieder geval in de buurt. De gebouwen worden gemaakt van high tech materialen en zijn duurzaam. Ook op een andere manier is het Dubai model duurzaam: in theorie wordt hiermee woon-werk verkeer geëlimineerd. De grote werkgelegenheid trekt daardoor veel buitenlandse werknemers aan. Ouderen kunnen langer thuis blijven wonen. En het
Paul de Ruijter over het Dubai model
model raakt ook de cultuur van jongeren:
“Wie denkt dat multifunctioneel bouwen
multifunctionele gebouwen zijn te zien als
geen toekomst heeft, die vergist zich: op dit
de weerslag van sociale netwerken.
moment wordt daar actief aan gewerkt bij plekken zoals treinstations. Ook Schiphol is te
Voor de bouwwereld betekent het Dubai model dat er grootschalig gedacht moet worden. In het buitenland bestaat de markt van multifunctionele, complexe bouwwerken op grote schaal wel, maar in Nederland gaat het vooralsnog minder hard. Toch zijn ook in ons land voorbeelden te vinden, bijvoorbeeld
‘Lifecycle is hier praktijk geworden’
zien als zo’n multifunctionele hub. Het idee om op die manier te bouwen op knooppunten is ook uitgewerkt in het plan voor Amsterdam Island, dat overigens ook te zien is als een combinatie van de drie modellen. Het ontwerp behelst een knooppunt in de aan te leggen snelweg tussen Almere en Amsterdam, bij het
de Belle van Zuylen (262 m hoog). Op kleinere
fort Pampus. In dat plan komt alles samen:
schaal gebeurt het veelvuldig: ziekenhuizen
renovatie en restauratie (en daarmee behoud)
en hotels met winkels en sportfaciliteiten,
van een prachtig historisch monument;
winkelcentra met restaurants, bioscopen en
multifunctioneel denken, en tenslotte de
woonfuncties of voetbalstadions met horeca
recreatieve component. Het zou een prachtige
en kantoorruimte.
internationale trekpleister kunnen worden.”
069
I N S P I R AT I E
LifeCycle
Toekomst of Fiction?
070
Hoog, hoger, hoogst!
Zo lang als er gebouwd wordt heeft de mens
deel het gevolg van ruimtegebrek (zoals op
de wens gehad om zo hoog mogelijk te
Manhattan), maar het werd ook gestimuleerd
bouwen. Het oudst bekende voorbeeld is de
door de verbeterde bouwtechnieken. En
toren van Babel: het moest een toren worden
daarnaast ontstond er ook een globale vorm
die â&#x20AC;&#x2DC;tot in de hemel zou reikenâ&#x20AC;&#x2122;. Volgens de
van competitie: welke stad, welk land, kon de
overlevering kwam de toren echter nooit af. In
hoogste toren bouwen. Die strijd is natuurlijk
de middeleeuwen waren kerktorens de inzet
nooit echt afgelopen, maar voorlopig is het
van regionale concurrentie. Het fenomeen van
record stevig in handen van de Burj Khalifa
wolkenkrabbers ontstond in de 19e eeuw, met
in Dubai, een toren die met haar 828 meter
name in de Verenigde Staten. Dat was voor een
hoogte wel degelijk tot in de hemel reikt.
071
L I F EST Y LE
REIZEN
7-daagse luxe reis naar
Dubai
Zelf de luxe en de immense bouwlust van
De wellness faciliteiten in Hotel Jumeirah Beach
Dubai ervaren kan, met een mooie reis zoals
zijn zeer luxe met een massage en spa/thalasso
die van het Dubai Reisbureau. Bijvoorbeeld het
faciliteit en schoonheidssalon. Het hotel biedt
Jumeirah Beach hotel: topluxe in een prettige
tevens de mogelijkheid om een luxe jacht te
sfeer. Zelfs de verwende vakantieganger voelt
huren.
zich hier onmiddelijk thuis. www.dubaireisbureau.nl Naast de vele watersportmogelijkheden biedt het hotel zeer ruime kamers met zeezicht, 4 buitenbaden, 10 restaurants, gratis WiFi en zeer vriendelijk personeel. De 10 restaurants zijn o.a. Italiaans, Aziatisch, Argentijns en visspecialiteitenrestaurants en met o.a. een Libanese en Mediterraanse keuken. De sporter komt ruimschoots aan zijn trekken met o.a. een tennisbaan, watersporten, windsurfen, zeilen en waterskiën, fitness en duikfaciliteiten.
072
‘Luxe en service zoals we in Europa niet gewend zijn’
l if e s t y l e
reizen
073
P R O J ECT
074
new amsterdam ISLAND
Concept Project New Amsterdam Island Een initiatief en concept van Jeroen Troost (Directieteam BAM Utiliteitsbouw) en Roy Kahmann (Het Hoofdbureau, conceptdenker).
075
P R O J ECT
Concept Project New Amsterdam Island ‘Zet Nederland op de wereldkaart als innovatief bouwland’. Zo begon de bescheiden en ruwe briefing, die Jeroen Troost (Directieteam BAM Utiliteitsbouw) en Roy Kahmann (Het Hoofdbureau, conceptdenker) zichzelf stelde in het voorjaar van 2009. Inmiddels hebben velen het idee omarmd om hierover mee te denken. Hoe bedenken we een plan voor het bouwen van de ideale, groene, duurzame, meest toekomstgerichte werk en woonstad van Europa. Daar werd aan toegevoegd ‘die de sluitsteen vormt tussen Amsterdam en Almere’. Niet slechts een gebouw of een groep gebouwen. Niet alleen een logistiek plan of een stedenbouwkundig vernieuwingstraject. Nee, een volledige stad met alles wat daar bij komt kijken, inclusief een relevante omgeving daaromheen. Een stad dat een brugfunctie heeft, letterlijk en figuurlijk, tussen de stad waar iedereen wil zijn (Amsterdam) en de stad die dat wellicht nooit gaat worden (Almere). Een staaltje denken, ontwikkelen en bouwen waar de wereld van staat te kijken. Een bouwproject waar Nederland trots op kan zijn. Zonder conventies.
076
new amsterdam ISLAND
077
L I F EST Y LE
Mas de Dames Mas des Dames is een oude, achttiende-eeuwse wijnboerderij in de heuvels achter Béziers in ZuidFrankrijk. In 2001 gaf Lidewij van Wilgen haar succesvolle baan op om uiting te geven aan haar liefde voor wijn. De wijngaarden liggen tegen de heuvels en bestaan uit verschillende kleine percelen, omringd door een natuurlijke begroeiing van eiken, olijfbomen, pijnbomen en geurige kruiden als tijm en
WIJNEN
De toekomst van de Nederlandse wijnen De kwaliteit van Nederlandse wijn neemt nog
Limburg) de decennia daarna gevolgd. Deze
steeds toe. Toch zijn veel wijngaarden te klein
geschiedenis heeft er dus voor gezorgd dat
(gemiddelde grootte 2,27 hectare) om een
Limburg door veel landgenoten nog steeds
paar mindere oogstjaren te kunnen doorstaan,
wordt geassocieerd met wijnbouw in ons
produceren ze te veel verschillende wijn
land. De meerderheid van de druivenrassen
en in te kleine hoeveelheden om aan een
zijn: Pinot Noir, Pinot Gris, Chardonnay,
bredere vraag uit de markt te kunnen
Auxerrois, Riesling, Müller Thurgau en
voldoen. Frits Bosch plantte in 1967 zijn eerste
andere druivenrassen die we kennen uit
wijnstokken aan op de Sint Pietersberg in
wijnbouwregio’s als de Champagne,
Maastricht. Zijn voorbeeld werd (vooral in
de Pfalz of Luxemburg.
rozemarijn. Deze ‘garrigue’ zorgt voor een natuurlijk evenwicht en beschermt
Langedijker Bubbels
de wijngaarden tegen ziekten. Haar filosofie is dan ook om, door middel van
Wijndomein de Koen bevindt
biologische wijnbouw en het
zich in West-Friesland, Zuid-
zo min mogelijk ingrijpen
Scharwoude. Eind vorige
in de natuur, originele en
eeuw is begonnen met het
natuurlijke wijnen te maken.
experimenteren met het wijnmaken op De Koen. Er werd wijn gemaakt van druiven uit de kas. Vanaf 2003 is de huidige wijngaard
‘Ik Willem’ – Rosé 2011 Wijnen van Oranje heeft vanwege de troonswisseling een biologische Kroningswijn op de markt gebracht.
vak geplant tot 2005. De oogst is vanaf 2006 voldoende om op professionele wijze
Samen met een Nederlandse wijnboer uit Frankrijk,
wijn te maken. De secco
Domaine de Marotte, zijn er een rode en witte wijn
heeft een mooie zachte bijna
en rosé uitgekozen. De wijngaarden van Domaine de
transparante kleur en de geur
Marotte liggen in de Rhônevallei, op de zuidhellingen
van fris fruit. Een frisse en
van de Mont Ventoux. Onze landgenoten
zacht sprankelende secco.
Daan en Elvira van Dijkman maken hier sinds 1997
Een heerlijke frisse smaak,
topwijnen. Ze zijn ook helemaal biologisch gaan
zalig op een warme namiddag
produceren. De Ik Willem Rosé, een Cuvée uit 2012
of om de avond feestelijk te
kenmerkt zich door de geur van rijpe aardbeien en
beginnen. Prijs € 11,50
een framboos & vanille smaak. Prijs € 9,00
078
aangelegd. Ieder jaar is een
K U N ST
rik smits
De Kunst van de Techniek Rik Smits: stedentekenaar Architecten vinden vaak inspiratie in kunst, maar dat geldt ook andersom. Rik Smits (Den Haag, 17 november 1982) is een Nederlands beeldend kunstenaar. Hij studeerde af aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag, de stad waar hij nu werkt. Hij maakt zeer gedetailleerde tekeningen van architectonische landschappen â&#x20AC;&#x201C; en sinds kort ook kamervulllende 3-D modellen van futuristische steden. Met die werken schept hij een beeld van de toekomst dat soms dystopisch, soms utopisch van aard is. Tegelijkertijd stelt hij met zijn werk belangrijke vragen over het wezen van architectuur en bouwen. Zijn werk is in diverse galeries te zien. www.riksmits.net
Š Rik Smits
079
l if e s t y l e
ACTUALITEIT
PRA Groningen Volgens nieuwe regels moet een gebouw waar nieuwe medicijnen op proefpersonen worden getest voortaan in de directe buurt van een intensive care liggen. Medicijnonderzoeksinstituut PRA verhuist om die reden van Zuidlaren naar een nieuw pand bij het Martini Ziekenhuis in Groningen. Inmiddels is het prachtige ontwerp bouwklaar.
080
I N S P I R AT I E
technologie
Melkwegbrug in Purmerend Voetgangers en fietsers die in Purmerend het Noordhollandsch Kanaal over willen kunnen dat sinds kort doen over de Melkwegbrug van NEXT architects. Dit architectenbureau uit Amsterdam won in 2007 een wedstrijd voor het beste ontwerp om het oude centrum aan te laten sluiten op de nieuwbouwwijk Weidevenne. De Melkwegbrug bestaat uit 2 delen: een kronkelend pad voor fietsers, rolstoelen en kinderwagens en een 12 meter hoge boog voor voetgangers. Vanaf die laatste heb je een wijds uitzicht over de omgeving.
Interactieve Architectuur video De eerste interactieve clip speelde zich af in 2003 op je televisie. Met het rode knopje op je afstandsbediening had je invloed op het verloop in de clip. Een beetje Saai. Tenminste, als je kijkt naar wat er nu allemaal gemaakt kan worden op het internet, maar vooral waar jezelf invloed op kunt hebben. Neem het prachtige, kalme Tokyo City Symphony. Muziek en architectuur komen hier bij elkaar. De makers maakten een hele wijk in Tokio na op schaal en projecteerden daar vele effecten overheen. Zo kun je je eigen architectonische video produceren. www.tokyocitysymphony.com
081
Š DUS architects
De onderzoekende architectuur van DUS architects 082
Hans Vermeulen (1977), Martine de Wit (1977) en Hedwig Heinsman (1980) leerden elkaar kennen tijdens hun opleiding aan de TU Delft. Het klikte en de drie jonge architecten richtten DUS architects op. Een bureau dat zich met hun experimentele ontwerpen vaak richt op de toekomst van het bouwen.
I N S P I R AT I E
technologie
“We vermoeden dat we in de toekomst toe gaan naar interactieve gebouwen, dat wil zeggen gebouwen die reageren op de mensen die erin zitten.” En zo gaat het bij DUS architects wel vaker
Om aan te vullen: “Wij werken graag in de
om het experiment en het opzoeken van
publieke ruimte, en de nieuwste publieke
grenzen. “Een maatschappij moet zich altijd
ruimte is het internet. De combinatie met
blijven ontwikkelen”, zegt Martine de Wit;
3-D printen betekent dat je overal ter wereld
“Wij onderzoeken met ons bureau wat de
hetzelfde gebouw kan neerzetten, en dat
mogelijkheden zoal kunnen zijn.” Daarbij
scheelt in het vervoer van bouwmateriaal.
wordt, geheel volgens de experimentele
Omdat je alleen print wat je nodig hebt is er
gedachte, geen middel geschuwd. Zo
bovendien geen restmateriaal, dat wil zeggen
bouwde DUS al ‘woningen’ met paraplu’s
geen afval. Wat we doen met de 3-D Printer
We spreken met Martine de Wit, een van
en met belleblaas. “Dat zijn nog ruimtes die
is dus in feite het onderzoeken van mogelijke
de drie oprichters. Ze legt uit dat hun werk
reageren op mensen, maar ik vermoed dat
bouwmethoden: het is een case study.”
het beste te omschrijven valt als public
we in de toekomst toe gaan naar interactieve
architecture, ofwel: hoe gebouwen kunnen
gebouwen, dat wil zeggen gebouwen die
Daar hoort het delen van de opgedane kennis
zorgen voor reacties bij de gebruikers. “We
juist reageren op de mensen die erin zitten.”
bij. Vanaf de herfst richt DUS een bouwplaats
kijken net zoals alle architecten naar de
Een volgende stap richting die gedachte is
op bij hun werkplek, de Open Coöp in
basisbehoeften van de mens, dat wil zeggen:
inmiddels gezet: een woning die geheel en
Amsterdam Noord, om daar niet alleen te
een dak boven je hoofd. Maar de kern van
al uit de 3-D printer komt.
werken aan het pand, maar ook om workshops en rondleidingen te geven. Aan leken, maar
architectuur is dat je dat steeds weer anders kan doen. In ons geval gaat het dan om de
Wie de pont neemt vanaf Amsterdam CS naar
zeker ook aan de bouwbranche. Martine de
vraag hoe mensen reageren in een ruimte.
Amsterdam Noord en een paar honderd meter
Wit: “De technische ontwikkelingen gaan
Bij vormgeving gaat het, bij ons, altijd om
loopt, ziet in een bocht een flinke zilveren
heel hard, maar je moet ook zorgen dat het
het menselijk contact.” Een voorbeeld daarvan
rechthoekige toren. Dit is een van de grootste
bekend wordt in de bouwwereld: daar gaan
is een tijdelijk restaurant dat de drie partners
3-D printers van de wereld, en bovendien is
ontwikkelingen vaak minder snel.”
bouwden. “Dat was zo smal dat mensen aan
het gevaarte mobiel. Met deze, en een tweede
de ene kant alleen eten konden krijgen, terwijl
printer, zal DUS architects in het komende
Kijk voor meer informatie op
aan de andere kant de drankjes stonden.
jaar de verschillende onderdelen van een huis
www.dusarchitects.com
Om zowel eten als drinken te krijgen moesten
bouwen, dat in 2014 iets verderop aan het
de bezoekers dus wel en met elkaar gaan
water komt te staan: het eerste 3-D geprinte
praten en onderhandelen.
grachtenpand ter wereld. “We waren bezig met het 3-D printen van maquettes, toen we opeens bedachten: waarom zouden we dat niet direct in het groot doen?!” vertelt Martine de Wit.
“Een maatschappij moet zich altijd blijven ontwikkelen.”
083
COLUMN
FOTOGRAFIE
Hoogvlieger met een camera
Fotocurator Roy Kahmann over fotograaf Iwan Baan
De Nederlandse (architectuur)fotograaf Iwan Baan werd geboren in 1975. Hij groeide op buiten Amsterdam en studeerde aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag. Baan is de laatste jaren echt internationaal doorgebroken met fenomenaal werk voor de grootste architecten van de wereld.
Baan kreeg grote bekendheid met een luchtfoto van een halfduister Manhattan, die
‘Baan maakt architectonische werken tot meesterwerken’
Bij toeval stelde Rem Koolhaas in 2005 voor
hij net na het vertrek van de orkaan Sandy
om een project van het architectenbureau
maakte. De foto werd uitgeroepen tot de beste
OMA te documenteren. Grote projecten zoals
tijdschriftcover van 2012. De cover was het
de documentatie van de bouw van het OMA’s
themanummer van het New York Magazine
China Central Television (CCTV) gebouw en
over ‘The City and the Storm’. Helicopters
Herzog & de Meuron’s Nationaal Olympisch
waren vlak na de storm nauwelijks beschikbaar.
Stadion, beide in Peking, werden vooral vanuit
Baan over die dagen in het zwaar geraakte New
de lucht op zeer eigen wijze op de gevoelige
York; “Alle piloten die mij normaal gesproken
plaat gezet.
rondvlogen, hadden geen brandstof meer of waren bezig met reddingsoperaties, dus
Over Roy Kahmann Oprichter van Kahmann Gallery, is specialist in de verkoop van bijzondere fotografie en adviseur voor aankoop van fotografie voor bedrijfscollecties. De foto’s in deze
Inmiddels werkt Baan samen met ‘s werelds
niemand kon me helpen. Uiteindelijk vond
meest vooraanstaande architecten. Zijn
ik iemand op anderhalf uur rijden van New
indrukwekkende foto’s verschijnen o.a. in
York, die me echter alleen mee de lucht wilde
The New York Times, Domus, Abitare en The
innemen als ik contant betaalde. Gelukkig
New Yorker. Zijn werk staat in boeken over
was ik net voor de storm losbarstte naar een
uiteenlopende onderwerpen waaronder
geldautomaat geweest, dus ik had genoeg
SANAA Studios, het Porsche Museum, Steven
cash.”
Holl’s Knut Hamsun Museum en Brasilia – Chandigarh: Living with Modernity.
iwan.com
beeldcolumn zijn door hem geselecteerd bij het thema Lifecycle Bouwen. www.kahmanngallery.com
084
Sandy and the Storm, New York Magazine. New York City, USA / This photograph of New York, from above was taken the night after Hurricane Sandy wiped through the city. Courtesy Perry Rubenstein Gallery
085
column
FOTOGRAFIE
Rolex Learning Centre, SANAA, Lausanne, Switzerland. With its continuous undulating form which moves up and down along the flat ground, the building almost becomes a new landscape as it rises and falls with a natural rythm.
086
New York City, USA, September 201. Photograph to document the rebuilding process of the World Trade Centre in remembrance of the tenth anniversary of the September 11th tragedy.
087
column
088
FOTOGRAFIE
Burj Dubai, Dubai, UAE. The worldâ&#x20AC;&#x2122;s tallest building that sits lost in the middle of a desert.
089
column
FOTOGRAFIE
MAXXI MUSEUM, Zaha Hadid Architects, Rome, Italy. This museum for contemporary art and architecture was the first national museum for contemporary art in all of Italy.
090
British Pavilion, Thomas Heatherwick, World Expo, Shanghai China 2010. According to the architect Thomas Heatherwick: â&#x20AC;&#x153;The largest hairy-building in the worldâ&#x20AC;?.
091
column
FOTOGRAFIE
New Museum, SANAA, New York City, USA. Located on The Bowery, the glimmering and metal-mesh building sits at a location where generations of artists have lived, worked and created.
092
Tama Art University Library by Pritzker Laureate Toyo Ito, Tokyo, Japan
093
I N S P I R AT I E
AIRCLAD
Opblaasbare revolutie van AIRCLAD Feesttenten zijn kaal en emotieloos, traditionele tenten zijn achterhaald, architecturale gebouwen zoals wij die kennen zijn duur en blijvend. Genoeg redenen voor de bedenkers van Airclad om met hun Inflatables (opblaasstructuren) architectonisch verantwoorde en tijdelijke constructies te bouwen die naast functioneel ook het een merk sterk kunnen ondersteunen. AirClad kan een werkelijk gebouw evenaren maar met een fractie van het gewicht of de behoefte aan zware funderingen. AIrClad is een enorme sprong in de Puma Social Club, Spain
mogelijkheden van de 21e eeuwse manier van leven. Wij zijn niet alleen erg gecharmeerd van de functionaliteit van Airclad en de mogelijkheden die het biedt en opent voor de toekomst, maar ook van het design. Hier is over nagedacht! www.airclad.com
â&#x20AC;&#x2DC;Bij opblaasbaar gaan mensen in kansen denken.â&#x20AC;&#x2122; Puma Social Club, Spain
094
I N S P I R AT I E
Suffolk Pod, Groot BrittaniĂŤ
AIRCLAD
Concept hotel, Amsterdam
Golf House, New Zealand
095
vi s i e
gebroeders das
Rudolf en Robbert Das
Vormgevers van de toekomst Wie bij ‘de toekomst’ denkt aan drijvende
Omdat we goed wisten hoe een vliegtuig
megasteden, supervliegtuigen met bizarre
werkte, konden we een gedetailleerde
vormen en enorme capaciteit en dubbeldeks
tekening maken van de motor. Dat deden we
snelwegen waarop je auto automatisch rijdt,
zo goed dat er direct vragen werden gesteld in
is waarschijnlijk beïnvloed door de gebroeders
het Britse parlement.”
Das. In de meer dan zestig jaar dat de eeneiige
Rudolf Das De gebroeders Rudolf en Robbert Das werden geboren in Haarlem in
tweeling al aan het werk is, hebben ze
Het bleek een vliegende start, want daarna
duizenden tekeningen gemaakt van hoe onze
stroomden uit letterlijk de hele wereld
toekomst er uit zou kunnen zien. En al zijn de
de tekenopdrachten binnen. De zaken gingen
broers nu inmiddels 84 jaar, klaar met tekenen
zo goed, dat ze mensen moesten aannemen,
zijn ze nog lang niet. Rudolf en Robbert Das
waarna ze zelf nauwelijks nog aan tekenen toe
zijn beiden begenadigde tekenaars, maar wie
kwamen. Een bijzondere ontmoeting zorgde
1929. Rudolf woont in Noord-Holland,
ze zou typeren als illustratoren zou ze onrecht
daarna voor een belangrijke verandering in het
Robbert resideert in Frankrijk. Enkele
aan doen. Futurologen zijn het; deskundige en
leven van de twee broers. Rudolf Das: “Er was
visonaire denkers over hoe onze toekomst eruit
een plan om een attractiepark te bouwen over
Op zoek naar Leefruimte (1966)
zou kunnen, en, in hun ogen, ook eruit zou
de Nederlandse strijd tegen het water, en om
Wegen naar de Toekomst (1995)
moeten zien.
die reden had ik een gesprek met Walt Disney.
boeken van Rudolf en Robbert Das:
Energie en onze Toekomst (2008) Het vormgeven van die toekomst begon in de Tweede Wereldoorlog, toen de twee broertjes, tieners nog, gefascineerd raakten door de vliegtuigen die ze in de lucht én op de grond zagen: ze onderzochten – levensgevaarlijk geeft Rudolf Das nu toe – vliegtuigwrakken in de buurt van hun woning in Haarlem. Na de oorlog wilden de twee piloot worden, maar omdat Robert een oogafwijking bleek te hebben, besloten ze samen dat plan niet uit te voeren –je bent een tweeling of niet. In plaats daarvan studeerden ze vliegtuigbouwkunde, en daarmee begon ook hun carrière als tekenaar. Rudolf Das: “In 1953, de Koude Oorlog was in volle gang, zagen we een foto van een nieuw vliegtuig van de Engelsen.
096
Project Windenergy Deep Offshore ©
Project Windenergy Deep Offshore © Transportable Offshore Windenergy Production Unit © R. DAS Brothers 2012
Toen hij van dat plan hoorde stond hij op
gebouw, elke auto en wat er allemaal verder
Nog steeds maken de broers ontwerpen
vanachter zijn bureau en zei: ‘Doe het niet!’
werd getekend, tot in het kleinste detail
waarmee onze toekomst er beter uit zou
Als ik opnieuw zou mogen beginnen was ik
klopte en dat, in theorie, ook technisch alles
kunnen zien: bijvoorbeeld voor windmolens die
nooit met al die grote projecten begonnen,
in orde was: de toekomst van de gebroeders
beter en efficiënter zijn dan het huidige model
want toen ik zelf nog tekende was ik het
Das was een toekomst die het in beginsel ook
(namelijk met vier in plaats van drie wieken,
gelukkigst!’. Het was een raad die de broers
echt mogelijk was. Dat die tekeningen ook
en met de dynamo niet hoog in de mast,
Das ter harte namen: sindsdien hebben ze zich
tot de verbeelding spraken kwam verder ook
maar beneden zodat die veel gemakkelijker
geconcentreerd op doen wat ze het liefste
door de detaillering ervan – en dat ze vaak
te onderhouden valt), een gigantisch eiland
deden – en het beste konden: het tekenen van
opengewerkt waren hielp daar natuurlijk bij.
met die windmolens voor de Nederlandse
de toekomst.
Zo groeiden de twee broers in de loop van
kust; prefab huizen die gemakkelijk in elkaar
de tijd uit tot veelgevraagde futurologen;
zijn te zetten en waarmee tentenkampen van
Dat leverde een flink aantal boeken over
deskundigen die desgevraagd meedachten
vluchtelingen in een klap bewoonbare dorpen
de toekomst op en duizenden illustraties in
over onze toekomst, maar die net zo vaak zelf
worden; en heuvelwoningen die betaalbaar,
tijdschriften over de hele wereld. Kenmerkend
met slimme toekomstige oplossingen voor
ruim én milieuvriendelijk zijn. Rudolf Das
aan die tekeningen was dat elk vliegtuig, elk
hedendaagse problemen kwamen.
hoopt het allemaal nog mee te maken.
097
column
marco groot
Liefdesverdriet Hard en gemeen(d) Ik haat het stukje Nederland waar spreekwoorden als “doe maar gewoon dan doe je al gek genoeg” en “je moet je kop niet boven het maaiveld uitsteken” bevestigd worden door tevredenheid met 6jes en 7tjes. En als je die 6 of 7 niet haalt in ons schoolsysteem ligt er een enorm sociaal kussen met uitkeringen en verzekeringen klaar om je op te vangen.
Als je niet heel diep kan vallen en de waardering beperkt is, waarom zou je dan proberen de middelmaat te ontstijgen? Eigenlijk is het geen haat maar vooral liefdesverdriet. Ik hou ontzettend veel van Nederland en wil zo graag dat iedereen
we vol bewondering naar constructies en
inziet hoe trots we op ons unieke landje en
de economische groei in BRIC landen. We
competenties kunnen zijn.
vergeten echter dat deze landen evenals Dubai en Florida vooral het voordeel hebben van
Marco Groot Marco Groot begon in 1988 als jongste
We zijn ooit groot geworden door wereldzeeën
ruimte en een schone basis in de vorm van leeg
te bevaren met houten schepen, een zak
land, iets waar we in Nederland veel te weinig
aardappelen en heel veel lef. We hebben ons
van hebben.
land groter gemaakt door zeeën te bevechten
bediende bij een kleine commissionair in
met dijken. Waarom durven we niet meer zo
Ruimte hebben we dus niet en helaas hebben
Amsterdam. In 20 jaar werkte hij zich via
goed? Misschien vinden we dat sociale kussen
we haast geen tijd meer. Het water staat ons
Londen, een Duitse partnership en een Franse
te comfortabel en is niet “durven” eigenlijk
net als vele landen in Europa economisch
broker op tot global head of equities bij Rabo
niet meer zo nodig “hoeven” geworden.
aan de lippen en we dreigen ten onder te gaan door tijd te verspillen aan vertwijfeling
International. Na 5 jaar Rabobank besloot Tijd en ruimte
over hypothecaire regeling, wat te doen
walkabout. Recent heeft hij samen met Cesar
Een grote (re)constructie begint met een
met banken, budget tekorten etc. Het grote
Lopes 8DAW (8 days a week) opgericht.
droom, uitgewerkt in een concept. In dit
afwaarderen moet nog beginnen! Als er ooit
8DAW verenigt coaching & consulting op
prachtige magazine lezen we over ideeën
een moment was om het roer om te gooien
unieke wijze en herinvesteert bovendien
met klinkende namen als Florida, Dubai en
is nu het NU! We moeten creatief zijn met de
een groot deel van haar inkomsten in
Venetië die fungeren als template voor een
inrichting en positionering van ONS land nu
mogelijke toekomst. Tegelijkertijd kijken
we nog wat tijd over hebben.
hij in 2012 de business te verlaten en ging op
maatschappelijk draagbare doelen.
098
column
marco groot
Inspiratie
Onderschatting
en Hoge Snelheidslijnen. Een grote impuls
Het afgelopen jaar hebben 3 inspirerende
We zijn een geweldig volk, wonen in een
voor deze industrie die jaren werk betekent.
denkers mijn visie veranderd of anders gezegd
prachtig land maar onderschatten onze
We nationaliseren KPN en bieden voor een
hebben 3 visionairs mijn denken veranderd.
kwaliteiten. Onze Duitse buurmensch doet
vriendelijk, vast bedrag, ongelimiteerd(!!)
Joris van Dijk is CEO van Madurodam, onze
het economisch fantastisch maar ik beloof u
spraak en dataverkeer aan om Nederland
kleinste koninkrijk. Elders in dit magazine
dat hun industriële focus veel cyclischer is dan
als DE internet development locatie van
(vanaf pagina 30) kunt u lezen hoe Joris
iedereen denkt. Een harde landing aldaar is
Europa of choice te laten worden. Onze
Madurodam met veel visie en lef heeft
niet onmogelijk. Frankrijk en België hebben
beste universiteiten en opleidingen worden
gebroken met het verleden en zijn koninkrijk
het echt veel moeilijker dan ons, om over
internationaal gepositioneerd, onder andere
de toekomst in is gelanceerd. Madurodam
Zuid-Europa niet te spreken. Onze Noordelijke
door intensieve samenwerkingsverbanden aan
werd 6 maanden gesloten en met enorm succes
buurlanden zijn sterk gebleven door autonoom
te gaan met universiteiten in Azië en Amerika.
rigoureus verbouwd. Niet veel later ontmoette
te blijven. Noorwegen heeft mazzel met
Op toplocaties als brainport Eindhoven, het
ik Roy Kahmann. Zijn ontwerp voor Nieuw
olie, Finland en Zweden hebben ruimte,
Internationaal gerechtshof, Delft, Wagingen
Amsterdam (vanaf pagina 74) is een idioot,
zijn dunbevolkt en kennis gedreven. Maar
worden concrete projecten gesponsord door
briljant, vernieuwend idee. De 3e hou ik voor
ook Scandinavië heeft hetzelfde vangnet en
overheden en bedrijven om ontwikkelde
mezelf. Zonder te veel woorden heb ik geleerd
mentaliteitsissue als Nederland. Het kan niet
talenten te binden. Verouderde (kantoor)
te genieten van de weg. Geleerd dat het doel
anders dat we tenminste zo sterk zijn
gebouwen worden herontwikkeld om de
dan niet zozeer (te) heilig is maar als je samen
als onze buren.
toestroom van studenten en bedrijven te
geduld geniet het doel vanzelf meer vorm
huisvesten waar prachtige, vooral tijdloze
krijgt en dichterbij komt. Inspirerende denkers
Denken, durven, doen
vormgeving als het nieuwe Stedelijk museum
die groots en anders durven te denken.
Wij kunnen autonoom onze toekomst bepalen
(vanaf pagina 54) als inspiratie dient.
Inspiratie waar we iets mee moeten durven
door een radicaal andere richting te kiezen.
Natuurlijk zullen velen zeggen dat het
te doen.
Onze basis is kennis, inventiviteit en visie.
kostbaar, niet haalbaar en zelfs idioot is. Ik zeg
Wij zijn een visionair uitvindersland. Philips,
nee! Rek de balans maar op. Doe maar eens
Wat komt dan eerst?
ASML, Boskalis, Arcadis, Heerema, SBM en BAM
gek, steek je kop boven het maaiveld uit, durf
We moeten ergens beginnen. Trots, passie,
zijn een aantal van onze unieke bedrijven met
tienen en vieren te scoren. Gemiddeld is dat
liefde, inzet, samenwerken, wat prevaleert?
unieke competenties, concepten en patenten.
nog steeds een 7. Maar wel een die spannend
Zoals ik in mijn vorige column schreef begint
En geloof het of niet onze hogere opleidingen
is, waar voor gestreden is. Zonder wrijving
het mijns inziens met nederigheid! Open een
zijn uitzonderlijk goed, de schaal van ons land
geen glans. Denken, durven, doen. Het begint
platform waar geen idee te gek is. Om verliefd
is goed te managen, de infrastructuur niet
met samen het lef hebben om te beginnen.
te worden op nieuwe ideeën en beelden, met
slecht en onze reputatie is uitstekend. We
Verliefd en trots zijn is het fijnste gevoel
passie samen bouwen aan een nieuw land,
zijn fantastische denkers die ooit bijna alles
wat er is, geeft positieve energie en straalt
trots zijn op het samenwerken en het resultaat.
durfden! Misschien moeten we het gewoon
aantrekkingskracht uit. Roy en Joris durven
Daar begint het, samen nederig bouwen aan
gaan doen!
het! U ook?
nieuwe liefde om trots op te zijn. Van Madurodam naar New Amsterdam Island
www.fabuloustraveling.com/top-10-most-
Durven we dan alle bestaande modellen
Mag ik een voorzet doen en Nederland, net
beautiful-cities-in-the-world/
overboord te gooien en samen een eigen,
zoals Madurodam gedaan heeft, opnieuw
compleet nieuw model te bouwen met als
inrichten? Met een aantal lange halen is
www.nos.nl/artikel/245750-eindhoven-
basis onze unieke competenties, het lef van
dit het startpunt: We optimaliseren onze
slimste-regio-ter-wereld.html
Madurodam en vorm gegeven met het beeld
infrastructuur volledig. Nederlandse
van Nieuw Amsterdam als inspiratie? Het lef zit
bouwondernemingen krijgen de opdracht
www.topuniversities.com/where-to-study/
in onze genen verstopt, de brainpower hebben
om alle sleutelsteden en locaties optimaal
europe/netherlands/guide
we zondermeer, dat bewijst de volgende
te verbinden met verbrede wegen als de A2
bladzijde.
099
column
marco groot
Robot City Delft Internationaal Den Haag
Infrastructuur 1 Geperfectioneerde infrastructuur met hoge snelheidstreinen en plakken asfalt (goed voor de bouwers). Bewezen is
International Court of Justice. Dé Europese basis voor internationale advocatenkantoren en trustkantoren
dat goede infrastructuur bedrijvigheid
die via de Universiteit de beste
creeërt, aantrekt en productiviteit enorm
studenten aan kunnen trekken.
bevordert. Infrastructuur 2 Flevolder als West Europese hub voor grote vliegmaatschappijen. Infrastructuur 3 Na recente verkoop E-plus KPN nationaliseren en data gratis weggeven. 4G en overal FTTH. Amsterdam creatieve internethoofdstad van Europa maken. Gratis data is magneet voor bedrijvigheid ergo o.a. VPB inkomsten en verhuur kantoren. Infrastructuur 3.5 Studeren spotgoedkoop maken. Kwaliteit opleidingen nog verder tillen en vooral marketen. Internationale studenten aantrekken en pro-actief accomoderen. Kantoorgebouwen vervolgens ombouwen tot studentenwoningen. Balance sheet relieve voor banken & overheid is enorm. Waterpark Zeeland Recreatiegebied voor watersport. Klein geleerd, groot gedaan.
‘We realiseren ons niet wat ons kleine landje aan kennis bezit.’
Logistiek Rotterdam DE Europese haven gecombineerd met DÉ bron van kennis van waterwerken. Milieu- en marietieme techniek exporteren vanuit bedrijven als Arcadis, Boskalis, Heerema, Fugro, SBM, etc.
100
Één van de top-10 technische universiteiten ter wereld. Wint regelmatig de Solar Challenge en het WK robotvoetbal.
Dope & Data: Amsterdam Amsterdam staat bekend als één van de 10 mooiste steden ter New Amsterdam Island
wereld. In combi met ons tolerante soft drugs beleid en gratis
Zie vanaf pagina 74 in
data dé toeristen- en nieuwe bedrijvigheidstrekker in Europa.
LifeCycle Magazine #2.
Data Groningen Data centrum, bereikbaar maken via HSL. Beer & Brains: Utrecht Universitaire hoofdstad van Nederland.
Global Brainport Eindhoven Recent door zakenblad Forbes uitgeroepen tot de meest inventieve regio ter wereld.
Boeren slimheid Wageningen De nummer 2 Agricultuur Universiteit in de wereld. De rest van de top 10 bestaat louter uit Amerikaanse Universiteiten.
Smartfood Maastricht Vermaarde Hospitality opleidingen en bourgondische hoofdstad. Daarnaast is DSM is één van de grootste vitamine en voedingsingredienten producenten ter wereld.
101
in s pi r a t i e
KUNST
Wat inspireert Mels Crouwel? LifeCycle vroeg hem naar zijn bronnen.
Inspiratie haal je uit Kunst
Mels Crouwel haalt zijn inspiratie veelal uit
Navid Nuur, Alexandra Leikauf, David
de kunst. Volgens hem is architectuur zelfs
Maljkovic, Pere LLobera, Matt Bryans, Peter
toegepaste kunst. Bij zijn ouders kwamen
Schuyff, Esther Tielmans, Ryan McGinness en
kwamen vroeger veel kunstenaars, designers
Bjorn Schulke te vinden. De uitstapjes naar
en architecten over de vloer. Mensen met een
(zijn eigen ontworpen) Stedelijk Museum maar
optimistische kijk op de toekomst. Alles was
ook het MoMa in New York, het Walker Art in
maakbaar, vooral in die tijd.
Minneapolis geven hem naast energie ook veel inspiratie. Naast de collecties in deze musea is
Mels is een (naar zijn eigen zeggen) bescheiden
de architectuur van bijvoorbeeld De Fondation
verzamelaar. In zijn collectie zijn werken van
Beyeler of de Schaulager in Basel van grote
Marijke van Warmerdam, Jan de Cock,
schoonheid. En niet te vergeten het Serpentine in London. Naast deze internationale trijpen bezoekt Crouwel vele galleries in eigen land, zoals: Martin van Zomeren, Annet Geelink, Fons Welters, Upstream, Paul Andriesse, Vous etes Ici, Juliette Jongma en vele anderen.
Serpentine, Londen
102
in s pi r a t i e
KUNST
Walker Art Centre, Minneapolis
MoMa, New York
Beyeler, Basel
â&#x20AC;&#x2DC;Perfecte combinatie van architectuur en kunstâ&#x20AC;&#x2122; 103
I N S P I R AT I E
TALENT
Twee jonge talenten met
Topsport mentaliteit Topsporters leveren hun topprestaties niet toevallig. Vaak zijn lange en complexe ‘trajecten’ van investeringen en opofferingen doorlopen. Hoe ontdek je talent en op welke manier kun je dit begeleiden? Een team van ervaren begeleiders en met de juiste programma’s is de weg geëffend naar succes. De twee hiernaast beschreven talenten zijn wellicht de iconen van de toekomst. Wij hebben de signalen opgevangen en blijven ze volgen.
‘Topsporten is net als bouwen een kwestie van investeren.’ 104
Tennistalent Erika Vogelsang (1995)
Erika Vogelsang begon al op 6 jarige leeftijd met tennissen. Met haar lengte (1.85m) is haar grootste wapen haar service. Naast haar VWO traint ze zo’n 17 uur in de week om uiteindelijk haar doel te bereiken: winnen op Wimbledon.
I N S P I R AT I E
TALENT
Meerkamp talent Nadine Visser (1995)
Foto’s © Athletics Photo
Jong talent Nadine Visser is niet alleen slim (studeert af op het VWO), maar ook nog eens een jong aanstormend talent in meerkamp. Van jongs af aan doet ze al aan turnen en inmiddels 4,5 jaar aan atletiek. Haar ambitie op korte termijn is om zich te plaatsen voor het WJK, en op lange termijn zich te ontwikkelen tot de wereldtop.
‘Het genie doet wat het moet en het talent doet wat het kan.’ Edward Bulwer-Lytton
105
COLOFON
Roeterseiland, Amsterdam >>
Colofon
LifeCycle Magazine
Met medewerking van:
Nummer 02 – Najaar 2013
Roderik Mackay, Merlijn Rademaker, Vincent
LifeCycle Magazine is in opdracht van
Evolo, Jon S. Standing, Paul de Ruijter, Joris
Taapken, Marco Groot, Mark Magazine, BAM Utiliteitsbouw bv, gemaakt door
van Dijk, Lard Breebaart en Frank de Ruwe,
Het Hoofdbureau, Amsterdam
Robért Gradus, Frank Laan, Maurice Iskes, Jan Homburg, Mels Crouwel, Rik Smits, Frederik
Opdrachtgever / Uitgever
van Heereveld, Martine de Wit, Iwan Baan,
Jeroen Troost
Rudolf Das, Erika Vogelsang en Nadine Visser.
Directie BAM Utiliteitsbouw Lithografie Creative Director
Gravemaker, Amsterdam
Roy Kahmann Adres Design
BAM Utiliteitsbouw bv
Dirk Smit
Runnenburg 7 3981 AZ Bunnik
Teksten
Telefoon:+31 (0)30 659 89 77
Victor Engbers
www.bamutiliteitsbouw.nl
Nicoline Rodenburg Willemijn van der Zwaan
Disclaimer Na uitvoerige research en binnen het gegeven tijdsbestek,
Eindredactie Jochem Rijlaarsdam
zijn niet alle rechthebbenden van het fotomateriaal achterhaald. Rechthebbenden worden verzocht contact op te nemen met de uitgever. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd,
Illustraties
opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of
Stanley Sie
openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of
Projectcoördinatie Nicoline Rodenburg Jacqueline Kruithof Redactiecoördinatie BAM Utiliteitsbouw Lisette Vis
106
op enige andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Je kunt beter een nachtje slapen over wat je wilt doen, dan wakker liggen over wat je gedaan hebt.
Meer over Lifecycle Bouwen: www.bamutiliteitsbouw.nl