De belofte van de immunologie

Over het immuunsysteem is een nieuw boek verschenen. Daniel Davis beschrijft gedetailleerd hoe kernprincipes van de menselijke afweer de afgelopen jaren zijn ontdekt. Een boek voor doorzetters.

Het immuunsysteem! Op het moment van schrijven gaat bijna al het nieuws over het coronavirus en de grote gevolgen ervan. Dat het immuunsysteem belangrijk is, behoeft dus geen uitleg. Dat het coronavirus nieuw is, dat we er nog geen geen antistoffen tegen hebben, dat daarom al die maatregelen nodig zijn; dat vooral ouderen getroffen worden, en dat we na enige tijd ook weer immuun worden; het zijn allemaal zaken, waarvan de fysiologische basis aan de orde komt in Immuun van immunoloog Daniel Davis. Het boek verscheen in 2018 en sinds een paar maanden ligt een vertaling in de winkel. Anders dan de ondertitel suggereert (‘over de rol van het afweersysteem bij de bestrijding van ziekten’), is Immuun geen ABC van de immunologie. Op elke pagina lezen we over de veelsoortige wisselwerking tussen T- en B-cellen, celreceptoren, eiwitten, genen en andere stoffen van dit waanzinnig geheel. Wie een eenvoudige uitleg zoekt, kan beter een ander boek pakken. Davis wil vooral vertellen over de praktijk van het immunologisch onderzoek, zoals zich dat na de Tweede Wereldoorlog heeft ontwikkeld. Hij wijst op fundamentele nieuwe inzichten die in de loop der jaren werden gelanceerd en onderbouwd. Hij beperkt zich daarbij niet tot de wetenschappelijke inhoud, maar vertelt ook over de persoonlijke levens van de onderzoekers, over de weerstand die zij ondervonden, en over hoe lastig het blijkt om een vruchtbaar idee werkelijk hard te maken. Hij doorspekt zijn betoog graag met mijmeringen over de grillen van de wetenschap, over hoe onverwacht dingen kunnen lopen.

Dendritische cellen

Zo’n nieuw concept is bijvoorbeeld dat van de dendritische cel. Dit zijn immuuncellen die schadelijke indringers kunnen opeten en hiermee naar de lymfeklieren reizen. Daar laten ze de indringer zien aan T- en B-cellen, wat hen aanzet om zich tegen de infectie te keren. Het is één van de intrigerende relaties binnen het immuunsysteem.Een ander nieuw concept was dat het immuunsysteem niet alleen geactiveerd moet worden, maar na gedane arbeid ook weer ‘afgeschaald’. Zo zijn er niet alleen T-cellen die indringers aanvallen, maar ook ’regulatoire T-cellen’ die een afweerreactie afremmen. Het zal duidelijk zijn dit veel met reuma te maken heeft, waar ten onrechte afschaling achterwege blijft.

Insecten

Al lezend komen we grappige dingen tegen, zoals onderzoek aan insecten, dat essentiële kennis over het menselijk immuunsysteem heeft opgeleverd. Zo wordt tegenwoordig veel onderzoek gedaan aan toll-like receptors, receptoren op de buitenzijde van immuuncellen, die indringers kunnen herkennen. Deze receptoren zijn voor ’t eerst gevonden bij fruitvliegjes! Later bleken ze bij muizen voor te

RECENSIE

komen, en tenslotte werd duidelijk dat ook mensen ze hebben. Kortom, de hele biologie komt voorbij. Wat lezing van dit boek opnieuw duidelijk maakt, is dat veel immunologische kennis in feite heel recent is. De grote 19de-eeuwse onderzoeker Pasteur, die het bestaan van micro-organismen bewees en liet zien dat zij ziekten veroorzaken, had nog geen idee van immunologie. De term werd pas gelanceerd na de ontwikkeling van de elektronenmicroscoop, midden 20ste eeuw. Dit instrument maakte menselijke cellen en celorganellen veel gedetailleerder zichtbaar. De meeste stoffen waarover we nu lezen - interferon, T- en B-cellen, cytokinen - zijn pas daarna ontdekt. In zekere zin betekent dit een belofte voor de toekomst: onze kennis is nog zeer jong en sterk in ontwikkeling, duizenden onderzoekers over de hele wereld zijn ermee bezig. Dus je mag verwachten dat over tien of twintig jaar nieuwe remedies tegen ziekten beschikbaar komen.

Kanker

De ziekte die Davis ’t meest noemt, is niet reuma of een andere auto-immuunziekte maar kanker. Sinds twintig jaar is duidelijk dat het ontstaan van kankergezwellen alles met immunologie te maken heeft. Dat een tumor kan blijven groeien, komt doordat de eigen afweercellen zich onvoldoende tegen de tumor wenden. Vandaar dat onderzoekers momenteel hard studeren op immuuntherapie bij kanker. Dat is het lot van de reumatologie: kanker heeft een grotere impact. Het is doodsoorzaak nummer één - althans onder mannen – en veel geld gaat daarom naar kanker en niet naar reuma. Troost is dat de uitkomsten van oncologische studies vaak bruik-

NIEUW VOORWOORD

In april schreef Daniel M. Davies een nieuw voorwoord, omdat “nadat dit boek geschreven en gepubliceerd was, Covid-19 onze wereld op z’n kop zette.” Uit dit voorwoord: “Als één aspect van het menselijk lichaam door deze crisis centraal is komen te staan, dan is het wel ons immuunsysteem. Een geweldige eigenschap van het immuunsysteem is dat het ziektekiemen kan bestrijden die het nooit eerder is tegengekomen. We begrijpen veel van de werking ervan, en deze gedetailleerde kennis brengt ons op ideeën over hoe Covid-19 in de toekomst kan worden aangepakt met een vaccin of ander soort medicijnen. (…) De algemene boodschap van dit boek is dat het menselijk immuunsysteem een van de belangrijkste speerpunten van wetenschappelijk onderzoek is in de 21ste eeuw. Zoals Covid-19 heeft aangetoond, hangt er zó veel af van ons immuunsysteem, dat we het beter op waarde moeten schatten, en nieuwe manieren moeten zoeken om de kracht ervan in te zetten.”

VERDER LEZEN

Een elementaire uiteenzetting over immunologie is Ons afweersysteem, van Stichting Biowetenschappen en Maatschappij, uitgegeven in 2018. Via hun site is het nog steeds te bestellen. Voor een recensie zie Reuma Magazine januari 2019. In dezelfde serie is al een publicatie verschenen over de recente uitbraak van het coronavirus: Help, ik ben besmet.

baar zijn bij andere ziekten. Nog iets over dieren: muizen spelen een hoofdrol in de wetenschapsverhalen van dit boek. Ideeën over menselijke afweercellen werden steevast op hen getest, en het aantal muizen dat in immunologisch onderzoek wordt ‘gebruikt’ is aanzienlijk. En dan te weten dat de resultaten gevonden bij muizen, niet simpelweg toegepast kunnen worden bij mensen. Dieronderzoek is slechts één fase in het hele proces. Dat is ook een aspect van medische wetenschap. Immuun van Davis is een pittig maar ook een rijk boek. Er komt veel meer in aan de orde dan in een korte recensie verteld kan worden: zo schrijft hij over het belang van goede nachtrust voor het immuunsysteem, over de nadelen van te veel stress, over de mogelijkheden van de gentechnologie, et cetera. Wie bereid is er goed voor te gaan zitten, kan veel opsteken.

JOS OVERBEEKE