SPECIALE EDITIE ELSEVIER SPECIALE EDITIE
Het
HET MIDDEN-OOSTEN
MIDDEN-OOSTEN
15esp005z001 1
Geschiedenis ✸ Cultuur ✸ Religie ✸ Conflicten
20-08-15 13:53
GESCHEIDEN Bouwen aan de afscheiding tussen Israël en de Palestijnse Gebieden, die vanaf 2000 een einde moest maken aan aanslagen in Israël
2 • ELSEVIER SPECIALE EDITIE
15esp005z002 2
20-08-15 13:36
HET MIDDEN-OOSTEN
15esp005z003 3
20-08-15 13:36
INHOUD
58 BROEDERS AAN DE MACHT Overal in het Midden-Oosten groeit de invloed van de Moslimbroeders. Wat willen zij precies?
12 GESCHIEDENIS Het Midden-Oosten veranderde de afgelopen 1.500 jaar vooral door ingrijpen van buitenaf.
18 SLEUTELFIGUREN Van fanatici tot vredestichters, van denkers tot sjeiks: 29 mannen en 3 vrouwen met grote invloed.
22 BESLISSENDE JAREN Dertien gebeurtenissen na de Tweede Wereldoorlog die de geschiedenis van het Midden-Oosten bepaalden.
52 CULTUREEL LEXICON Van astronomie tot koffiehuis: de rijke cultuur van het Midden-Oosten als onuitputtelijke inspiratiebron. 8 • ELSEVIER SPECIALE EDITIE
15esp005z008 8
20-08-15 13:06
MIDDEN-OOSTEN
66 AL-QA’IDA Sinds de opkomst van IS verloor AlQa’ida aan relevantie. Toch is het gevaar van ‘De Basis’ nog niet geweken.
74 45 VRAGEN OVER IS Schijnbaar uit het niets winnen de wrede jihadisten van Islamitische Staat terrein in het Midden-Oosten.
82 UITBUNDIG VLAGVERTOON Nergens wordt zo veel en zo fanatiek met vlaggen gezwaaid als in het Midden-Oosten. Een fotoreportage.
EN VERDER
10 50 64 72 90 92
Geboortegrond van geloven Oliekaart van Midden-Oosten Oosters ABC Kaart van Mekka Spoedcursus Arabisch Iran & De Bom. Twee essays
Het MiddenOosten In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, bestaat het Midden-Oosten feitelijk nog geen 150 jaar. Althans, de naam ‘Midden-Oosten’. De Britten introduceerden de term in de negentiende eeuw om onderscheid te maken met het Nabije Oosten – – ruwweg het Ottomaanse Rijk – en het Verre Oosten, waarmee vooral China werd bedoeld. Alles wat ertussen lag, werd het Midden-Oosten. Een vrij willekeurige naam dus, voor een zeer divers gebied. Want je kunt je afvragen wat Egyptenaren gemeen hebben met Iraniërs of met Turken. Laat staan dat Joden in Israël zich verbonden voelen met sjeiks in de Golfstaten. Een afgebakend geografisch geheel vormt het Midden-Oosten ook niet. Turkije, dat vaak ook tot het Midden-Oosten wordt gerekend, ligt deels in Europa, Egypte ligt op het Afrikaanse continent, Iran ligt in Azië en het Arabisch Schiereiland hangt er als een klomp zand onder. Maar juist vanwege die bijzondere locatie – op het kruispunt van drie continenten, zoals arabist Leo Kwarten in deze uitgave schrijft – hebben de bewoners van deze regio een gedeelde geschiedenis. Belangrijke handelsroutes brachten rijkdom en uitwisseling van ideeën, waardoor kunst en wetenschap hier grote sprongen maakten. Vanaf het Arabisch Schiereiland vocht de islam zich hier drie kanten op. Op Israël na is deze religie overal in het Midden-Oosten dominant. Het Arabisch, dat zich nestelde in het spoor van het kromzwaard, is in de meeste landen de belangrijkste taal. Na de islamisering kregen de bewoners eerst te maken met de Ottomanen en vervolgens met de Europeanen. En na de Tweede Wereldoorlog vonden de inmiddels onafhankelijke staten een nieuwe gemeenschappelijke vijand: de Joodse staat Israël. Verbonden in haat – van Caïro tot Teheran – zou je kunnen zeggen. ‘Mozes voerde ons veertig jaar door de woestijn, om ons uiteindelijk naar die ene plek in het Midden-Oosten te brengen waar geen olie is,’ zei de Israëlische premier Golda Meir in 1973, aan de vooravond van de oliecrisis. De immense voorraad olie en gas rond de Perzisch Golf is dan ook de reden dat de ontwikkelingen in dit deel van de wereld niet zomaar kunnen worden genegeerd. De wereldeconomie is immers nog altijd sterk afhankelijk van de bodemschatten rond de Perzische Golf. Er is, kortom, alle reden voor de redactie van Elsevier om de belangrijkste gebeurtenissen, hoofdrolspelers, vetes en begrippen op een rij te zetten en te duiden. Robbert de Witt SPECIALE EDITIE ELSEVIER • 9
15esp005z009 9
20-08-15 13:06
RELIGIE
Geboortegrond van geloven
Turkije
81,6 miljoen
79,9 miljoen moslims Soennitisch
H
Sjiitisch
21,7
Percentage christenen
Francisca Koldenhof
0,8 0,3 0,2 1910 1970 2010 2025
Zwarte Zee
Ankara
Libanon
Turkije 98%
5,9 miljoen
Syrië
3,6 miljoen moslims Soennitisch 50 % 50 Sjiitisch
Middellandse Zee
77,5 62,5
97,6%
18,6% Israël
Damascus
Palestijnse Gebieden
Amman Jeruzalem Jordanië
Caïro 34,3
Percentage christenen
92,8%
61,3% Libanon Beirut
30,4
97,2% Egypte
1910 1970 2010 2025
Israël
94,9%
7,8 miljoen
1,5 miljoen moslims Soennitisch
e Ze de Ro
et Midden-Oosten is de bakermat van de drie grote monotheïstische godsdiensten. Een heilige regio voor miljarden gelovigen dus. Maar door de verschillen tussen het christendom, de islam en het jodendom is het werelddeel ook het toneel van lang slepende en bloedige conflicten. De islam is met afstand de grootste godsdienst in het Midden-Oosten – en zal dat de komende decennia zonder twijfel blijven, want Joden wonen vrijwel uitsluitend in Israël en het percentage christenen is de afgelopen honderd jaar drastisch afgenomen. Oorzaak is de christenvervolging – van het bemoeilijken of ondraaglijk maken van het dagelijks leven tot marteling en moord. Ook binnen de geloven zelf heerst verdeeldheid, vooral in de islam. Na de dood van de profeet Mohammed in 632, ontstaat er een conflict over zijn opvolging. De soennieten willen dat een gekozen kalief de opvolger van Mohammed wordt. De sjiieten daarentegen zien de titel van profeet als erfelijk en willen Ali, de neef en schoonzoon van Mohammed, als opvolger. Bijna 1.400 jaar later staan de twee groepen, die zich niet aan staatkundige grenzen houden en door elkaar heen wonen, elkaar nog steeds naar het leven. Je zou, gezien de vele oorlogen en conflicten, bijna vergeten dat religie het Midden-Oosten ook veel moois heeft opgeleverd. Dat de oorsprong van drie grote geloven zich hier bevindt, manifesteert zich onder meer in een groot aantal religieuze bouwwerken op de Werelderfgoedlijst van de Unesco. Door oorlogen dreigen sommige van deze historische plekken verloren te gaan. E
12 % 88
100 %
Percentage 8,0 2,8 2,4 1,8 christenen
1910 1970 2010 2025
Palestijnse Gebieden 4,5 miljoen 4,4 miljoen moslims Soennitisch Percentage christenen
100 %
11,6 4,7
1,9 1,0 1910 1970 2010 2025
Jordanië
7,9 miljoen
7,7 miljoen moslims Soennitisch
100 %
Percentage 5,8 5,0 christenen
2,7 1,9 1910 1970 2010 2025
©ELSEVIER
BRON: PEW RESEARCH CENTER, OPEN DOORS, WORLD RELIGION DATABASE, CIA WORLD FACTBOOK
Egypte
86,9 miljoen
82,5 miljoen moslims Soennitisch
100 %
18,7 15,9
Percentage christenen
5,1
3,7
1910 1970 2010 2025
10 • ELSEVIER SPECIALE EDITIE
15esp005z010 10
20-08-15 13:52
MIDDEN-OOSTEN
Syrië
Irak
18 miljoen
16,7 miljoen moslims 17 % Soennitisch 83 15,6
Percentage christenen
Sjiitisch
9,7
5,2
35,1 miljoen
34,7 miljoen moslims Soennitisch 33 Percentage christenen
2,7
% 67 Sjiitisch
6,3 3,7
0,8 0,6 1910 1970 2010 2025
Iran
77,1 miljoen 76,7 miljoen moslims Soennitisch 8 % 92 Sjiitisch Percentage 1,32 0,9 0,4 0,4 christenen
1910 1970 2010 2025
1910 1970 2010 2025
Kuweit
4 miljoen
3 miljoen moslims 22 Sjiitisch Soennitisch 78 % Percentage christenen 0,3
Kaspische Zee
8,8 8,2
1910 1970 2010 2025
Verenigde Arabische Emiraten
Teheran
8,5 miljoen
Iran
Bagdad Irak
5,1
6,5 miljoen moslims
99,5%
10 % 90
Soennitisch
99%
Sjiitisch
12,6 12,6
Percentage christenen
Kuweit
Kuweit Pe 74,1% rzis ch eG olf Bahrein 70%
Manama
Doha
Qatar Riyad 67,7%
Saudi-Arabië 93%
76,9%
Oma n Masqat Arabische Zee Sjiitisch Soennitisch Percentage moslims
99,1%
50 % 50
Jemen
26,1 miljoen
25,9 miljoen moslims Soennitisch 63 % 37 Sjiitisch Percentage christenen
0,2 0,2 0,2 0,2 1910 1970 2010 2025
Verhouding soennieten – sjiieten
9,6 8,4 4,4 0,4 1910 1970 2010 2025
Bahrein
1,3 miljoen
0,9 miljoen moslims Soennitisch 30
Totaal aantal inwoners
Jemen
n Aden Golf va
Percentage christenen
Oman 85,9%
Sana´a
0,1 1910 1970 2010 2025
2 miljoen Qatar 1,4 miljoen moslims Sjiitisch 10 % Soennitisch 90
Golf van
Abu Dhabi Verenigde Arabische Emiraten
5,9
Percentage christenen
%
70
Sjiitisch 13,0 13,4
3,9
0,3 1910 1970 2010 2025
Indische Oceaan
Saudi-Arabië 27,9 miljoen moslims 12 % Soennitisch 88
30 miljoen Sjiitisch
Percentage 4,4 4,5 christenen 0,0 0,3
1910 1970 2010 2025
Oman
3,2 miljoen
2,7 miljoen moslims Soennitisch
7 % 93
Sjiitisch
Percentage 4,3 3,9 christenen 0,0 0,5
1910 1970 2010 2025
SPECIALE EDITIE ELSEVIER • 11
15esp005z011 11
20-08-15 13:52
SLEUTELJAREN
1948-2015 1967 ZESDAAGSE OORLOG
1948 ARABISCHE OORLOG 2010 ARABISCHE OPSTAND
Tunesië
Turkije Libanon Israël
Libië
Egypte
Syrië Irak Jordanië
Iran
SaudiArabie Oman
1993 OSLO-AKKOORDEN
Jemen
2 2 • ELSEVIER SPECIALE EDITIE
15esp005z022 22
20-08-15 15:12
MIDDEN-OOSTEN
VAN 1948 TOT 2015 DERTIEN GEBEURTENISSEN DIE DE GESCHIEDENIS VAN HET MIDDEN-OOSTEN BEPAALDEN
1973 JOM KIPPUROORLOG
BESLISSENDE JAREN Robbert de Witt
Z 1979 IRAANSE REVOLUTIE
1987-1990 EERSTE INTIFADA
onder de Amerikaanse inval in Irak in 2003, was er zeven jaar later nooit een golf van opstanden door het Midden-Oosten gegaan. En zouden autoritaire leiders nooit uit hun paleizen worden gejaagd door demonstrerende jongeren. Deze controversiële opvatting dook op in Amerikaanse beschouwingen over de ‘Arabische Lente’. Controversieel, want politici en opinieleiders in het Westen die deze ‘lente’ toejuichten, waren vaak dezelfde personen die zich fel hadden gekeerd tegen de Amerikaanse oorlog in Irak. Had die oorlog van de Amerikaanse president George W. Bush dan toch een onvermoed positief effect, door burgers overal in het Midden-Oosten te laten zien dat regimes niet onaantastbaar zijn en dictators kunnen worden afgezet? Dat gebeurde immers met Saddam Hussein, dictator in Irak sinds 1979. Bush’ critici meenden dat Amerika juist schuldig was aan de onderdrukking van Arabieren. Want Washington steunde decennialang regimes met dollars en wapens. Daarmee werd elk burgerverzet gesmoord.
Wie er ook gelijk heeft, deze discussie bewijst dat oorzaak en gevolg van grote omwentelingen in het Midden-Oosten niet gemakkelijk zijn te duiden. Zo kun je ook de Iraanse Revolutie zien als aankondiging van de Arabische opstanden. In Teheran wordt in 1979 de sjah verjaagd. Zijn pogingen om elke oppositie onschadelijk te maken, leiden tot grote straatprotesten en uiteindelijk zijn vertrek. Religieuze fanatici grijpen vervolgens de macht. Precies dat zou in 2012 gebeuren in Egypte, als Moslimbroeder Mohamed Morsi president wordt na de vlucht van Hosni Mubarak. Elk conflict in het Midden-Oosten legt zo de kiem voor een volgende grote gebeurtenis. De oprichting van de staat Israël in 1948 lokt een aanval van de Arabische buurlanden uit. De overwinning van de Joden is een vernedering voor de Arabische landen, en dus wordt in de dertig jaar erna steeds geprobeerd om Israël alsnog te verslaan. Vergeefs, dat wel. Op de volgende pagina’s een overzicht van de belangrijkste gebeurtenissen in het Midden-Oosten tussen 1948 en 2015. Sleutelmomenten die vaak grote gevolgen hebben voor het hele Midden-Oosten. E SPECIALE EDITIE ELSEVIER • 2 3
15esp005z023 23
20-08-15 15:12
ENERGIE
Badend in de olie Remy Balistreri Kaart Jelrik Atema
D
e vondst van olievelden in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw bracht in het Midden-Oosten ongekende veranderingen teweeg. Na de eerste olieboring in 1922 vestigden zich grote Amerikaanse oliemaatschappijen in de regio. Olie en gas leveren de Arabieren en andere volken in de regio sindsdien enorme rijkdom op en dus ook grote macht. Saudi-Arabië heeft verreweg de grootste voorraad olie en produceert bijna 12 miljoen vaten ruwe olie per dag. Geen enkel ander land in de regio kan de Saudi’s bijhouden: nummer twee op de ranglijst is Iran, dat 3 miljoen vaten ruwe olie per dag oppompt.
Libanon € 15.778 434
0,3 47,3 6,8 0,53
De macht van Saudi-Arabië binnen de OPEC, het samenwerkingsverband van twaalf olie-exporterende landen, is dan ook groot. Het oliekartel gaat prijssturend te werk: door bijvoorbeeld de productie terug te dringen, wordt het aanbod verkleind en gaat de prijs omhoog. Ruim 30 procent van de wereldwijde olieproductie speelt zich af in het MiddenOosten. Conflicten en crises in die regio hebben vrijwel direct gevolgen voor de olieprijs. Tot aan de jaren zeventig was de olieprijs stabiel en schommelde tussen de 1 en 2 dollar per vat. De oliecrisis van 1973 zorgde voor de eerste spectaculaire prijsstijging. Later gebeurde hetzelfde na de Iraanse Revolutie (1979), de beide Golfoorlogen (1990 en 2003) en de ‘Arabische Lente’ (vanaf eind 2010). De hoogste olieprijs was in 2012: ruim 97 euro per vat. E
4,4
Turkije
0
0
0
0
Libanon
2,5
0,01 0,5 285 6,3
74,8
240,7 6,4
Syrië
Israël
0
0
0
0
Palestijnse Gebieden
0,019 6 0,2 0,001 Jordanië
56,6
Jordanië € 10.555
700 2.180
165
Egypte
Israël € 29.626
Hoe olieprijs wordt beïnvloed door wereldpolitiek
80
1973 Oliecrisis door embargo van OAPEC, Arabisch deel van OPEC, als gevolg van Jom Kippuroorlog tussen Israël en Arabische landen
2011 Politieke instabiliteit door ‘Arabische Lente’ leidt tot hogere olieprijs
1990 Prijs van vat olie stijgt tijdens Eerste Golfoorlog
2003 Opnieuw prijsstijging na Amerikaanse inval in Irak (Tweede Golfoorlog)
40
2014 Arabische landen produceren weer volop, aanbod is groot, dus prijs daalt
20 0 1970
olieprijs in dollar
2008 Wereldwijde financiële crisis
1979 Islamitische Revolutie in Iran veroorzaakt snelle prijsstijging
60
45
42
Van crisis naar crisis
100
€ 9.847
€ 4.346
358
120
Egypte
Palestijnse Gebieden
1975
1980
1985
1990
1995
2000
2005
2010
2015
5 0 • ELSEVIER SPECIALE EDITIE
15esp005z050 50
20-08-15 13:34
MIDDEN-OOSTEN
33.800
Turkije
Syrië
166,6
€ 4.522
€ 17.377
73
233 157,3
Irak € 5.796 50
3.113 140,3
92
104
€ 4.214 156,4 2.802
86
Iran
200
25.070
Iran
Verenigde Arabische Emiraten
3.066
1.790 15,5
3.158 0,65
€ 41.522
Kuweit
313
23,6 0,13 58 92
Irak
Kuweit
Bahrein
274
2.057
€ 41.272
42
25,2
527
268,4 11.590 Qatar
Qatar € 89.443
97,8
532
52,5
2.800 6.089 103
53
Bahrein € 45.608 537
Verenigde Arabische Emiraten
8.235
29,3 945 849,5 5,5
Oman € 39.120 215
Oman Saudi-Arabië
Saudi-Arabië Legenda
131 478,5 7,6 3 Jemen
Oliereserve (miljard vaten) Olieproductie per dag (miljoen vaten) Gasreserve (miljard kubieke meter) Gasproductie per jaar (miljoen kubieke meter) Inkomsten olie-export (miljard dollar, 2013) OPEC-lidstaat Gemiddeld jaarinkomen in euro Aantal motovoertuigen per duizend inwoners ©ELSEVIER
€ 22.029 336
Jemen € 3.459 35
BRON: WERELDBANK, IMF, OPEC, CIA WORLD FACTBOOK, CITIGROUP
SPECIALE EDITIE ELSEVIER • 5 1
15esp005z051 51
20-08-15 13:35
C U LT U U R
Pronkkamer van de beschaving Van koffiehuis tot kromzwaard: waar de oosterse en westerse cultuur elkaar raken.
Rob van Scheers
A
ls het Midden-Oosten weer eens in het nieuws komt, draait het meestal om bloedvergieten. En het mislukken van de Arabische Lente maakte er de zaken ook niet beter op. Je zou bijna vergeten dat de regio een pronkkamer is van menselijke beschaving, vol voorbeelden van werelderfgoed. Een bron van kennis is het ook. Toen Europa vanaf het jaar 800 tot ver in de veertiende eeuw was gehuld in een diepe duisternis, er geen sprake was van enige vooruitgang, stonden in het Midden-Oosten de wetenschappers op. Vooral in de regio Bagdad, met zijn bouwmeesters, astronomen, geneesheren ook. Hun veldwerk vormde de grondslag voor de Europese wetenschap, toen die eindelijk weer op stoom kwam. En dan zijn er nog de verhalen uit de Oriënt. Wij, in het Westen, hebben altijd met een mengeling van fascinatie en vrees gekeken naar de ondoorgrondelijke Arabier, maar verhalen als Aladin en de wonderlamp, Sinbad de zeeman en Ali Baba en de veertig rovers hielpen ons die cultuur beter te begrijpen. Niet voor niets zijn ze allemaal door Disney verfilmd – oorspronkelijk komen ze natuurlijk uit de raamvertelling Duizend-en-een-nacht, met Scheherazade – dochter van de grootvizier – als verteller. Zo zijn er vele voorbeelden van de wisselwerking tussen Oost en West. In dit lexicon noemen we er slechts veertien, maar een halve encyclopedie, dat had ook gemakkelijk gekund. E
1
DICHTER HAFEZ
Als er nu één oosterse Dichter des Vaderlands bestaat, dan is het wel Hafez (circa 1320-1390). De Perzische woordkunstenaar staat bekend om zijn lyrische gedichten die worden geroemd wegens de schoonheid van hun klank en vorm. Thema’s: liefde, wanhoop, het noodlot, mystiek. Zoals de Perzisch-Nederlandse schrijver Kader Abdolah dat omschreef: ‘Waar zocht mijn volk houvast op het moment dat mannen op de koude grond neervielen? Wat gaven de vaders aan hun dochters mee als ze als bruid het ouderlijk huis uitgingen? Waar haalde de Perzische man zijn liedje vandaan voor de vrouw wier ogen hij niet kon weerstaan? En wat neem je mee als je op de vlucht moet? Het antwoord is eeuwen oud. De gedichten van Shams eddin Mohammade Shirazie.’ Dat was zijn naam, Hafez zijn pseudoniem.
5 2 • ELSEVIER SPECIALE EDITIE
15esp005z052 52
20-08-15 15:02
MIDDEN-OOSTEN
HAFEZ Perzische woordkunstenaar en mysticus, oosters ‘Dichter des Vaderlands’
SPECIALE EDITIE ELSEVIER • 5 3
15esp005z053 53
20-08-15 15:02