jan/feb 2017 – jaargang 5 – nummer 35 –
5,95
MEER WERELD, MEER WETEN
AP
MEER WERELD, MEER WETEN
PROF. NICK RAMSEY
‘Hersenen stellen ons voor raadsels’
E CULTUREOL’S MUST-D
2017
ROBERT VUIJSJE ‘90 vloggers volgen. Is dat normaal?’
SLIMME JEUGDIGE AFRIKANEN kiezen voor platteland
Ruim baan voor de
CONNECTED CAR GEDRAGSECONOOM
DAN ARIELY
‘Zo houden we onszelf voor de gek’ jan/feb 2017 – jaargang 5 – nummer 35
citizenM Hotelformule van toekomst
Op één been in de delta
FLAMINGO’S IN NEDERLAND
FILOSOFIECAFÉS IN PARIJS
35_COVER.indd Alle pagina's
GREEN TECH!
HOE START-UPS VAN EIGEN BODEM MET SUCCES DE PLANTENWERELD INNOVEREN
16-12-2016 10:43
WERELDTOPPERS
TEKST: LIESBETH WYTZES FOTO’S: OLIVIER MIDDENDORP
NICK RAMSEY
‘De hersenen zijn één groot enigma’ Hoe meer we hersenen onderzoeken, hoe minder we ze begrijpen. Toch lukte het onderzoeker Nick Ramsey (53) om een verlamde patiënt spraak en beweging terug te geven, via een elektrodenmatje en herbekabeling. En computers die hersensignalen omzetten in actie
N
ick Ramsey wijst naar een plaats op het 3D geprinte kunststof brein dat voor hem op tafel ligt. Opgetogen: ‘We weten waar de vingers zitten.’ Waar dan? ‘In een kronkel, linksboven op je hoofd, die eventjes horizontaal loopt. Daar. Vanuit dat plekje in je brein worden de vingers bestuurd.’ Ramsey, Britse vader, Nederlandse moeder, is onderzoeker bij het Hersencentrum van het Universitair Medisch Centrum Utrecht, het UMC, en hoogleraar cognitieve neurologie. Hij kwam in het nieuws, omdat het hem en zijn team als eersten in de wereld is gelukt om een patiënt met ALS, de afschuwelijke progressieve neurologische ziekte, door middel van hersenimpulsen bewe gingen te laten maken. Om het heel erg simpel uit te leggen: wat bij gezonde mensen moeiteloos en bij zulke patiënten niet meer lukt, wordt over genomen door apparatuur die volledig is geïm planteerd. ‘Herbekabeling’, noemt Ramsey dat. Op die manier kan een vrouw met ALS, een vrijwil lige deelnemer, zelfstandig taken uitvoeren zoals schrijven en dingen aan- en uitzetten. Het is een doorbraak in de neurologie en Ramsey en zijn medewerkers haalden er internationaal de pers mee. Het implantaat kan ook worden ingezet bij mensen met het locked-in-syndroom of voor
14
16emb035z014 14
mensen die een hersenbloeding hebben gehad. Ramsey, wollen trui met ritsje en spijkerbroek, en meer het type stoere vent dan bleke geleerde, kwam via een omweg op de plaats waar hij nu zit. Eerst koos hij voor natuurkunde in Delft, ‘om mijn vader te imponeren’. Maar na een jaar had hij het ‘tussen al die nerds’ wel gezien. ‘Toen ben ik psychologie gaan studeren. Ik had iets van Freud gelezen en het leek me wel interessant.’ De therapeutische kant leek hem helemaal niks. Mensen helpen prima, maar niet met gesprekken. Hij ging dus de exacte kant van de psychologie op. Hoe werkt het daarboven, zegt hij, en hij tikt tegen zijn schedel. Ramsey wilde dingen doen die je kunt meten en bewijzen. ‘Met gedachten houd ik me niet zo bezig. De mens is natuurlijk uiteindelijk vooral een sociaal wezen, maar dat is voor mij veel te ingewikkeld.’ Dat kan zo zijn, dankzij zijn stugge volharding en doorzettingsvermogen maakt hij het, met zijn team, wel mogelijk dat patiënten die door hun ziekte ook sociaal volstrekt zijn uitgeschakeld, toch weer een beetje kunnen meedoen. Maar eerst ging hij nog promoveren: op cocaïne verslaving bij ratten. ‘Ze zijn er dol op! Ze konden op een knopje drukken en dan kregen ze wat cocaïne toegediend. Ze stonden dus continu op dat
KNAPPE KOP 1961 Geboren in Haarlem 1987 Master psychologie Utrecht 1991 Promotie Utrecht 1992 Onderzoeker in Bethesda, USA 1995 Junior onderzoeker Utrecht 2007 Hoogleraar cognitieve neurologie 2015 Oprichter BrainCarta, voor klinische fMRI 2016 Succesvol implantaat bij ALS-patiënt Ramsey is lid van het European College for Neuropsychopharmacology Ramsey is getrouwd en heeft twee kinderen.
ELSEVIER
16-12-16 11:03
INTERVIEW
Allemaal methoden waarmee activiteit in de hersenen kan worden gemeten. In een MRI-scanner bijvoorbeeld, kan worden gekeken naar de doorbloeding van de hersenen en eventuele pieken daarin. Maar dan gaat het er ook nog om dat de onderzoeker begrijpt wat die samenwerking in de hersenen betekent, en vooral: hoe dat resulteert in bepaald gedrag. ‘Inmiddels zijn we zo ver dat we tot op de millimeter nauwkeurig kunnen zien wat er gebeurt in de hersenen en wat alle gebiedjes daar doen. Maar als zo’n gebiedje oplicht: wat gebeurt er dan precies?’
Groot grijs ding
Onze hersenen bevatten 100 miljard neuronen
‘Om te weten hoe hersenen werken, moet je begrijpen hoe een neuron werkt’ 16
16emb035z016 16
pedaaltje te drukken.’ Alles om inzicht te krijgen in de werking van het brein. Want daar gaat het natuurlijk om. ‘Als je wilt weten hoe de hersenen werken, moet je begrijpen hoe een neuron werkt. Dat boeit me: de mechanica van de hersenen, de natuurkunde van de psyche. Je kunt in een neuron kijken, maar voor mij is het interessant om te zien hoe groepen neuronen samenwerken om iets te bewerkstelligen. Want dat is wat er gebeurt in je hersenen: continu. Heel veel groepen neuronen die de hele tijd samenwerken.’ Om te kunnen zien wat er in de hersenen gebeurt, is bepaalde apparatuur nodig en die is in de loop der jaren veel verfijnder en beter geworden: het elektro-encefalogram, EEG; magnetic resonance imaging, MRI; functional magnetic resonance imaging, fMRI; en brain computer interface, BCI.
Hersenonderzoek is enorm geëvolueerd de laatste decennia. Ooit zagen wetenschappers het slechts als één groot grijs ding. Maar toen bleek dat gedrag kon veranderen door hersenschade, dus misschien gebeurde er wel wat meer daarboven. Toen dachten onderzoekers dat de hersens waren verdeeld in gebieden die bepaalde handelingen en functies uitvoerden. Maar steeds meer wordt duidelijk dat dit ook door elkaar kan lopen. Neem het spreken, iets wat we moeiteloos en heel graag doen. Hoe dat werkt, is zowat onbegrijpelijk. ‘We proberen erachter te komen wat er gebeurt in de motor cortex, het deel van de hersenen dat zorgt voor beweging, als ik praat en er opdrachten komen om bepaalde woorden te vormen. We hebben echt geen flauw idee hoe die spieren op het juiste moment worden aangestuurd om de woorden naar buiten te brengen. Dat gebeurt voor een groot deel in je hersenen, en ook een beetje in je ruggemerg. We hebben iets van veertig spieren in ons gezicht – hebben we dan ook veertig gebiedjes in de hersens, voor elke spier één? Dat weten we niet. Spraak is een weerbarstig beestje. Onze spraak is zo enorm getraind en gaat zo geolied, dat het maar weinig activiteit geeft.’ Alsof dit allemaal nog niet ingewikkeld genoeg is, zijn er ook nog gebieden in de hersenen die controleren of een beweging goed is uitgevoerd. Als je iets pakt en misgrijpt, gaat er ergens in je brein meteen een waarschuwingssignaal af. En dan zijn er ook nog andere gebiedjes die verwachten dat ze zullen worden gestimuleerd. ‘Daarom kun je jezelf niet kietelen,’ legt Ramsey uit. De hersenen weten al dat je dat van plan bent en daarmee is het verrassingseffect weg. En dan hebben we het alleen nog maar over bewegingen maken: er gebeurt natuurlijk veel meer in de hersenen. Denken bijvoorbeeld. De neuronen of zenuwcellen waaruit het brein bestaat, hebben allemaal zogeheten synapsen, aansluitingen waarmee dat neuron stoffen uitwisselt met andere neuronen. De functie van een cel
ELSEVIER
16-12-16 09:39
BINNENKIJKEN IN… ARGENTINIË
TEKST EN FOTO’S: REMI LEHMANN IN BUENOS AIRES
LEEF
20
16emb035z020 20
ELSEVIER
16-12-16 09:28
Martina, Sebastián en zoon Francisco in hun paradijsje
‘ Dankzij de inflatie is ons huis bijna afbetaald’ Sebastián Ismael was gitarist in een rockband. Martina Rua kwam de groep versterken als achtergrond zangeres. Na een intens concert in 1998 sprong de vonk over. Nu, 18 jaar later, heeft het echtpaar het paradijs gevonden in een buitenwijk van de Argentijnse hoofdstad Buenos Aires
D
e twee trouwden in 2003, toen het land zijn grootste economische crisis doormaakte. Twee jaar later – Martina was in verwachting – besloten ze een huis te kopen. Ze gingen bewust op zoek in Villa Sarmiento, een groene, kindvriendelijke buurt in een verder dichtbevolkte voorstad van Buenos Aires. Martina (37) kent de wijk goed omdat zij er is opgegroeid. ‘Ik houd echt van dit buurtje. Mijn familie woont er, de sportclub is dichtbij en de school van Francisco (11) is op loopafstand.’ Hun oog viel op een duplexwoning die te koop stond voor omgerekend 60.000 euro. ‘Een opknappertje uit de jaren vijftig,’ zegt Sebastián (40). Veel keus had het stel niet: hun appartement werd te klein en een luxer onderkomen konden ze niet betalen. Ze bedongen een hypotheek met een vaste rente van 10 procent voor tien jaar. Nog geen jaar later schoot de inflatie in de dubbele cijfers: ‘De eerste maanden bleef na het betalen van de hypotheek niets over, maar nu kost die nog maar een kwart maandsalaris,’ zegt een glunderende Sebastián. ‘Over een paar maanden is het huis afbetaald,’ vult Martina aan. Vanwege de aanhoudende inflatie is een hypotheek inmiddels onbereikbaar voor de middenklasse. De Argentijnse peso verliest elk jaar meer dan 30 procent aan waarde. Daardoor zijn de rentes te hoog voor langetermijninvesteringen zoals hypotheken. Dankzij de snel dalende maandlasten konden Sebastián en Mar-
ELSEVIER
16emb035z021 21
21
16-12-16 09:28
TEKST: GERBERT VAN DER AA IN CENTRAAL-AFRIKA
Uitpuilende miljoenensteden met troosteloze sloppenwijken bepalen voor velen het beeld van Afrika. Jongeren trokken massaal naar de steden om daar vanuit shanty towns een bestaan op te bouwen. Maar zie, er is een tegenbeweging gaande. Slimme jonge Afrikanen prefereren opeens het platteland
30
16emb035z030 30
ELSEVIER
16-12-16 09:38
Wie bereid is om hard te werken en over ondernemingszin beschikt, kan als boer op het platteland een beter inkomen vergaren dan in de stad
‘Ik ben nu zeven jaar bezig,’ zegt hij met aanstekelijk enthousiasme. ‘Het wordt alleen maar beter.’
Geen eenrichtingsverkeer
Uitpuilende miljoenensteden met troos teloze sloppenwijken bepalen voor velen het beeld van Afrika. Vrijwel nergens ter wereld gaat de urbanisatie zo snel als hier. Minder bekend is dat de trek naar de stad geen eenrichtingsverkeer is: steeds meer Afrikanen besluiten terug te keren naar hun geboortegrond. Wie bereid is om hard te werken en over onder nemingszin beschikt, kan als boer op het platteland een beter inkomen vergaren dan als loonslaaf of ondernemer in de stad. Vrijwel nergens ter wereld is zo veel braakliggende grond als in Afrika. Het Britse weekblad The Economist schreef onlangs over een onderzoek van de Amerikaanse Michigan State Uni versity, dat vaststelde dat in Tanzania inmiddels 33 procent van alle landbouw grond wordt bebouwd door stedelingen of
voormalige stedelingen. Tien jaar geleden was dat nog 12 procent. In andere Afri kaanse landen is volgens de Amerikaanse onderzoekers dezelfde tendens waar neembaar. Investeren in de landbouw is nu populairder dan een industrieel bedrijf beginnen of beleggen. En de vraag naar voedsel is zo groot, dat het continent elk jaar voor zeker 25 miljard euro moet importeren. ‘Agrarische producten zijn niet aan te slepen,’ zegt Faustus Bazandoula (39), vrachtwagenchauffeur in de Democra tische Republiek Congo. ‘In de oogsttijd rijd ik bijna elke week met een vrachtwa gen vol voedsel naar de stad.’ Bazandou la, die een groene Renault met open laad bak heeft, houdt pauze in een dorp vlak bij Luozi, aan de oever van de rivier de Congo. Hij heeft net een lading sinaasap pels afgeleverd in de hoofdstad Kinshasa, zo’n 300 kilometer naar het oosten. Al sinds de koloniale tijd is de streek rond Luozi een belangrijk landbouwgebied. Naast sinaasappels worden er onder meer
Gabon Congo Angola
ELSEVIER
16emb035z033 33
33
16-12-16 09:38
TEKST: ARNOUD GROOT
DE WERELD VAN MORGEN
WEET
38
16emb035z038 38
ELSEVIER
16-12-16 11:24
WEET
derende automobilisten kunnen daardoor razendsnel reageren. TomTom is voortdurend bezig om nieuwe manieren te verzinnen waarmee data kunnen worden omgezet in nuttige diensten. De collega’s van de gratis Nederlandse app Flo gebruiken vanuit de auto gegenereerde data om bestuurders op te voeden. Bij een te hoge snelheid of een slecht genomen bocht, ‘bestraft’ Flo de chauffeur met een irritant geluid en puntenaftrek van zijn Flo-score. Recent onderzoek door de Amerikaanse Insurance Research Council toont dat 56 procent van de gebruikers zijn rijstijl hierdoor aanpast. Steeds meer verzekeraars maken – met instemming van de bestuurder – de hoogte van hun premie mede afhankelijk van geregistreerd rijgedrag. Een rustige bestuurder, zo redeneren de verzekeraars, is ook een veilige bestuurder.
Minder ongelukken
Veiligheid is voor het merendeel van alle automobilisten met afstand de belangrijkste eigenschap van de connected car. Bijna drie op de vier automobilisten verwachten dat de kans op ongelukken dankzij de nieuwe ontwikkelingen wordt verkleind, blijkt uit een enquête door het Spaanse telecombedrijf Telefónica. Frans de Rooij van TomTom deelt die verwachting. ‘Er zijn steeds meer oplossingen beschikbaar die de directe omgeving van de auto in de gaten houden en waarschuwen als er iets fout dreigt te gaan,’ zegt hij. ‘Een bekend voorbeeld is het Light Detection and Ranging-systeem, oftewel LiDAR, dat de afstand tot objecten rond de auto bepaalt met behulp van laserpulsen. Op lange termijn gaat dit soort systemen ervoor zorgen dat de zelfrijdende auto geen ongelukken meer maakt.’ Die systemen worden ook steeds goedkoper. Kost het LiDAR-systeem minimaal 7.000 euro, de Californische start-up Quanergy werkt aan een soortgelijk systeem dat 250 euro kost. ‘Ook hier geldt dat de nauwkeurigheid van die waarschuwingen stijgt naarmate je meer data hebt,’ aldus Van Rooij. ‘TomTom combineert daarom waar mogelijk data uit sensoren in het automotive netwerk. Zo wordt het onder meer mogelijk om de kans op naderende ongelukken te voorspellen, de bestuurder te waarschuwen en zelfs om actief in
WIE VERBINDT DE CONNECTED CAR? Nu de auto met zijn omgeving gaat praten, staan telecombedrijven vooraan in de rij om daarop in te spelen. Eind februari tekende Vodafone voor de 4G LTE-verbinding achter Opels in-vehicle infotainment-systeem OnStar. Het systeem, dat is ontwikkeld door General Motors, biedt ruim tien miljoen gebruikers onder meer muziek- en videostreaming en automatische onderhoudsherinneringen. In dezelfde week verlengde Audi zijn contract met de Amerikaanse telecomreus AT&T. Daarmee krijgt
Presentatie van het infotainment-systeem van Opel
elke nieuwe Amerikaanse Audi toegang tot next generation technology zoals op afstand bedienbare sloten, tracering bij diefstal, pechonderwegdiensten en andere netwerkservices.
te grijpen.’ Zogenoemde advanced driver assistance systems kunnen de cruisecontrol-snelheid aanpassen, de auto op de juiste rijbaan houden en zelfs preventief remmen. Om de veiligheid verder te vergroten, kunnen soortgelijke systemen ook in de wegen zelf worden verwerkt. Zo wil het Japanse bedrijf Hamamatsu de data van naderende auto’s gaan gebruiken om stoplichten efficiënter te laten functioneren. In de toekomst verwacht Hamamatsu verkeerslichten helemaal overbodig te kunnen maken. Tot dat zo ver is, kan de bestuurder gebruikmaken van de snel groeiende hoeveelheid autodata. Die worden veelal gecommuniceerd via de vele in-vehicle infotainment-systemen waarmee vrijwel elke zichzelf respecterende producent zijn auto’s uitrust. Volgens marktanalist IHS noemt ruim 60 procent van alle kopers de aanwezigheid en mogelijkheden van zo’n systeem als een ‘essentiële factor’ bij het uitzoeken van een nieuwe auto. ‘Natuur-
AT&T heeft soortgelijke relaties met onder meer Porsche, BMW, Audi, Tesla, Jaguar, Land Rover en Volvo. De helft van alle nieuwe Amerikaanse auto’s heeft daardoor een AT&T-aansluiting.
Verzekeraars maken – met instemming van bestuurder – in toenemende mate de hoogte van hun premie mede afhankelijk van geregistreerd rijgedrag
ELSEVIER
16emb035z041 41
41
16-12-16 09:30
dirkjankraan.com
ARCHITECTUUR
H ET GEB OUW
TEKST: KIRSTEN HANNEMA
NR: 10 →G ebouw:
Kasteel Broekhuizen, Leersum →B ouwjaar: 1794-1810 (na brand in 1906 herbouwd) →A rchitecten: J. Berkman en B.W.H. Ziesenis →L andschapsarchitecten: J.G. Michael en J.D. Zocher →R estauratie: 2006-2016 →A rchitect: Braaksma & Roos →R estauratiebegeleiding: RAB → I nterieurontwerp: Judith van Mourik →L andschapsontwerp: Bleeker en Nauta → I s nu: hotel, restaurant, vergader- en feestlocatie → I nfo: parcbroekhuizen.nl
Klassieke elementen, maar dan met een knipoog. Parc Broekhuizen bewijst dat traditie en vernieuwing ook prachtig kunnen samengaan. ‘Je moet wel iets veranderen, wil je erfgoed een toekomst geven’ Braaksma-Roos
Schrijden naar de voordeur over halfronde bordestrap
‘H
et is een echt sprookje,’ zegt topkok Marco Westmaas (44) over zijn gloednieuwe hotelrestaurant, gevestigd op de gerestaureerde buitenplaats Broekhuizen in Leersum. Je kunt niet anders dan dat beamen. In dit gebouw voelt iedereen zich een beetje prins of prinses. Neem alleen al hoe je over de door bomen geflankeerde Broekhuizerlaan op monumentale wijze op het neoclassicistische landhuis afrijdt. Vervolgens schrijd je over de halfronde bordestrap omhoog naar de voordeur, als Assepoester die naar het bal gaat. Aan de achterzijde strekt zich vanaf het terras aan de
waterpartij – met een romantisch bruggetje – het landgoed uit, de bomen nog in volle herfstpracht. Het zou zo het decor van De kikkerkoning van de gebroeders Grimm kunnen zijn. De weg in sprookjes is nooit zonder hobbels. ‘Het is een fantastisch pand, maar het was ook een gevecht met dit gebouw,’ zegt Westmaas. Tocht, kou, vochtproblemen – tot voor kort was het bepaald niet aangenaam toeven in het kasteel. Verwarming, koeling en ventilatie moesten allemaal nieuw worden aangelegd, wat geen sinecure is in een rijksmonument. En al die grandeur kan ook een last zijn. ‘De tijd van de stijve sterrententen waar je op fluistertoon met el-
ELSEVIER
16emb035z045 45
45
16-12-16 10:58
Wat moet je in 2017 met zo’n gigantisch kasteel? Onderhoud van park en (bij)gebouwen kost handenvol geld 46
16emb035z046 46
niet langer een kwestie van beheren, maar van exploiteren. Maar kom maar eens met een sluitende businesscase, midden in een beschermd natuurgebied. En hoe verleid je het stedelijk publiek om naar het buitengebied te komen? Hellendoorn en Duinrell laten zien hoe de commercialisering kan doorslaan. Parc Broekhuizen, zoals het landgoed is herdoopt, bewijst dat traditie en vernieuwing ook prachtig kunnen samengaan. ‘Je moet wel iets veranderen, wil je erfgoed een toekomst geven,’ zegt Gerard Vreugdenhil (56) van Restauratie Advies en Begeleidingsbureau. Dat begint met een nieuwe bestemming. In opdracht van de particuliere eigenaar die het pand in 2011 kocht, deden de (interieur)architecten onderzoek naar de mogelijkheden. Ze bedachten dat de begane grond met de ontvangstruimte, keuken en personeelsruimten ideaal zou zijn voor een restaurant. In de stijlkamers op de eerste verdieping zagen ze mooie vergader- en trouwzalen. De slaapvertrekken op de bovenste etages zijn omgebouwd tot veertien hotelkamers. ‘De structuur van het
Marco Westmaas
Erfgoed
De hotelsuites zijn allemaal verschillend ingericht, met Italiaans marmer voor de badkamers, en lakroze kastdeurtjes voor de minibars
gebouw is onveranderd,’ leggen ontwerpers Job Roos (63) en Judith van Mourik (39) uit. Roos: ‘De nieuwe functies zijn er volkomen vanzelfsprekend ingepast. Je hebt nog steeds het gevoel dat je in een historisch landhuis te gast bent.’ Maar de strakke designmeubelen en -verlichting maken het hotel onmiskenbaar van nu. ‘We wilden een hedendaagse inrichting,’ vertelt interieurarchitect Van Mourik. ‘Met meubelen in de stijl van de architectuur zou het te zwaar, te afstandelijk worden. De vraag
Marco Westmaas
kaar praat, is voorbij. Ik wilde een moderne setting, die past in deze tijd. Geen museum, maar een ruimte die de mensen omarmt.’ Zie daar de uitdaging voor het landgoed van de 21ste eeuw. Hoe geef je nieuw elan aan een oud, verwaarloosd landhuis, zonder de culturele waarde teniet te doen? Wat moet je in 2017 met zo’n gigantisch kasteel, wie kan het zich nog permitteren om in zo’n kapitale villa te wonen? Het onderhoud van park en (bij)gebouwen kost bakken met geld. Het is
Marco Westmaas
Judith van Mourik: ‘We werken met klassieke elementen, met een knipoog’
Topkok Marco Westmaas
ELSEVIER
16-12-16 09:31
TEKST: JOPPE GLOERICH
DAN ARIELY
‘Ik zoek altijd naar de patronen’ Dan Ariely is een fenomeen. Hij bestudeert de (ir)rationaliteit van menselijk gedrag. Onlangs was de hoogleraar gedragseconomie in Nederland, waar hij namens het Joep Lange Instituut artsen leerde hoe zij hun patiënten kunnen motiveren. Joppe Gloerich ging op college bij Ariely
E
en verhaal over Dan Ariely, hoogleraar gedragseconomie aan Duke University en bestsellerauteur, moet wel beginnen op een vrijdagmiddag in 1985. Op die dramatische dag verandert, in een paar seconden, zijn leven onomkeerbaar. Bij het aansteken van Joods vuurwerk ontstaat een steekvlam. De dan 18-jarige Ariely loopt derdegraads brandwonden op over 70 procent van zijn lichaam. Drie jaar duurt het herstel. De eerste pe riode brengt de in New York geboren zoon van Israëlische ouders door in het ziekenhuis, van top tot teen ingezwachteld. Wanneer hij eindelijk naar buiten mag, moet dat eerst nog in een synthetisch pak, met masker. ‘Als een soort Spiderman,’ zegt Ariely. De gehavende huid op zijn armen en gezicht vertelt hoe vreselijk hij eraan toe moet zijn geweest. Tijdens die barre maanden in het ziekenhuis ontwikkelt Ariely, veroordeeld tot een rol als buitenstaander, zijn oog voor de eigenaardigheden in menselijk gedrag. Zoals: waarom volharden de verpleegsters bij het verschonen van zijn windsels in vredesnaam in hun snelle, uiterst pijn-
50
16emb035z050 50
lijke methode? Wie is daarbij gebaat? Zodra hij weer naar de universiteit kan, slaat Ariely aan het experimenteren en ontdekt dat er geen enkele wetenschappelijke basis is voor die brute gewoonte. Een van de redenen dat verpleegsters zo hardhandig werkten – irrationeel gedrag vertoonden – was om de lijdensweg van de patiënt zo kort mogelijk te hoeven aanschouwen. Inmiddels is Ariely (49) een succesvol academicus, schrijver en spreker. Van zijn boeken, waarin hij op luchtige manier allerlei herkenbare gedragsmechanismen blootlegt, zijn honderdduizenden exemplaren verkocht. Zijn TED Talks behoren tot de best bekeken speeches op internet. ‘Waar ik ook ben en wat ik ook doe: altijd zoek ik naar de patronen,’ vertelt hij in de taxi naar Schiphol. Zojuist heeft hij in het Academisch Medisch Centrum in Amsterdam een zaal vol artsen en studenten toegesproken, in het kader van de leerstoel die hij bekleedt namens het Joep Lange Instituut (zie ‘Onderbouwd activisme’ op pagina 39). Hij is net terug uit Kenia, waar hij voor het instituut onderzocht hoe mensen via hun mobieltjes kunnen
ELSEVIER
16-12-16 09:39
LET IT GROW
TEKST: SANNE WOLTERS
LAAT HET GROEIEN EN BLOEIEN! Nederland mag wel wat groener. Weg met de tegeltuinen, grijze stadsgezichten en zielige kamerplanten. Maak kennis met de innovators die de plantensector op z’n kop gaan zetten
Michel Mees
D
16emb035z067 67
e ondernemers- en innovatiecultuur in Nederland bloeit. Er is alleen één sector die achterblijft: die van de planten- en bloemenondernemers. Zonde, want zo blijven er veel kansen liggen. Dat vindt ook Silke Tijkotte (28), initiatiefnemer van platform Let it Grow. Het innovatieplatform is ontwikkeld met behulp van Royal FloraHolland, ’s werelds grootste bloemen- en plantenveiling, en brengt de sierteeltwereld en start-ups bij elkaar om de sector te kunnen vernieuwen. Met als doel om Nederlanders aan het groen te krijgen én de steeds drukker wordende stad groener te maken én de bewoners gelukkiger en gezonder. Let it Grow verzamelt niet alleen start-ups, ook biedt het platform aan de meest vernieuwende ondernemingen een incubatieprogramma aan. Deze start-ups krijgen via het vijf maanden durende programma een werkplaats aangeboden, hebben een groot (inter)nationaal netwerk tot hun beschikking, krijgen trainingen en hebben een eigen mentor. De allereerste lichting van zeven initiatieven is door een vakkundige jury gekozen uit meer dan honderd aanmeldingen. Inmiddels zijn de start-ups ruim twee maanden hard aan het werk in het Let it Grow Lab.
16-12-16 10:24
Marie Wanders
Boven: Toon Roozen (links) en Ewout Golberg
Grown
Grown
Links: De levende kruidenrekjes
GROWN
Wie: Toon Roozen (24) Wat: Grown met de CressToday, een volledig geautomatiseerd kweekkastje voor cressen Sinds: 2015
Een ‘levend’ kruidenrekje dat geautomatiseerd je plantjes laat groeien, het hele jaar door. Dat is CressToday. Een idee van Toon Roozen. Hij wil
68
16emb035z068 68
met deze gadget cressen als natuurlijke smaakversterkers aan de man brengen. ‘Tijdens mijn studie deed ik mee aan een project over de keuken van de toekomst. Ik was geïnspireerd door de opkomst van urban farming en wilde de techniek gebruiken voor iets kleins. Dat werd een kweekkastje voor thuis met die speciale led-verlichting. Mijn docenten zagen er niet zo veel in, maar dat heeft mij juist gemotiveerd om door te gaan, want ik geloofde erin. ‘Voor mijn afstudeerproject heb ik het idee opgepakt. Toen ben ik bij Koppert Cress terechtgekomen, de marktleider in cressen. Dit zijn minikruiden die ontzettend snel groeien. Koppert Cress was erg enthousiast over het prototype en ik kon daar na mijn afstuderen parttime aan de slag. Zij zijn de eerste kweker die met led-verlichting werkt
en op het gebied van techniek erg vooruitstrevend. Daar heb ik veel aan gehad. ‘Anderhalf jaar geleden ben ik voor mezelf begonnen en inmiddels heb ik een marktklaar product: de CressToday. De plantjes groeien door de ideale verlichting en het waterreservoir dat plantjes van voldoende water voorziet. In de groeibodem zitten voedingsrijke houtvezels, hierover verspreid je de zaadjes. We hebben tien soorten – van de bekende tuinkers tot Mustard en Rucola Cress. ‘Cressen zijn goede, natuurlijke smaakversterkers en zitten boordevol anti-oxidanten. Je hoeft geen smaaktoevoegers met ongezonde E-nummers te gebruiken. Daarnaast gaat het kweken van cressen snel: je kunt ze vaak dezelfde week oogsten. En in de CressToday kan dit het hele jaar door. Het design van het apparaat is ook erg aantrekkelijk, het is echt een soort gadget. ‘Ik hoop via Let it Grow het grotere plaatje van mijn bedrijf Grown compleet te krijgen, zodat ik precies weet welke richting ik op ga qua ontwikkeling. Nu moeten we de consumenten gaan informeren over hoe ze de cressen kunnen gebruiken. Veel mensen weten dat nog niet echt. Het kan op een boterham met kaas, maar is ook heerlijk bij vis bijvoorbeeld. ‘Sinds vier maanden werk ik samen met Ewout Goldberg (33). Hij houdt zich bezig met de marketing en sales voor Grown. In de toekomst willen we graag het team uitbreiden. Ook wil ik een meerjarenplan hebben en gaan we op zoek naar een investeerder om nog groter te groeien. Op het gebied van productontwikkeling blijven we aan de slag.’
ELSEVIER
16-12-16 10:24
TEKST: ANNEMARIE BERGFELD FOTO’S: INGRIT RAVEN
Op één been in de delta Van de zeearenden die zo nu en dan langskomen, zijn ze niet zo gecharmeerd, voor de rest heeft de kolonie van zestig flamingo’s een prima overwinteringsplek in de Grevelingen, het zoutwatermeer op de grens van Zuid-Holland en Zeeland. Annemarie Bergfeld over de exotische bezienswaardigheden in ons kikkerland
A
ls je niet beter wist, zou je denken dat de bewegingloze grijs-roze bolletjes een kleine 100 meter uit de dijk een rijtje boeien zijn. Staatsbosbeheerboswachter William van der Hulle (50) weet beter. Hij volgt de flamingo’s al een tijdje. Vijf jaar geleden lieten ze zich voor het eerst zien in de Grevelingen, bij het haventje van Battenoord op GoereeOverflakkee. ‘De jaren daarvoor zaten ze elke winter achter de Philipsdam,’ zegt Van der Hulle, ‘maar daar vielen ze niet zo op, ze zaten een eind van de wal. ‘Tijdens drie strenge winters waarin het zoete water achter de dam dichtvroor, weken ze hiernaar uit. Dit zoute water vriest niet dicht, er is voldoende eten en
84
16emb035z084 84
ze kunnen van verre kijken of er onraad aankomt.’ Het beviel de dieren. Ook toen de winters zachter werden, bleven ze naar de Grevelingen komen. Wat ze alleen niet leuk vinden, zegt de boswachter, zijn de zeearenden uit de Biesbosch die de laatste paar jaar steeds frequenter een kijkje komen nemen. ‘Dan gaan ze massaal op de wieken. Ze weten helaas niet dat een zeearend veel liever een gans pakt.’ Flamingo’s in Nederland – ze zijn een bezienswaardigheid. Rein Osinga (69), die vanuit zijn woonkamer over de hele Grevelingen uitkijkt (‘mijn vrouw zegt: wij hebben hier geen schilderijen nodig’), ziet in de weekeinden soms bussen vol Belgen stoppen. Zelf houdt hij de vogels ook nauwgezet in de gaten. Een blik in
zijn agenda leert dat de eerste acht vogels afgelopen herfst op 6 oktober weer postvatten achter de dijk bij Battenoord, een dag later waren er vijftien, na een week zestig. Vrijwel elke dag ziet Osinga de vogels vanuit zijn luie stoel voorbijvliegen. ‘’s Nachts zitten ze meestal achter de beschutting van de havendam, in de loop van de ochtend verkassen ze een stukje naar het westen om daar in alle rust de rest van de dag door te brengen. In de zomer komen soms ook mensen voor de flamingo’s. “Kom over een halfjaar maar terug,” zeg ik dan.’ Dat deze elegante roze vogels in het koude Nederland te zien zijn, verbaast velen. Toch zijn ze er al dik veertig jaar. In 1971 dook ineens een groep van veertien
ELSEVIER
16-12-16 09:38
Joop van Houdt
het broedseizoen hier weer aankomen,’ zegt Van der Hulle, ‘zijn ze vrijwel al hun kleur kwijt. In de zomer zijn hun veren beschadigd en in de zon verbleekt, in de rui tijdens de winter worden die beetje bij beetje door nieuwe, gekleurde veren vervangen. Het zou mooi zijn om elk jaar een foto te maken als ze aankomen en tegen de tijd dat ze vertrekken. Dan zie je een enorm kleurverschil.’
De Grevelingendam met erachter de Grevelingen
Dierentuin
De groep vogels bestaat uit drie soorten. De meeste zijn Chileense flamingo’s, een aantal valt onder de soort Europese (of grote) flamingo en er is één, bijna feloranje gekleurde, Caribische dame bij. De nakomelingen van dit vrouwtje zijn hybride flamingo’s. Waar die eerste groep, de basis van de huidige kolonie, in 1971 opeens vandaan kwam, is niet met zekerheid te zeggen. Ontsnapt uit gevangenschap? Losgelaten door een handelaar die zijn waar niet kwijt kon? Of, waar het om de Chileense en Caribische vogels gaat, hoppend via bestaande kolonies in Afrika en Zuid-Frankrijk vanuit Zuid-Amerika komen aanvliegen? Flamingo-autoriteit Joop Treep (63), die de vogels al 25 jaar intensief volgt, weet het ook niet. ‘De meest aangehangen theorie is dat ze uit een dierentuin zijn ontsnapt, maar ze kunnen net zo goed over de oceaan zijn gevlogen. Daar hebben die beesten geen enkele moeite mee, het zijn ontzettend goede vliegers en als ze moe zijn, landen ze op het water en rusten ze zwemmend uit.’ Een misverstand dat Treep wél kan ontkrachten is dat de flamingo een tropische vogel is. ‘Dat we in Nederland een gemengde kolonie hebben, is uitzonderlijk, maar dat de dieren zich hier hebben gevestigd, is op zich niet bijzonder. De flamingo heeft geen warmte nodig, hij kan zich met zijn veren prima op temperatuur houden. Wat hij nodig heeft, is eten, en dat vindt hij in voedselrijk water dat niet bevriest. De Nederlandse kolonie is de meest noordelijke van Europa, maar in Zuid-Amerika zijn er populaties op plaatsen die verder van de evenaar liggen dan Nederland. Bovendien kan het in tropische streken ’s nachts streng vriezen. In de Andes broeden ze op 3.000 meter hoogte. Daar wordt het 20 graden onder
16emb035z087 87
nul. Ik heb ooit een film gezien waarin een jonge flamingo in water stond dat in de avonduren razendsnel rond zijn poten dichtvroor. Toen het ijs in de ochtendzon smolt, vloog hij vrolijk weg.’ Boven het water van de Grevelingen wordt nog steeds niet gevlogen. Roerloos staan de vogels in het ondiepe water, de meeste op één poot. Een enkele buigt de lange hals bedaard naar beneden om met zijn geknikte snavel een slakje of kreeftje uit het water te slurpen. Als ze niet – ’s zomers althans – uitbundige kleuren en een sierlijke uiterlijk zouden hebben, dan zouden het onopvallende dieren zijn. Vliegen doen ze meestal ’s nachts, geluid maken ze amper.
Doorstroming
Trots is een groot woord, maar mooi vindt boswachter Van der Hulle het wel dat de dieren zijn werkgebied, het grootste zoutwatermeer van Europa, hebben uitgekozen om te overwinteren. ‘Ze komen hier omdat er genoeg voedsel is. In warme zomers hebben we op sommige plaatsen te maken met te weinig zuurstof in de diepere lagen. Dat fenomeen treedt wereldwijd op in meren waar weinig doorstroming is met als gevolg dat bodemorganismen dood gaan. Er zijn geluiden te horen dat de Grevelingen steeds doder wordt, maar
ROZE FABEL
H
et verhaal dat flamingo’s garnalen en kreeftjes moeten eten om mooi roze, of rood, oranje of paars te worden, is een fabeltje. In de planten en algen in hun leefgebieden zitten carotenoïden (de roodgele kleurstoffen) die vooral bekend zijn van wortel. Ook watervlooien, vliegenlarven, wormen en slakjes krijgen caroteen binnen door het eten van deze planten en algen. Op het moment dat een flamingo een van deze diersoorten eet, zetten enzymen in zijn spijsverteringskanaal de kleurstoffen om in lichaamseigen kleurstoffen. Omdat elke flamingosoort een eigen samenstelling van de omzettingsenzymen heeft, heeft elke soort een andere kleuring van snavels, poten en veren.
ROTTERDAM
Haringvliet
Grevelingenmeer
Oosterschelde
16-12-16 09:39