EMOTIES
Liefde Ach, de liefde. We denken allemaal te weten wat het is, maar wetenschappers worstelen nog steeds met de vraag wat we er precies onder moeten verstaan. Is liefde eigenlijk wel een emotie, of gewoon een verzamelnaam voor allerlei gevoelens van warmte, vertrouwdheid, verbondenheid, genegenheid, verliefdheid, lust?
Gelukkig schrikt dit een aantal van hen niet af om alvast onderzoek te verrichten naar wat zich in het brein afspeelt bij mensen die dergelijke positieve gevoelens voor een ander koesteren. Want al weten ze niet wat liefde is, ze weten in elk geval zeker dat we niet zonder kunnen. Een liefdeloos leven is een slecht leven. Gebrek aan liefde maakt
een mens ziek en ongelukkig, dat staat inmiddels onomstotelijk vast. Ook in de liefde begint het allemaal met zintuiglijke prikkels die de hersenen binnenkomen en aanzetten tot allerlei lichamelijke reacties die gevoelens oproepen. Zien is belangrijk, want hoe aantrekkelijker het beeld van de ander, hoe sterker het brein reageert. Lijfgeur is belangrijk, of het nou van een baby is of van een minnaar. Horen en
voelen spelen een sterke rol in de liefde. In alle gevallen brengen deze prikkels een cascade aan reacties in het brein teweeg, waarbij een hele serie biochemische stoffen een rol speelt. Boven aan de lijst prijkt het hormoon oxytocine, dat niet alleen zorgt voor de productie van moedermelk, maar ook hechting en verbondenheid aanwakkert. De signaalstof dopamine wakkert gevoelens van geluk en tevredenheid aan.
Lust Lust wordt weleens vereenzelvigd met liefde, maar net als in het leven zelf heeft in het brein het een slechts ten dele te maken met het ander. Bij de behoefte aan seksuele intimiteit worden andere delen van de hersenen actief en komen andere hormonen kijken dan bij bijvoorbeeld de gevoelens van ouders voor hun kind. De lust naar seks, een evolutionair diep ingebouwde behoefte bij de mens, die samenhangt met de voortplanting, wordt in de hersenen aangestuurd door hypothalamus en hypofyse, twee oeroude onderdelen van het brein. Ze spelen een belangrijke rol bij de productie van de geslachtshormonen oestrogeen en testosteron, die de lust kunnen opwekken en afzwakken. Maar ook andere delen van het brein, waaronder de temporaalkwab en
38
de amandelkern, doen volop mee met het aanwakkeren of het afremmen van seksueel gedrag. Bij beschadiging van deze hersendelen kan hyperseksualiteit ontstaan, de compulsieve lust om voortdurend seks te hebben. Als lust en seks leiden tot een orgasme, dan zorgt het brein voor de afgifte van twee prettige chemische stofjes: dopamine en oxytocine. De eerste zorgt voor een gevoel van geluk en tevredenheid, de tweede versterkt de band tussen de sekspartners. Maar oxytocine doet meer: het remt het stresssysteem, wat een ontspannend effect tot gevolg heeft. Bovendien zorgt oxytocine ervoor dat in de hersenen opiatachtige stoffen vrijkomen die pijn verminderen en een gelukzalig gevoel veroorzaken.
• E L S E V I E R SPECIALE EDITIE
ESP006_036 NORMAAL 38
23-02-2011 14:34:53
AFWIJKEND BREIN
Tomas Lieske
Mike Boddé
Bionda Heeringa
Marije Smit
Hans Rouw
Evie Warmelink
Ramon Ahmad
Robbert Dijkgraaf
Laura Beljaars
Leven met een bijzonder brein NEGEN PORTRETTEN VAN MENSEN MET EEN HERSENAFWIJKING OF JUIST EEN BUITENGEWOON BREIN. ‘DAT HET IN MIJN HOOFD ZAT, WAS HET ENGSTE’ Emilie Escher Foto’s Mieke Meesen
A
an hun gelaat valt het niet af te lezen. Maar alle negen hebben ze een brein dat nét even anders werkt dan de doorsneehersenen. De een heeft een waanzinnig oog voor details – sluit ze haar ogen, dan kan ze elk schroefje in het meubilair uittekenen. Maar vraag je haar ‘het eens over een andere boeg te gooien’, dan raakt ze overstuur. Wat voor boeg, links of rechts gooien? Ze ziet het allemaal letterlijk voor zich. De ander spreekt juist meer dan gemid-
82
deld in beeldtaal en ziet cijfers en letters en mensen in kleuren. Zelf is hij geel. Dat zijn fijne dingen, die het leven volgens hem kleurrijker maken. Maar het kan ook minder aangenaam uitpakken. Het is knap vervelend als je brein je voortdurend zegt dat je met je ogen moet draaien, of als je geen enkel gezicht kunt onthouden. En het is bijna ondraaglijk als je je ervan bewust bent dat je geheugen je langzaam maar zeker in de steek laat. Niettemin slaagt ieder van deze mensen erin met zijn hersendefect te leven, of het zelfs in zijn voordeel te gebruiken.
• E L S E V I E R SPECIALE EDITIE
ESP006_082 RODE DRAAD.indd 82
23-02-2011 14:28:03
O
JosĂŠ van der Sman
D
e anatomie van het brein is de afgelopen eeuwen aardig in kaart gebracht. Met eindeloos geduld hebben geleerden de hersenen van overledenen uit de schedel gelicht, geprepareerd, ontleed en benoemd. Mooie Latijnse namen bedachten ze voor
S
B
de diverse onderdelen van het brein. Sommige daarvan zijn vertaald: lobus occipitalis werd achterhoofdskwab, corpus callosum werd hersenbalk. Andere onderdelen behielden hun mooie namen: fornix, thalamus, hypofyse. Sommige gebieden kregen de naam van hun ontdekker. Zoals het gebied van Broca, dat is genoemd naar de beroemde
Functies Gezichtsspieren bewegen
N
Ruiken
Proeven
Voorbereiden van activiteit
R
E
I
N
Franse anatoom Paul Pierre Broca uit de negentiende eeuw. Wat de diverse hersendelen doen, werd in de loop der tijd ook steeds duidelijker. Vooral sinds het mogelijk is om met behulp van apparatuur de activiteit in levende hersenen te meten en te zien, komen onderzoekers meer te weten over hoe in onze hersenen de vele taken zijn verdeeld.
Ervaren van pijn
Visuele aandacht
En hoe meer we daarover te weten komen, hoe duidelijker het is dat bij de meeste taken verschillende delen van het brein tegelijkertijd zijn betrokken. Zowel de anatomische afbeelding (links) als de afbeelding met functies (rechts) is een sterke vereenvoudiging van de complexe werkelijkheid van het brein.
Ogen bewegen Logisch redeneren
Voelen
Ruimtelijk geheugen
Kijken (eerste indruk) Ruimte inschatten Visuele aandacht Rationeel schatten Snelheid Pijn verwachten Beweging Ruiken Kleuren Beslissen
Herkennen
Aanraken
Seksuele rijping
Spreken Voortbeweging, evenwicht en geheugen
Waarneming pijn
Vegetatieve functies, zoals temperatuur, ademhaling en slaap-waakcyclus Prikkels doorgeven
Hormoonproductie
Evenwicht en gehoor BRON: HERSENSTICHTING NEDERLAND
SPECIALE EDITIE ELS EVI ER
ESP006_006 GRAPHIC 7
•7
23-02-2011 14:35:48
BEHANDELING Wees niet zo somber
van overspannenheid, somberheid, nervositeit, waandenkbeelden, dwangmatig gedrag en psychosen. In de jaren zestig kwamen er op de vrije markt steeds meer ‘geestverruimende drugs’ die een sterke invloed hadden op het gedrag van de gebruiker – van marihuana en lsd tot heroïne. Al deze legale en illegale stoffen hadden forse en soms zelfs gevaarlijke bijwerkingen, plus het risico van verslaving. Verder waren er natuurlijk de nodige psychotherapeutische behandelingen om patiënten van hun symptomen te verlossen. Zeer populair in de tweede helft van de twintigste eeuw was de psychoanalyse, waarbij patiënten jaren op de divan van hun therapeut lagen te worstelen met hun jeugdherinneringen om de oorzaak van hun problemen te achterhalen. Maar ook allerlei andere vormen van psychologische aandacht bloeiden op die, hoe onzinnig ze soms ook waren, altijd wel enig effect sorteerden – omdat aandacht van zichzelf al helpt.
Elf tips bij depressiviteit: 1 Zoek de oorzaak 2 Praat met vrienden 3 Schrijf een dagboek 4 Pak de oorzaak aan 5 Lees over depressie 6 Combineer rust met actie 7 Slaap precies genoeg 8 Eet lekker en gezond 9 Stel haalbare doelen 10 Praat met een psycholoog 11 Gebruik zonodig medicijnen
ELEKTROSHOCK Alleen bij zeer ernstige symptomen
wege hun ernstige bijverschijnselen. Met de uitbreiding van de mogelijkheden om de werking van de hersenen met medicijnen te beïnvloeden, raakten deze ingrepen dan ook uit de mode. Vanaf de jaren veertig van de afgelopen eeuw groeide het arsenaal aan slaapmiddelen, kalmeringsmiddelen, antidepressiva en antipsychotica snel. Ze werden als snoepjes ingezet bij de aanpak
Zo werkt neurofeedback Veel psychische aandoeningen gaan gepaard met duidelijk meetbare ongebruikelijke patronen in de hersengolven. Waarom dat zo is, is onbekend. Maar het lijkt wel logisch om te proberen deze afwijkende patronen te verbeteren. Liefst op eigen kracht, dus door net als bij cognitieve therapie het eigen brein in te zetten om de werking van datzelfde brein te verbeteren. Neurofeedback is een populaire trainingsmethode om met behulp van computerspelletjes de juiste frequentie van hersengolven te leren produceren in be-
60
paalde omstandigheden. Terwijl er nog volop wetenschappelijk onderzoek naar wordt gedaan en de langurige effectiviteit van deze nieuwe methode nog lang niet vaststaat, springen commerciële bedrijven er al gretig op in. Vooral in de Verenigde Staten, maar ook in Nederland. Dat komt doordat grote groepen patiënten er mogelijk baat bij kunnen hebben: epilepsiepatiënten, mensen die aan een depressie lijden en hyperactieve kinderen met ADHD. Hoe gaat het in zijn werk? Een voorbeeld: Niek heeft ADHD en
APPARATUUR Met de toenemende mogelijkheden om in het werkende brein van levende mensen te kijken zonder dat te beschadigen, is aan het einde van de twintigste eeuw een nieuw tijdperk ingetreden waarin hersenbeïnvloeding veel subtieler en effectiever kan gebeuren. Met behulp van zeer geavanceerde scanapparatuur wordt steeds duidelijker welke delen van de hersenen actief betrokken zijn bij bepaalde stemmingen en gedragingen. Neurobiologisch en farmaceutisch onderzoek leggen bloot wat er biochemisch in de hersenen gebeurt. De kennis die dit oplevert, werpt op alle fronten vruchten af. De nieuwe psychoactieve stoffen werken veel specifieker en hebben dus minder bijwerkingen en een kleiner risico van verslaving. Ze zijn onverminderd populair. Er worden in Nederland jaarlijks vele miljoenen recepten uitgeschreven voor antidepressiva, maar ook voor kalmeringsmiddelen, slaappillen en pijnstillers.
ADHD Hyperactiviteit is te reguleren door oefeningen
dus grote moeite om zich te concentreren. Door met een computerprogramma te oefenen, weet hij dat zijn hersengolven zich normaliseren als hij in gedachten twintig keer een bal door een
basketbalnet probeert te werpen. Hij leert het ook voelen. Door voortaan deze oefening te doen als hij huiswerk gaat maken, kan hij zich beter concentreren en verbeteren zijn schoolresultaten.
• E L S E V I E R SPECIALE EDITIE
ESP006_058 MEDICIJNEN 60
23-02-2011 14:45:35
SPECIALE EDITIE ONS BREIN
Alles over onze hersenen Alles wat u moet weten over de hersenen. Hoe ze werken en hoe u ze scherp houdt Na eeuwen van hersenonderzoek staat één ding vast: alles wat we voelen en denken en doen komt voort uit die grijze massa onder het schedeldak. Geen wonder dat hoe meer er bekend wordt over de werking van de hersenen, hoe gefascineerder wij raken. In deze Speciale Editie brengt de redactie van Elsevier de complexe wereld van het brein in woord en beeld. Met onder meer: Wat weet de wetenschap? De laatste stand van zaken op het gebied van breinonderzoek Geschiedenis: hoe de mens zijn brein leerde kennen Bijdragen van bestsellerauteurs Douwe Draaisma en Margriet Sitskoorn Graphics van de onderdelen en functies van het brein Breinbrekers om uw hersenen uit te dagen Portretten van negen mannen en vrouwen met een bijzonder brein Hollywood en het brein Overzicht van de beste boeken en websites op het gebied van het brein Bestellen De Speciale Editie Ons Brein telt 100 pagina’s op tijdschriftformaat en is geen onderdeel van het reguliere abonnement. U kunt de uitgave bestellen voor € 8,95 (inclusief btw en verzendkosten). Ga naar www.elsevier.nl/brein of bel 0314-358 358
www.elsevier.nl/brein
ELS SPECIAL STOPPER ADV.indd 9
28-02-2011 17:42:51