www.elsevier.nl € 8,95
TER HERINNERING 1880-1962 door Cees Fasseur
W ILHELMINA T E R H E R I N N E R I NG
Wilhelmina ESP01_WIL I COVER.indd I
10-10-2012 10:31:09
Inhoud
VOORWOORD
5
JONGE JAREN
6
Een jong meisje als symbool van de natie VOOR DE OORLOG
22
OORLOGSJAREN
52
NA DE OORLOG
74
Vorstin van een verdeeld land Vertrek naar Londen Wilhelmina’s verdampte illusies UITSPRAKEN STAMBOOM FOTOVERANTWOORDING
ESP01_WIL 001 INHOUD 2
96 100 104
09-10-2012 14:21:12
Droge voeten Nadat het Land van Maas en Waal bij Wijchen in Gelderland in 1926 is ondergelopen, brengt koningin Wilhelmina een bezoek aan het rampgebied.
3
ESP01_WIL 001 INHOUD 3
09-10-2012 14:21:31
Voltooid Laatste staatsieportret van koningin Wilhelmina, gemaakt ter gelegenheid van haar troonsafstand op 6 september 1948 ten gunste van prinses Juliana.
ESP01_WIL 004 VOORWOORD 4
09-10-2012 14:25:22
WILHELMINA / VOORWOORD
Wilhelmina
V
oor deze uitgave had de redactie van Elsevier geen betere auteur bereid kunnen vinden dan Cees Fasseur. De historicus en jurist prof.dr.mr. C. Fasseur is auteur van de baanbrekende en meeslepend geschreven tweedelige biografie over koningin Wilhelmina. Het eerste deel van dit standaardwerk verscheen in 1998 onder de titel De jonge koningin, het tweede deel, Krijgshaftig in een vormeloze jas, in 2001. Beide kregen enthousiaste recensies en werden grif aangeschaft, waardoor de gezamenlijke verkochte oplage inmiddels tot ver boven de honderdduizend exemplaren is getild. De uitgave die u nu in handen hebt en die verschijnt ter gelegenheid van het feit dat het dit jaar, op de 28ste november, een halve eeuw geleden is dat koningin Wilhelmina overleed, is geen samenvatting van die biografie. Van een ruim twaalfhonderd pagina’s tellende levensgeschiedenis valt excerpt noch extract te brouwen. Nee, Fasseur heeft het leven van Wilhelmina opnieuw ter hand genomen en haar verhaal opnieuw verteld. En hoe! Speciaal voor Ter Herinnering Wilhelmina (1880-1962) maakte hij een nieuwe studie van haar Londense periode. Ook al omdat er de laatste tijd weer discussie is ontstaan over de vraag of het staatshoofd in ballingschap zich wel voldoende afkeurend heeft uitgelaten over het tragische lot van de Joden. En, wederom, over de vraag of ze niet beter in Nederland had kunnen blijven. Met zijn grote kennis van de persoon, periode en omstandigheden ontkracht Fasseur in deze uitgave de vele loze beweringen die hierover worden gedaan. Zo wijst Fasseur erop dat het verwoestende bombardement op Rotterdam en het verlies van het immense Nederlands-Indië, dat in twee maanden door de Japanners onder de voet werd gelopen, destijds veel meer indruk maakten dan de anti-Joodse maatregelen van de bezetter. Dat gold ook voor de aanvallen van Duitse onderzeeboten op de geallieerde aanvoerlijnen over de Atlantische Oceaan. ‘Zeventig jaar later is voor ons de hele Tweede Wereldoorlog samengebald in één enkel woord en dat woord is “Auschwitz”. In de Tweede Wereldoorlog lag dat anders,’ schrijft Fasseur. Toen Wilhelmina vijftig jaar geleden overleed, regeerde koningin Juliana, moest prinses Beatrix haar Claus nog leren kennen en duurde het nog een kleine vijf jaar voordat prins Willem-Alexander werd geboren. Hopelijk kan deze uitgave voor nieuwe generaties en nieuwe Nederlanders dienen als eerste kennismaking met een bijzondere Koningin. En fungeren tekst en beeld voor oudere generaties als, zoals de titel al uitdrukt, een mooi souvenir. A R E N D O J O U S T R A , H O O F D R E DAC T E U R E L S E V I E R 5
ESP01_WIL 004 VOORWOORD 5
09-10-2012 14:27:24
WILHELMINA / JONGE JAREN
Onderscheiding Op 6 juli 1895 reikt Wilhelmina op het Malieveld in Den Haag het Lombokkruis uit aan militairen die een jaar eerder de koloniale orde hadden hersteld op het eiland Lombok in Nederlands-IndiĂŤ. Schilderij van Mari ten Kate.
18
ESP01_WIL 006_HFD1 18
09-10-2012 15:45:20
19
ESP01_WIL 006_HFD1 19
09-10-2012 15:45:46
WILHELMINA / VOOR DE OORLOG
Vorstin van een verdeeld land
B
C E E S FA S S E U R
ij haar inhuldiging had Wilhelmina gezworen dat zij de onafhankelijkheid van het koninkrijk met al haar vermogen zou handhaven. Dat waren voor haar geen loze woorden. Bij het diner na afloop van haar inhuldiging op 6 september 1898 bracht zij een dronk uit op het vaderland. Bij een zanghulde van de Apeldoornse jeugd op 5 mei 1960 riep zij het weer: ‘Leve het vaderland!’ Het was haar een doorn in het oog dat dit vaderland politiek en sociaal zo verdeeld was. De zuilenmaatschappij was omstreeks 1900 in opmars en stond spoedig daarna in volle bloei. Alle mogelijke maatschappelijke organisaties sloten zich aan bij de eigen godsdienstige of politieke zuil, of het nu ging om de jeugd-, vrouwen- en arbeidsbeweging, de drankbestrijders of later de radio-omroep. De liberale elite verloor haar greep op de natie. De eenheid van het land leek bedreigd door de opkomst van de christelijke partijen. Ook de socialistische beweging won sterk aan invloed. In 1901 werd het strijdbare anti-revolutionaire Tweede Kamerlid Abraham Kuyper minister-president. Hij verscherpte de tegenstelling tussen confessionelen en niet-confessionelen. Wilhelmina moest weinig hebben van de gereformeerde voorman. Hij verdeelde de natie. Het was haar
bekend dat hij het Oranjehuis met de dood van haar vader als feitelijk uitgestorven beschouwde. Bij haar inhuldiging in 1898 had hij het niet de moeite gevonden aanwezig te zijn. Een lezingencyclus in de Verenigde Staten kreeg de voorrang. Toen hij in 1905 bij de verkiezingen ten val kwam, zag zij hem met vreugde gaan. Naar vermogen werkte zij eraan mee dat niet hij, maar de veel soepeler Theo Heemskerk in 1908 de nieuwe anti-revolutionaire premier werd. In 1913 maakte die weer plaats voor een man die in het bijzonder haar vertrouwen genoot, de onafhankelijke liberaal Pieter Cort van der Linden. Aan de linkerzijde won Pieter Jelles Troelstra met zijn Sociaal-Democratische Arbeiders Partij (SDAP) bij elke Kamerverkiezing meer zetels. Bij de kabinetsformatie van 1913 zou Wilhelmina voor het eerst met de in hofkringen gevreesde sociaal-democraat kennismaken, een ontmoeting die haar tot haar eigen verrassing zeer beviel. Hij mocht dan een principiële republikein zijn, ze prees in brieven aan haar moeder zijn geestdrift, vond hem ‘een genie, maar een vermoeiend genie’ en beschouwde hem als de knapste van het stel. Maar de kans met zijn partij tot de regering toe te treden, greep Troelstra bij de kabinetsformatie van 1913 niet aan. Had hij het wel gedaan, dan was er in dat jaar al een Paars I gevormd, een kabinet
22
ESP01_WIL 022_HFD2 22
09-10-2012 14:47:17
Koningsmantel Portret door Thérèse Schwartze ter ere van Wilhelmina’s inhuldiging. Ze draagt een japon met ingeweven margrieten en de koningsmantel die ook haar vader en grootvader droegen.
23
ESP01_WIL 022_HFD2 23
09-10-2012 14:47:47
WILHELMINA / OORLOGSJAREN
Vertrek naar Londen
I
C E E S FA S S E U R
n de ochtend van 13 mei 1940, drie dagen na de Duitse inval, vertrok Wilhelmina met een Britse torpedobootjager van Hoek van Holland naar Harwich in Engeland. Haar aanvankelijke idee naar Breskens in Zeeuws-Vlaanderen te gaan, om vanuit die regio de strijd voort te zetten, bleek onuitvoerbaar. Nog diezelfde avond werd Wilhelmina op het Londense Liverpool Street Station door koning George VI opgewacht en nam zij voorlopig haar intrek in Buckingham Palace. Een dag later werd zij gevolgd door het kabinet. Hoeveel moeite het haar ook heeft gekost, het was het verstandigste besluit dat zij in haar lange leven en regering heeft genomen. Zij handelde op advies van opperbevelhebber generaal Henri Winkelman, die haar veiligheid niet langer kon waarborgen, maar het was wel hรกรกr besluit. Met het kabinet had zij niet overlegd. Was zij niet uit Den Haag vertrokken, dan was haar kabinet onder de wankelmoedige minister-president De Geer waarschijnlijk ook in Nederland gebleven. De Nederlandse regering was dan voor naziDuitsland gecapituleerd, zoals zes weken later de Franse zou doen, en had verder in de oorlog geen rol meer gespeeld tenzij als marionet van de Duitsers. Dat was het lot dat Denemarken trof. Het had in tegenstelling tot Noorwegen geen militair verzet geboden, omdat dit zinloos werd ge-
52
ESP01_WIL 052_HFD3 52
09-10-2012 15:23:43
‘Misgegrepen!’ Tekening van Leo Jordaan uit 1940. Een Duitse soldaat heeft het nakijken als koningin Wilhelmina net op tijd de oversteek naar het Verenigd Koninkrijk heeft weten te maken.
53
ESP01_WIL 052_HFD3 53
09-10-2012 15:24:16
WILHELMINA / OORLOGSJAREN
‘United we stand’ 5 augustus 1942: Wilhelmina spreekt Amerikaans Congres toe. Ze stelt zich constructief op betreffende de koloniale verhouding met Nederlands-Indië en spreekt de hoop uit dat de Verenigde Staten met Nederland tegen de nazi’s zullen strijden.
Staatsbezoek De Amerikaanse president Franklin Roosevelt (met stok) en zijn vrouw Eleanor (uiterst links) ontvangen koningin Wilhelmina op 5 augustus 1942 in het Witte Huis.
64
ESP01_WIL 052_HFD3 64
09-10-2012 15:25:35
Eredoctoraat Na de ontvangst van een eredoctoraat aan de Universiteit van Oxford, Verenigd Koninkrijk, inspecteert koningin Wilhelmina op 15 oktober 1943 de aangetreden erewacht.
First lady Koningin Wilhelmina (rechts) en prinses Juliana met Soong Mei-ling, vrouw van Chang Kai-shek, president van de Republiek China, 1943.
65
ESP01_WIL 052_HFD3 65
09-10-2012 15:26:07
WILHELMINA / OORLOGSJAREN
Terugkeer Per vliegtuig keert Wilhelmina terug op het Europese vasteland ‘met hetzelfde koffertje, waarmee ik vijf jaar tevoren in Harwich was aangekomen’. Ze steekt op 13 maart 1945 de Belgisch-Nederlandse grens over bij het Zeeuwse Eede.
‘Doode stad’ Wilhelmina bezoekt na de bevrijding veel plaatsen, zoals het zwaargetroffen Roermond op vrijdag 23 maart 1945.
70
ESP01_WIL 052_HFD3 70
09-10-2012 15:33:59
Feest Een menigte jongeren, bestaande uit padvinders, de Hervormde Jeugd Amsterdam-Noord en het Lyceum voor Meisjes viert met vaandels en een portret van koningin Wilhelmina de bevrijding op de Dam in Amsterdam, voorjaar 1945.
Oorlogsheld Intocht van de Koningin in Den Haag op 6 juli 1945. Achter in de auto zit Soldaat van Oranje Erik Hazelhoff Roelfzema.
71
ESP01_WIL 052_HFD3 71
09-10-2012 15:34:32
Symbool Koningin Wilhelmina was het symbool van de bevrijding, maar raakte teleurgesteld door het uitblijven van politieke vernieuwing.
Finale Laatste staatsieportret van koningin Wilhelmina, gemaakt ter gelegenheid van haar troonsafstand op 6 september 1948 ten gunste van prinses Juliana.
74
ESP01_WIL 074_HFD4 74
10-10-2012 10:07:59
WILHELMINA / NA DE OORLOG
Wilhelmina’s verdampte illusies
E
C E E S FA S S E U R
enmaal terug in het vaderland koos Wilhelmina voorlopig een dubbelhuis aan de Nieuwe Parklaan in Scheveningen tot residentie. Het duurde niet lang of zij werd geconfronteerd met de naoorlogse realiteit. De politieke partijen, in het bijzonder de drie confessionele, herleefden. Het na zes weken, op 24 juni 1945 gevormde kabinet-Schermerhorn/Drees was even partijpolitiek gekleurd als de vooroorlogse kabinetten. Het was ook het eerste ‘rooms-rode’ kabinet, in feite een coalitie van katholieken en sociaal-democraten. Het werd gevolgd door het kabinet-Beel I (1946-1948) en vier kabinetten-Drees (1948-1958) van dezelfde kleur. Liberalen en protestanten deden in deze kabinetten niet mee of speelden daarin slechts een ondergeschikte rol. De Tijdelijke en daarna de Voorlopige Staten-Generaal, die in 1945 bijeen werden geroepen (vooruitlopend op de Tweede Kamerverkiezingen), leken als twee druppels water op de volksvertegenwoordiging van vóór 1940. Uiteindelijk veranderde in het politieke spectrum niet veel meer dan dat de SDAP met haar gedateerde beginselprogramma plaatsmaakte voor een bredere volkspartij op socialistische grondslag, de Partij van de Arbeid, waarin ook linkse liberalen en ‘doorbraakchristenen’ waren opgenomen.
De op 17 mei 1946 gekozen nieuwe Staten-Generaal belichaamden de wens tot restauratie van vooroorlogse toestanden, tot het weer oppakken van de draad waar die bij het begin van de oorlog was afgebroken. Nederland stroopte de mouwen op en begon aan de wederopbouw. Als het aan één ding geen behoefte leek te hebben, was het aan staatkundige vernieuwingsexperimenten. Op dit punt leek het alsof er nooit een oorlog was geweest. Alleen de Gouden Koets dreigde op de rommelzolder van de vooruitgang te eindigen. Wilhelmina wilde zich er niet meer in laten zien en koos bij de opening van de Staten-Generaal een zwarte limousine. Na haar aftreden werd door toedoen van prins Bernhard de traditie weer in ere hersteld. Zelfs Wilhelmina ontkwam er niet aan om haar oude leven en behuizing weer op te pakken. In de zomer van 1946 was zij weer op Paleis Het Loo te vinden. De voor het hofpersoneel veel te kleine villa aan de Nieuwe Parklaan werd ingeruild voor Paleis Noordeinde (dat overigens in 1948 uitbrandde) en Huis ten Bosch. Op Huis ten Bosch trof minister van Landbouw en Visserij Sicco Mansholt haar eens aan in een zware mantel, met bontmof, muts en gevoerde laarzen. In een ijskoud, door een potkacheltje nauwelijks verwarmd zijkamertje met een kapot bovenraam, zat zij achter een groot bureau. ‘Majesteit, dat kán
75
ESP01_WIL 074_HFD4 75
10-10-2012 10:12:07
Karakteristiek Op 4 mei 1968 onthult koningin Juliana een standbeeld van haar moeder in het Park bij de Euromast in Rotterdam. Het beeld werd gemaakt door Charlotte van Pallandt.
94
ESP01_WIL 074_HFD4 94
10-10-2012 08:51:39
95
ESP01_WIL 074_HFD4 95
10-10-2012 08:52:12
Zanghulde Ter ere van haar veertigjarig jubileum wordt Wilhelmina op 31 augustus 1938 toegezongen op het balkon van het Paleis aan het Lange Voorhout in Den Haag.
96
ESP01_WIL 096_UITSPRAKEN 96
09-10-2012 16:54:22
WILHELMINA / UITSPRAKEN
‘Wie op het juiste ogenblik handelt, slaat de nazi op de kop’ ‘Hoog is mijn roeping, schoon de taak die God op Mijn schouders gelegd heeft. Ik ben gelukkig en dankbaar het volk van Nederland te mogen regeren, een volk klein in zielental, doch groot in deugden, krachtig door aard en karakter.’ Bij haar inhuldiging op 6 september 1898 ‘De nationale gedachte bindt ons hier allen tezamen. Wij willen onszelf zijn en blijven.’ Uit een toespraak over de Nederlandse identiteit bij haar 35-jarig regeringsjubileum op 9 september 1933 ‘Al heeft de vijand de vaderlandse bodem bezet, Nederland zal de strijd volhouden zo lang tot voor ons een vrije gelukkige toekomst daagt. (...) Ik wek mijn landgenoten in het va-
derland en overal waar zij zich bevinden op om, hoe donker en moeilijk de tijden ook zijn, te blijven vertrouwen in de eindoverwinning van onze zaak, die niet alleen sterk staat door kracht van wapenen maar niet minder door het besef dat het thans gaat om onze heiligste goederen.’ Eerste rede voor Radio Oranje op 28 juli 1940 ‘In een land met beperkte vrijheid is voor Oranje geen plaats. (...) Ik wens ten besluite een woord, dat zo vaak voorkwam in de tot mij gerichte telegrammen, te herhalen en tot het mijne te maken. Dat woord is: Nederland zal herrijzen! Leve het vaderland!’ Rede voor Radio Oranje op 12 september 1940 ‘Wie op het juiste ogenblik handelt,
slaat de nazi op de kop.’ Rede voor Radio Oranje op 24 juni 1941 ‘Ik deel van harte in uw verontwaardiging en smart over het lot onzer Joodse landgenoten; en met mijn gehele volk voel ik de onmenselijke behandeling, ja, het stelselmatig uitroeien van deze landgenoten die eeuwen met ons samen woonden in ons gezegend vaderland, als ons persoonlijk aangedaan.’ Rede voor Radio Oranje op 17 oktober 1942 ‘Wie bevrijding zegt, zegt ook vernieuwing.’ Rede voor Radio Oranje op 17 oktober 1942 ‘Ik wens een vlammend protest te doen weerklinken tegen de listig op-
97
ESP01_WIL 096_UITSPRAKEN 97
09-10-2012 16:54:53
LEVEN IN BEELD Winston
Charles
Ronald
Pim
Joseph
Door zijn standvastigheid groeide Winston Churchill uit tot een symbool van verzet tegen fascisme en communisme. Met zijn toespraken gaf hij ook Nederlanders hoop na de Duitse inval in mei 1940. In Winston Churchill – Ter Herinnering 1874-1965 (ruim 100 pagina’s) brengt de redactie van Elsevier het roerige leven van de Britse staatsman in beeld.
Charles de Gaulle was de aanvoerder van het Franse verzet tegen Adolf Hitler. Sindsdien geldt hij als een van Frankrijks helden. Na de oorlog probeerde De Gaulle als president de prominente rol van Frankrijk in de wereld te herstellen. In Charles de Gaulle – Ter Herinnering 1890-1970 (ruim 100 pagina’s) belicht de redactie van Elsevier het leven van de eigenzinnige generaal.
Toen Ronald Reagan in 1981 president van de Verenigde Staten werd, dachten veel Europeanen dat er een B-acteur in het Witte Huis was terechtgekomen. Maar Reagan ontpopte zich tot een van de meest gewaardeerde presidenten van Amerika. In Ronald Reagan – Ter Herinnering 1911-2004 (ruim 100 pagina’s) schetst de redactie van Elsevier het rijke leven van The Great Communicator.
In Den Haag klinkt de naam van Fortuyn tien jaar na de moord nog maar zelden. Toch is er alle reden om een decennium na zijn dood stil te staan bij het leven van Pim Fortuyn. In Pim Fortuyn – Ter Herinnering 1948-2002 (ruim 100 pagina’s) brengt de redactie van Elsevier het leven van Pim Fortuyn in beeld. Met aandacht voor zijn jeugd en studietijd, zijn wetenschappelijke en bestuurlijke loopbaan, zijn columns in Elsevier en zijn korte carrière in de politiek die eindigde met de moord op 6 mei 2002.
Joseph Luns geldt als een van de grootste staatslieden van naoorlogs Nederland. Van 1952 tot 1971 was de rijzige Luns minister van Buitenlandse Zaken. In deze negentien jaren bepaalde hij de Nederlandse positie in de wereld en trotseerde hij grote leiders als De Gaulle, Kennedy en Adenauer. Tien jaar na zijn overlijden brengt de redactie van Elsevier in de ruim 100 pagina’s dikke Joseph Luns – Ter Herinnering 1911-2002 het roerige leven van Joseph Luns in beeld.
Churchill
de Gaulle Reagan
Fortuyn
Luns
MET DVD
Bestellen De uitgaven Winston Churchill, Ronald Reagan, Charles de Gaulle, Pim Fortuyn en Joseph Luns maken geen deel uit van het abonnement op het weekblad Elsevier. De uitgaven kosten € 8,95 per stuk (inclusief btw en verzendkosten). Pim Fortuyn (met dvd) kost € 14,95 (inclusief btw en verzendkosten). Ga naar de website www.elsevier.nl/terherinnering of bel de klantenservice op 0314-358358 (tijdens kantooruren).
WILHEL ADv.indd 1
09-10-2012 15:10:14