Polacy, Rusini i Ukraińcy, Argentyńczycy by Zuzanna Jakubowska

Polacy, Rusini i Ukraińcy, Argentyńczycy

pod redakcją Jerzego Mazurka W serii ukazały się m.in: Fernando Henrique Cardoso, Enzo Faletto

ZALEŻNOŚĆ A ROZWÓJ W AMERYCE ŁACIŃSKIEJ Próba interpretacji socjologicznej Zdzisław Malczewski SChr

ŚLADY POLSKIE W BRAZYLII MARCAS DA PRESENÇA POLONESA NO BRASIL POLACY POD KRZYŻEM POŁUDNIA OS POLONESES SOB O CRUZEIRO DO SUL opracowanie zbiorowe Łukasz Grützmacher

¿EL DESCUBRIDOR DESCUBIERTO O INVENTADO? cristóbal colón como protagonista en la novela histórica hispanoamericana y española de los últimos 25 años del siglo xx Edyta Waluch-de la Torre

DICCIONARIO TEÓRICO-PRÁCTICO DE PREPOSICIONES ESPACIALES aplicación traductológica del español al portugués y al polaco Stanisław Warchałowski

I POLECIAŁ W ŚWIAT DALEKI… Wspomnienia z Brazylii, Polski i Peru

AMÉRICA LATINA: DOS SIGLOS DE INDEPENDENCIA fracturas sociales, políticas y culturales opracowanie zbiorowe

TRANSICIÓN EN RETROSPECTIVA los casos de polonia y españa opracowanie zbiorowe

Więcej informacji na stronie www.bibliotekaiberyjska.pl

Polacy, Rusini i Ukraińcy, Argentyńczycy Osadnictwo w Misiones 1892–2009

REDAKCJA NAUKOWA Ryszard Stemplowski Książka zawiera teksty autorów z Argentyny i Polski:

Leopoldo J. Bartolomé Joanna Cichecka Silvio Huber Héctor Jaquet Elena Kraustoﬂ Danuta Łukasz Jerzy Mazurek Ryszard Stemplowski Zygmunt Wojski

Warszawa 2011

Redakcja Zuzanna Jakubowska Korekta Zespół redakcyjny

Skład, łamanie, opracowanie graficzne i projekt okładki FOGAR - Bartosz Mielnikow, bartosz@fogar.eu Druk i oprawa Sowa – Druk na życzenie www.sowadruk.pl

Wydawcy Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego Al. Wilanowska 204, 02-730 Warszawa tel./fax (022) 843 38 76, (022) 843 78 73 e-mail: j.mazurek@mhprl.pl www.mhprl.pl ISBN 978-83-62171-61-3 Instytut Studiów Iberyjskich i Iberoamerykańskich UW ul. Oboźna 8, 00-927 Warszawa tel. (022) 552 04 29; (022) 552 06 83; tel./fax (022) 828 29 62 e-mail: iber@uw.edu.pl www.iberystyka.uw.edu.pl ISBN 978-83-60875-01-8

SPIS TREŚCI Ryszard Stemplowski Wprowadzenie ≺9≻ O autorach ≺17≻

Część I

Emigracja, imigracja Ryszard Stemplowski Polska emigracyjna, Argentyna imigracyjna, Misiones osadnicze ≺23≻ Jerzy Mazurek Polacy w Ameryce Łacińskiej: Piśmiennictwo polskie ≺39≻ Leopoldo J. Bartolomé Misiones w literaturze ≺59≻

Część II

Osadnictwo imigrantów słowiańskich: Territorio Nacional de Misiones (1892/1897–1939/1945) Ryszard Stemplowski Liczebność i rozmieszczenie geograﬁczne osadników słowiańskich oraz ich dzieci w Misiones (1892–1945) ≺69≻ Ryszard Stemplowski Słowiańskie gospodarstwo rolne w Misiones (1897–1939). ≺135≻ ANEKS: Kalendarz rolniczy ≺195≻

Danuta Łukasz Organizacja oświaty polskiej (1904–1939) ≺201≻ Zygmunt Wojski Wpływ argentyńskiej odmiany języka hiszpańskiego na polszczyznę czasopisma „Orędownik” ≺271≻ Ryszard Stemplowski Role społeczne księdza katolickiego w Argentynie (od połowy XIX w. do połowy XX w.) ≺285≻ Ryszard Stemplowski Tożsamości społeczne osadników galicyjskich oraz ich dzieci (1892–1942) ≺303≻

Część III

Ciągłość i zmiana w okresie najnowszym: Provincia de Misiones (1945/1953–2009) Héctor Jaquet Prowincja Misiones, 1953–2009 ≺353≻ Leopoldo J. Bartolomé Historyczne Apóstoles w badaniach z lat siedemdziesiątych XX w. ≺387≻ Silvio Huber Współczesne Apóstoles, 1977–2007 ≺443≻

Część IV

Imigranci w retrospekcji (2005–2008) Elena María Kraustoﬂ, Kolonizacja prywatna w Misiones: Kolonie Wanda i Lanusse, 1936–1960. Relacje zebrane w latach 2005–2007 ≺471≻ Joanna Cichecka Pamięć zbiorowa imigracji. Relacje z kolonii Azara, Lanusse i Wanda, zebrane w 2008 roku ≺513≻

Spis tabel, wykresów i map ≺535≻ Spis fotografii ≺537≻ Bibliografia wspólna ≺539≻ Indeks osób, instytucji, organizacji ≺573≻ Indeks nazw geograficznych ≺589≻ Índice de materias ≺595≻

Wprowadzenie Ryszard Stemplowski

Najlepiej znane są w Polsce dzieje wychodźstwa związanego z klęskami powstańczymi i późniejszą aktywnością niektórych Polaków, głównie na zachodzie Europy, szczególnie ludzi Wielkiej Emigracji. Było to wychodźstwo polityczne, z wielkim udziałem szlachty i osób ze szlachty się wywodzących. W tym samym jednak czasie zaczęła się inna emigracja, masowa, transatlantycka, obejmująca prawie całą Europę, także mieszkańców historycznych terenów państwa polskiego. Ruch ten ogarnął rozmaite warstwy społeczne, a choć źródła jego były różnorakie, to przeważnie tkwiły one w ustroju gospodarczym. W niniejszej książce zajmujemy się przede wszystkim najliczniejszą z owych warstw, chłopami, którzy emigrowali w okresie od drugiej połowy XIX w. do okresu II wojny światowej i zasiedlali argentyńskie Misiones. Piszemy także o późniejszych losach tych osadników oraz ich potomków. Chcemy wiedzieć – ilu tych osadników było, skąd przybyli, jak zasiedlali Misiones? Kim byli ci ludzie – co kształtowało ich tożsamość etniczną, narodową, społeczną? Jak gospodarowali? Jak to zmieniało się z czasem? Jakie znaczenie owo osadnictwo miało dla rozwoju Misiones w okresie działalności pionierów osadnictwa? Jak podobieństwa i różnice – pod względem pracy, świadomości narodowej, języka, religii, obyczaju, związku z krajem wychodźstwa – wpływały na stosunki pomiędzy osadnikami? Jakie znaczenie miało oddziaływanie państw europejskich? Jak osadnictwo wiązało się z polityką argentyńską? Co wniosło badane osadnictwo do rozwoju Misiones? Jak w Argentynie było postrzegane osadnictwo rolne – i szerzej – obecność Europejczyków oraz ich argentyńskich potomków w Misiones następnego stulecia? Jak sami osadnicy – czy częściej ich potomkowie – oceniają teraz losy swych przodków i życie własne? Tych pytań jest więcej, a próba udzielenia na nie odpowiedzi przynosi treści odnoszące się nie tylko do osadników w Misiones. Nazwa Misiones ma swą genezę w działalności misyjnej jezuitów (1610– 1767), spopularyzowanej przez film „Misja” (1986 r.). Argentyńskie Misiones jest tą częścią terenów misyjnych, która od czasu rozstrzygnięcia międzynarodowych sporów (1895 r.) znajduje się w granicach federalnej Republiki Argentyńskiej. Oprócz brazylijskiego stanu Pa-

Ryszard Stemplowski

raná, to jedyny w świecie duży region geograficzny (powierzchnia równa prawie 1/10 obecnego terytorium Polski) i zarazem państwowa jednostka terytorialna, gdzie osadnictwo rolne imigrantów z terenu b. państwa polskiego (pod zaborami) i z II RP miało tak istotne znaczenie demograficzne i gospodarcze. Cezury generalne, tu przyjęte, wiążą się z datą roczną najwcześniejszej poświadczonej obecności słowiańskiej w Misiones (1892 r.) i z dążeniem do jak najbardziej aktualnego ujęcia tematu (2009 r.). Książka zaś przynosi opracowania autorów z Argentyny i Polski: wszyscy znamy Misiones nie tylko z bibliotek czy archiwów, ale i z autopsji.1 Wnosząc swój wkład do przyszłej syntezy dziejów tego osadnictwa, skupiamy się na wybranych problemach, stosując metody różnych dyscyplin naukowych.2 Nie udało się jednak grupie autorskiej w pełni przezwyciężyć ograniczeń wynikających z fragmentaryczności materiału źródłowego, jak również z trudności dostępu do niskonakładowych publikacji, odległych bibliotek oraz do pełnych tekstów prac nieopublikowanych. Dziękuję: 1. Profesorowi Serge Cipko z University of Alberta za nadesłanie z Kanady plików z jego szykowaną do druku książką o Ukraińcach w Argentynie, a potem też kserokopii książki Oksany Sapeljak, Ukrainska spilnota w Argentini: Istoriko-etnologicznyj apekt, Lwiw 2008, której nie dało się w żaden sposób sprowadzić z pobliskiej Ukrainy, ale której już nie zdążyłem wykorzystać; 2. Bibliotece Facultad de Humanidades y Ciencias Sociales, Universidad Nacional de Misiones, oraz Leopoldowi J. Bartolomé za bezpłatne udostępnienie cyfrowej wersji książki, której autorem jest Raimundo Fernández Ramos, Misiones a través del primer cincuentenario de su federalización, 1881, Diciembre 20, 1932, Posadas 1934; 3. Robertowi C. Abinzano z Universidad Nacional de Misiones za udostępnienie plików z trzema fragmentami (Prólogo, Capítulo I, Conclusiones) jego nieopublikowanej pracy doktorskiej Proceso de integración de una sociedad multiétnica: la provincia argentina de Misiones. El frente extractivo, Universidad de Sevilla, 1985; zob. bibliografia opublikowana w związku z World Library and Information Congress: 70th IFLA General Conference and Council, 22–27 August 2004, Buenos Aires: www.ifla.org./IV/ifla70/ prog04.htm. 2 Tom ten jest w pewnym sensie kontynuacją opublikowanej w 1991 r. książki Słowianie w argentyńskim Misiones, 1897–1977. Zbiór studiów pod redakcją Ryszarda Stemplowskiego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1991, 278 s. (autorzy artykułów: Leopoldo J. Bartolomé, Danuta Łukasz, Ryszard Stemplowski). Wymieniona książka zawierała pięć tekstów, obecna – czternaście i niniejsze wprowadzenie; tamta była dziełem trojga autorów, w tym jednego Argentyńczyka, ta jest owocem pracy dziewięciorga autorów, w tym czworga Argentyńczyków; poprzednia odnosiła się do okresu od początków osadnictwa do 1977 r., a teraz – do 2009 r. Przedrukowujemy tutaj artykuły Bartolomé i Łukasz (z poprawkami redaktorki wydawniczej, lecz zachowując formę odniesień do materiału archiwalnego); wykorzystujemy też obszerne części artykułów mojego autorstwa.Warto dodać, że teksty autorów polskich w książce wydanej w 1991 r. powstały już w końcu lat siedemdziesiątych, ale wy1

Wprowadzenie

Zamieszczone teksty dzielą książkę na cztery części. Po wstępnej części pierwszej, dwie kolejne są ułożone chronologicznie, z podziałem na okres osadnictwa imigracyjnego (ze stopniowym przejmowaniem gospodarstw przez nowe pokolenia) oraz okres gospodarowania po ustaniu imigracji z Polski, będącego dziełem już prawie wyłącznie osadników urodzonych w Argentynie. W czwartej części pomieszczone zostały relacje zawierające wspomnienia osadników. •

•

Pierwszą część zbioru otwiera artykuł Polska emigracyjna, Argentyna imigracyjna, Misiones osadnicze, w którym Ryszard Stemplowski wprowadza do problematyki książki, zestawiając podstawowe wiadomości o emigracji z historycznych ziem państwa polskiego, odnotowując podróż jako czynnik zmiany społecznej, jak również włączając wiadomości o znaczeniu imigracji europejskiej dla Argentyny. W tekście pt. Polacy w Ameryce Łacińskiej: Piśmiennictwo polskie, Jerzy Mazurek ułatwia czytelnikowi uplasowanie książki w szerszym kontekście poznawczym (odnotowuje bardzo liczne publikacje rozmaitych rodzajów i długi okres XIX–XXI w.). Autor ten dokonał również wyboru publikowanych w niniejszej książce fotografii. W szkicu Misiones w literaturze, Leopoldo J. Bartolomé daje – jako człowiek należący do misjoneńskiej elity intelektualnej – świadectwo lokalnej recepcji literatury odnoszącej się do Misiones. Drugą część zbioru otwiera artykuł Liczebność i rozmieszczenie geograficzne osadników słowiańskich oraz ich dzieci w Misiones (1892–1945), w którym Ryszard Stemplowski porównuje wiadomości źródłowe odnośnie liczebności i rozmieszczenia terytorialnego imigrantów słowiańskich oraz ich zrodzonych w Argentynie potomków, poczynając od pierwszych śladów obecności słowiańskiej do momentu ustania imigracji Ukraińców i Polaków bezpośrednio z Polski. W artykule Słowiańskie gospodarstwo rolne w Misiones (1897–1939). Aneks: Kalendarz rolniczy, Ryszard Stemplowski podejmuje próbę pokazania gospodarki osadniczej, początkowo realizowanej w ramach pań-

mieniony zbiór jako projekt wydawniczy budził w PRL zastrzeżenia potencjalnych wydawców, głównie (bo nie wyłącznie) z powodu zaistnienia w nim problematyki emigracji ukraińskiej i – jak mi powiedziano – zasady przyjętej między PRL i ZSRR („wy nie piszecie o naszych [emigrantach], my nie piszemy o waszych”). Zob. recenzja pióra M. Kuli w „Przeglądzie Polonijnym”, nr 4, 1992, s. 206–208.

•

Ryszard Stemplowski

stwowej kolonizacji Misiones, a pod koniec tego okresu – także prywatnej, umiejscawiając osadnictwo w kontekście polityczno-gospodarczym (lokalnym i ponadlokalnym) oraz przyrodniczym. Artykuł Organizacja oświaty polskiej (1904–1939), pióra Danuty Łukasz, ukazuje – na podstawie pełnej dokumentacji źródłowej – projekty i wyniki pracy w zakresie szkółek polskich w Misiones, prowadzonych przez księży Zgromadzenia Słowa Bożego (SVD), urzędników polskiej administracji rządowej (w tym nauczycieli z Polski) oraz samych osadników. Zygmunt Wojski, w szkicu Wpływ argentyńskiej odmiany języka hiszpańskiego na polszczyznę czasopisma „Orędownik”, ukazuje niektóre cechy języka polskiego w wersji występującej w„Orędowniku” – czasopiśmie unikatowym zakorzenionym w kulturze katolickiej i chłopskiej.3 W szkicu Role społeczne księdza katolickiego w Argentynie (od połowy XIX w. do połowy XX w.) Ryszard Stemplowski analizuje role społeczne duchownych w kontekście kultury chłopskiej osadników oraz nierozwiniętej administracji publicznej i braku usług, na podstawie wiadomości o działalności trzech duchownych obrządku rzymskokatolickiego, działających w środowiskach imigrantów galicyjskich, irlandzkich i włoskich, w Misiones oraz innych regionach Argentyny. Odnotowuje również działalność księży greckokatolickich. Tę część książki zamyka artykuł Tożsamości społeczne osadników galicyjskich oraz ich dzieci 1892–1942, w którym Ryszard Stemplowski, nawiązując do wyżej wymienionych artykułów, przedstawia źródłowo udokumentowane uwarunkowania i przejawy kulturowości oraz polityczności

Dionisio Czajkowski, krewny nieżyjącego już, jedynego redaktora i wydawcy „Orędownika” Jana Czajkowskiego, z mej inicjatywy przekazał pełne wydanie czasopisma księżom polskiej prowincji SVD podczas spotkania w Posadas z udziałem dwóch świadków i zarazem mieszkańców stolicy Misiones – ks. Demetrio Terleskiego SVD oraz artysty malarza Zygmunta Kowalskiego. Dnia 24 października 1982 wszyscy czterej podpisaliśmy w tej sprawie akt darowizny. Kierowałem się przy tym wiedzą, że inicjatorem i pewnego rodzaju „asystentem kościelnym” w Redakcji, poczynając od tworzenia pisma do czasu swego wyjazdu z Misiones (1932 r.), był ks. Josef Bayerlein-Marianski SVD. Zorganizowałem przewiezienie tej dużej kolekcji z Posadas do Warszawy i przekazałem ją ks. Tadeuszowi Dworeckiemu SVD i ks. Antoniemu Koszorzowi SVD. Uprzednio jednak doprowadziłem do zmikrofilmowania kolekcji w Bibliotece Narodowej, gdzie materiał ten jest odtąd publicznie dostępny. O ile mi wiadomo, oryginał „Orędownika” znajduje się w bibliotece SVD w Pieniężnie. Moja sugestia (2010 r.) przekazania przez SVD kopii mikrofilmowej uniwersytetowi w Posadas pozostała bez odpowiedzi. Wobec tego zakupiłem w Bibliotece Narodowej taką kopię (26 szpul) i poszukuję obecnie instytucji w Misiones, która mogłaby te materiały udostępnić publicznie na odpowiednim czytniku. 3

Wprowadzenie

•

imigrantów słowiańskich (głównie galicyjskich), jak również pierwszego pokolenia ich zrodzonego w Argentynie potomstwa. Trzecią część tego zbioru studiów, poświęconą głównie procesom, w których pod koniec XX w. uczestniczyli już prawie wyłącznie potomkowie imigrantów, otwiera artykuł Prowincja Misiones, 1953-2009. Jego autor, Héctor Jaquet, przedstawia zwięzły zarys historii Misiones jako nowo utworzonej (1953 r.) prowincji w federalnym systemie argentyńskim. Wyniki swych pionierskich badań antropologicznych kolonizacji Misiones, na przykładzie najstarszej kolonii zasiedlonej na przełomie XIX i XX w. głównie przez imigrantów galicyjskich, przedstawia Leopoldo J. Bartolomé w artykule pt. Historyczne Apóstoles w badaniach z lat siedemdziesiątych XX w.4 W artykule Współczesne Apóstoles 1977–2007 Silvio Huber pisze o ostatnim trzydziestoleciu, aktualizując obraz tej najstarszej kolonii, obecnie zasiedlonej już prawie wyłącznie przez ludzi urodzonych w Ameryce Południowej. Czwartą część zbioru otwiera z trudem przetłumaczony i zredagowany artykuł Kolonizacja prywatna w Misiones: Kolonie Wanda i Lanusse, 1936–1960. Relacje zebrane w latach 2005–2007, w którym Elena Kraustofl przedstawia skomplikowany obraz polskiego osadnictwa prywatnego w selwie misjoneńskiej lat 1936–1960, przytaczając teksty wypowiedzi przypisywanych osadnikom. Książkę zamyka szkic Pamięć zbiorowa imigracji. Relacje z kolonii Azara, Lanusse i Wanda, zebrane w 2008 roku. Jego autorka, Joanna Cichecka, ukazuje budowanie historii kolonizacji rolnej, przytaczając oraz interpretując wspomnienia osadników żyjących w starej kolonii na ziemiach początkowo państwowych oraz osadników z kolonii tworzonych na ziemiach prywatnych od końca lat trzydziestych XX w.

Nie dążyliśmy w zbiorze do usuwania niespójności powstających na tle różnic metodologicznych czy też kontrowersji wynikających z aktualnego stanu badań. Nawet przy pisowni nazwiska tej samej osoby zachowaliśmy takie jego wersje, jakie występują w danym źródle, odnotowując to w indeksie, ale pomijając oczywiste błędy. Termin ‘osadnik’ natomiast jest w tekstach stosowany jako odpowiednik argentyńskiego (hispanojęzycznego) terminu colono; termin ‘kolonia’ jest używany na określenie prawnie wyodrębnionego terenu 4

Tytuł przedruku dopasowany do niniejszego zbioru.

Ryszard Stemplowski

osadnictwa (kolonizacji) w granicach określonej jednostki podziału administracyjnego: terytorium, prowincji, departamentu. Więcej trudności sprawia przekład terminu nacional, gdyż w państwie federalnym, jakim jest Argentyna, może to oznaczać „krajowy” (ogólnokrajowy), „państwowy”, „federalny”, „narodowy” itd., a skierowane jest do czytelnika żyjącego w Polsce, państwie unitarnym, a nie federalnym. Przy nazwach instytucji trzeba było wybierać najczęściej między „krajowy” i „państwowy”, co w większości wypadków dało wynik całkowicie zadowalający. Nieuniknione są także pewne powtórzenia, mające na celu umożliwienie czytelnikowi zapoznania się z pełną argumentacją poszczególnych autorów. Teksty oparte są na przeróżnych materiałach źródłowych. •

•

Na materiałach drukowanych bazują artykuły, których autorami są Silvio Huber i Héctor Jaquet. Materiały drukowane i relacje stanowią podstawę artykułów, których autorami są Leopoldo J. Bartolomé, Elena Kraustofl i Joanna Cichecka. Źródła archiwalne (oprócz materiałów drukowanych i kilku relacji) wykorzystano na szerszą skalę tylko w artykułach Danuty Łukasz i Ryszarda Stemplowskiego. D. Łukasz przeprowadziła obszerną kwerendę w Archiwum Akt Nowych w Warszawie i w zbiorach SVD, znajdujących się wówczas w trakcie opracowywania, a udostępnionych przez ks. Tadeusza Dworeckiego SVD w Lublinie (Dom Słowa Bożego). Uczestniczyła też w zbieraniu relacji repatriantów z Misiones w Polsce, odwiedzających Polskę mieszkańców Misiones, a także polskich dyplomatów. Jeśli zaś chodzi o źródłową podstawę artykułów drugiego z wymienionych autorów, to jej szeroki zakres – tu po raz pierwszy wykorzystany i uwidoczniony w przypisach – zaistniał dzięki równoległemu prowadzeniu badań nad wieloma tematami.

Trudność stanowił często niełatwy dostęp do materiałów źródłowych i potrzeba umiejętności czytania w językach polskim, hiszpańskim, niemieckim, ukraińskim i angielskim, a także francuskim i portugalskim. Synteza będzie kiedyś zapewne dziełem autora argentyńskiego, który wykorzysta również źródła w językach polskim i ukraińskim. Kolosalna przewaga ilościowa materiału źródłowego i opracowań w języku polskim, a jednocześnie niedostatek tekstów źródłowych w języku ukraińskim, sprawiają, że dla okresu do połowy XX w. najłatwiej uchwycić problematykę osadników polskich. Tylko najwyższym nakładem pracy, wykorzystującej heurystykę, hermeneutykę i rozumowanie dedukcyjne, udaje się dojść do ustaleń

Wprowadzenie

odnośnie innych osadników słowiańskich. Użycie terminu „słowiański” nie oznacza słowianofilstwa, nie wynika też z niechęci do narodowego określenia innych niż Polacy osadników.5 Nie wolno jednak badaczom uprawiać „etnicznej polityki historycznej”.6 Nie są też prawdziwe stwierdzenia, że „Misiones zbudowali Polacy”, „Misiones zbudowali Niemcy” albo że „Misiones zbudowali Ukraińcy” czy jeszcze jakaś inna grupa imigrantów działających jakoby w oderwaniu od społeczno-polityczno-przyrodniczego całokształtu tamtejszej rzeczywistości. Misiones budowali razem ludzie z rozmaitych grup etnicznych i narodowych; Misiones jest już od pewnego czasu prawie wyłącznie krainą ich potomków, Argentyńczyków. Migracja w poznawanej tu skali to dramat, wielkie zmiany społeczne tego rodzaju z reguły nie są doświadczeniem łatwym, a występowanie stereotypów jest może nieuniknione, chodzi jednak o to, żeby przeważała w Misiones i wszędzie indziej tożsamość autentyczna, kulturowość czerpiąca w jak najwyższym stopniu z coraz bardziej rozwijanych badań naukowych. Autorzy artykułów zamieszczonych w niniejszej książce chcą się do tego przyczynić. Nie pracowali jako grupa i jednym z celów książki jest przedstawienie czasem odmiennych tez, hipotez albo opinii. Jako redaktor naukowy dążyłem do pokazania aktualnego stanu wiedzy. Wielką pracę wykonała redaktorka wydawnicza tekstów dr Zuzanna Jakubowska z Uniwersytetu Warszawskiego. Niemniej za każdy artykuł odpowiada ostatecznie jego autorka albo autor. Kraków, czerwiec 2010

W moich wcześniejszych tekstach o Misiones, opublikowanych w językach polskim i hiszpańskim, zwracałem uwagę na niewyraźnie uprzednio dostrzegane osadnictwo Rusinów i Ukraińców w porównaniu z osadnictwem Polaków. 6 Do wspomnień trzeba podchodzić krytycznie. Używanie czasu przeszłego nie czyni narratora historykiem. Argentyńczykom polskiego lub ukraińskiego pochodzenia, żyjącym dziś w Misiones, szkodzi mitologizowanie okresu osadnictwa pionierskiego – wymyślanie fantastycznej przeszłości ich europejskich przodków i historii ziem ich pochodzenia. Zjawisko wymyślania (invención) – podobne, lecz odniesione do pewnej grupy w argentyńskiej elicie Misiones – przedstawia w antropologicznej perspektywie misjoneński historyk i antropolog Héctor Jaquet, pisząc o mitologizacji historii Misiones jako narzędziu podwyższenia rangi tego regionu i tym samym uzasadnienia starań części elity misjoneńskiej o uzyskanie dla Misiones statusu prowincji w państwie argentyńskim – H. Jaquet, Los combates por la invención de Misiones. La participación de los historiadores en la elaboración de una identidad para la provincia de Misiones, Argentina, 1940–1950, Editorial Universitaria de Misiones, Posadas 2005. Zob. artykuł tego autora w niniejszej książce. 5

O autorach

Leopoldo J. Bartolomé Profesor na Universidad Nacional de Misiones, Wydział Antropologii Społecznej (od 1986 r.), twórca i kierownik specjalizacji na studiach magisterskich w zakresie antropologii społecznej. Licencjat z etnologii (Universidad de Buenos Aires), stypendysta Fundacji Forda na studia w USA, magister antropologii społecznej (University of Wisconsin, Madison), doktor antropologii społecznej (University of Wisconsin, Madison, 1974). Konsultant Banku Światowego, Inter-American Development Bank oraz organizacji prywatnych w zakresie społecznych aspektów wielkich inwestycji infrastrukturalnych w Argentynie, Brazylii, Chile, Meksyku, Mongolii oraz Indiach. Dyrektor ds. przesiedleń związanych z budową tamy Yaciretá (1979–1989). Współpracownik argentyńskich i latynoamerykańskich organizacji akademickich, prowadził wykłady gościnne na uniwersytetach latynoamerykańskich. Współautor książki Słowianie w Argentyńskim Misiones, 1897–1977, PWN, Warszawa 1991, 278 s. CV i bibliografia: www.angelfire.com/ar/leobart/cven.html

Joanna Cichecka Doktorantka w Instytucie Socjologii, Wydział Filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego; zajmuje się problematyką populizmu i państwa w Argentynie i Wenezueli. Magister filologii polskiej (Uniwersytet Jagielloński, Wydział Filologii, 2006 r.), magister socjologii (Uniwersytet Jagielloński, Wydział Filozofii, 2007). Podczas rocznego pobytu w Misiones (2008 r.) prowadziła badania wśród społeczności potomków polskich imigrantów, pracując równocześnie jako nauczycielka języka i kultury polskiej w kolonii Wanda. Tłumaczka literatury z j. hiszpańskiego.

Silvio Huber Nauczyciel szkół średnich w Buenos Aires, licencjat Universidad de Buenos Aires, Wydział Filozofii i Literatury, Sekcja Geografii, w zakresie nauczania geografii; problematyka pracy dyplomowej (2011 r.): przestrzeń i czas w rodzinnym osadnictwie rolnym, Apóstoles 1970–2010. Student antropologii społecznej, Universidad de Buenos Aires. Studencki asystent badawczy w In-

stytucie Geografii, Universidad de Buenos Aires (od 2007 r., m.in. problematyka konfliktów społecznych na tle ekologicznym w prowincjach Buenos Aires i Santa Fé). Autor artykułów i referatów o Misiones współczesnym.

Héctor Eduardo Jaquet Nauczyciel akademicki, kierownik seminariów dyplomowych i projektów badawczych w zakresie historii, Universidad Nacional de Misiones, Wydział Humanistyki i Nauk Społecznych. Licencjat z historii, magister antropologii społecznej (Universidad Nacional de Misiones, 1999 r.). Autor książek i artykułów, m.in., Los combates por la invención de Misiones. La participación de los historiadores en la elaboración de una identidad para la provincia de Misiones, Argentina, 1940–1950, Editorial Universitaria de Misiones, Posadas 2005.

Elena María Kraustoﬂ Kierowniczka projektu badawczego „Proces zaludnienia i migracje w prowincji Misiones, 1881–1970”. Kierowniczka sekcji Antropologii Społecznej na Wydziale Humanistyki i Nauk Społecznych, Universidad Nacional de Misiones (2005–2009). Autorka książki El culto a San la Muerte. Expresión de una autoctonía ‘misionera’, Editorial Universitaria de Misiones – Universidad Nacional de Misiones, Posadas 2002.

Danuta Łukasz Specjalistka ds. międzynarodowych w Biurze Analiz Sejmowych (Kancelaria Sejmu) od 1991 r. Do szkoły średniej uczęszczała w Meksyku. Magister filologii iberyjskiej (Uniwersytet Warszawski, Wydział Neofilologii, 1978 r.). B. pracownik Centrum Studiów Latynoamerykańskich (Uniwersytet Warszawski). Tłumaczka z j. francuskiego, j. hiszpańskiego, j. angielskiego. Autorka artykułów o Misiones, współautorka książki Słowianie w Argentyńskim Misiones, 1897–1977, PWN, Warszawa 1991.

Jerzy Mazurek Wicedyrektor Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego (Warszawa, od 1998 r.), nauczyciel akademicki (Instytut Studiów Iberyjskich i Iberoamerykańskich, Uniwersytet Warszawski, od 2004 r.). Magister bibliotekoznawstwa i informacji naukowej (Uniwersytet Warszawski, 1987 r.), magister historii (Uniwersytet Warszawski, 1991 r.), doktor nauk humanistycznych (Wydział

Humanistyczny Uniwersytetu Szczecińskiego, 2006). B. redaktor naczelny „Gazety Rolniczej”, publicysta, stypendysta Marshall Fund w USA (1994 r.). Autor książki Kraj a emigracja. Ruch ludowy wobec wychodźstwa chłopskiego do krajów Ameryki Łacińskiej (do roku 1939), ISIiI UW – MHPRL, Warszawa 2006. Redaktor serii wydawniczej „Biblioteka Iberyjska”.

Ryszard Stemplowski Emerytowany profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego. Magister prawa (Uniwersytet Wrocławski, 1968 r.), doktor (Instytut Historii PAN, Warszawa, 1973 r.), doktor habilitowany (Wydział Historyczny, Uniwersytet Warszawski 1999 r.). Stypendysta PAN, Fundacji im. Roberta Boscha (Stuttgart), Fundacji im. Alexandra von Humboldta (Bonn; Uniwersytet Koloński), visiting fellow w St. Antony’s College (Oxford). Prowadził badania archiwalno-biblioteczne w Berlinie, Bonn, Buenos Aires, Getyndze, Hamburgu, Kolonii, Londynie, Lublinie, Madrycie, Oksfordzie, Paryżu, Posadas, Rzymie, Stuttgarcie, Warszawie, Wiedniu i Wrocławiu. Doktorant i pracownik IH PAN (1969–1989). Współzałożyciel niezależnego Zespołu Badań Europy Wschodniej (1987 r.), członek Klubu Europa (1989–1990). Szef Kancelarii Sejmu (1990–1993), ambasador w Londynie (1994–1999), pierwszy dyrektor nowego PISM (1999–2004). CV i bibliografia: www.stemplowski.pl

Zygmunt Wojski Emerytowany nauczyciel akademicki języka i kultury portugalskiej, gramatyki francuskiej i hiszpańskiej, historii i kultury Ameryki Łacińskiej oraz historii języka hiszpańskiego w Instytucie Filologii Romańskiej Uniwersytetu Wrocławskiego (1976–2007), gdzie także prowadził proseminaria poświęcone amerykańskiej odmianie j. hiszpańskiego; kierownik Zakładu Iberystyki Uniwersytetu Wrocławskiego (1998–1999). Magister filologii hiszpańskiej (Uniwersytet Warszawski, 1966), doktor (Uniwersytet Wrocławski, 1984). Studiował na Kubie, specjalizował się w Madrycie, Paryżu i Lizbonie, prowadził badania lingwistyczne w Wenezueli i wykłady gościnne w Wenezueli, Meksyku, Niemczech, we Francji, w Danii, Hiszpanii, Portugalii, Brazylii, Argentynie, Gwatemali, Urugwaju, Panamie.