BNA Blad #09/09

Ontwerp de virtuele wereld Laptop, mobiele telefoon, TomTom en wifi zijn niet meer weg te denken uit ons leven. Wat is de invloed op de fysieke wereld? En wat betekent dat voor (jonge) architecten?

CreĂŤer je eigen kansen De strenge aanbestedingseisen voor omzet en referentieprojecten spelen de starter parten. Dat er nu ook nog eens een zware economische crisis overheen komt, is dubbel pech.

BIM-stappen voor starters Werken met BIM kan de architect en zijn bouwpartners vele voordelen opleveren, maar wie zet de eerste stap en wat is de beste software om voorsprong op te bouwen?

Ontwerpen ĂŠn besturen Het derde deel van de serie over ondernemerschap als opmaat naar succesvol vakmanschap laat zien hoe vier grotere architectenbureaus hier vorm aan hebben gegeven.

BNABLAD#09/09

Whizzkids in de architectuur

advertentie

inhoud

19 Het Detail

Jonge architectenspecial: alles over de start van een architectencarrière

De doos-in-doos constructie die Benthem Crouwel Architekten ontwierp voor popcentrum Metropool is meer dan de beproefde methode om concertzalen en auditoria geluidsdicht te krijgen.

04 Uitvergroot

20 Ontwerpen én besturen

Bart Mispelblom Beyer over kantoorgebouw Dantzigerkade van Emma architecten.

07 Van Schooten

Een nieuwe structuur.

08 Kortom 10 Creëer je eigen kansen

De strenge aanbestedingseisen voor omzet en referentieprojecten spelen de jonge starter parten. Dat er nu ook nog eens een zware economische crisis overheen komt, is dubbel pech. Wat te doen om er toch tussen te komen?

12 Vasthouden aan professionalisering

In de resultaten van het BVO over het boekjaar 2008 zijn de gevolgen van de economische crisis nog niet of nauwelijks zichtbaar. Toch levert dit BVO belangrijke inzichten in trends en ontwikkelingen in de branche.

14 Ontwerp de virtuele wereld

De laptop, mobiele telefoon, TomTom en draadloos internet zijn niet meer weg te denken uit ons leven. Maar welke invloed hebben deze apparaten op de fysieke wereld? En wat betekent dat voor (jonge) architecten?

Deel drie van de serie over ondernemerschap als opmaat naar succesvol vakmanschap. Hoe hebben vier grotere architectenbureaus dit vormgegeven?

24 BIM-stappen voor starters

Werken met BIM kan de architect en zijn bouwpartners vele voordelen opleveren, maar wie zet de eerste stap en wat is de beste software om voorsprong op te bouwen?

27 Samen aan de studie

Op 1 januari 2010 gaat BNA Studie van start. Over de inrichting van BNA Studie zijn gesprekken gaande tussen vertegenwoordigers van de drie studiestichtingen.

28 Opinie

Schept de crisis kansen voor de jonge ondernemer of is het verstandiger nog even af te wachten?

30 Bureauberichten 31 Nieuwe Oogst 32 BNA Academie 33 Het Bureau

Architectenbureau Paul de Ruiter.

BNABLAD #09/09

Het maakt een aangenaam rauwe indruk

Een stevig gebouw en een goede start voor dit bureau

Wat meteen opvalt, is de ijle gevel met glas van vloer tot vloer

Beeld RenĂŠ de Wit

COLUMN

■UITVERGROOT Een gevestigde naam uit de Nederlandse architectenwereld vertelt over het werk van een jonge architect

Kantoorgebouw Dantzigerkade, Amsterdam Bart Mispelblom Beyer (1958, Tangram Architekten) over een project van Jurg Hertog (1973) en Martin de Jong (1973), Emma architecten

‘Het werk van Emma architecten is te typeren als conceptueel. Dat komt met name tot uiting in de ontwerpen die ze voor verschillende prijsvragen hebben gemaakt. Kijk op hun website naar het Fort Diemerdam, het kantoorgebouw voor de Vetterstraat en het Ossuarium, een modern monument voor het bijzetten van as. Bij het kantoorgebouw dat nu daadwerkelijk gerealiseerd is aan de Dantzigerkade in Amsterdam hadden ze zo te zien wat minder vrijheid van denken. Toch is het bijzonder. Wat meteen opvalt, is de ijle gevel met glas van vloer tot vloer. Ik ben wel heel benieuwd hoe ze de energiehuishouding hebben opgelost. Volledig glazen gevels sneuvelen vaak halverwege het proces vanwege de energievoorschriften, meestal moeten er dan toch weer panelen aan te pas komen. Dat is hier niet het geval: de artist impressions liggen bijzonder dicht bij het werkelijke resultaat. Je kunt concluderen dat goed is ingestoken en de rug is rechtgehouden bij de uitwerking. Naast het glas, beton en de houten lamellen is gelukkig geen moeite gedaan extra details toe te voegen, waardoor het een aangenaam rauwe indruk maakt. Van binnen heeft het gebouw een zekere mate van flexibiliteit met open vloeren, wat meervoudig gebruik mogelijk maakt. Verder is er sprake van een lichthof met een opgetild plein op de goed geïntegreerde parkeerlagen. Ik ben benieuwd hoe de ruimtelijkheid van deze smalle, hoge binnenruimte zal uitpakken. Al met al een stevig gebouw en een goede start voor dit bureau.’

BNABLAD #09/09

Een nieuwe structuur Binnenkort is in Almere de jaarlijkse ledenvergadering van de BNA. Deze vindt plaats op 11 december in de Kunstlinie, het bewonderenswaardige gebouw van het Japanse architectenbureau SANAA. De architectuur van de Kunstlinie heeft een heldere structuur en is verbluffend fraai in al haar eenvoud. Door de talrijke glazen wanden, zijn de afzonderlijke vertrekken en lokalen allemaal met elkaar verbonden. Een betere locatie is niet denkbaar voor deze bijeenkomst waar we moeten beslissen over een effectievere opzet van de vereniging en een grotere betrokkenheid van de leden bij het uit te zetten beleid. In de huidige opzet kunnen leden alleen achteraf beleid afkeuren of amenderen, in de nieuwe opzet kunnen leden, via de ledenraad, direct invloed uitoefenen op het beleid. De ledenraad bestaat uit afgevaardigden uit alle regio’s en van verschillende typen BNA-bureaus – klein, middelgroot, groot. Een ander belangrijk punt is de voorgestelde verandering ten aanzien van de studiestichtingen. Er is het afgelopen anderhalf jaar hard gewerkt aan een nieuwe entiteit. De drie bestaande studiestichtingen, Stawon, Stagg en Staro voor respectievelijk woningbouw, gebouwen in de gezondheidszorg en scholenbouw, gaan over in BNA Studie. Alle studie- en onderzoeksactiviteiten van de bond worden hierin ondergebracht. Daardoor zullen ze voor de buitenwereld zichtbaarder kunnen worden. De bredere programmering en de uitkomsten van BNA Studie staan open voor alle leden en kunnen gedeeld worden met de strategische partners zoals onderwijsinstellingen, het Stimuleringsfonds voor Architectuur, het Nederlands Architectuurinstituut en andere partijen. Tevens biedt het een betere mogelijkheid om de uitkomsten te gebruiken voor belangenbehartiging en voor vakinhoudelijke verdieping. Dat maakt dat, los van het gebouw van SANAA, er zeer goede redenen zijn voor alle leden om 11 december af te reizen naar Almere. Jeroen van Schooten

kort nieuws

kortom

Dag van de Architectuur Frequently asked 2010 in het teken van questions op www.bna.nl hergebruik Op de Helpdesk online is de rubriek frequently asked questions (FAQ’s) te vinden. In deze rubriek staan veel gestelde vragen en antwoorden over uiteenlopende onderwerpen in de branche. De rubriek is ingedeeld in de categorieën Algemeen en Juridische zaken. In de FAQ’s is bijvoorbeeld het antwoord te vinden op vragen over hoe het met de kostenindex zit, hoe je algemene voorwaarden van toepassing moet verklaren, hoe te handelen bij een inbreuk op het auteursrecht, hoe een ontslagprocedure verloopt et cetera. De FAQ’s hebben als doel zo concreet mogelijk antwoord te geven op de meest voorkomende vragen, die zowel theoretisch als praktisch van aard kunnen zijn. BNA streeft ernaar elke vraag zo volledig mogelijk te beantwoorden. Staat een vraag er niet bij, probeer dan het antwoord te vinden met behulp van de zoekfunctie. Het is ook mogelijk de vraag per mail te stellen aan helpdesk@bna.nl. Sherryl Jacott, juridisch medewerker BNA Helpdesk

De Dag van de Architectuur vindt in 2010 plaats in het weekend van 26 en 27 juni en heeft als thema Tweede leven: Architectuur & hergebruik. Het belangrijkste doel van de Dag van de Architectuur is om het geïnteresseerde Nederlandse publiek zoveel mogelijk te betrekken bij het werk van architecten. Daarom is gekozen voor een actueel en breed invulbaar thema, waarbij zoveel mogelijk activiteiten in het hele land georganiseerd kunnen worden. Ook is voor deze editie het uitgangspunt dat er veel gebouwopenstellingen gerealiseerd kunnen worden. De BNA roept leden op ook een bijdrage te leveren aan de Dag van de Architectuur, bijvoorbeeld door in recent opgeleverde gebouwen rondleidingen, lezingen of presentaties te geven. Geïnteresseerden kunnen hiervoor contact opnemen met het lokale architectuurcentrum of een e-mail sturen naar dvda@bna.nl. Esmee Buursink, communicatiespecialist en projectleider Dag van de Architectuur

Moderniseringstraject CAO Werkgevers en werknemers zijn samen betrokken bij het moderniseren van de CAO voor de architectenbranche. Op de website www.architectenplatform.nl discussiëren de beide groepen over inhoudelijke thema’s zoals beloningssystematiek, arbeidsduur en werktijden, vakantie en verlof, employability (vakmanschap en inzetbaarheid) en vergoedingen en voorzieningen. De BNA onderkent het belang van een breed gedragen CAO. Het is dan ook belangrijk dat veel werkgevers een bijdrage leveren en hun medewerkers vragen dat ook te doen. Het traject is in 3 delen geknipt: tot december worden de meningen gepeild over de CAO en de thema’s. dit gebeurt aan de hand van quotes, stellingen en discussie. In de tweede fase wordt er met concrete vragen dieper op een aantal thema’s ingegaan. Vanaf maart, in fase 3, worden concepten voor nieuwe CAO-teksten voorgelegd die zijn gebaseerd op de uitkomsten van fase 1 en 2. De BNA zal de komende maanden uitgebreid berichten over de voortgang van het moderniseringstraject. Neem bij vragen contact op met Jasper Etten, BNA-beleidsmedewerker ondernemerschap, jetten@bna.nl.

BNABLAD #09/09

kort nieuws

Nederlandse architectendelegatie naar Sjanghai

26 november: Congres ‘Bouwkwaliteit = werk aan de winkel!’

Half oktober reisde een delegatie van Nederlandse architecten naar Sjanghai om werk en bureau te presenteren tijdens de Shanghai International Creative Industry Week (SICIW). Deze missie maakt deel uit van het dit jaar gestarte Dutch Design Fashion Architecture (DutchDFA) programma.

In 2010 verandert er veel op het gebied van bouwregelgeving. De Wabo wordt ingevoerd, het ministerie van VROM bereidt een nieuwe integrale Algemene Maatregel van Bestuur (AMvB) voor met daarin een gemoderniseerd Bouwbesluit. Verder worden het Gebruiksbesluit en de wettelijke kaders van Welstand aangepast. Belangrijke wijzigingen die alle in meer of mindere mate hun effect zullen hebben op de beroepspraktijk van architecten en alle andere professionals in de bouw. Op 26 november 2009 organiseert de Sdu samen met de Vereniging BWT daarom een congres om deelnemers in één dag te informeren over de belangrijkste wijzigingen. De BNA is betrokken bij de samenstelling en invulling van het programma.

Onder de titel Dutch Design Works organiseerde DutchDFA een veelheid aan activiteiten, waaronder een conferentie, lezingen, workshops en onderwijsprojecten, maar met name ook een gevarieerd programma van matchmaking- en netwerkactiviteiten. Al deze activiteiten hebben vooral zakelijke mogelijkheden en kennisuitwisseling voor Nederlandse architecten gefaciliteerd. Deelnemers waren KCAP Architects&Planners, VenhoevenCS, KuiperCompagnons, NLArchitects, UNStudio, Wiel Arets Architects, Alliance NL (Tekton Architekten, Archipelontwerpers, OKRA Landschapsarchitecten), KOW Architectuur, NITA Design Group, XML Architecture Research Urbanism, Aim-architecture, SeARCH en Jo Coenen & Co Architecten. Tijdens de SICIW werd ook de ‘Netherlands China Design Incubator’ gepresenteerd. Dit langlopende ondersteuningsprogramma is geïnitieerd door DutchDFA en steunt ontwerpers die zich op de Chinese markt willen begeven en begeleidt ze bij hun eerste schreden in deze uitdagende omgeving. Het Dutch Design Fashion Architecture-programma is in het leven geroepen om de internationale positie van vooraanstaande sectoren in de Nederlandse creatieve industrie – design, mode en architectuur – duurzaam te versterken. De bijzondere publiekprivate samenwerking duurt van 2009 tot en met 2012. Het DutchDFA-programma bestaat uit meerjarige strategische programma’s die gebaseerd zijn op actuele thema’s en lokale vraag in een aantal geselecteerde regio’s (China, India, Duitsland en later Brazilië). Na vier jaar moet de internationale positie van Nederlandse design, mode en architectuur in deze regio’s aanwijsbaar verstevigd zijn. Tegelijkertijd hebben de partners een crosssectorale werkwijze ontwikkeld voor verdere internationalisering van de Nederlandse ontwerpsector. De initiatiefnemers van DutchDFA zijn de BNA, Nederlands Architectuurinstituut, Atelier Rijksbouwmeester, BNI (Beroepsvereniging Nederlandse Interieurarchitecten), BNO (Beroepsorganisatie Nederlandse Ontwerpers), Premsela, Modint en de Nederlandse creatieve steden Amsterdam, Arnhem, Den Haag, Eindhoven, Rotterdam en Utrecht. Het DutchDFA-programma wordt gefinancierd door de ministeries van Onderwijs Cultuur en Wetenschap, Economische Zaken en Buitenlandse Zaken. Zie voor meer informatie: www.dutchdfa.nl of neem contact op met de BNA.

Het thema van het congres ‘Bouwkwaliteit = werk aan de winkel!’ geeft aan dat kwaliteit inzet vraagt, inclusief samenwerking met anderen. Dat geldt voor het product – het gebruiksgerede bouwwerk – en de deelproducten, inclusief pve, ontwerp, aanvraag vergunning, bestek en tekeningen, aanbesteding, oplevering, gebruiksaspecten en zelfs sloop. Maar het geldt ook voor aspecten als regelgeving, voorlichting daarover, toetsing daaraan, toezicht op de naleving en handhaving. Alle aspecten van de regelgeving – constructie, brandveiligheid, gezondheid, bruikbaarheid, toegankelijkheid en uiteraard ook welstand/ruimtelijke kwaliteit, bestemmingsplan, duurzaamheid en milieu – komen daarbij aan de orde. Het thema ‘Bouwkwaliteit = werk aan de winkel!’ is ook in het perspectief van de recessie te plaatsen. Dan draait het om vragen als hogere efficiency door betere afstemming tussen bouwpartners, voorkomen van dubbel werk et cetera. Hoe kan bouwen goedkoper worden door het terugdringen van faalkosten? En: betere indieningsgegevens leiden tot snellere plantoetsing en een betere interactie tussen architecten, ingenieurs en BWT. Het congres informeert over deze thema’s en geeft professionals ook de gelegenheid hierover met elkaar van gedachten te wisselen. Noteer daarom 26 november alvast in de agenda. Alexander Pastoors, beleidsmedewerker ontwerpproces en techniek

Alexander Klotz, beleidsmedewerker internationaal beleid en marktontwikkelingen

BNABLAD #09/09

ARTIKEL Beeld Matchbox, een verzamelgebouw voor kleine mediabedrijven, Amsterdam. Ontwerp: Allard Architecture. Foto: Arnold Meine Jansen

Beeld Europese Stedelijkheid: de duurzame stad en nieuwe openbare ruimte (eerste prijs Europan 9). Ontwerp en beeld: Nynke Ryxt Jukema en Jasper van Zellingen

Creëer je eigen kansen De strenge aanbestedingseisen over omzet en referentieprojecten spelen de jonge starter parten. Dat er nu ook nog eens een zware economische crisis overheen komt, is dubbel pech. Wat te doen om er toch tussen te komen? ––

Tekst Willemijn de Jonge

‘Je hebt niets gebouwd, dus zul je niet bouwen’, poneert architect Allard Meine Jansen (1970). ‘Sinds het begrip “sterarchitect” geïntroduceerd werd, zijn er nog nooit zo veel gebouwen door zó weinig mensen gebouwd.’ Maar hij relativeert zijn eigen stelling meteen: ‘Als je eager genoeg bent, kom je er wel. Verzin je eigen werk. En tegen die crisis moet je je gewoon wapenen. Minstens twaalf hengels uithangen in verschillende vijvers, en niet alleen in de gracht hierbuiten.’

Film Meine Jansen startte in 2006 zijn eigen bureau Allard Architecture, inmiddels met drie medewerkers. Hij bemoeit zich als architect met meer dan het ontwerp, omdat hij nu eenmaal wil bouwen. Een voorbeeld is het project Matchbox, een opvallend bedrijfspand voor kleine mediabedrijven in Amsterdam-Noord van gedraaid gestapelde ‘luciferdozen’. Toen de verhuur niet rond kwam, bedacht Meine Jansen een verkoopplan, waardoor het project nu toch gerealiseerd kan worden. Tijdens het proces heeft hij de rol van de makelaar naar zich toegetrokken. ‘Makelaars maken vaak van die lelijke brochures. Wij maken dan liever

een mooi boek dat overtuigt, of een film.’ Hij wijst op de beamer boven de deur die in combinatie met een groot scherm de ruimte verandert in een bioscoop voor geïnteresseerde huurders of kopers. ‘Als mensen niet overtuigd zijn, moet je ze zelf zien te overtuigen. Ik nodig hier regelmatig wethouders en directeuren uit om te laten zien wat we kunnen.’ Meine Jansen neemt initiatief, zit erachteraan, lobbyt, zoekt de publiciteit en houdt vol. ‘Dat je goede architectuur maakt en duurzaam bouwt, daar heb ik het niet eens meer over, dat is net zo vanzelfsprekend als een trui aantrekken als het buiten koud is. Het gaat erom dat anderen er ook in gaan geloven.’

Eigen vijver Het unique selling point van Nynke-Rixt Jukema (1979) is dat ze jong, vrouw, Fries en supergedreven is in wat ze zelf environmental design noemt. Na haar opleiding aan de TU Delft keerde ze terug naar haar roots in Friesland. Als dochter van een aardappelboer voelt ze zich verbonden met het Friese landschap: ‘Ik ben vooral geïnteresseerd in de ruimtelijke context en de maatschappelijke ontwikkelin-

BNABLAD #09/09

ARTIKEL Beeld Renovatie en verbouwing bedrijfspand tot 22 bedrijfsunits, Uithoorn. Ontwerp en beeld: Ron Vendrig Architecten

gen.’ Op 26-jarige leeftijd richtte ze haar eigen bedrijf op, NRJ architectuur, dat ze op de kaart zette door veelvuldig van zich te laten horen. Op haar website staat een overzicht van alle lezingen en debatten waaraan ze meedoet. Dat zijn er veel. Hetzelfde geldt voor de lange rij publicaties. Ze presenteerde een tv-programma op Omrop Fryslân, werkt als docent op de Noordelijke Hogeschool in Leeuwarden, doet zo’n twee keer per jaar mee met een prijsvraag omdat ze vindt dat dat je scherp houdt. Vorig jaar won ze Europan. ‘Ach, van het een komt gewoon het ander’, zegt Jukema nuchter. Kennelijk blijft er toch nog tijd over om nieuwe markten aan te boren. ‘Toen ik de

‘Ik heb me nooit te goed gevoeld voor Marktplaats’ kans kreeg zitting te nemen in de Welstandscommissie, zag ik al snel dat ik beter mijn eigen vijver kon creëren dan mee te vissen naar de kleine hoeveelheid leuke opdrachten die er zijn. Nu benader ik actief bedrijven die producten maken waar ik iets mee zou willen. Piet Zwart, die ooit op die manier bij Bruynzeel is binnengekomen is wat dat betreft een groot voorbeeld van me. Ik ben nu bezig met iets heel leuks, maar ik kan nog niet helemaal zeggen wat, straks komt iedereen op hetzelfde idee.’

Marktplaats

hem dat naast lof ook kritiek opleverde, deert hem niet. ‘Ik heb me nooit te goed gevoeld voor Marktplaats, ook al is het in architectenkringen misschien not done. Het beeld dat men van architecten heeft, is dat ze duur en arrogant zijn. Op Marktplaats adverteren tussen de aannemers werkt zeer drempelverlagend.’ Vendrig haalde een van zijn grootste opdrachten via Marktplaats binnen: de grootscheepse verbouwing van een bedrijfspand van ruim 4500 m2. Het ondernemen zit Vendrig duidelijk in het bloed. ‘Ik denk niet alleen aan mooie dingen maken, maar ook aan omzet.’ Tijdens zijn studie runde hij al een grondverzetbedrijf en zijn eigen bouwbureau. Na zijn afstuderen koos hij er bewust voor om een jaar op de afdeling projectontwikkeling van een woningcorporatie te werken, zodat hij wist hoe het eraan toeging aan de aanbestedingskant. Na anderhalf jaar keihard werken als zelfstandige, volgde hij deze zomer alsnog de cursus voor starters aan de BNA Academie. Daar merkte hij dat zijn aanpak anders was dan die van de rest. ‘Ik ben bereid met van alles te experimenteren. Waarom zou je je auto niet bestickeren als architect? Het is allicht het proberen waard.’ Toen de crisis zich aandiende, pleegde Vendrig een telefoontje naar de Hogeschool van Amsterdam: ‘Ik belde op woensdag, ging vrijdag op gesprek en stond maandag voor de klas. Er was net iemand overspannen naar huis gegaan. Het jaarcontract dat ze me inmiddels hebben aangeboden voor een deeltijdbaan naast mijn eigen praktijk heb ik maar aangenomen. Je weet immers nooit wat er nog komen gaat.’

Ron Vendrig (1977) uit Purmerend bood als een van de eerste architecten zijn diensten aan via Marktplaats. Dat

BNABLAD #09/09

ARTIKEL

Vasthouden aan professionalisering Ook dit jaar was er weer veel belangstelling bij de leden om deel te nemen aan het Bedrijfsvergelijkend Onderzoek (BVO) van de BNA. Voor bureaus levert deelname waardevolle informatie op over de eigen bedrijfsvoering in vergelijking met de branche als geheel. In de resultaten van het BVO over het boekjaar 2008 zijn de gevolgen van de economische crisis nog niet of nauwelijks zichtbaar. Toch levert dit BVO belangrijke inzichten in trends en ontwikkelingen in de branche. De professionalisering van architectenbureaus zet stevig door. De BNA maakt zich hier ook sterk voor. ––

Tekst Anne Luijten

Het is een bekend fenomeen dat bedrijfsvoering bij veel architectenbureaus van oudsher een sluitpost is. Eerder een noodzakelijk kwaad dan een middel om je professionele prestaties te verbeteren. Gelukkig is die teneur de laatste jaren aan het veranderen. Voor de BNA is verdere professionalisering van de bedrijfsvoering een belangrijk speerpunt. Steeds meer leden zien het belang in van bijvoorbeeld het werken volgens een ondernemingsplan. Ook het blijven monitoren van je bedrijf is cruciaal, zeker in tijden van crisis. Het BVO is een instrument dat bureaus helpt de bedrijfsvoering te professionaliseren: deelname levert waardevolle bedrijfseconomische kennis. Een rapport met de uitkomsten van het door de BNA ontwikkelde BVO is gratis voor deelnemers en de meest uitgebreide en betrouwbare benchmark van de sector. Iedere deelnemer krijgt niet alleen een individuele rapportage met een overzicht van de eigen bedrijfseconomische situatie, maar bovendien een vergelijking met de scores van vergelijkbare bureaus en de sector als geheel. Zo krijg je als bureau inzicht in het eigen presteren bijvoorbeeld voor wat betreft de omzet en bedrijfsresultaat. Er is een stijgende lijn te zien in het percentage bureaus dat deelneemt.

Enkele resultaten Omzet en winst De cijfers wijzen uit dat 2008 een goed jaar was voor het

gemiddelde BNA-bureau. De gemiddelde omzet steeg tot € 610.000 (vergelijk 2007: € 512.000) Ook het rendement van de bureaus laat een gunstige ontwikkeling zien: 14,7% van de netto-omzet in vergelijking met 9,2% over 2007. Toch sluit nog altijd 28% van de bureaus het boekjaar negatief af. Alhoewel dit de jaren ervoor 39% was, blijft dit een belangrijk aandachtspunt. Ook schommelt de rendementsontwikkeling al enige jaren rond de 10%: een behoorlijk stijgende lijn dus in 2008. Vooral voor de middelgrote bureaus (5 tot 20 medewerkers) is de rendementsontwikkeling gunstig. De grootste bureaus met meer dan 40 fte behalen net als in 2007 bijna allemaal een positief resultaat. Alleen de allerkleinste bureaus van 1 of 2 mensen hebben het onverminderd moeilijk, tenminste als zij zichzelf een reële vergoeding toekennen voor hun arbeidsinzet. De verbetering van het resultaat ten opzichte van de voorgaande jaren is een gevolg van de gestegen productiviteit per medewerker. Hierbij gaat het om een productiviteitsstijging van bijna € 10.000 per fte tot ruim € 86.000. De personeelskosten in verhouding tot de nettoomzet zijn in 2008 niet verder gestegen en maken 48% uit van de netto-omzet. Ook zijn in 2008 voor het eerst sinds

BNABLAD #09/09

ARTIKEL

productiviteitskengetallen in euro’s per fte Totale Netto omzet Kosten Operationeel resultaat

BNA/branche gemiddelde 0 tot 2 fte

operationeel resultaat

emiddelde tot 2 fte

2 tot 5 fte

kosten totale netto omzet

2 tot 5 fte5 tot 10 fte

5 tot 10 fte 10 tot 20 fte

0 tot 20 fte

20 tot 40 fte

0 tot 40 fte

40 fte en meer

40+ fte

€

20.000 20000

40.000 40000

60.000 60000

jaren de tarieven duidelijk gestegen. Met een stijging van gemiddeld 7% komt een gemiddeld bureau op € 101 voor ‘ontwerp en architectuur’. De all-in prijs waarmee kleinere bureaus veelal werken is met 8% gestegen tot € 77 per uur. Hiermee doen ook de allerkleinste bureaus het duidelijk beter dan in het verleden. De markt Een opvallende trend is de daling van het belang van de woningmarkt: van 53% in 2007 naar 46%. Kantoren waren goed voor 12% van de opdrachten. Opvallend is bovendien onder de opdrachtgevers de vrij fors dalende lijn van het aantal particuliere opdrachtgevers van 32% naar 25%. Projectontwikkelaars zijn goed voor 21%, terwijl de overheid zorgt voor 8% van de inkomsten en corporaties voor 15%. Ook de rol van architectenbureaus binnen een project is aan verschuiving onderhevig. Ontwerp en esthetische begeleiding nemen ten opzichte van 2007 26% om 22% in beslag. Deze stijging gaat gelijk op met de daling van het aandeel ontwerp en directievoering van 32 naar 26% van het geheel van het aantal opdrachten. Een tendens waar veel architecten zich terecht zorgen over maken, en die blijkens de cijfers over 2008 al is ingezet vóór de crisis.

BNABLAD #09/09

80.000 80000

100.000 100000

Versterking vasthouden 2008 was in meerdere opzichten een goed jaar voor veel bureaus. Tegelijkertijd zijn veel bureaus als gevolg van de crisis in korte tijd in geheel ander vaarwater terecht gekomen. Toch zijn de resultaten over 2008 zeker relevant, óók in deze onzekere tijden. Duidelijk is dat er sinds enige jaren een stijgende lijn in de bedrijfsvoering kan worden geconstateerd. Bureaus nemen daardoor een steeds sterkere positie in. De crisis leidt logischerwijs tot een terugval, maar het is belangrijk om vast te houden aan de ingezette lijn van professionalisering. De BNA biedt hiervoor naast deelname aan het BVO een aantal instrumenten waaronder cursussen bedrijfsvoering en onderhandelingsvaardigheden. Op deze manier kunnen bureaus, óók in mindere tijden, de kennis en expertise versterken om doelgericht tot een beter bedrijfsresultaat te komen.

ARTIKEL Beeld Laboratoriumgebouw SL Plaza in Amsterdam-Zuidoost, ontworpen met behulp van een Bouw Informatie Model. Ontwerp en beeld: Michel Post Architecten

Ontwerp de virtuele wereld 14

ARTIKEL

Tekst Miloe van Beek

In een onbekende stad geeft je TomTom niet alleen aan hoe je bij dat hippe café komt, hij weet je ook te vertellen welke leuke winkels daar in de buurt liggen. Rijd je langs de McDonald’s, dan ontvang je op je iPhone een code die korting geeft op een hamburger. Urban screens op de gevel van een kantoor laten door middel van lichtjes de activiteit binnen zien. Gedeeltelijk zijn deze technische snufjes nog toekomstmuziek, maar de hedendaagse stad is nu al veel meer dan alleen een fysieke omgeving. ‘De stad is hybride geworden, de fysieke en digitale wereld komen er samen,’ vertelt Martijn de Waal. Samen met Michiel de Lange richtte hij The Mobile City op, een organisatie die de

BNABLAD #09/09

ARTIKEL

Beeld 30 singelwoningen in Hoogvliet, ontworpen met behulp van De Woonwijzer. Ontwerp en foto: BBVH Architecten

invloed van mobiele en locatieve media (zoals de TomTom en Google Earth) op de stedelijke cultuur onderzoekt. ‘Digitale media veranderen de verhouding tussen stedelingen en de gebouwde omgeving. Netwerksites als Twitter en LinkedIn helpen bijvoorbeeld bij het onderhouden van onze alledaagse sociale relaties en maken nieuwe sociale interacties mogelijk. De manier waarop we afspraken maken in de stad en wie we waar ontmoeten verandert daardoor,’ zegt De Waal.

Mediahypes Wat betekent deze ontwikkeling voor het werk van architecten en stedenbouwers? Hoe kunnen zij in hun werk omgaan met de versmelting tussen fysieke en digitale ruimtes? ‘Architecten scheppen ruimtes voor interactie. Als techniek een steeds grotere rol speelt bij het tot stand brengen van deze interacties, verliezen architecten het monopolie op de stedelijke vormgeving. Hun positie wordt ondermijnd door nieuwe media,’ zegt Michiel de Lange. Volgens The Mobile City zijn er verschillende scenario’s mogelijk. Architecten kunnen ervoor kiezen om de mediahypes en technische ontwikkelingen te negeren. Argument: in meerjarige stedenbouwkundige trajecten kan geen rekening worden gehouden met de omloopsnelheid en vergankelijkheid van

de nieuwste mediaontwikkelingen. Een tweede optie is het integreren van digitale vormgeving in de fysieke ruimte. Architecten worden dan naast stedenbouwkundigen ook steeds meer mediaontwerpers. De Waal: ‘Dat kan bijvoorbeeld door de wifi-cultuur te optimaliseren. Openbare ruimtes kunnen semi-privaat worden gemaakt door afgescheiden units te ontwerpen waar iedereen met zijn laptop kan werken.’

Facebook Bij The Mobile City pleiten ze voor een derde scenario: een kritische houding van de ontwerppraktijk ten opzichte van de digitale media in het stedelijke landschap. ‘Je ziet nu hier en daar al een tegenreactie ontstaan: in sommige cafés wordt om vijf uur de stekker uit internet getrokken. Dit om te voorkomen dat iedereen alleen naar zijn scherm zit te staren in plaats van contact te maken met elkaar.’ Technologie zou ook ingezet kunnen worden om juist ontmoetingen tussen mensen te bevorderen, meent hij. ‘In een Amerikaans café zag ik hoe iemands Facebookprofiel op een scherm verscheen wanneer er werd ingelogd op het wifi-netwerk.’ Hij hoopt dat architecten in ieder geval over het vraagstuk gaan nadenken. ‘Negeren kan niet meer: the real world smelt steeds meer samen met de virtuele.’

BNABLAD #09/09

ARTIKEL

3D met een Fisher Price factor

‘De fysieke tekening zal nooit verdwijnen’

Om bewoners mee te laten beslissen over de inrichting van hun wijk, bedacht het Rotterdamse BBVH Architecten een paar jaar geleden Baas op Zuid: een digitaal spel. Hetzelfde hebben ze gedaan voor consumenten.

Michel Post Architecten stapte 4,5 jaar geleden over op BIM. Ze waren toen een van de eersten in Nederland.

Moet het geld worden besteed aan parkeerplaatsen of een trapveldje voor de jeugd? Willen de toekomstige bewoners meer groen of liever een bioscoop? Bij de herstructurering van twee wijken in Rotterdam-Zuid in 2002 kregen de bewoners inspraak in de inrichting. Om hen te helpen bij de beslissingen, bedacht architectenbureau BBVH een spel waarmee de toekomstige bewoners de wijk daadwerkelijk digitaal voor zich konden zien. ‘Dat was zo’n succes dat we hetzelfde hebben ontwikkeld voor woningen: De Woonwijzer. Een digitale tool die kopers of huurders de indeling en uitbreidingsmogelijkheden van de woning in 3D laat zien,’ vertelt bedenker Joris van Hoytema. ‘Op tekeningen zijn verschillende opties vaak heel onduidelijk, in 3D wordt het juist erg inzichtelijk.’ De tool is volgens Hoytema zeer gebruiksvriendelijk en heeft een hoge ‘fisher price’ factor. ‘Ik geloof dat dit soort 3D dingen alleen werken als ze intuïtief makkelijk zijn. Als je verdwaalt in een virtueel huis en uiteindelijk in de bezemkast terecht komt, klopt er iets niet.’ Door De Woonwijzer is geen enkel huis hetzelfde en zijn de bewoners zeer tevreden. Ze hoeven niet later nog eens voor veel geld aan het huis te gaan verspijkeren. De woonwijzer is zo’n succes dat BBVH iemand heeft aangenomen die zich alleen bezig houdt met digitalisering, ondergebracht in een speciale multimedia tak van het bureau. BBVH is een van de weinige architectenbureaus die een dergelijk spel kan ontwikkelen. ‘We worden regelmatig door bijvoorbeeld projectontwikkelaars gevraagd een soortgelijke tool te maken voor projecten ontworpen door andere architecten.’

Michel Post is fan van 3D. ‘Het leidt tot minder fouten en is verhelderend. We tekenden al een tijdje in 3D toen we hoorden dat er software was waarmee je in 3D met andere partijen kon communiceren. Dat leek ons wel wat, veel fouten in gebouwen komen door problemen in de communicatie.’ BIM bleek een totaal andere manier van werken: alle partijen, de installateur, aannemer en architect, communiceren in BIM via 3D-tekeningen. ‘Die bevatten alle eigenschappen van een gebouw, ook dat wat niet zichtbaar is, bijvoorbeeld de leidinggoten. Alle documentatie over een project zetten we op een server, door een mailtje rond te sturen kan iedereen het bekijken. Wijzigingen worden digitaal aangebracht, iedereen is constant op de hoogte van wat de andere partijen aan het doen zijn en er kan niet in oude modellen worden gewerkt.’ Een keer per week worden de wijzigingen besproken. Door de korte lijnen en omdat niet aan de telefoon beschreven hoeft te worden waar iets zich bevindt, gaat alles veel sneller. Post is dus erg enthousiast, al is BIM voor hem ook niet het ei van columbus. ‘Er worden heus nog steeds wel wat fouten gemaakt, alleen veel minder dan voor BIM. Het helpt om dagelijkse problemen voor te zijn.’ Post is ondertussen alweer toe aan iets nieuws. ‘We zijn veeleisend geworden. Met één druk op knop zou ik totale calculaties willen laten maken over een ruimte.’ Toch zal de fysieke tekening nooit helemaal verdwijnen, denkt hij. ‘Het wordt alleen minder, ik neem eerder een monitor mee naar een opdrachtgever dan een schetsboek. Aan de andere kant hebben we net, heel ouderwets, een boekje laten maken waarin we een ontwerp presenteren.

Beeld Laboratoriumgebouw SL Plaza in Amsterdam-Zuidoost, ontworpen met behulp van een Bouw Informatie Model. Ontwerp en beeld: Michel Post Architecten

BNABLAD #09/09

ARTIKEL

2 onder 1 kap aanbrengen aannemer aannemers aanpasbaar aart kruijne abstraheren administratief adviseurs afgerond afstand alex alex jager almere ambachtelijk america amsterdam analyse ando antraciet arabe archimedeslaan architect architect van het jaar 2008 architecten architectenbureau architectenbureau architectenselectie architects architecture architectuur architektenbureau arons atelier austria avenue badcomplex badhuiskade baetens bakema bakkie bakstenen dak balkon barriere bâtiment bearth deplazes bearth house beatrijsstraat bergervoet beschermd dorpsgezicht beton bewonderen bibliotheek bibliothèque bijvoet Beeld Illustratie van tags van alle belangrijke trefwoorden uit de weblogberichten van bombardement borne bosch boskavels boterman bouwcatalogus bouwcatalogus bouwen architectuur stadsontwerp bimhuis bk blauw blauwestad bna boerenschuur decandinas vorm van Huiscapelle Hanendick Eelde. bouwhoogte bouwkunde bouwlagen brand brandgrens branly bregenz brick brickroof bruut buitenvidejagerjanssen.nl, bulthaup bureauinbv house casa in ratsma casla cataloguswoning categorie centrale certificaat certification champs change chique christian de portzamparc chur city columbuskwartier complex Ontwerp encloud beeld:collectief JagerJanssen Architecten BNA concept concretiseren consequentie contact context copyright corbusier cornelissen cornieto dak daklicht de vries architectuur en interieur architectuur definitief dialoog didden dijk disclaimer dominique don donderdag dreissen dreissen architecten drempelloos op vakantie drenthe drie drijvend droge dubbele duurzaam duurzaamheid edouard eelde eenvoud elst elysees epoxy eps eternit eurodam excursie faculteit familiehuis fargallo fascinatio felsentherme fiets fire floating fortis foto g q ç g g g g j g gemeente tynaarloo y g gent g george g fotografie fouquets france francois françois mitterrand french frits van dongen gallerijj g garage gastenverblijf gebouw g geef g gelauff g gerard rijnsdorp geschakelde woningen gesmoord gesprekken getal gevel gietvloer glas glazen gevel gondelstraat google gras gravenzande groendak grondgebonden grondgebonden woning grondruil grot grotto haalbaarheidsstudie hans karsen hartje heijmans vastgoed hektiek hersbach architecten herzog het oversticht het riet historische historische dorpskern historische interpretatie hof hofbogen hofdame hofje holland holvoet hombroich home homeruskwartier oost hoofdkantoor hoogvliet hotel hout hovering huis huis baetens huis dijk huis hanendick ij ijburg ijs ijspret ijsselmonde ik bouw duurzaam ik bouw een bungalow ik bouw een grachtenhuis ik bouw een houten huis ik bouw een huis ik bouw een parkvilla ik bouw een tuinderswoning ik bouw een waterwoning ik bouw een woonwerkvilla ik bouw hippisch ik bouw in een rij ik bouw in mijn tuin ik bouw mijn huis in almere ik bouw mijn onderneming ik bouw twee of drie in een rij impressie impressions inbreiden inbreidingslokatie indelingsopties ineke info innovatief insel institut interieur interpretatie interventie iroko jaap jaar jager jagerjanssen jagerjanssen architecten bna janssen jean jong jongens josephine jury kanton graubünden kantoor kantoren kap kapelle kastenkamer kavel kavel manifestatie almere kavelpaspoort kerkstraat keuken keuken werkbank keulen keuzevrijheid kleed kleine bureaus kliksysteem klunder klussen knik knikstuk koffie kolumba kosterijweg krefeld krijn ratsma kub kunsthaus bregenz kunstwerken kwaliteit kwaliteitsmanagementsysteem laterizio lees leesbaarheid leeuwen legbord legbordstelling leien levensloopbestendig levensloopbestendige woning levensloopgeschikt lex lex architecten lex van deudekom line locatie logica login lounge louvre luxury maas malans maquette marc marcel van der sluis marco de vries marijn marijn boterman massaranduba meervoudige opdracht mei metalsistem metselwerk meuron mies monde monument monumentaal monumentencommissie more ms mur murphy musée museum muziekgebouw aan het ij mvrdv nai nationale natte navigation nederland netherlands nico ooijer nieto nieuwbouw nieuws nl noorderplassen west nouvel office onsia architectuur ontdekken ontspanning ontwerp oostelijkehandelskade oostenrijk opdracht de gooijer achtgever openbaar openlucht optopping österreich oud oud borne oude tolweg oude kerk pampushout parel paris park de green parkeerplaats particulier opdrachtgever culiere bouwkavels patienten patio pavilion paviljoens pellenhof perrault peter hersbach peter zumthor photo photography piepschuim plan plan plantée plastisch particuliere isch getal plattegrond pleinwand plussenburgh polystyreen polyurethaan pool porch portiek presentatie prijsvraag prijsvraagontwerp privaat privéterrein plastisch projecten ecten promenade prullenbak pu publicatie publicaties publieksprijs quai raaplaag rakel randstad reactie recreatie recreatie voorziening recreëren redmar reflectie rene onsia restaurant retreat rhoon riant rijnmond rob rob bergervoet rob de jong rob rijbroek rob t’hart robert roeland roeland rogier rogier janssen rohe roltrap rotterdam rdam route routing rss ruimte ruimtelijk ruïne rust rutger hiemstra rvs saab saint benedict chapel samenwerkende sanaa saph saph sauna schaatsen scherm schetsontwerp tsontwerp schetsplan scheveningen schijnwerpers schoonderlooblvd schuifpui schweiz scootmobiel search seine sendzimir seniorenwoning seniorenwoningen siematic atic silhouet simpel skip sloop smalle jagerjanssen architecten bna diepe kavels sn snijpunt snow sober somvix souterrain spa sportvloer staal stad stadscentrum stadshart shart stand stedenbouw stelling strandstad streng stucwerk studies sumvitg switzerland taal tadao tags tekst terras the the netherlands thermen thermevals thuisbioscoop bioscoop tijd tno to toevoegen trap trespa trespa tu delft tuin twee twee componenten tweekapper tweekapper tweeondereenkap tynaarlo uitbreiding unirack unirek k urbanizer usa utiliteitsbouw utrecht vals van vandenbroek végétal veranda verbouwing verkeerscirculatiestrip verkoopmanifestatie almerepoort vervangende verzinkt nkt verzorgde vijverhofstraat villa visie vlaamse vlechtingen vlechtingen vloeivloer vmx voldoet vrije vrijstaandwonen water waterbestendig waterpatio waterplein waterput rput welstand welstandscommissie welstandsnota welverdiende werkwijze wessel de jonge architecten bna bv westeraam westland wienerberger win windveer windveer veer winkelcentrum winnaar winter winy wit wit wohnhaus bär wohnhaus bearth wohnhaus walther wolk wonen wonen woningbouw woningbouwcatalogus woningbouwlocatie ngbouwlocatie woningbouwproject woningen woningtype woonbeheer woonbeheer borne wooncompas woongebouw woonkeuken woonoppervlakte wout-r wouter ter roeterink xs xs rijnmond jagerjanssen architecten bna zaltbommel zink zonbelasting zorginstelling zuidland zuidlaren zumthor zwembad zwemmen zwemplex zwevend vend zwevend zwitserland zwitserse 2 onder 1 kap aanbrengen aannemer aannemers aanpasbaar aart kruijne abstraheren administratief adviseurs afgerond afstand alex alex jager almere ambachtelijk america amsterdam analyse ando antraciet arabe archimedeslaan architect architect van het jaar 2008 architecten architectenbureau architectenbureau tectenbureau architectenselectie architects architecture architectuur architektenbureau arons atelier austria avenue badcomplex badhuiskade baetens bakema bakkie ie bakstenen dak balkon barriere bâtiment bearth deplazes bearth house beatrijsstraat bergervoet beschermd dorpsgezicht beton bewonderen bibliotheek bibliothèque othèque bijvoet architectuur stadsontwerp bimhuis bk blauw blauwestad bna boerenschuur bombardement borne bosch boskavels boterman bouwcatalogus bouwcatalogus wcatalogus bouwen bouwhoogte bouwkunde bouwlagen brand brandgrens branly bregenz brick brickroof bruut buitenvide bulthaup bureau bv candinas house capelle lle casa ratsma casla cataloguswoning categorie centrale certificaat certification champs change chique christian de portzamparc chur city cloud collectief columbuskwartier mbuskwartier complex concept concretiseren consequentie contact context copyright corbusier cornelissen cornieto dak daklicht de vries architectuur en interieur architectuur tectuur definitief dialoog didden dijk disclaimer dominique don donderdag dreissen dreissen architecten drempelloos op vakantie drenthe drie drijvend droge dubbele bele duurzaam duurzaamheid edouard eelde eenvoud elst elysees epoxy eps eternit eurodam excursie faculteit familiehuis fargallo fascinatio felsentherme fiets fire floating ng fortis foto fotografie fouquets france francois françois mitterrand french frits van dongen gallerij garage gastenverblijf gebouw geef gelauff gemeente tynaarloo gent george gerard rijnsdorp geschakelde woningen gesmoord gesprekken getal gevel gietvloer glas glazen gevel gondelstraat google gras gravenzande groendak grondgebonden dgebonden grondgebonden woning grondruil grot grotto haalbaarheidsstudie hans karsen hartje heijmans vastgoed hektiek hersbach architecten herzog het oversticht sticht het riet historische historische dorpskern historische interpretatie hof hofbogen hofdame hofje holland holvoet hombroich home homeruskwartier oost hoofdkantoor dkantoor hoogvliet hotel hout hovering huis huis baetens huis dijk huis hanendick ij ijburg ijs ijspret ijsselmonde ik bouw duurzaam ik bouw een bungalow ik bouw een grachtenhuis ik bouw een houten huis ik bouw een huis ik bouw een parkvilla ik bouw een tuinderswoning ik bouw een waterwoning ik bouw een woonwerkvilla ik bouw w hippisch ik bouw in een rij ik bouw in mijn tuin ik bouw mijn huis in almere ik bouw mijn onderneming ik bouw twee of drie in een rij impressie impressions inbreiden eiden inbreidingslokatie indelingsopties ineke info innovatief insel institut interieur interpretatie interventie iroko jaap jaar jager jagerjanssen jagerjanssen architecten tecten bna janssen jean jong jongens josephine jury kanton graubünden kantoor kantoren kap kapelle kastenkamer kavel kavel manifestatie almere kavelpaspoort kerkstraat straat keuken keuken werkbank keulen keuzevrijheid kleed kleine bureaus kliksysteem klunder klussen knik knikstuk koffie kolumba kosterijweg krefeld krijn ratsma kub kunsthaus bregenz kunstwerken kwaliteit kwaliteitsmanagementsysteem laterizio lees leesbaarheid leeuwen legbord legbordstelling leien levensloopbestendig levensloopbestendige nsloopbestendige woning levensloopgeschikt lex lex architecten lex van deudekom line locatie logica login lounge louvre luxury maas malans maquette marc marcel el van der sluis marco de vries marijn marijn boterman massaranduba meervoudige opdracht mei metalsistem metselwerk meuron mies monde monument monumentaal umentaal monumentencommissie more ms mur murphy musée museum muziekgebouw aan het ij mvrdv nai nationale natte navigation nederland netherlands nico de gooijer ooijer nieto nieuwbouw nieuws nl noorderplassen west nouvel office onsia architectuur ontdekken ontspanning ontwerp oostelijkehandelskade oostenrijk opdracht opdrachtgever h openbaar b openlucht l h optopping i österreich ö i h oud d oud d borne b oude d tolweg l oude d kkerk k pampushout h parell paris i park kd de green parkeerplaats k l particulier i li particuliere bouwkavels patienten patio pavilion paviljoens pellenhof perrault peter hersbach peter zumthor photo photography piepschuim plan plan plantée plastisch plastisch getal plattegrond pleinwand plussenburgh polystyreen polyurethaan pool porch portiek presentatie prijsvraag prijsvraagontwerp privaat privéterrein projecten promenade prullenbak pu publicatie publicaties publieksprijs quai raaplaag rakel randstad reactie recreatie recreatie voorziening recreëren redmar reflectie rene onsia restaurant retreat rhoon riant rijnmond rob rob bergervoet rob de jong rob rijbroek rob t’hart robert roeland roeland rogier rogier janssen rohe roltrap rotterdam route routing rss ruimte ruimtelijk ruïne rust rutger hiemstra rvs saab saint benedict chapel samenwerkende sanaa saph saph sauna schaatsen scherm schetsontwerp schetsplan scheveningen schijnwerpers schoonderlooblvd schuifpui schweiz scootmobiel search seine sendzimir seniorenwoning seniorenwoningen siematic silhouet simpel skip sloop smalle diepe kavels sn snijpunt snow sober somvix souterrain spa sportvloer staal stad stadscentrum stadshart stand stedenbouw

‘We willen de mooiste, modernste opdrachtgevers’

Het jonge architectenbureau JagerJanssen Architecten BNA is zeer actief op internet om zo zijn vindbaarheid te vergroten. Via Flickr, YouTube, Google Earth, een weblog én traditionele printmedia brengt JagerJanssen de ontwerpen onder de aandacht. ‘We zijn een jong, klein bureau. Om opdrachten te krijgen moet je zorgen dat je vindbaar bent. Dat doen we door consequent alle informatie over onze projecten via verschillende kanalen uit te zetten’, zegt Alex Jager. Door alles wat ze doen te voorzien van tags, trefwoorden op internet, is JagerJanssen zeer vindbaar via Google. ‘Wij willen de mooiste, modernste opdrachtgevers verleiden om contact met ons op te nemen. Dat bereiken we door onszelf op een bepaalde manier te profileren op internet.’ Beide architecten hebben altijd al interesse gehad in vormgeving en internet en raakten tijdens hun studie aan de TU bedreven in het werken met nieuwe media. Ze kregen er computeronderwijs en maakten er hun eerste website. Alle

investeringen werpen hun vruchten af, vorig jaar ontving JagerJanssen naast de categorieprijs ook de publiekprijs bij de Architect van het Jaar-verkiezing. Via internet kregen ze de meeste stemmen. ‘Terwijl we maar een klein bureau zijn, dat zegt iets over onze zichtbaarheid,’ meent Jager. Het is de bedoeling dat de website uiteindelijk een database wordt, een JagerJanssen-kenniscentrum dat traffic genereert en zo weer beter door Google wordt beoordeeld. ‘We willen ook nog graag via een webcam het leven van een architect laten zien.’ Uiteindelijk zullen ze als bureau steeds meer een combinatie tussen de digitale en analoge wereld zoeken. ‘We zien dat deze steeds meer vervlochten raken. Navigatiesystemen hebben bijvoorbeeld een steeds grotere invloed op de digitale werkelijkheid. Op dat grensvlak liggen kansen.’

BNABLAD #09/09

RUBRIEK

■HEt DETAIL

Waarom ziet een gebouw eruit zoals het eruitziet? De architect van het gebouw bespreekt een in het oog springend detail.

Tekst Kirsten Hannema Beeld Jannes Linders

Doos-in-doos karakter, terwijl door de functie een gesloten betonnen gebouw het meest voor de hand liggend is. En dan moest het, vanwege de prominente positie aan het vernieuwde stationsplein, ook nog een gebouw “met body” zijn, bij voorkeur twintig meter hoog. Terwijl het programma bij stapeling tot slechts negen meter reikte.’ Om meer hoogte te verkrijgen, besloten de architecten de gegeven kavel te verkleinen en de zalen op te tillen. Hierdoor heeft het geheel op straatniveau ook de gewenste openheid gekregen. De twee zalen zijn trillingsvrij opgelegd op kolommen met behulp van veren. Over de zalen heen is een geïsoleerde aluminium huid geplaatst, die schuin oploopt tot 18 meter hoogte zodat het gebouw extra volume krijgt. Alles tussen die schil en de twee dozen is lucht. In deze ruimten zijn alle stijgpunten opgenomen. Van Driel: ‘Ondanks de akoestische eisen en de hoge bezettingsgraad, waardoor meerdere brandscheidingen moesten worden aangebracht, is het gelukt om alles consequent transparant uit te voeren.’ Zo is de pui die de vluchtroutes scheidt van de foyer helemaal van glas gemaakt, gevat in een speciaal scharnierend profiel dat bewegingen van het gebouw kan opvangen. ‘Dat is kostbaar; de opdrachtgever had ook kunnen zeggen dat het dan maar een gipswandje moest worden.’

De doos-in-doos constructie die Benthem Crouwel Architekten ontwierp voor het gloednieuwe popcentrum Metropool in Hengelo is meer dan de beproefde methode om concertzalen en auditoria geluidsdicht te krijgen. Met het doos-in-doos principe was eigenlijk de hele puzzel in een keer opgelost, vertelt architect Marleen van Driel, die samen met Jan Benthem en Pieter van Rooij verantwoor-

BNABLAD #09/09

delijk is voor het project. Die puzzel bestond in de eerste plaats uit de lastig verenigbare eisen die de opdrachtgever formuleerde. ‘Men vroeg een popcentrum met een open

Metropool pop- en cultuurcentrum, Hengelo Architect Benthem Crouwel Architekten Opdrachtgever Gemeente Hengelo

SERIE BUREAUPROFIELEN

Beeld Verpleeghuis Wissehaege, Eindhoven. Ontwerp: IAA Architecten. Foto: Marc Bolsius

Ontwerpen én besturen Je bent architect en goed in je vak. Maar ben je er daarmee? Is goed vakmanschap een garantie voor succes? En waar ben je als bureau eigenlijk goed in? Deze serie gaat over de noodzaak van professionalisering, over ondernemerschap als opmaat naar succesvol vakmanschap. Het derde deel laat zien hoe vier grotere architectenbureaus het ondernemerschap vorm hebben gegeven. ––

Tekst Jacqueline van Reijsen

BNABLAD #09/09

SERIE BUREAUPROFIELEN

Een sterke persoonscultuur is vaak karakteristiek voor kleine architectenbureaus: de eigenaar-architect houdt als een spin in het web de regie in eigen handen. Hoe werkt dat bij een middelgroot tot groot bureau? En is dat wezenlijk anders? Met zeven eigenaren, 120 mensen in dienst en vestigingen in Enschede en Almelo, behoort IAA Architecten tot een van de grotere bureaus in Nederland. IAA is van alle markten thuis, van architectuur tot stedenbouw en interieur, actief in veel sectoren en specialist in de gezondheidszorg en het onderwijs. Directeur Henk Gersen maakt samen met drie andere eigenaren deel uit van het dagelijks bestuur. ‘Ondanks onze grootte zijn we niet hiërarchisch georganiseerd,’ vindt Gersen. ‘We zijn een platte organisatie. Alle zeven eigenaren zijn als eindverantwoordelijk architect bij de projecten betrokken en hebben daarom door het hele bedrijf heen contacten.’ Beleidszaken worden vierwekelijks in de vergadering van het dagelijks bestuur besproken en de grote lijnen staan elke zes weken op de agenda van de aandeelhouders. Er is veel aandacht voor interne opleidingen. De ontwerpers groeien als het ware op binnen de organisatie, verklaart Gersen, en krijgen al werkende de visie en mores mee. ‘Wel zouden we ons extern sterker kunnen profileren,’ vindt Gersen. Om de naamsbekendheid te vergroten is onlangs iemand met een commerciële achtergrond aangenomen.

‘Door onze grootte kunnen we ons breder inzetten dan een gemiddeld bureau’

Beeld Woonzorgcomplex Parkzicht, Sliedrecht. Ontwerp en foto: Wiegerinck Architectuur en Stedenbouw Beeld Woonzorgcomplex Parkzicht, Sliedrecht. Ontwerp en foto: Wiegerinck Architectuur en Stedenbouw

Betrouwbaar en ervaren Volgens Gersen heeft IAA niet een eenduidige signatuur. Dat is het gevolg van zeven eigenaren die ieder een eigen inbreng hebben. De kracht van IAA ligt vooral in de kennis en ervaring die de afgelopen veertig jaar is opgebouwd in grootschalige projecten. Behalve een specialist zijn in zorg en onderwijs, vooroplopend met de nieuwste ontwikkelingen, wil IAA een betrouwbare partner zijn. Ruim de helft van de opdrachtgevers komt dan ook met een nieuwe opdracht weer terug. Tot nu toe lijkt IAA met een geringe krimp tot 90% in de bezetting weinig hinder van de crisis te ondervinden. Dat komt deels door de lange levenscyclus van hun projecten. ‘De markt is onzeker, maar we zien nog volop kansen,’ aldus een optimistische Gersen. ‘We willen ons meer op de vergrijzing richten met nieuwe concepten voor ouderen en zorgbehoeftigen. Ook zien we mogelijkheden in de herstructureringswijken van de jaren ’60 en ’70. Door onze grootte kunnen we ons breder inzetten dan een gemiddeld architectenbureau.’ Bij Wiegerinck Architectuur en Stedenbouw uit Arnhem is grondig nagedacht over hun bestaansrecht. Dit heeft geleid tot een strategische beleidsvisie voor de komende vijf jaar, aangevuld met een begroting en speerpunten voor het lopende jaar. Opvallend is dat de vierkoppige directie deze beleidsstrategie niet alleen heeft bepaald, maar de hele organisatie daarbij heeft betrokken. Alle medewerkers hebben meegedacht over de sterke en zwakke punten van Wiegerinck, licht

BNABLAD #09/09

SERIE BUREAUPROFIELEN

Beeld Gietijzeren panelen voor de Schiecentrale in Rotterdam, waarin de geschiedenis van het gebied gegoten is. Ontwerp: Mei Architecten en Stedenbouwers. Foto: Rob Hoekstra

mede-eigenaar Frank Pörtzgen toe. Een manier van werken die volgens hem niet alleen veel informatie heeft opgeleverd maar ook veel energie. Om als bedrijf goed te functioneren is een fijnmazige overlegstructuur georganiseerd, variërend van een partneroverleg en projectteams tot lunchlezingen voor en door medewerkers en een ‘Werkplaats’ voor de broedfase van projecten.

Inktvis met tentakels Wiegerick, nu ongeveer 45 medewerkers groot, is zestig jaar geleden ontstaan in de periode van wederopbouw. Van oudsher richtten zij zich op de bouw van scholen en kerken, inmiddels is het bureau specialist in complexe opgaven met een accent op de gezondheidsmarkt. Het bureau heeft het altijd van zijn ervaring moeten hebben, maar groeit nu langzamerhand toe naar een eigen signatuur, een architectuur die rust uitstraalt. Het is de kunst je eigen kracht te onderkennen en van daaruit verder te bouwen, verduidelijkt Pörtzgen. ‘Je moet geen dingen ambiëren die niet bij je passen.’ De grootste kracht van het bureau ligt volgens Pörtzgen in de zorgmarkt. ‘We willen de meest gewilde zorgarchitect van Nederland zijn.’

Beeld Schiecentrale, Rotterdam. Ontwerp: Mei Architecten en Stedenbouwers. Foto: Jeroen Musch

Het bureau richt zich niet langer op groei, maar wil vanuit een compacte maat en in samenwerkingsverbanden zich concentreren op de gezondheidsmarkt. ‘We willen een inktvis worden met tentakels en handjes naar onze omgeving toe.’ Belangrijk is de inbreng van de eindgebruiker in het ontwerpproces. ‘We gaan daarin heel ver; het komt voor dat we met veertig verschillende groepen gebruikers in dialoog gaan voor het ontwerp van een ziekenhuis.’

‘We willen de meest gewilde zorgarchitect van Nederland zijn’ Gebruiker boven alles Ook bij het Rotterdamse bureau Mei Architecten en Stedenbouwers staat de gebruiker centraal. ‘Met een nieuw gebouw willen wij de gebruiker een cadeau geven,’ vertelt algemeen directeur Robert Winkel. ‘We gaan zelfs zover dat we

BNABLAD #09/09

SERIE BUREAUPROFIELEN

het copyright aan hen schenken.’ Mei werkt bewust aan de eigen positionering als een bureau dat flexibele en esthetische gebouwen ontwerpt en innovatief is in productontwikkeling. Vaak zoeken ze op eigen initiatief naar speciale materialen die een gebouw een eigen identiteit geven. Een recent voorbeeld zijn de gietijzeren panelen voor de Schiecentrale waarin de geschiedenis van het gebied gegoten is. Ook wil Mei zich onderscheiden door een grote kennis over de kosten van ontwerpen. Winkel: ‘We leveren altijd een eigen begroting aan, zodat opdrachtgevers weten waar zij aan toe zijn.’ Een groot kostenbewustzijn vraagt veel van de interne organisatie. Mei is daarom strak georganiseerd, en dat is in een businessplan en kwaliteitsplan vastgelegd. ‘Per project registreren we volgens een vaste methode de kosten en tijd die elke fase heeft gekost,’ licht Winkel toe. Deze planmatige manier van werken vergroot de eigen kennis over kosten en stelt Mei bovendien in staat om snel nieuwe materialen te ontwikkelen binnen gegeven budgetten. Zeven jaar geleden heeft Winkel samen met een technisch directeur Mei opgericht. Met dertig man sterk was het bedrijf enigszins hiërarchisch, maar is inmiddels met zeventien mensen een platte organisatie geworden. Om als bedrijf risico’s te spreiden, richt Mei zich ook op stedenbouw en het buitenland. Nu is het vooral een kwestie van overleven. Op de langere termijn wil Winkel hun merknaam verstevigen. Maar dat vraagt tijd, realiseert hij zich. ‘Het kan wel vijftien jaar duren voordat je een sterke merknaam hebt.’

‘Het kan wel vijftien jaar duren voordat je een sterke merknaam hebt’ Keuzevrijheid Als het aan Daad Architecten uit Beilen ligt, blijven ze op de huidige sterkte van 21 medewerkers. ‘Daarmee hebben we alle disciplines in huis en zijn daarnaast voldoende klein om als één bureau naar buiten te opereren,’ vertelt mededirecteur Victor Ackerman. Naast de klassieke opgaven wil Daad vaker in een vroeg stadium van het proces aanschuiven en meedenken over de visie voor een heel gebied. Met deze werkwijze wil Daad zich nog meer gaan profileren. Ackerman: ‘Wat ons betreft draait het allemaal om de mensen en de context.’ Er zou ook meer keuzevrijheid moeten zijn voor de gebruikers in het bouwproces. ‘We creëren meer invloed voor mensen door op zoek te gaan naar de daadwerkelijke vraag binnen de opdracht en goed na te denken over de inrichting van het proces.’ De open werkwijze in het ontwerpproces komt ook tot uitdrukking in de interne organisatie van Daad. Alle medewerkers werken in een open ruimte, zodat iedereen kan weten wat er speelt. De lijnen blijven kort dankzij een vierkoppige directie. In het jaarplan staat het beleid geformuleerd, zoals meer inzetten op duurzaam bouwen en het verder uitwerken van particulier collectief opdrachtgeverschap. Ackerman: ‘Een actuele vraag is hoe we moeten omgaan met de Europese aanbestedingen, waar we door onnodig scherpe criteria buiten de boot vallen.’ Helaas een kwestie waar veel bureaus mee worstelen.

BNABLAD #09/09

Beeld Country Cottage in Norg, prototype van duurzaam gebouwde recreatiewoning. Ontwerp: Daad Architecten. Foto: Christiaan de Bruijne

Deze korte rondgang langs middelgrote en grote bureaus laat zien dat zij bij hun profilering veel aandacht besteden aan hun specialisme en hun werkwijze. Hoewel er niet altijd even bewuste keuzes worden gemaakt in de gewenste marktpositie van het bureau, is bij de profilering onderscheid zichtbaar tussen bureaus die zich beroepen op een grote mate van ervaring en zich daarbij richten op de vraag van de opdrachtgever, en bureaus die inzetten op een sterke signatuur. Evident is dat een grotere omvang weinig ad hoc werk verdraagt maar juist ondersteunende procedures vereist naast een duidelijke overlegstructuur en goede organisatie. De vaak meerkoppige directies van architecten zijn naast hun eigen vak ook belast met managementtaken. De voorkeur voor platte organisaties is opvallend, zowel bij groot als klein. Maar bovenal blijkt, of het nu gaat om signatuur of bedrijfsvoering, dat het de mensen zijn die de toon zetten.

ARTIKEL

BNABLAD #09/09

ARTIKEL

BIM-stappen voor starters Werken met een Bouw Informatie Model kan de architect en zijn partners in de bouw vele voordelen opleveren, maar wie zet de eerste stap en wat is de beste software om voorsprong op te bouwen? ––

Tekst Miro Lucassen Beeld BuildingInfo Architects

Woensdag was maandenlang projectdag voor bureau BuildingInfo Architects dat modelleerwerk voor de school ‘Het Perron’ in Veenendaal verzorgde. Dan zaten de architect, bouwer, constructeur, modelleur en opdrachtgever rond een grote tafel in het gebouw van de aannemer. Tijd om de stand van zaken door te nemen aan de hand van het 3D-model. Remko de Haan van BuildingInfo blikt terug op het moment dat de stalen trap in het atrium aan de orde kwam. ‘Die stond al een tijd in het ontwerp en hij zag er prachtig uit, maar niemand had zich tot dat moment de gevolgen gerealiseerd. De opdrachtgever was de eerste die het zag: als daar 25 leerlingen over naar beneden denderen, galmt het lawaai door het hele gebouw. Onaanvaardbaar dus.’ In een traditioneel ontwerpproces zou dit tot een hoop opschudding en vertraging leiden. Maar met het Bouw Informatie Model wisten de partners de klap soepel op te vangen. ‘De constructeur kon meteen reageren en de consequenties tonen van een betonnen trap. De aannemer wist wat hij moest doen aan de volgorde van bouwen en de positie van de kraan. Zulke dingen zie je heel goed als je bij elkaar zit en werkt met een 3D-model.’ Ontwerpen in 3D-software maakt het delen van informatie mogelijk, maar het gaat niet vanzelf. Vraag ervaren ‘bimmers’ en hun adviseurs om de gouden tip en ze beginnen direct over processen en afspraken. ‘Tekenen is voor een architect het vertrekpunt, maar BIM is pas interessant als je informatie uitwisselt met de installateur en de constructeur’, zegt hoogleraar Bauke de Vries van de Universiteit Eindhoven. ‘Ga met je partners aan tafel zitten over elkaars softwarepakketten en de communicatie. Wil je beginnen, haal dan eerst de expertise in huis. Omschakelen van tekenen in aanzicht en doorsnede naar 3D is een grote

BNABLAD #09/09

stap, daar heb je gekwalificeerd personeel voor nodig. Als je dat kunt, test dan met je partners of alles werkt buiten een lopend project om. En vergeet vooral niet om je bevindingen vast te leggen.’

Verantwoordelijkheid Carl-peter Goossen van Bouwquest, dat BIM inzet bij het bouwmanagement van scholen, hamert op scheiding van taken en verantwoordelijkheden: ‘Je moet er niet meer in stoppen dan jouw verantwoordelijkheid is. Jíj telt de stenen en de vierkante meters wand niet, maar een ander moet die gegevens wel uit het model kunnen halen.’ Goossen werkt met Revit, onder andere omdat het pakket hem dwingt bij de les te blijven. ‘Elk object teken je echt maar een keer. Revit geeft geen ruimte om er iets bij te maken dat je vervolgens op andere tekeningen vergeet. Daardoor kloppen je data altijd. Verplaats je een raam in een bepaalde weergave van het gebouw, dan staat het op alle mogelijke tekeningen direct op de nieuwe plek.’ Een architect die niet kan leunen op zulke dwingende software, moet volgens Goossen extra kritisch zijn op de eigen werkwijze. ‘In veel 3D-pakketten maak je te makkelijk een kopie om er even iets bij te tekenen. Zet je chaotische ontwerpproces op een rij en probeer het eerst eens met software die je al hebt. Zorg dat al je personeel werkt zonder te rommelen. Daarna kun je pas een ander pakket kiezen als je het dan nog wilt. Eigenlijk gaat BIM helemaal niet over software, maar over goed nadenken en elkaar aan de afspraken houden.’

Superkoppeling De Revit-software van Autodesk heeft als grote internationale concurrent de producten van Nemetschek:

ARTIKEL

Bij de keuze voor software moeten alle neuzen dezelfde richting op staan, benadrukt ook De Haan: ‘Het is niet relevant welke software het is, zorg dat je combinatie gestroomlijnd werkt. Alleen IFC is niet voldoende. Als je nieuw bent in deze tak van sport, doe dan gewoon eens een project met een hoge haalbaarheidsfactor. Zoek een constructeur en een installateur met BIM-ervaring, of in elk geval partners die graag willen. Anders moet je er niet aan beginnen, want dan ben je de helft van de tijd aan het knokken.’

Adomi

VectorWorks, ArchiCAD van Graphisoft en Allplan, dat ook beoogt de centrale software van het hele bouwproces te zijn. In principe kunnen de modules van zo’n suite elkaars gegevens raadplegen en wijzigen: past de architect een kolom aan, dan ziet de constructeur dat direct gebeuren. In de praktijk werkt zo’n superkoppeling niet altijd handig, merkte Remko de Haan, die met Revit aan de slag was: ‘Wij zaten in die ruimte voortdurend elkaar te vragen om delen van het gebouw vrij te geven voor bewerking, want er kan er maar een tegelijk bezig zijn met een bepaald object. Een update per vier uur bleek beter te werken. Als het ergens botste doordat wij en de constructeur een verschillende richting hadden gekozen, konden we meteen maatregelen nemen.’ Voor de uitwisseling tussen softwarepakketten in de bouw heeft BuildingSmart de IFC-standaard ontwikkeld. Maar al staat die vermelding op de doos bij architect, constructeur en aannemer, dan nog kan samenwerking tot verrassingen leiden. Hoogleraar De Vries: ‘Niet elk pakket ondersteunt de volledige standaard en hij is nog in ontwikkeling. Test dus van tevoren of alles werkt zoals je het wilt.’

Naast de ‘grote twee’ proberen diverse kleinere pakketten grip te krijgen op de BIM-markt. Microstation van Bentley mikt op compatibiliteit met Revit. Het Nederlandse Arkey, bekend om zijn fraaie tekeningen en prettige manier van werken, kiest voor eigen weg in de wereldwijde race. Nog dit jaar komt hun gloednieuwe Nederlandse BIM-oplossing Adomi op de markt. De producent beschrijft het op zijn website als ‘het logische vervolg op Arkey’ en knoopt er een passend prijskaartje aan: wie een onderhoudscontract voor Arkey heeft, kan voor het gelijke aantal machines kosteloos overstappen. Daarnaast heeft De Twee Snoeken uit Den Bosch een product op de markt dat BIM binnen Arkey/ASD mogelijk maakt. Dit legt een koppeling met de bouwdelenbibliotheek van Het Digitale Huis. ‘Je kunt zo werken’, oordeelt Carl-peter Goossen. ‘BIM moet wel heel goed in je hoofd zitten en je moet alles in de voorbereidingsfase goed opzetten. Dan hangt alles aan elkaar en komen er eenmalige tekeningen uit. Maar je kunt dit model niet aan een aannemer geven om ermee door te werken.’ Jan Kees Pikkaart van BIM-adviesbedrijf BouwnD heeft twijfels over de Arkey-route: ‘In een ontwikkeling als deze bepalen enkele wereldwijd opererende spelers wat er gebeurt. Je kunt dat lokaal niet bijhouden. Wel zal er plaats zijn voor nichemarkten. Daar kan Arkey beslist een rol blijven spelen.’

BNABLAD #09/09

ARTIKEL

Samen aan de studie Op 1 januari 2010 gaat BNA Studie van start. Vanaf die dag heeft de BNA één centrale plek voor studie en onderzoek. Over de inrichting ervan zijn gesprekken gaande tussen vertegenwoordigers van de drie studiestichtingen Stagg, Staro en Stawon. Hoe wordt er nu over gedacht? ––

Tekst Ellen Meijer

Het idee achter BNA Studie past in het streven van de BNA naar excellente beroepsuitoefening. Met een centrale aanpak van studie en onderzoek bedient de vereniging alle leden waardoor deskundigheidsbevordering een bredere basis krijgt. Naar buiten heeft de beroepsgroep straks één gezicht als het gaat om onderzoek. Voor BNA-leden levert de verandering concrete voordelen op. In de nieuwe opzet is ruimte voor meer en andere thema’s dan bij de studiestichtingen. Alle leden kunnen participeren in onderzoeksprojecten, zonder daarvoor apart contributie te betalen.

Breder aanbod In hun oorspronkelijke opzet pasten de studiestichtingen bij de manier waarop de markt was verdeeld (volkshuisvesting, zorg, onderwijs). Tegenwoordig zijn die grenzen vervaagd, zie bijvoorbeeld de multifunctionaliteit van gebouwen. Logisch dat de BNA aansluit bij die ontwikkeling, meent Freerk Hoekstra. Hij is als BNA-bestuurslid voorzitter van de werkgroep die een voorstel voor de inrichting van BNA Studie uitwerkte. ‘Het aanbod wordt breder’, zegt hij. ‘Bij een onderwerp als stedelijke verdichting kijken we behalve naar woningbouw bijvoorbeeld ook naar infrastructuur.’ Over het samenvoegen van de studiestichtingen lopen al jaren gesprekken. Eerder dit jaar hakte het BNA-bestuur de knoop door: BNA Studie komt er. Maar om het bereik binnen en buiten de architectenwereld zo groot mogelijk te maken, ziet de vereniging graag dat Stawon, Staro en Stagg meedoen. Daarom nemen vertegenwoordigers van de studiestichtingen deel aan de werkgroep.

Vast aanspreekpunt Johan Koopman is afgevaardigde namens de Stagg. Net als de andere werkgroepleden noemt hij het overleg constructief: ‘We hebben een goed bedrijfsplan waarin de kwaliteit van veelzijdig ontwerpend onderzoek voorop staat. Mijn boodschap is dan ook dat we het goede uit de Stagg niet opgeven maar laten opgaan in een nieuwe entiteit. Gaandeweg werd het overleg steeds leuker. Ik zag enthousiasme ontstaan en dat versterkt mijn vertrouwen in de nieuwe opzet.’De Staro ziet ook de voordelen van BNA Studie maar stelt zich op een aantal punten kritisch op. Jaap Nieskens, Staro-bestuurslid en afgevaardigde, reageert daarom met enige reserve: ‘Wij vinden een vast aanspreekpunt voor onderwijs belangrijk. Daarin is de komende jaren voorzien via de samenstelling van de programmacommissie. Elke studiestichting heeft een afgevaardigde in deze commissie en bepaalt dus mee naar welk onderzoek geld gaat.’ Ook Johan Koopman en Jan Griffioen, voormalig bestuurslid en Stawon-vertegenwoordiger, noemen het in stand houden van goed lopende netwerken een aandachtspunt. Zij verwachten

BNABLAD #09/09

dat in de programmacommissie ‘hun’ thema voldoende aandacht krijgt. Bij de Staro bestaat nog wel vrees voor verdunning en een afname van het aantal onderwijsstudies. Nieskens: ‘Daardoor kan de kennisopbouw mogelijk stagneren.´

Kruisbestuiving De Stawon probeert al langer samenwerking tussen de studiestichtingen te bevorderen. Dat lukt ook volgens Jan Griffioen: ‘De projecten Bouwen voor Krimp en het Openbare Gebouw waren succesvol. Vanuit die bereidheid tot samenwerking zetten we nu met vier partijen een nieuw onderzoeksorgaan op.’ Hij ziet BNA Studie als een verrijking: ‘Veel meer architecten kunnen zich verdiepen in verschillende onderwerpen. Bovendien passen de huidige ontwerpvragen niet meer binnen de studiestichtingen. Hergebruik van gebouwen en de inrichting van bedrijventerreinen zijn minstens zo belangrijk als volkshuisvesting, maar die thema’s komen nu niet aan bod. BNA Studie leidt juist tot kruisbestuiving en interactie tussen disciplines.’ Griffioen vindt de financiële onderbouwing nog wel te onzeker: ‘We moeten zorgen dat de geldstroom voor langere tijd goed zit. Daarom bevelen we aan dat de BNA het instellen van een fonds overweegt.’ Koopman sluit zich aan bij de gedachte van Griffioen over vooruitkijken op financieel gebied. Hij vindt wel dat binnen BNA Studie de onafhankelijkheid, ook in relatie tot sponsorgelden, moet zijn geborgd. Ondanks deze kanttekening blijft hij warm voorstander van BNA Studie. Hij ziet het als een belangrijke kans om ontwerpend onderzoek naar een kwalitatief hoger plan te tillen: ‘Bovendien passen flexibele kennisnetwerken meer bij deze tijd.’

Stemmen Eind september bracht de werkgroep haar voorstel voor de inrichting van BNA Studie uit. Nu zijn de studiestichtingen aan zet. Nieskens verwacht nog enige discussie bij de Staro: ‘Niet alle wensen zijn in het voorstel gehonoreerd, maar binnen de gestelde kaders is het optimale bereikt. Bovendien is een BNA Studie die binnen en buiten de architectenwereld respect geniet veel waard.’ Volgens Hoekstra zit de weerstand vooral in angst voor verandering: ‘De studiestichtingen zijn klein en overzichtelijk, dat biedt houvast. Maar voor verdunning ben ik niet bang. Als iemand met een goed onderzoeksvoorstel komt, is daar ruimte voor.’ Griffioen verwacht bij de Stawon weinig weerstand. Een eerdere ledenvergadering leverde veel positieve reacties op. Binnen de Stagg hoort Koopman enige kritiek, maar hij vermoedt dat de meeste leden BNA Studie zien zitten: ‘Als we onze kennisnetwerken kunnen voortzetten gaan we erop vooruit. Daar wil ik anderen graag van overtuigen.’

rubriek

■opinie

Zoveel mensen, zoveel meningen. In deze rubriek komen verschillende mensen aan het woord over een speciaal onderwerp.

Frisse start in woelige tijden Ondanks of juist dankzij het zware weer in de vastgoedsector begint menig architect zijn eigen eenmanszaak. Schept de crisis kansen voor de jonge ondernemer of is het verstandiger nog even af te wachten?

–– Tekst Willemijn de Jonge

‘Architecten denken liever niet na over winst maken’ Jaap Neijzen, organisatieadviseur en directeur van Archipunt, verzorgt cursussen voor architecten over het starten van een eigen onderneming ‘Exacte cijfers over hoeveel architecten in deze tijd voor zichzelf beginnen heb ik niet, maar het lijken er steeds meer. De cursus loopt in ieder geval erg goed. Dat kan aan de noodgedwongen ontslagen bij de architectenbureaus liggen. Je krijgt van het UWV zes maanden de tijd om de start van een eigen onderneming voor te bereiden met behoud van uitkering, en als je het slim aanpakt, kun je dat nog enige tijd rekken. Ik zou me als starter niet zo druk maken over de economische tendensen. De bottom line is: heb je uitzicht op werk ja of nee. Als het antwoord ja is, al is het maar één goede opdracht, dan kun je beginnen. Daarbij is het wel belangrijk dat de kans op herhaling aanwezig is. Een opdrachtgever als een woningcorporatie is bijvoorbeeld gunstig.

Daarnaast is er nog een aantal voorwaarden waaraan je moet voldoen, crisis of geen crisis. Je moet enthousiast zijn, om kunnen gaan met onzekerheid en de moed niet laten zakken als het even niet goed gaat. En je moet een buffer hebben om mindere tijden te overbruggen. Als je voortdurend op het randje onderneemt, zit je niet goed. Architecten denken over het algemeen liever niet te veel na over winst maken, die willen gewoon mooie dingen maken. Maar dat zakelijke aspect is van groot belang voor het slagen van je onderneming. Bij starters die zich geen zakelijke partner kunnen veroorloven, zie je vaak dat men voor veel te weinig geld werkt. Dat is een lastig dilemma, want aan de ene kant moet je je invechten, aan de andere kant moet het wel rendabel zijn. Je ziet nu dat starters er in het begin vaak nog een andere bron van inkomsten naast hebben voor wat meer zekerheid.’

Foto Norbert Voskens

‘Je moet het ook kunnen rooien in mindere tijden’

Ab Hans begon op 1 januari 2009 zijn eigen bureau Loko-architecten ‘Ik had altijd de ambitie om bij een architectenbureau in te stappen als partner. Bij SBH Architecten + Adviseurs kreeg ik die kans, maar ik ontdekte na verloop van tijd dat mijn enthousiasme afnam. Ik heb er anderhalve maand goed over nagedacht en toen de knoop doorgehakt om voor mezelf te beginnen. Ik had in de afgelopen jaren een behoorlijk netwerk opgebouwd waar ik momenteel veel aan heb. Ook was het erg prettig dat ik door SBH werd ingehuurd om na mijn dienstverband een project van 105 woningen in Doesburg, waarvoor ik het ontwerp had gemaakt, in samenwerking af te ronden. Ik ga regelmatig bij mijn relaties langs om mijn werk te presenteren, dat werkt goed. En ik durf te vragen hoe ik weer bij hun connecties kan binnenkomen. Ik vraag gewoon bij wie ik moet zijn en probeer een afspraak te maken. Helaas is de markt nu niet ruim, dus opdrachtgevers zijn wat minder bereid om iedereen langs te laten komen. Toch heb ik me van te voren niet zo’n zorgen gemaakt over de crisis. Je kunt wel gaan zitten wachten tot de economische tijd rijp is, maar misschien wacht je dan nog wel erg lang. En je moet het ook kunnen rooien in mindere tijden. Wat dat betreft heb ik alle vertrouwen in mezelf. Ik heb goed nagedacht over wat ik wilde, heb een uitgebreid ondernemingsplan geschreven, heb voldoende zakelijke ambities en weet waar mijn sterke en zwakke punten liggen. Als je goed bent in woningbouw, moet je als startend bureau niet het nieuwe vliegveld van Dubai willen ontwerpen.’

BNABLAD #09/09

rubriek

vóór de hausse van nieuwe bureautjes uit liep. Ik was overal van harte welkom en het leverde ook werk op. Ik denk dat de ervaring en connecties die ik al had ook een belangrijke voorwaarde voor succes waren. Op dit moment werk ik aan zestien opdrachten, waarvan ik er maandelijks tien declareer. Er zijn momenteel veel kleine opdrachten; áls ze groot zijn, vallen er grote pauzes tussen. Maar het loopt lekker, ik heb het gewoon druk. En ik ben blij dat ik mijn eigen baas ben. Na zoveel jaar wil je je eigen architectuur doorzetten en dat kan nu.’

‘Ik liep gelukkig net voor de hausse van nieuwe bureautjes uit’ Marcia Mulder startte op 1 januari 2009 haar eigen bureau 52Noord ‘Na bijna vijftien jaar bij een middelgroot architectenbureau, bleek dat ik bij nader inzien niet de opvolger zou worden. Van twee kanten bleek dat het enthousiasme er niet meer was. Ik ben vorig jaar met een gouden handdruk en twee projecten vertrokken. In het begin heb ik wel rondgekeken naar andere bureaus. Maar ik merkte dat ik mijn energie liever stop in opdrachtgevers dan in de onvermijdelijke interne machtspelletjes. Ik besloot dat ik mijn eigen koers wilde varen. Op 1 januari begon ik thuis met mijn laptopje als zelfstandige. De projecten die ik had meegekregen liepen in februari af, dus in maart zat ik ineens zonder werk. Toen ben ik begonnen met langsgaan bij alle ontwikkelaars die ooit hadden gezegd “kom eens langs als je in de buurt bent”. Ik denk dat ik geluk heb gehad dat ik net

BNABLAD #09/09

‘Je begeeft je in een leeuwenkooi’

zichzelf moet beginnen. Althans, die indruk heb ik. Architecten zijn rasindividuen, die van nature een broertje dood hebben aan de bureaucratie en hiërarchie binnen een groter bureau. Ontwerpen is een hoogstpersoonlijk beroep, dat vergt een zekere eigengereidheid. Ik denk dat als je gedreven door ondernemersbloed sterk de behoefte hebt om zelfstandig te opereren, je dat dan ook moet doen. Of je dat nú moet doen, is zeer de vraag. Op dit moment begeef je je echt wel in een leeuwenkooi, het risico dat je als starter neemt, is groot. De markt is momenteel een woelig krachtenveld. De vraag is zoveel minder en daarmee de concurrentie zoveel groter. De hoge Europese aanbestedingseisen maken het er niet makkelijker op. Zonder echte opdrachtgevende relaties die jou goed gezind zijn, wordt het straatvechten vanaf het eerste begin en hopen dat je – met wat mazzel – ergens bovenop de stapel komt te liggen. Maar nu is het ook binnen de grotere bureaus knokken voor werk geworden. Voor zover er nog “grote bureaus” over zijn, of zullen zijn in 2010. Rare situatie eigenlijk: zo’n anderhalf jaar geleden vochten we nog om sollicitanten. Bloed kruipt waar het niet gaan kan, en dat geldt zeker voor architecten/ondernemersbloed. Bij ons bureau zijn door de jaren heen altijd mensen geweest die uitvlogen en ook die het niet deden. De meesten hebben op dit moment wel wat koudwatervrees. Heel begrijpelijk.’

Willem Wijnbergen, directeur bij KuiperCompagnons, gaf vorig jaar op de BNA Jonge Architectendag@NAi de workshop ‘In loondienst of zelfstandig’ ‘Vrijwel iedere architect in dienst van een groter bureau heeft regelmatig het gevoel dat hij eigenlijk op een dag voor

rubriek

Bureau berichten

Zecc heeft een nieuwe huisstijl en een nieuwe website gelanceerd. Uitgangspunt is de vraag ‘Hoe bouw je functioneel, esthetisch en duurzaam tegelijk?’ De kracht van het bureau ligt in het het verenigen van deze drie, dat Zecc GROUNDED ARCHITECTURE noemt.

Beeld Quartiersplatz Bahnhofsviertel, Oldenburg. Ontwerp: KAW

KAW architecten en adviseurs heeft de 2e prijs gewonnen van de internationale prijsvraag voor de herstructurering van het Quartiersplatz Bahnhofsviertel in Oldenburg. In het plan van KAW wordt de wijk het sluitstuk tussen de oude binnenstad en de nieuw te ontwikkelen binnenhaven. Het plan blaast de wijk nieuw leven in en transformeert het in een aantrekkelijk stadsdeel met wonen, werken en cultuur. Uit de drie winnaars wordt een keuze gemaakt wie het plan uit mag voeren. In september is bekend gemaakt dat architecten Anjelica Cicilia van KOW en Maartje Lammers van 24H Architecture behoren tot de genomineerden voor de Buil-

ding Passion Vrouw van het Jaar Award. Verder zijn Sabine van den Boom (Heddes Bouw), Michelle Prins (DEC, Volker Wessels) en Elphi Nelissen (Nelissen Ingenieursbureau) genomineerd. Doel van de Award is vrouwen die in de bouw werkzaam zijn meer zichtbaar maken. De winnaar wordt in december onthuld.

Beeld Egenes Park, Stavanger. Ontwerp en foto: Onix

Egenes Park in Stavanger (Noorwegen), het eerste project van Onix buiten Nederland, is genomineerd voor het World Architecture Festival in Barcelona (4, 5 en 6 november 2009). Het project, dat is ontworpen in samenwerking met HLM Arkitektur AS uit Bergen, doet mee in de categorie Housing, inc. mixed use. Eerder werd ook bekend dat de houten verkeersbrug bij Sneek, een gezamenlijk project van Onix en Achterbosch Architectuur, op de longlist stond voor de WAN award, een internationale architectuurprijs die wordt toegekend door World Architecture News. Dit jaar viert Min2 bouw-kunst zijn 25-jarig bestaan. Dit werd in oktober gevierd met een tentoon-

stelling in het woonhuis van de eigenaren van het Bergense bureau, een eigen ontwerp. Verder verscheen in oktober het stripboek Een auto-biografie – 50 (+ 25) lessen voor jonge architecten, waarin Min2 een inkijk in de wereld van architecten en architectuur geeft. De nominaties voor de Lensvelt de Architect Interieurprijs 2009 (LAi) zijn bekend. Uit 82 inzendingen werden zes projecten voorgedragen. Onder meer de projecten Woonhuis Parksite, een voormalige garage in Rotterdam, van Doepel Strijkers Architects i.s.m. LEX-Architecten, Poetry in motion, scholengemeenschap Panta Rhei in Amstelveen, van i29 interior architects en Snelder Architecten, The Why Factory Tribune van de TU Delft van MVRDV met Richard Hutten en de Raad van State in Den Haag van Merkx + Girod.

aan een architect, opdrachtgever of instelling die zich in het bijzonder verdienstelijk maakte bij de instandhouding van het cultureel erfgoed, of bij de bevordering van de stedenbouwkundige of architectonische kwaliteit in de gemeente Maastricht. Loof & van Stigt Architecten heeft een naamswijziging ondergaan en heet nu: LEVS architecten. Daarnaast viert het bureau dit jaar zijn twintigjarig bestaan en heeft voor die gelegenheid een jubilieumboekje uitgebracht. In oktober heeft DAAD Architecten een nieuwe website gelanceerd, met onder meer een zoekfunctie en een vormgeving die past bij de andere grafische uitingen van het bureau.

Beeld Kasteelboerderij Borgharen. Ontwerp en foto: HVN Architecten

De Kasteelboerderij Borgharen van HVN Architecten heeft de Victor de Steursprijs gewonnen. De prijs wordt ieder jaar uitgerijkt door de gemeente Maastricht

Bureaubericht? E-mail naar redactie@bna.nl

BNABLAD #09/09

rubriek

Nieuwe oogst

COLOFON BNA Blad #09, derde jaargang, november 2009 Uitgever Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten BNA, Postbus 19606, 1000 GP Amsterdam, T 020 555 36 66, E redactie@bna.nl, I www.bna.nl. BNA Blad verschijnt tien keer per jaar (oplage 4.500) Advertenties Springer Uitgeverij, Postbus 246, 3990 AG Houten, T 030 638 37 32. E frank.vanderwalt@springeruitgeverij.nl. Adreswijzigingen administratie@bna.nl Druk Drukkerij Ten Brink Redactie Carla Roos, Inge Pit, Femke Rasenberg, Wilma Jansen Redactiecommissie Michiel Cohen, Maarten Engelman, Sander Mirck Basisontwerp Thonik, Amsterdam Vormgeving Formalism, Amsterdam Beeld omslag Huis Hanendick, Eelde. Ontwerp: JagerJanssen Architecten BNA. Beeldbewerking: Formalism

Mark Fuller (38, Boston Architectural College) werkt sinds 2007 als zelfstandig architect bij Mark Fuller Architects in Enkhuizen. Van 2001 tot 2007 werkte hij als senior ontwerper bij Claessens Erdmann Architects in Amsterdam. Erna Traanberg-Dahmen (43, TU Delft 1992) is sinds 2005 werkzaam als senior architect bij Harder en Traanberg architecten en ingenieurs in Rotterdam.

Erna Traanberg-Dahmen

Astrit Vranovci (50, TU Prishtina 1989) is sinds 2007 in dienst van RuijssenaarsCretier achitecten in Zeist. Wouter Zwerink (29, TU Delft 2006) werkt sinds 2006 bij IAA Architecten in Enschede. Student-leden Thijs Gielleit (28) is achtstejaarsstudent aan de TU/e, studierichting Bouwkunde. Hij heeft tijdens zijn studie gewerkt bij Arup in Amsterdam.

Astrit Vranovci

Wouter Zwerink

Tekst Uitvergroot Willemijn de Jonge Foto column Ineke Oostveen ISSN 1874-2696

Niets uit deze uitgave mag zonder toestemming van de BNA geheel of gedeeltelijk worden overgenomen. Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die onjuist of onvolledig is opgenomen, aanvaarden wij geen aansprakelijkheid.

BNABLAD #09/09

rubriek

Schrijf nu in voor het aanbod van de komende maanden

Ontwerpen van brandcompartimenten, brandscheidingen en vluchtwegen Basiscursus In de cursus worden de brandveiligheidsvoorschriften uitgelegd aan de hand van een voorbeeldenboek. U leert het voorbeeldenboek, dat tot het lesmateriaal behoort, te gebruiken als een handige tool in uw eigen praktijk. Wanneer en waar 16 november 2009, Baarn Tijdstip 9.00 – 16.30 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 545. Anderen: € 645

Innovatieve contractvormen Verdiep uw kennis in een interactief spel Wat is de invloed van nieuwe contractvormen op de rol van de architect. En hoe worden ze door opdrachtgevers ervaren? Verdiep uw kennis over innovatieve contractvormen in een interactief spel. Wanneer en waar 17 november 2009, Amersfoort Tijdstip 13.30 – 17.00 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 195. Anderen: € 295

Praktijktoepassing Bouwbesluit Ook voor projectleiders en tekenaars Tweedaagse cursus over werken met het Bouwbesluit met praktische informatie over de structuur van het Bouwbesluit, aansturingstabellen, verschil tussen nieuwbouw en verbouwing, bezettingsgraad et cetera. En extra aandacht voor brandveiligheid.

Wanneer en waar 18 en 25 november 2009, Baarn Tijdstip 9.00 – 16.30 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 745. Anderen: € 925

Innovatieve zonnedaken: integraal ontwerpen in collaborative teams Inzicht in de relatie tussen ontwerp en uitvoering In deze tweedaagse workshop gaat een multidisciplinair team van architecten, installateurs en dakspecialisten aan de slag met het integrale ontwerp voor zonnedaken. Verschillende invalshoeken komen aan bod, zoals realisatie, onderhoud, energieverbruik en bouwfysica. Wanneer en waar 20 november 2009 in Best en 27 november 2009 in Utrecht Tijdstip 9.30 – 17.30 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 750. Anderen: € 750.

De opdrachtgever centraal Bijna werkelijkheid, met een echte opdrachtgever In deze intensieve training leert u zich in te leven in de motieven van uw opdrachtgever en raakt u zich bewust van uw effect op de ander. Een game brengt u in een situatie die sterk overeenkomt met de weerbarstige praktijk. Wanneer en waar 26 november 2009, Amersfoort Tijdstip 14.00 – 20.00 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 300. Anderen: € 495

Rekenen aan brandveiligheid Ook voor projectleiders en tekenaars

Praktijkcases gelijkwaardige oplossingen brandveiligheid Met naslagwerk

U leert rekenen aan brandveiligheid. Aan de orde komen onderwerpen als vuistregels voor veilige afstanden, rekenprogramma’s voor brandoverslag en berekeningen voor doorstroom- en opvangcapaciteit.

Hoe kunt u omgaan met grotere brandcompartimenten en langere loopafstanden dan het Bouwbesluit voorschrijft? In deze training komt een aantal praktijkcases aan bod die voldoen aan het Bouwbesluit als een gelijkwaardige oplossing.

Wanneer en waar 30 november 2009, Maarssen Tijdstip 9.00 – 16.30 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 545. Anderen: € 645

Het ontwerpen van duurzame groene daken Voor architecten, projectleiders en tekenaars In deze eendaagse cursus komen alle aspecten van het ontwerpen en technisch uitwerken van groene daken aan bod. Ook is er aandacht voor innovatieve voorbeeldprojecten. Wanneer en waar 30 november 2009 in Gorinchem Tijdstip 14.00 – 20.00 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 335. Anderen: € 395

Met beleid naar creativiteit Realiseer uw architectonische ambities

Wanneer en waar 9 december 2009, Maarssen Tijdstip 13.30 – 17.00 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 295. Anderen: € 345

Het Gebruiksbesluit toegepast in de woonzorg en gezondheidszorg Maak de juiste keuzes Het Gebruiksbesluit maakt onderscheid tussen diverse woonvormen voor zorg en de functie gezondheidszorg. Hoe maak je de juiste keuzes voor brandbeveiliging en bouwkundige voorzieningen? De training geeft handvatten bij het maken van die keuzes. Wanneer en waar 14 december 2009, Maarssen Tijdstip 13.30 – 17.00 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 295. Anderen: € 345

In de tweedaagse workshop werkt u aan het verhogen van de creativiteit in uw bureau en daarmee aan de kwaliteit van uw architectuur. Wanneer en waar 8 en 9 december 2009, Utrecht Tijdstip 14.00 – 21.00 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 595. Anderen: € 895

De vermelde prijzen zijn exclusief btw. Voor inschrijven en meer informatie over alle cursussen, zie www.bna-academie.nl. Met vragen kunt u terecht op 020 555 36 31.

BNABLAD #09/09

rubriek

■Het Bureau

Architectenbureaus die zijn gevestigd op een bijzondere locatie.

Tekst Carla Roos Beeld Pieter Kers

Architectenbureau Paul de Ruiter Locatie Voormalige staalwerkplaats (1980), herontwikkeld tot duurzaam bedrijfsverzamelgebouw, Amsterdam Zit daar sinds 2009 Projecten o.m. TNT Green Office, Hoofddorp hoofdkantoor transavia.com, Schiphol, kantoor Rijkswaterstaat, Middelburg

Architectenbureau Paul de Ruiter heeft zich steeds verder gespecialiseerd in duurzaamheid. Logisch dus dat het bureau, na jaren in de binnenstad van Amsterdam gevestigd te zijn, bij een nieuwe werkplek de kans greep deze ‘ultra-duurzaam’ te maken. Paul de Ruiter kocht een voormalige staalwerkplaats en nam bij de herontwikkeling hiervan een bijzondere rol aan, namelijk die van ontwerper én ontwikkelaar tegelijk. De Ruiter: ‘Je hebt een dubbele pet op, maar bent daardoor ook direct vrijer in je ontwerpkeuzes. Ik hoefde geen opdrachtgevers te overtuigen van het nut van investeren in duurzaamheidsingrepen.’ De duurzaamheidsslag begon al bij de keuze voor een bestaand pand, waarvan fundering en dak konden worden hergebruikt. Daarnaast zijn toevoegingen gedaan, zoals een groot dakraam in het atrium dat zorgt voor zoveel daglichttoetreding dat lampen vrijwel niet nodig zijn. Een extra verdiepingsvloer maakt de zes meter hoge ruimte beheersbaar. Daarnaast heeft het pand nu koude/warmteopslag die zowel in de zomer als in de winter zorgt voor een aangenaam klimaat. Paul de Ruiter: ‘We hebben installaties gebruikt die we zelf interessant vinden.

BNABLAD #09/09

We willen anderen inspireren en ervan overtuigen dat duurzame gebouwen kwaliteit hebben. Daarom hebben we de machines voor de installaties direct in het zicht bij de entree geplaatst.’ De Ruiter haalt zelf ook inspiratie uit zijn werkplek: ‘We zitten hier in een creatief gebied in ontwikkeling, in een verzamelgebouw met andere creatieve bedrijven. Daarbij geeft dit gebouw mij energie, doordat het aantoont dat duurzaamheid geen beperking is. Opdrachtgevers krijgen dat door dit gebouw ook in de gaten. Het was niet zo bedoeld, maar onze werkplek blijkt direct een mooie acquisitietool.’ De Ruiter en zijn medewerkers ervaren het pand als een prettige werkplek. ‘We zitten naast de prachtige rivier de Schinkel en in dit pand is er veel meer ruimte en licht dan in onze vorige huisvesting. Daarbij is er hier veel meer gelegenheid mensen te ontmoeten en contact met elkaar te maken. Het absoluut een 100 procent verbetering.’ Een bijzondere bureaulocatie? E-mail naar redactie@bna.nl

advertentie