Juryrapport 2023 BNA Beste Gebouw van het Jaar

Jonas

Amsterdam

P5

LEEFBAARHEID & SOCIALE COHESIE

Lieven blok 6 ABC en blok 8 ABCD, Amsterdam

Categoriewinnaar

P7

Duurzame sociale woningbouw Den Bosch

P9

STIMULERENDE OMGEVINGEN

De Kunstwerf

Groningen

Categoriewinnaar

P11

IDENTITEIT & ICOONWAARDE

Huis van de gemeente

Voorst Twello

P13

BunkerToren

Eindhoven

Categoriewinnaar

P17

Pillows Grand Boutique

Hotel Maurits at the Park, Amsterdam

P19

PARTICULIERE WOONBELEVING

HAUT

Amsterdam

Categoriewinnaar

P23

Renovatie 94 woningen

Van der Pekbuurt

Amsterdam

Winnaar Publieksprijs P25

Jakoba Mulderhuis

Amsterdam

P15

Sluishuis Amsterdam

P21

Watertoren

Utrecht

P26

Wat hebben het Huis van de gemeente Voorst, een tot vijfsterrenhotel verbouwd Amsterdams laboratoriumgebouw en de nieuwe, duurzame sociale huurflats in de Bossche Gestelse buurt met elkaar gemeen? Alledrie zijn ze –samen met negen andere projecten –genomineerd voor de titel BNA Beste Gebouw van het Jaar 2023, de prijs die de Branchevereniging Nederlandse Architectenbureaus (BNA) uitlooft voor het gebouw ‘met de meeste meerwaarde voor mens en maatschappij’. De projecten tonen hoe divers de architectonische oogst – 109 inzendingen - dit jaar was. Die diversiteit is aantrekkelijk, maar maakte het ook knap lastig om te bepalen wat het beste gebouw is. ‘Het is appels met peren vergelijken’, verzuchtte de jury, onder voorzitterschap van Ed Nijpels, regelmatig. De strijd bleef tot het eind spannend.

Jonas, Amsterdam

Architectenbureau

Orange Architects

Opdrachtgever Amvest

Briljant, slim en een beleving

Geïnspireerd door het bijbelverhaal van Jonas die wordt opgeslokt door een walvis, en daar drie dagen – aangenaam - verblijft, zocht Orange Architects naar een manier om dit grote woongebouw van binnen avontuurlijk en behaaglijk te maken. Daarin zijn de architecten dubbel en dwars geslaagd, oordeelt de jury. Met een entreehal annex buurtwoonkamer die opent naar een plein met tribunetrap, en een metershoge publieke binnenstraat, die uitmondt in een houten patio, biedt Jonas een rijkdom aan publieke ruimtes. Gevarieerd zijn ook de 273 appartementen (83 koop, 190 middenhuur), van studio’s tot oeverwoningen met aanlegsteiger tot maisonnettes met terras aan de collectieve daktuin. Het alzijdige gebouw is bekleed met gepatineerd zink, voorzien van een subtiel ‘schubbenpatroon’, verrijkt met ‘visoogjes’.

De jury vindt dit gebouw ‘prachtig op veel manieren’, van de hal - vormgegeven als een geslepen houten diamant - tot de fraaie filmzaal en de daktuin met speelplekken en een regenwaterreservoir dat dubbelt als daklicht en ‘pierenbadje’. ‘Briljant’ noemt de jury de plattegrond met extra diepe woningen en een smal tussengebied, dat is vormgegeven is als een spectaculaire spelonk. Slim hoe met houten ‘baleinen’ de binnengalerijen zijn omgetoverd in een meer private overgangszone naar de woningen. Ook de lange verbindende hellingbaan naar het dak is het benoemen waard: een route die interactie en bewegen (in plaats van liftgebruik) centraal stelt. Maar de grote kwaliteit schuilt in de vele openbare ruimtes. Het is moeilijk om nu al de sociale werking van die ruimtes te zien, maar de eerste observaties zijn veelbelovend. Dit gebouw voelt als een kleine stad, die blijft verrassen; een fantastische plek om op te groeien, met ruimtes die uitnodigen om bespeeld te worden. Jonas is ‘een beleving’, aldus de jury.

Strijd om de ruimte

De Beste Gebouw-verkiezing vond een kleine twee weken na de Provinciale Staten- en Waterschapsverkiezingen plaats, die draaide om ‘de strijd om de ruimte in het dichtbevolkte land’, zoals De Volkskrant kopte. Hoe gaan we 900.000 woningen bijbouwen, steden verdichten, de stikstofcrisis oplossen, de landbouw verduurzamen, de klimaatdoelen halen, de energietransitie versnellen, en voorkomen we dat daarbij een kloof tussen stad en platteland groeit? Het zijn grote maatschappelijke opgaven die stuk voor stuk aandacht behoeven, en vooral: een integrale visie, met bijbehorende ruimtelijke keuzes en ingrepen. Het is belangrijk dat daaraan gedegen onderzoek ten grondslag ligt, maar uiteindelijk moeten we het vooral doen: slimmer renoveren, transformeren en bouwen, en op andere plaatsen juist stoppen met bouw en landbouw, zodat de natuur kan herstellen. Dat vraagt ook om betere samenwerking tussen bestuurders, bouwers, boeren en bedrijven, en om draagvlak bij bewoners.

Bestaande stad

De bouw van nieuwe woningen dreigt stil te vallen door de stikstofcrisis, en ook de stijgende rente, energieprijzen en materiaalkosten werken tegen. En dat terwijl minister Hugo de Jonge van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening de woningbouwproductie juist wil versnellen om zijn doel - 900.000 extra woningen bijbouwen tot 2030 – te halen. Naast de zorgen over de korte termijn – het nijpende tekort aan woningen - groeit de zorg dat we er onvoldoende in slagen om werk te maken van goede ruimtelijke ordening met een visie voor de langere termijn, waarin ook grotere plannen opgenomen zijn.

Strijd om ruimte in het dichtbevolkte land

Krachtig en uitgebalanceerd

LEEFBAARHEID & SOCIALE COHESIE

Categoriewinnaar

Lieven blok 6 ABC en blok 8 ABCD, Amsterdam

Architectenbureau

KENK Architecten

Opdrachtgever

Lieven de Key

Stedelijke verdichting, betaalbare woningen bijbouwen, verbetering van na-oorlogse wijken; het zijn actuele thema’s die mooi samenkomen in het project Lieven in AmsterdamWest. Een grote sloopnieuwbouwoperatie waarmee woningcorporatie Lieven de Key 900 extra (merendeels sociale) huurwoningen (25-60m 2) realiseert. Het stedenbouwkundig plan is van Arons & Gelauff Architecten, omvat twee halfopen bouwblokken rond een plein met collectieve tuin, met daaronder een parkeerkelder. Het complex omvat ook een gemeenschappelijke woonkamer en wasserette.

KENK Architecten ontwierp het deelproject Lieven blok 6 ABC en blok 8 ABCD: forse, strak vormgegeven bakstenen gebouwen met repeterende ramen. Door de variatie aan ontsluitingenportiek, corridor, galerij – en het verfijnde metselwerk ogen de gevels gevarieerd, met een menselijke maat. Het plein biedt stilte en rust, ondanks de hoge dichtheid en de nabijheid van de snelweg.

‘Een krachtig en uitgebalanceerd project, dat toont hoe je goede woningen bouwt voor mensen met een kleine portemonnee’, oordeelt de jury. Er is lof voor de samenhang in het plan die mede voortkomt uit de goede samenwerking tussen de architecten en de opdrachtgever. Interessant is dat met een intern rendement van 3,4% is gewerkt; dit is lastig te herhalen door stijgende rente en bouwkosten.

De bakstenen gevels worden ‘bijna New Yorks’ genoemd, en hebben volgens de jury een tijdloze kwaliteit. Wel rijst de vraag of de tuin en de stoep niet gemakkelijk zullen verrommelen, onder andere door geparkeerde fietsen.

Al met al is dit een prachtige stedelijke ingreep die een impuls geeft aan dit stadsdeel, en de hoognodige huisvesting biedt aan bestaande bewoners. Een voorbeeld ook voor andere steden.

Er wordt veel gesproken over aantallen woningen, en beperkt over wat voor buurten en wijken die woningen met elkaar gaan vormen. Om daarvoor aandacht te vragen, organiseerde het door de bureaus ZUS en MANN opgerichte Ministerie van Maak in samenwerking met de Internationale Architectuurbiënnale Rotterdam een expositie met 100 plannen voor elk 10.000 woningen, verspreid door het land. Daarbij viel op hoeveel ruimte er beschikbaar bleek binnen bestaand bebouwd gebied. Tien van de twaalf genomineerde projecten zijn binnen bestaande stad/ dorp gesitueerd, de helft van deze projecten betreft renovaties of transformaties van bestaande gebouwen.

Hooggemiddeld

Zeven van de genomineerde projecten staan in Amsterdam, eenvijfde van alle inzendingen was uit Amsterdam afkomstig; er wordt bovengemiddeld veel gebouwd in de hoofdstad. Deze cijfers sluiten aan bij recent onderzoek waaruit blijkt dat de verschillen in welvaart tussen de grote

steden en de regio’s groeien. De verdichtingsopgave is vooral gericht op de gebieden rond de grote stations, met hoogbouw en ondergrondse uitbreidingen; ingewikkelde, zeer kostbare operaties. De jury denkt dat er juist ook grote kansen liggen in de stadswijken rondom het centrum. Daarnaast benadrukt zij de noodzaak om minder vanuit vastgoedontwikkeling rond stations te denken, en meer vanuit een landelijke netwerkgedachte, waarmee ‘hooggemiddelde’ leefkwaliteit voor iedereen bereikbaar wordt: openbaar vervoer, betaalbare woon- en werkruimte, voorzieningen als scholen en winkels en goede publieke plekken.

Verschillen in welvaart tussen steden en regio’s groeit

Sociaal en eenvoudig herhaalbaar

Duurzame sociale woningbouw, Den Bosch

Architectenbureau

Studio M10 ism KAW

Opdrachtgever BrabantWonen

In de Gestelse buurt in Den Bosch realiseert corporatie Brabant Wonen een ambitieus sloop-nieuwbouwproject waarbij zes na-oorlogse flats worden vervangen door moderne van beton, staal en glas. De eerste twee flats zijn nu gerealiseerd. Het project moet een impuls geven aan deze achterstandswijk met deze sociale huurwoningen, de meeste voorzien van balkon. Opdrachtgever, architect, installatie-adviseur en constructeur zijn geselecteerd om samen aan het plan te ontwerpen, en betrokken ook de buurtbewoners.

Op de begane grond is een gemeenschappelijke ruimte waar activiteiten voor de buurt worden georganiseerd. Een deel van de oude bewoners keerde terug.

De flats zijn opgebouwd uit 100% prefab-elementen, die in 6 weken in elkaar werden gezet, zodanig dat ze ook weer gedemonteerd kunnen worden, en de materialen aldus hergebruikt. Op het dak is een overkapping gemaakt van zonnepanelen, met daaronder een gemeenschappelijke daktuin, die ook wordt gebruikt opvang van regenwater. Door de integratie van innovatieve installatietechniek (WKO, warmtepomp, zoutbatterijen) betalen de bewoners maandelijkse slechts 15 euro aan energie.

De jury vindt het project technisch slim in elkaar zitten, en waardeert hoe het voortbouwt op de oorspronkelijke ‘licht, lucht en ruimte’ gedachte achter deze na-oorlogse wijk. De flat straalt lichtheid en optimisme uit, al vinden sommige juryleden de architectuur ‘te rationeel en clean’. Al met al is dit ‘een prachtig en sociaal project, dat echt een oplossing biedt voor de huidige energievraag’ en bovendien herhaalbaar is.

Duurzame toekomst Duurzaam bouwen is al jaren een van de belangrijkste thema’s in de architectuur. De afgelopen jaren lag de nadruk daarbij op het beperken van energieverbruik door isolatie en zuinige installaties, al dan niet gecombineerd met groene energie. Om de klimaatdoelen te halen, moet de CO2 -uitstoot verder teruggebracht worden. Er valt nog veel winst te behalen door van CO2 -intensieve materialen als beton en staal over te stappen op biobased bouwen. Het Natural Pavilion

Hoe kunnen deze voorbeelden op grote schaal navolging krijgen?

met zijn demontabele houtconstructie is ontworpen als een –remontabele – ‘etalage’ van biobased bouwmaterialen. Woontoren HAUT verlegt grenzen in houtbouw; het gebouw, geconstrueerd met kruislaaghout (rond een kern van beton) is met 73 meter een van de hoogste houten gebouwen van Europa. Het gerenoveerde gemeentehuis in Voorst heeft de grootste gevel (in Nederland) van kalkhennep; een mooi en duurzaam bouwmateriaal dat snel groeit, CO2 opneemt, en kansen biedt voor duurzame landbouw. Hoe kunnen deze voorbeelden op grote schaal navolging krijgen, om het Nederlandse doel van 50% circulair bouwen in 2030 te halen? De jury doet een oproep aan architecten, maar juist ook opdrachtgevers en beleggers, om zich nog meer in te spannen voor de transitie naar een circulaire economie.

Tegen deze achtergrond heeft de jury tijdens de driedaagse rondrit door Nederland de bezochte projecten bekeken en met elkaar besproken.

Op alle fronten goed

STIMULERENDE OMGEVINGEN

De Kunstwerf, Groningen Categoriewinnaar

Architectenbureau

Ard de Vries & Donna van Milligen Bielke Opdrachtgever Gemeente Groningen

Jarenlang zaten vier Groningse theatergezelschappen verspreid over de stad in (anti) kraakpanden. Met de bouw van de Kunstwerf, zoals hun gezamenlijke nieuwe onderkomen heet, hebben ze een vast en herkenbaar adres gekregen in het centraal gelegen Ebbingekwartier, op het terrein van de voormalige gasfabriek. Het ontwerp is tot stand gekomen via een open prijsvraag. Architecten Donna van Milligen Bielke en Ard de Vries wonnen met hun voorstel om de gevraagde oefenzalen en bijbehorende voorzieningen te organiseren rond een reeks groene hoven, geflankeerd door arcades. Een plek die het publiek uitnodigt om binnen te kijken, die interactie en samenwerking tussen de gezelschappen stimuleert. Vanwege de strenge geluidseisen voor de zalen onderling en richting de omringende huizen, is het gebouw - dat gasloos en energieneutraal is - in beton uitgevoerd. Het pand is casco opgeleverd en door de gebruikers ingericht.

De jury ziet dat dit gebouw het ‘op alle fronten goed doet’. Stedenbouwkundig is het knap ingepast rond de historische villa, waarbij een mooie doorloop is gemaakt met fijne hoekjes en zitnissen, waarin de achtertuindeuren van de aangrenzende woningen zijn geïntegreerd. De architectonische compositie is ijzersterk, en de details zijn verzorgd, ondank het beperkte budget. Een jurylid vindt de combinatie van zwart beton en aluminium wat zwaar, een ander is juist verrast door de tactiliteit van de gevels en de serene sfeer. De tuin zal ongetwijfeld aan levendigheid winnen als de beplanting volgroeid is. Nu al is duidelijk dat deze publieke ruimte werkt, en de Kunstwerf wordt herkend als een nieuwe hotspot.

Beoordelingscriteria

De inzendingen zijnnet als in voorgaande jaren - ondergebracht in vier categorieën: Identiteit & Icoonwaarde, Particuliere Woonbeleving, Stimulerende Omgevingen en Leefbaarheid & Sociale Cohesie. De jury had de mogelijkheid om inzendingen in een andere categorie te plaatsen, als zij die passender vond. De projecten zijn op drie onderdelen beoordeeld: de score binnen de categorie; architectonische criteria (stedenbouwkundige inpassing, conceptuele kracht, consistente uitwerking, materialisatie en detaillering) en de samenwerking tussen architect en opdrachtgever in relatie tot de opgave (proces, planning, omgang met budget, communicatie).

Op basis van het ingezonden materiaal is een eerste selectie gemaakt, waarna de jury een longlist heeft samengesteld. In een videovergadering besprak de jury deze longlist en selecteerde achttien gebouwen voor een bezoek. Per categorie kon de jury maximaal drie projecten

nomineren, waarvan één categoriewinnaar wordt. Daarnaast bestond de mogelijkheid om maximaal drie projecten een Eervolle vermelding toe te kennen. De jury nomineerde in totaal twaalf projecten. Daaruit is tot slot het BNA Beste Gebouw van het Jaar 2023 gekozen. Het publiek kiest door online stemmen de Publiekswinnaar uit de genomineerden.

Helft van ingezonden projecten heeft een woonfunctie

BEVINDINGEN

Woningbouw domineert dit jaar de Beste Gebouw verkiezing; ruim de helft van de ingezonden projecten heeft een woonfunctie. Appartementencomplexen, villa’s, CPO-projecten en verbouwde bedrijfspanden tonen dat er behoefte is aan meer

Toonbeeld van duurzaamheid

STIMULERENDE OMGEVINGEN

Huis van de gemeente Voorst, Twello

Architectenbureau

De Twee Snoeken

Opdrachtgever

Gemeente Voorst

De nieuwe gevel is van kalkhennep, het betonnen casco, plafondlatten en bakstenen werden hergebruikt, en de kuil die achterbleef op de plek van de oude raadszaal wordt gebruikt voor de opvang van regenwater. Het Huis van de gemeente Voorst is een toonbeeld van duurzaamheid; de missie die de gemeenteraad zichzelf in 2018 stelde met het raadsbesluit om het gemeentehuis (1982, architecten Van den Broek en Bakema) te renoveren.

Bureau Broekbakema werd gevraagd om een studie te doen naar de verbouwingsmogelijkheden, bureau De Twee Snoeken maakte het renovatieontwerp waarbij – met hout - is voortgebouwd op de repeterende betonstructuur. Door de nieuwe raadszaal op het voormalige voorplein te bouwen, kreeg het gebouw de vorm van een rechthoek, die is omkleed met kalkhennep dat tegelijk isoleert. De installatietechniek is weggewerkt tussen de oud- en nieuwbouw, energie voor koelen en verwarmen wordt opgewekt in een daartoe aangelegde ijskelder, elektriciteit via zonnepanelen op het (atrium)dak. Het houten atrium met aansluitend het café, is ingericht met veel planten, en vormt de sfeervolle ‘huiskamer’ van de gemeente.

‘Ik zou hier best burgemeester willen zijn’, reageert een jurylid. Het gebouw is van binnen indrukwekkend maar voelt ook behaaglijk, met lichte, veelal open werkplekken, en biedt rondom fraai uitzicht op de groene omgeving. Het publieke interieur oogt uitnodigend, en burgers lopen er makkelijker binnen. Het gevelontwerp vindt de jury minder geslaagd; de compositie mist het raffinement dat de jury in het interieur ziet, en oogt wat schools. Op het gebied van duurzaamheid klopt alles, waarbij de jury vooral de durf prijst om het experiment met kalkhennep aan te gaan. Een beloftevol experiment, en een belangrijke stap in de transitie naar biobased bouwen.

dan de ‘gewone’ eengezinswoning; een groeiend deel van de bevolking bestaat immers uit eenpersoonshuishoudens. Voor deze doelgroep is woongebouw Domus Houthaven ontwikkeld, een hoogstedelijk bouwblok met compacte appartementen voorzien van bedstee, en een gemeenschappelijke woonkamer, kookstudio en binnentuin. Een beloftevol concept, al zijn de woningen met een huur van 1400 euro per maand niet geschikt voor mensen met een kleinere beurs.

Particuliere Woonbeleving

De jury ziet potentie in het idee achter woongebouw ’t Bosbad in Eindhoven, ontworpen rond een collectieve tuin, met rondom balkons die rusten op boomstammen. Dit project richt zich op (oudere) bewoners die – zonder tuin - vrij in het groen willen wonen; een concept dat volgens de jury ook op andere plekken goed denkbaar is.

De watertoren in Utrecht is een project dat eruit springt; hiermee is een fraaie woning gecreëerd, en

een monument behouden voor de stad. Dat geldt ook voor de renovatie van de Van der Pekbuurt in Amsterdam Noord, waar het oorspronkelijke gevelbeeld – beschermd stadsgezicht –is teruggebracht terwijl de woningen van binnen zijn geïsoleerd en gemoderniseerd.

Tegenover deze renovaties staat een aantal sloopnieuwbouwprojecten, zoals het woonensemble Lieven in Amsterdam West, en de duurzame sociale huurflats in de Gestelse buurt in Den Bosch. In HAUT ziet de jury niet alleen een aantrekkelijke woontoren, maar ook een sterk stedenbouwkundig gebaar en innovatie op het gebied van houtbouw.

Er is behoefte aan meer dan de ‘gewone’ eengezinswoning

Zorgvuldig, nieuw en fris

STIMULERENDE OMGEVINGEN

Het Jakoba Mulderhuis, vernoemd naar architect en stedenbouwkundige Jakoba Mulder (1900-1988) is de naam van de nieuwe faculteit Techniek van de Hogeschool van Amsterdam. Het 25.000m 2 grote gebouw, onderdeel van de Amstelcampus, is op de hoek van de Wibautstraat en de Mauritskade ingepast tussen het Wibauthuis en het monument aan de overzijde. De vondst van het plan waarmee Powerhouse Company, de Architekten Cie en Marc Koehler in 2012 de ontwerpprijsvraag wonnen, is om de steeg naast de gegeven bouwkavel bij de nieuwbouw te betrekken. Zo ontstond ruimte om een groot atrium te maken, met leerpleinen en werkplaatsen, waar prototypes voor zonneauto’s en 3D-prints worden gemaakt. De open opzet sluit aan bij het onderwijsconcept dat is gericht op kennisuitwisseling en samenwerking – tussen de 6500 studenten en de docenten, maar ook tussen de hogeschool en het bedrijfsleven. In het lage bouwdeel zijn de werkplaatsen, in de toren de onderwijsruimtes, onderling verbonden door het atrium met café en zitplekken, die met behulp van gordijnen afgeschermd kunnen worden als overlegplek.

Over de kwaliteit van het interieur verschillen de meningen; het ene jurylid krijgt spontaan zin om hier te studeren, een ander vindt de enorme open ruimte niet prettig. Het idee om de steeg in het gebouw op te nemen vindt de jury slim gevonden. Lof is er ook voor de zorgvuldig stedenbouwkundige inpassing; de fraai gelede grid-gevel toont zich bescheiden, en brengt met zijn bekleding van natuursteen en goudkleurige aluminium raamranden tegelijk een nieuw, fris beeld in de straat.

Het Jakoba Mulderhuis geeft hbo-ers met maakberoepen, die zo hard nodig zijn, een welverdiende centrale plek in de stad.

Jakoba Mulderhuis, Amsterdam Architectenbureau Powerhouse Company, de Architekten Cie., Marc Koehler Architects Opdrachtgever Hogeschool van Amsterdam

Stimulerende Omgevingen

Hoe kan architectuur samenwerking en kennisuitwisseling in werken onderwijsgebouwen bevorderen, uitnodigen tot ontmoeting of een gezonde levensstijl met meer lichaamsbeweging?

Dat is de vraag die centraal staat in de categorie Stimulerende Omgevingen. Het antwoord zoeken de meeste architecten in een gebouw georganiseerd rond een atrium met trappartij of tribunetrap met open studie/ werkplekken. Voorbeelden zijn de Amsterdamse onderwijsgebouwen LAB42 op de Science campus en het Jakoba Mulderhuis op de Amstelcampus en het Sports Building op de Erasmuscampus in Rotterdam. Het zijn gebouwen die ook nieuwe, duurzame manieren van bouwen willen stimuleren. LAB42 is ontworpen als een demontabel ‘bouwpakket’ van stalen liggers en kolommen, en heeft een weelderig begroeid interieur. De Kunstwerf, waarin vier theatergezelschappen een nieuw onderkomen hebben gekregen, is ontworpen rond een reeks groene hoven,

Kan architectuur samenwerking en kennisuitwisseling bevorderen?

waar theatermakers en passanten elkaar kunnen ontmoeten, en die dubbelen als buitenpodium. De jury vindt het gebouw vooral uitblinken door de manier waarop samenwerking tussen gebruikers en interactie met het publiek wordt gestimuleerd. Vandaar het besluit om dit project - ingezonden onder de noemer Identiteit en Icoonwaarde - te verplaatsen naar de categorie Stimulerende Omgevingen.

Identiteit & Icoonwaarde Opvallend in deze categorie is dat dit er bij de inzendingen van dit jaar minder aandacht lijkt voor iconische kwaliteit,

Met respect voor erfgoed

IDENTITEIT &

ICOONWAARDE

BunkerToren, Eindhoven Categoriewinnaar

Architectenbureau

Powerhouse Company

Opdrachtgever

BunkerToren B.V. (RED Company & Being)

Op de campus van de TU Eindhoven is op het voormalige studentencentrum De Bunker van architect Hugh Maaskant (1972) de 105 meter hoge BunkerToren verrezen: een woontoren met 228 appartementen (vrije huur en koop). Het project begon toen de universiteit het gebouw in 2015 verkocht en een open ontwikkelcompetitie uitschreef. Powerhouse Company won; als enige stelden de architecten/ ontwikkelaars voor om het gebouw niet te slopen, maar te renoveren, gecombineerd met de ontwikkeling van woningbouw en de aanleg van een park. Een deel van het betonnen gebouw afgebroken om plaats te maken voor de toren, de rest is gerestaureerd, van binnen geïsoleerd en in gebruik als kantoor en horeca. De voor Maaskant kenmerkende brutalistische vormentaal is doorgezet in de woontoren die uit de bunker oprijst. Richting het zuiden waaiert de toren iets uit, voor een betere bezonning van de inpandige balkons. De borstweringen zijn bekleed met Spaans natuursteen.

Dit is een gebouw met een wauw-factor; de jury is onder de indruk van de trefzekere ingreep die het vervallen gebouw weer kracht heeft gegeven. En prijst de moed om het niet te slopen. De nieuwbouw is fors, maar voelt niet te groot, de aansluiting tussen oud- en nieuwbouw is bruusk, de toren zelf heeft iets zakelijks, wat past bij het werk van Maaskant. De jury ziet dat veel aandacht in de afwerking van de gevel is besteed. In vergelijking daarmee stelt de binnenkant met zijn standaard liften en gangen enigszins teleur. Op het gebied van duurzaamheid is het gebouw niet vernieuwend. De kracht schuilt in het behoud van het erfgoed, dat met eerbied is behandeld, en letterlijk de basis vormt voor de woontoren. Een prachtig - echt Eindhovens - icoon voor de stad, en de onbetwiste winnaar in deze categorie.

CATEGORIE WINNAAR IDENTITEIT & ICOONWAARDE

en meer voor de identiteit van gebouw en plek. Het Sluishuis met zijn enorme uitkraging over het water is het enige ‘spektakelgebouw’. In plaats van het contrast met de omgeving, zoeken architecten veeleer naar manieren om verbouwingen en uitbreidingen op vanzelfsprekende wijze in te passen, zoals bij de renovatie en uitbreiding van Museum Arnhem en het Schoenenkwartier in Waalwijk. Het ontwerp voor appartementengebouw De BunkerToren bouwt voort op het voormalige sociëteitsgebouw De Bunker (1969), een brutalistisch bouwwerk van architect Hugh Maaskant. Voor de transformatie van het voormalig ontleedkundig laboratorium van de Universiteit van Amsterdam tot Pillows Hotel ontwierp Office Winhov een uitbreiding die zich op vanzelfsprekende wijze aan de oudbouw hecht.

Leefbaarheid & Sociale Cohesie

Gebouwen staan nooit op zichzelf; ze vormen de straten, pleinen, de collectieve en publieke

interieurs waar we elkaar tegenkomen. Juist omdat het aantal eenpersoonshuishoudens groeit, en de samenleving is versplinterd in verschillende groepen, is die verbindende kracht van architectuur belangrijk.

De jury ziet verschillende nieuwe woonconcepten die zich richten op het wonen in een community, zoals

Our Domain in Rotterdam en Domus Houthaven in Amsterdam. Het Superhub-gebouw in de nieuwbouwwijk Meerstad bij Groningen is bedacht als een ‘nieuwe kerk’, met een mix van zorg, horeca, cultuur en commerciële functies. Uiteindelijk lukte het niet om de beoogde partijen bij elkaar te krijgen,

Juist nu is de verbindende kracht van architectuur belangrijk

Verfijnd vakmanschap

IDENTITEIT & ICOONWAARDE

Architectenbureau

Office Winhov Opdrachtgever Amerborgh International

De transformatie van het voormalig ontleedkundig laboratorium van de Universiteit van Amsterdam tot Pillows Hotel past in een reeks bouwprojecten aan het Oosterpark, waarbij achterkanten worden omgevormd tot een tweede voorkant. Hier loopt het park via een ruim terras als het ware in het U-vormige gebouw, dat op de westelijke kop is uitgebreid om de gevraagde 80 kamers en horecaruimtes te kunnen onderbrengen. Hoewel het gebouw bij verkoop geen monument was, zijn opdrachtgever en architect er respectvol mee omgegaan. Het interieur met zijn rijke tegelwerk is zorgvuldig gerestaureerd, de parkeergarage en klimaatinstallaties zijn fraai weggewerkt, de aanbouw voegt zich subtiel aan het bestaande bakstenen pand.

Met name deze ingreep maakt indruk op de jury, die is gecharmeerd van het idee om voort te bouwen op het bestaande en onder de indruk van het vakmanschap waarmee de uitbreiding is uitgevoerd. De metselwerkdetails zijn verfijnd en hebben iets frivools, het gevelbeeld vormt een verrijking voor de omgeving. Binnen vindt de jury de aansluiting op het bestaande pand wat marginaal; het inpassen van hotelkamers lijkt hier voorop te hebben gestaan. De inrichting van de ruimtes vinden sommige juryleden ‘te corporate’. De vraag rijst wat de maatschappelijke betekenis is van dit project; als vijfsterrenhotel is het slechts toegankelijk voor de happy few. Maar door de herbestemming als hotel is niet alleen het gebouw, maar ook de plek aan het park enorm opgewaardeerd.

Pillows Grand Boutique Hotel Maurits at the Park, Amsterdam

en is het een – fraaiesupermarkt geworden. Het pand is zo ontworpen dat het in de toekomst ook omgebouwd kan worden tot woongebouw, met 16 appartementen rond een patio.

Opvallend is dat vrijwel alle genomineerde gebouwen een of meerdere openbare ruimtes omvatten. Het Jakoba Mulderhuis is opgetrokken rond een metershoog publiek atrium. Het Sluishuis heeft een binnenplein met zwemplek aan het water, en een publiek toegankelijk dak. Het project Lieven

Levendige discussies met positieve bevindingen

buurtactiviteiten en een collectieve daktuin. Dwars door woongebouw Jonas loopt een openbare passage en de entreehal dubbelt als buurthuiskamer.

DISCUSSIE

blok 6 ABC en blok 8 ABCD heeft een plein met gemeenschappelijke groenvoorziening, de duurzame woningbouw in Den Bosch een ruimte voor

Het bezoek aan de gebouwen leidt tot levendige discussies, waarbij positieve bevindingen overheersen, wat het kiezen moeilijk maakt. De einddiscussie over de categoriewinnaars en de overall winnaar loopt parallel, en spitst zich toe op Jonas, de Kunstwerf, Lieven blok 6 ABC en blok 8 ABCD, de BunkerToren en HAUT. De jury ziet in de BunkerToren en de Kunstwerf twee projecten die krachtig voortbouwen op het verleden, en zorgvuldig omgaan met het erfgoed en de bestaande stad. De Kunstwerf is prachtig ‘ingeweven’ in zijn omgeving, met gebruik van klassieke elementen zoals betonnen arcades, nissen en gelede gevels. De BunkerToren is een ode aan het brutalistische gebouw waarop het letterlijk voortbouwt; een brute betonkolos, van

IDENTITEIT & ICOONWAARDE

Sluishuis, Amsterdam

Architectenbureau

Barcode Architect & BIG Opdrachtgever

BESIX Real Estate Development & VORM Ontwikkeling B.V.

Icoon pur sang

Met het Sluishuis heeft de Amsterdamse woonwijk IJburg meer dan 423 nieuwe (koop en huur)woningen en een spectaculaire entree gekregen. Het woonblok, dat ook een sportschool en restaurant omvat, is door Barcode en BIG ontworpen rond een intiem binnenplein dat opent naar het water. Aluminium gevels weerkaatsen het licht, glazen balkons dragen bij aan een levendig beeld dat nog versterkt zal worden door de komst van 26 woonboten aan de steigers. Het plein biedt ook een zwemplek voor de buurt.

De jury ziet dat dit een even gedurfd als logistiek ingewikkeld plan was, om pal aan het water een gebouw met een enorme uitkraging te bouwen. Aan de zuidkant loopt het gebouw trapsgewijs omhoog, en zijn ruime terraswoningen gemaakt waarlangs een lange trappartij naar het publieke dak leidt. Daarop liggen zonnepanelen, de omloop is ingericht met groen en zitbankjes, vanwaar je prachtig uitzicht hebt over het water.

De jury vindt dat opdrachtgever en architecten ‘echt iets voor elkaar hebben gekregen’. Met zijn expressieve vorm geeft het gebouw smoel aan IJburg, waarbij de kwaliteit van het water en het uitzicht ten volle zijn benut. De appartementen zijn aangenaam licht, de ruimtelijke beleving van het gebouw, met donkere gangen, vindt de jury minder overtuigend. De steile betonnen trap naar het dak oogt weinig uitnodigend, het dak zelf biedt beperkte verblijfskwaliteit; daar had nog meer in gezeten, denkt de jury. Maar als icoon staat het Sluishuis.

het soort dat we vanuit duurzame overwegingen nu niet meer zouden maken. Jonas, Lieven en HAUT zijn woongebouwen die juist inspelen op thema’s van de toekomst, zoals het gebruik van biobased materialen en het bewerkstelligen van sociale cohesie.

Hoewel de meningen over de architectuur verdeeld zijn, is de jury het eens over de unieke publieke plek die met de Kunstwerf is gecreëerd in de stad. Een plek die uitnodigt tot verblijf en ontmoeting, met meerwaarde voor zowel de gebruikers als passanten en omwonenden. De jury kroont de Kunstwerf daarom tot winnaar in de categorie Stimulerende Omgevingen. In de categorie Identiteit

& Icoonwaarde kiest de jury voor een project dat behoud van (brutalistisch) erfgoed subliem combineert met transformatie en verdichting: de BunkerToren. Een gebouw dat niet alleen een nieuw icoon voor Eindhoven is, maar ook de identiteit van het bestaande Bunkergebouw versterkt en inmiddels – samen met de toren - is benoemd tot gemeentelijk monument.

In de categorie Leefbaarheid & Sociale Cohesie gaat de strijd tussen de Amsterdamse woongebouwen Lieven (blok 6 ABC en blok 8 ABCD) en Jonas. Jonas is het meer gedurfde plan; een bouwblok ontworpen vanuit een reeks publiek toegankelijke binnen- en buitenruimtes, waarmee het zich buitengewoon genereus opstelt naar zijn omgeving. Lieven op zijn beurt weet op vernuftige wijze stedelijke verdichting te verenigen met de realisatie van een luwe, groene openbare ruimte en voegt betaalbare woningen toe aan de stad. De middelhoge baksteenblokken, die zich rustig tussen de bestaande

Woongebouwen die inspelen op de thema’s van de toekomst

PARTICULIERE WOONBELEVING

HAUT Amsterdam

Categoriewinnaar

Architectenbureau

Team V Architectuur

Opdrachtgever

Lingotto

Unieke hoge houten toren

In 2016 won een team van Lingotto, Team V en Arup de tender van gemeente Amsterdam voor een woontoren als sluitstuk van het Amstelkwartier. Op de puntvormige kavel moest een iconisch en duurzaam gebouw komen. Naast energiebesparende maatregelen en gebruik van zonnepanelen - zowel op het dak als in de gevel - is bijzondere aandacht besteed aan milieubewust materiaalgebruik. De 73 meter hoge toren is vrijwel volledig geconstrueerd met hout, wat voor deze hoogte uniek is. De vloeren en wanden van kruislaminaathout zijn gestapeld op een betonnen basement rond een betonnen kern die zorgt voor constructieve stijfheid. De gevel van driedubbel glas is als een stolp eroverheen geplaatst. De 21 verdiepingsvloeren zijn voorzien van prefab betonnen randen, en in de gevels zijn uitsnedes gemaakt en balkons die naar buiten springen. Elk appartement is op die manier duidelijk ‘afleesbaar’ in de gevel.

De jury vindt HAUT op veel fronten geslaagd, en noemt het project vernieuwend door de combinatie van materiaalgebruik, woonbeleving en expressie in de stad. Als baken biedt het gebouw vanuit verschillende hoeken steeds een ander gevelbeeld, met daarachter een grote variatie aan appartementen. De toren is fors, maar oogt met zijn scherp gesneden punt en verspringende balkons elegant, en heeft een menselijke maat. Het hout geeft sfeer aan de woningen, maar is niet dogmatisch ingezet; HAUT bewijst dat houtbouw er niet per se houtachtig hoeft uit te zien –je er architectonisch alle kanten mee op kunt. Positief vindt de jury ook dat het bouwteam kennis deelt met vakgenoten. Daar tegenover staat dat de appartementen fors geprijsd zijn, en HAUT daarmee niet een uitgesproken toegankelijk gebouw is geworden. Maar wel een gebouw waar het bijzonder prettig wonen is.

CATEGORIE WINNAAR PARTICULIERE WOONBELEVING

BNA BESTE GEBOUW VAN HET JAAR 2023

bebouwing voegen, ziet de jury als een voorbeeld voor de verdichting waar steden nu voor staan. Lieven wint aldus in deze categorie.

HAUT is voor de jury de onbetwiste winnaar in de categorie Particuliere Woonbeleving, maar het project biedt meer dan hoge woonkwaliteit. Het gebouw is een baken in de stad, draagt bij aan de innovatie van houtbouw, en levert daarmee een belangrijke bijdrage aan het vakgebied en de discussie over Carbon-based design. Daar tegenover staat Jonas - net als HAUT duurzaam gebouwd, met BREEAM Outstanding certificaatmet zijn mix van (midden) huur- en koopwoningen, een aangrenzend plein en haventje, dat bovendien zijn hal en de binnenstraat openstelt als buurtwoonkamer, en daarmee impact maakt op de wijk. Meer nog dan HAUT - met zijn forse huur/ koopprijzen toegankelijk voor een beperkte groepziet de jury dit semi-publieke woongebouw als een prototype voor de toekomst. Het is een gebouw dat zich buitengewoon genereus

opstelt naar zijn omgeving, met spannende ruimtes waar allerlei activiteiten voor verschillende doelgroepen denkbaar zijn, en gemeenschappen kunnen verbinden.

Met veel plezier roept de jury Jonas uit tot Beste gebouw van het Jaar.

PARTICULIERE WOONBELEVING

Renovatie 94 woningen

Van der Pekbuurt Amsterdam

Winnaar Publieksprijs

Architectenbureau

Ibelings van Tilburg

architecten

Opdrachtgever

Stichting Ymere & Dura Vermeer

Voorbeeldstellend project

De renovatie van 94 woningen in de Amsterdamse

Van der Pekbuurt - in 1923 ontworpen door architect

J. E. Van der Pek - is onderdeel van een grootscheepse vernieuwingsoperatie door woningcorporatie Ymere, die veel woningen bezit in het Amsterdamse tuindorp. De woningen zijn van binnen volledig vernieuwd, opnieuw gefundeerd, van binnen geïsoleerd, en met een warmteaansluiting voorbereid om op termijn van het gas af te gaan. Per woning is 120.000 euro geïnvesteerd. Om de renovatie te financieren zijn 115 huizen verkocht. Driekwart van de buurt blijft sociale huur. ‘Een bijzondere, grote opgave voor een corporatie, die knap is uitgevoerd’, aldus de jury. Dit project laat zien dat renovatie in plaats van sloop – een weg die nog te vaak als vanzelf wordt gekozen – de moeite waard is. Een sfeervolle buurt, sociale structuren maar ook de Van der Pekbuurt als beeldbepalende entree naar Amsterdam Noord blijft zo behouden.

De jury vindt de aanpak van dit project voorbeeldstellend voor andere gemeentes, maar vraagt zich wel af of met de forse investering die gedaan is voldoende geld overblijft om elders woningen te bouwen. En of je deze beneden/ bovenwoningen voor eenzelfde prijs (2,5 tot 4,5 ton) kunt verkopen buiten Amsterdam.

De kunst van deze renovatie schuilt vooral in wat je niet ziet; de houten kozijnen zijn teruggebracht, en op basis van historisch kleuronderzoek geschilderd in de oorspronkelijke groen- en okerkleuren. Opdrachtgever en architecten hebben de bewoners nauw betrokken, en ruimte gegeven aan een wooncoöperatie die zelf 30 huizen verhuurt en beheert. De collectieve binnentuin die zij hebben ingericht kan een ‘heel mooi plekje’ worden. Een wijk die al 100 jaar staat, is weer klaar voor de toekomst.

BNA BESTE GEBOUW VAN HET JAAR 2023

PUBLIEKS PRIJS

PARTICULIERE WOONBELEVING

Watertoren Utrecht

Architectenbureau

Zecc Architecten

Opdrachtgever

particulier

Een juweeltje

In 1918 verrees aan de Amsterdamsestraatweg in Utrecht een monumentale watertoren, opgemetseld rond een stalen vat op poten. Na jaren van leegstand en verval heeft de toren een nieuwe bestemming gekregen. Op de begane grond is een commerciële (horeca) ruimte, in het lichaam zijn drie studio’s gemaakt, in het vat bevindt zich de woning van de eigenaar. Tien jaar geleden kocht hij het pand en vroeg Zecc architecten – dat al meerdere watertorens verbouwde - om een ontwerp te maken en ook de inrichting te verzorgen. De uitdaging lag vooral in het maken van gaten voor daglicht, trap en lift in het monument, ten behoeve van de woonfuncties. Besloten vertrekken – TV-kamer, slaapvertrekken – plaatsten de ontwerpers in de donkerste ruimtes onderin het vat, naar boven toe zijn meer open leefruimtes met veel licht. Op de hoogste verdieping –de zitkamer - is rondom een panoramaraam gemaakt dat fenomenaal uitzicht over de stad biedt.

Dit is een particuliere woonbeleving pur sang, oordeelt de jury. Het getuigt van lef om als opdrachtgever een ingewikkelde en langdurige renovatie als deze aan te gaan. De architect kreeg veel ruimte en vertrouwen en heeft een geraffineerd plan gemaakt, dat draait om het behoud van het stalen vat en dit benut als draagconstructie voor de nieuwe vloeren. Op gezette plaatsen is het vat opengesneden en omgeklapt in de raampartijen. Het prachtige patina is – ondanks strikte brandweereisen – behouden en contrasteert fraai met het strakke, witte interieur. Dat interieur had van de jury nog wel iets ruimtelijker en avontuurlijker gemogen.

Eindoordeel: dit gebouw is een juweeltje. Enige punt van kritiek: jammer dat zo weinigen het ook van binnen kunnen zien.

De jury

Voorzitter

Ed Nijpels

Hedwig Heinsman

Aectual

Desiree Uitzetter

Directeur

Gebiedsontwikkeling BPD

Marianne Loof

LEVS architecten

Thomas Bedaux

Bedaux de Brouwer

Architecten

Rene Scherpenisse

Woningcorporatie Tiwos

Jurysecretaris

Kirsten Hannema

Zelfstandig journalist

Sponsoren

Hoofdsponsor

Fotografen

Pillows Grand Boutique

Hotel Maurits at the Park

Stefan Müller

Sluishuis

Hans Wilschut

Bunkertoren Eindhoven

Sebastian van Damme

Lieven blok 6 ABC en blok 8 ABCD

Roos Aldershoff

Jonas

Sebastian van Damme

Duurzame sociale

woningbouw Den Bosch

Stijn Poelstra

Renovatie der Pekbuurt

Petra Appelhof

HAUT

Jannes Linders

Watertoren Utrecht

Stijn Poelstra

Kunstwerf

Iwan Baan & Stijn Bollaert

Huis van de gemeente Voorst

Joep Jacobs

Jakoba Mulderhuis,

Sebastian van Damme

Strategisch sponsor

Colofon

Eindredactie

Mariska Jonker

Liselore Zoeteweij

Uitgave BNA

Eventsponsor

Branchevereniging Nederlandse Architectenbureaus