BNA Blad #02/11

‘De helft bouwen, maar wel vijf keer beter’ De voorzitters van Bouwend Nederland en de BNA spraken over ontwerpend en bouwend Nederland.

Voor de wind Het eerste deel van een nieuwe serie in het BNA Blad over integraal ondernemerschap van architectenbureaus.

14 kanshebbers Welk gebouw wordt het BNA Gebouw van het Jaar 2011?

Energieconcept wordt noodzaak De EPC wordt steeds verder aangescherpt, tot een nulwaarde in 2020. De consequenties zijn groot, ook voor de architect.

BNABLAD#02/11

Terug naar nul

Building values Good values

Wienerberger wil verantwoord ondernemen. Building value creĂŤren met onze keramische bouwproducten, met respect voor de natuur, mens en maatschappij. Zoekend naar de balans tussen People, Planet, Profit en Project. Werkend aan good values baseren we onze activiteiten op economische, ecologische en sociale aspecten.

Wilt u meer weten? Kijk op www.goodvalues.nl en vraag direct onze speciale Good Values-waaier aan. info.nl@wienerberger.com www.wienerberger.nl www.goodvalues.nl

advertentie

inhoud 04 Uitvergroot

Roel Bosch van DKV architecten over de Zeepfabriek in Amersfoort van ZEEP architecten.

07 Mastenbroek

Questions de Québec

08 Kortom 10

‘De helft bouwen, maar wel vijf keer beter’

Bjarne Mastenbroek en Elco Brinkman spreken over gemeenschappelijke belangen, de crisis, de rol van overheid en instituties en hoe ontwerpers en bouwers het momentum kunnen aangrijpen voor structurele veranderingen.

15 De vondst

Een villa met een landelijke uitstraling maar ook stoer en modern. ARCHES architecten BNA verenigden deze schijnbaar tegengestelde wensen in een huis dat van nok tot plint in riet is gehuld.

Voor de wind

In een nieuwe serie over integraal ondernemerschap komen architecten aan het woord die de verschillende kanten van ondernemen in een bruikbaar model hebben samengebracht. Als eerste Heren 5 architecten in Amsterdam.

19 Studentenwerk

Den Haag profileert zich als ‘internationale stad van recht en vrede’. Dennis van de Rijdt gaf deze abstracte begrippen vorm in het Mediation Institute The Hague.

BNABLAD #02/11

14 kanshebbers voor BNA gebouw van het jaar 2011 Welke gebouwen maken kans op de titel BNA Gebouw van het Jaar 2011?

24 Opinie

Budgetteren in tijden van crisis, hoe doe je dat? Krijgen projectmanagers een maximum aantal uren mee voor iedere fase, of kijkt men pas achteraf of de gemaakte offerte reëel was?

Terug naar nul

De EPC wordt steeds verder aangescherpt, tot een nulwaarde in 2020. De consequenties zijn groot. Een integraal energieconcept en een nieuwe manier van werken zijn noodzakelijk.

29 Bureauberichten 30 BNA Academie 32 Nieuwe oogst 33 Het Bureau Studio M10

2 03

■UITVERGROOT In de bladen zie je vaak dezelfde projecten terug. In deze rubriek daarom aandacht voor architectuur die niet dagelijks in de schijnwerpers staat. Architecten bespreken bijzonder werk van een collega.

De Zeepfabriek in Amersfoort een ontwerp van Jan Poolen van ZEEP architecten ‘De potentie van dit oude industrie terrein aan de Eem is ontdekt en uitgewerkt door Jan Poolen. Hij stapte naar de gemeente en won de prijsvraag die uitgeschreven werd voor de herbestemming van de zeepfabriek Rohm en Haas tot plek voor creatieve ondernemers. Alle gebouwen van het Amersfoortse Oliemolenkwartier stammen uit een andere tijd, van eind 19e eeuw tot in de jaren 50. Het heeft historische waarde, het toont de ontwikkeling door de tijd heen. Die gelaagdheid heeft Poolen gerespecteerd. De ingrepen zijn terug houdend, maar geven het geheel wel een eigen gezicht. Zo is de oude loods, waar ZEEP architecten kantoor houden, nog altijd de oude loods. Maar door de toevoeging van glas ontstaan doorzich ten met een grote ruimtelijke werking. Een glazen uitbouw tussen de loods en het oude ketelhuis is om de traditionele bakstenen schoorsteen heen gebouwd, waardoor deze een markant onderdeel wordt van het interieur. De daklichten zijn weer zo geplaatst dat ze zicht bie den op het bovenste gedeelte van de schoorsteen buiten: er is veel aandacht besteed aan mooie zichtlijnen. De glazen corridor tussen de twee witte villa’s, die nu dienst doen als bedrijfs verzamelgebouw, is een mooie vondst. Ook in de letterlijke zin van het woord: tijdens het slopen stuitten ze op deze restruimte. Door die heel simpel te behandelen en twee glazen gevels toe te voegen, ontstaat een praktische, ruimtelijke tussenzone die meteen een goede entree vormt voor verschillende bedrijven. Poolen is erin geslaagd een historische enclave op een goede manier in te bed den in een stuk stad dat verder helemaal vernieuwd wordt. Het is nog niet af, de ontwikkeling gaat door. Ik ben benieuwd naar de volgende stap.’ Roel Bosch architect/directeur DKV architecten

BNABLAD #02/11

Door de toevoeging van glas ontstaan doorzichten met een grote ruimtelijke werking

BNABLAD #02/11

‘De ingrepen zijn terughoudend, maar geven het geheel wel een eigen gezicht’ Beeld Sigrid Schaap

BNABLAD #02/11

COLUMN

Questions de Québec Bij min 21° loop ik naar het restaurant, metershoge bulten sneeuw overal waar wat ruimte over is. Per vierkante kilometer nog geen vier inwoners, een kilowattuur kost hier 2 Canadese dollarcent, minder dan een tiende van de Nederlandse prijs. Prijstechnisch dus niet een echt noodzakelijk maar toch heeft de burgermeester bedacht dat dicht tegen het centrum twee nieuwe eco-wijken worden ontworpen op oude industriële locaties. Zonder financiële stimulans of andere directe noodzaak – van overbevolking is niet echt sprake – voelt men dat er iets moet veranderen. Maar hoe? Zweedse en Zwitserse architecten adviseerden hen en nu zijn ze in het stadium van de verdere uitwerking van het stedenbouwkundig plan. En hier stokt de kennis…

COLOFON BNA Blad #02, vijfde jaargang, april 2011 Uitgever Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten BNA, Postbus 19606, 1000 GP Amsterdam, T 020 555 36 66, E redactie@bna.nl, I www.bna.nl. BNA Blad verschijnt zes keer per jaar (oplage 5.500) Advertenties Architectenweb B.V., Postbus 394, 1400 AJ Bussum, T 035 69 20 874, E amdb@architectenweb.nl, bs@architectenweb.nl Adreswijzigingen administratie@bna.nl Druk Drukkerij Tesink Redactie Inge Pit (hoofdredactie), Isabel van Lent, (bladcoördinatie), Natascha Beets (beeldredactie), Lonneke Bakkeren, Wilma Jansen, Carla Roos Redactiecommissie Michiel Cohen, Maarten Engelman, Sander Mirck Basisontwerp Thonik, Amsterdam Vormgeving Architectenweb, Bussum Beeld omslag Steigereiland 2.0 op IJburg, Amsterdam. Ontwerp: FARO architecten. Foto: Hans Peter Föllmi Tekst Uitvergroot Willemijn de Jonge Foto column Ineke Oostveen ISSN 1874-2696 Niets uit deze uitgave mag zonder toestemming van de BNA geheel of gedeeltelijk worden overgenomen. Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die onjuist of onvolledig is opgenomen, aanvaarden wij geen aansprakelijkheid.

Ze hadden zelf het idee om maar eens in Nederland te kijken, maar de ambtenaren mogen alleen kennis vergaren via het internet. Excursies, uitwisselingen of studiereizen komen niet voor op de begroting van de stad. Een slimme medewerker van de Nederlandse ambassade in Ottawa draaide het dus om. Als Nederlandse architecten zouden wij, vooral samen met onze adviseurs, zoveel meer kennis kunnen aanreiken. Alleen al de manier waarop er veel meer geïntegreerd wordt gewerkt. Maar ook door de ervaring met functiemenging, hergebruik van bestaande gebouwen en een minder op het eindbeeld en flexibeler gerichte aanpak. Of wat te denken van tijdelijke ontwikkelingen die de plek op een interessante manier kunnen ‘voorprogrammeren’? Ze zien ook dat de dominante auto een andere rol moet gaan krijgen in het stadsbeeld. Aan de andere kant, er rijden hier al wel kleine stadsbusjes rond op elektriciteit. Gave dingen, compact, stil, echt een verademing als die de Nederlandse stadsbus zouden vervangen. Maar ja, er gaat niets ‘vervangen’ worden voorlopig, eerder geschrapt in het openbaar vervoer dat zo nodig weer openbaar moet worden aanbesteed. Bij meer dan 40° temperatuurverschil tussen binnen en buiten kijk ik door een ongeïsoleerd raam naar buiten. Ik denk aan gisteren toen ik plat op m’n bek ging op een spiegelgladde ijsbaan onder een sneeuwlaag in het al aangelegde stadspark, dat nog wacht op de daarnaast aan te leggen eco-wijk. Eerst het park, dan de wijk. Dit programmeren met een Blijburg-achtige attractie of een (tijdelijk) restaurant à la Strijp S, de Goudfazant of Guerilla zou niet gek zijn. Blijft overeind, ze kunnen ons hier goed gebruiken, en wij hen in Nederland… Bjarne Mastenbroek

BNABLAD #02/11

kort nieuws

kortom Maatschappelijk Verantwoord Aanbesteden

BNA Onderzoekfonds opgericht

Vorig jaar organiseerde de BNA een expertmeeting over Europees aanbesteden met bouwmanagers, architecten en Architectuur Lokaal. In deze bijeenkomst is besproken hoe de praktijk van het Europees aanbesteden verbeterd kan worden. Architecten en bouwmanagers hebben verschillende belangen maar tijdens de bijeenkomst in september bleek dat er op verrassend veel punten overeenstemming kan worden bereikt. Uit deze eerste expertmeeting kwam een uitgebreide lijst gedeelde standpunten naar voren. Met deze uitgangspunten is vervolgens een werkgroep aan de slag gegaan. Deze heeft een bondig manifest opgesteld met daarin principes voor Maat schappelijk Verantwoord Aanbesteden geformuleerd. Dit zijn de elf geboden voor een betere aanbestedingspraktijk, zodat de transparantie van het proces wordt verhoogd en de kosten van selectieprocedures fors kunnen worden teruggedrongen. Een van de principes is bijvoorbeeld dat het gebruik van KOMPAS Light uitgangspunt is. Ook zal in de selectiefase vooral met eigen verklaringen worden gewerkt in plaats van bewijsstuk ken. Een ander uitgangspunt is dat de kaders van de referentieeisen zo open mogelijk worden gelaten, zodat het accent komt te liggen op de motivering van de competenties van de inschrijver.

Terwijl op veel plekken wordt gesneden in onderzoek en ontwikkeling, investeert BNA Onderzoek in kennis door deskundig ruimtelijk onderzoek mogelijk te maken. Begin dit jaar is het BNA Onderzoekfonds opgericht, om architectuuronderzoek te finan cieren en om de onafhankelijke positie daarvan voor de toekomst veilig te stellen. Iedere euro uit dit fonds komt ten goede aan deskundig en onafhankelijk ruimtelijk en architectonisch onderzoek.

Het manifest is in maart aan de genodigden van de eerste expertmeeting gepresenteerd en is positief ontvangen. Momen teel worden andere partijen benaderd om zich aan te sluiten en wordt het manifest breed onder de aandacht gebracht bij opdrachtgevers en andere belanghebbenden. De BNA wil met dit initiatief een actieve en positieve bijdrage te leveren aan het verbeteren van de praktijk van (Europese) aanbestedingen in Nederland. Wilma Jansen, manager beleid Voor de actuele stand van zaken hou de website van de BNA in de gaten: www.bna.nl > Dossiers > Dossier Europees aanbesteden

Post naar het bureau De BNA stuurt alle post van leden die voor een BNA-bureau werken naar het bureau, en niet meer naar het privé-adres. De achtergrond hiervan is dat de afgelopen jaren de BNA steeds meer bureau-georiënteerd is geworden.

Het BNA Onderzoekfonds start met een stevige bodem van € 150.000, ingebracht door de BNA. Door bijdragen van particulie ren, bedrijven en instellingen moet dit de komende decennia uitgroeien tot een bedrag van ten minste € 1.000.000. Vanaf dat moment kunnen de projecten van BNA Onderzoek uit de rente worden gefinancierd. Leden van de voormalige BNA-studiestichtingen betaalden contributies en toonden zo hun betrokkenheid bij architectuur onderzoek. BNA Onderzoek zet dit voort en vraagt alle BNA-leden bij te dragen aan de financiering van onafhankelijk architectuur onderzoek. Al vanaf een klein bedrag zorgt uw structurele bijdrage voor een stevig fonds dat tot in de verre toekomst architectuur onderzoek mogelijk maakt. Donateurs van het BNA Onderzoek fonds genieten voorrang bij bijeenkomsten en presentaties en krijgen korting op publicaties. Grotere donateurs, die jaarlijks € 5.000 of meer storten, krijgen toegang tot de jaarlijkse, exclu sieve donateursbijeenkomst en worden vermeld in publicaties. Voor het BNA Onderzoekfonds is een Comité van Aanbeveling samengesteld, bestaande uit personen die het belang van het BNA Onderzoekfonds onderschrijven: – Elco Brinkman, Bouwend Nederland – Lense Koopmans, voorzitter raad van commissarissen Rabobank Nederland – Karin Laglas, decaan bouwkunde TU Delft – Peter Noordanus, burgemeester Tilburg – Coen Teulings, CPB – Jan Westra, decaan bouwkunde TU Eindhoven Het fonds wordt beheerd door een stichting. Donateurs komen in aanmerking voor fiscale vrijstelling. Neem voor meer informatie over BNA Onderzoek en het fonds contact op met Jutta Hinterleitner: T 020 555 36 51, bna-onderzoek@bna.nl. Jutta Hinterleitner, programmamanager BNA Onderzoek

Tim Roeleveld, manager bedrijfsvoering

BNABLAD #02/11

kort nieuws

Bouwbesluit 2011 naar Tweede Kamer

Vernieuwing cao met regio’s besproken

Het Bouwbesluit 2003 wordt vernieuwd en gaat Bouwbesluit 2011 heten. Minister Donner van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties zet als verantwoordelijk minister vaart achter het wetgevingstraject. De aangepaste bouwregelgeving wordt in april naar de Tweede Kamer gestuurd en daarna aangeboden voor advies aan de Raad van State. Deze wetgevingsprocedure wordt voorhangprocedure genoemd en is voor bouwregelgeving nieuw. Voorheen werden wijzigingen in het Bouwbesluit pas na advies van de Raad van State naar de Tweede Kamer gestuurd maar door een wijziging van de Woningwet is de procedure omgedraaid. Als de Tweede Kamer geen inhoudelijke wijzigingen in de bouwregel geving doorvoert en de Raad van State de regelgeving tijdig behandelt en met een positief advies aan de minister terugstuurt zal de tekst van het Bouwbesluit 2011 en de ministeriële regeling op of rond 1 juli in het Staatsblad worden gepubliceerd. Het nieuwe Bouwbesluit treedt dan zes maanden later in werking, op 1 januari 2012.

De architecten-cao heeft in 2010 een moderniseringsslag ondergaan. De uitkomsten daarvan zijn in februari en maart met leden besproken tijden vier regionale bijeenkomsten. Het werk van de cao-delegatie van de BNA werd over het algemeen positief ontvangen. Veel bureaus zien kansen in het verder flexibiliseren van de cao, zodanig dat op bureauniveau meer afspraken gemaakt kunnen worden. Dat hiervoor een vorm van medezeggenschap op het bureau moet worden georganiseerd, werd niet als een bezwaar gezien. Er was opbouwende kritiek bij de beoogde afspraken over onder meer vakantiedagen en scholingsbudget. Deze reacties en kritiekpunten zijn verwerkt in de inzet voor de onderhandelingen, die intussen zijn gestart. Het resultaat van de onderhandelingen wordt eind april verwacht.

De BNA is in de afgelopen jaren betrokken geweest bij de vernieu wing van het Bouwbesluit. Als lid van het Overleg Platform Bouwregelgeving (OPB) adviseert de BNA de minister over onder andere het Bouwbesluit. In 2010 hebben leden van de BNA meegewerkt aan een praktijktoets van het nieuwe Bouwbesluit. Hierbij werden aan de hand van enkele voorbeeldprojecten niet alleen de gevolgen van de wijzigingen in de regelgeving beoor deeld maar werd ook naar de begrijpelijkheid en toepasbaarheid van de regelgeving gekeken. De uitkomsten van deze toets hebben tot aanpassingen in het nieuwe Bouwbesluit geleid die het ministerie in de afgelopen maanden in de uiteindelijke tekst heeft verwerkt. De nieuwe tekst wordt openbaar op het moment dat de regelgeving naar de Tweede Kamer wordt gestuurd. De BNA bereidt regionale voorlichting aan de leden voor over het nieuwe Bouwbesluit. De definitieve data voor de voorlichtingsbij eenkomsten zijn nog niet bekend maar worden via de website van de BNA Academie bekend gemaakt zodra absolute zekerheid bestaat over de definitieve tekst van het Bouwbesluit en de publicatiedatum. Alexander Pastoors, beleidsmedewerker ontwerpproces en techniek

Jasper Etten, beleidsmedewerker ondernemerschap en marktontwikkeling Op de website van de BNA staat meer informatie over de vernieuwing van de cao en over het onderhandelingstraject: www.bna.nl > Dossiers > Dossier cao.

BNA regio Oost start met serie bijeenkomsten bouwrecht Vanaf april 2011 start in samenwerking met Netlaw een serie van vier juridische bijeenkomsten met onderwerpen op het gebied van ondernemerschap en bouwrecht. De bijeenkomsten bestaan uit een theoretisch en inhoudelijk deel gevolgd door het behandelen van praktijkvoorbeelden. Deelnemers kunnen zelf cases inbrengen. In april wordt gestart met een combinatie van ‘arbeidsrecht’ en ‘ondernemen in moeilijke tijden’. De tweede bijeenkomst in juni gaat over ‘contractering in de bouw’. Na de zomervakantie wordt in september een bijeenkomst georganiseerd over aanbestedingsrecht (thema onder voorbehoud) en in november wordt ingegaan op juridische kwesties rond de Wabo die dan één jaar bestaat. Meer informatie over de data van de bijeenkomsten en de precieze inhoud ervan is binnenkort te vinden in de agenda van de regio Oost op de BNA website. De raamovereenkomst tussen BNA en Netlaw biedt BNA-leden een voordeel op advocatentarieven en biedt een gratis kennismakingsconsult bij aangesloten kantoren. Mark Oldengarm, regiocoördinator Oost Voor meer informatie zie: www.bna.nl/service/ kortingsregelingen/netlaw

BNABLAD #02/11

ARTIKEL

Beeld Elco Brinkman (links) en Bjarne Mastenbroek (rechts). Foto’s: Allard van der Hoek.

‘De helft bouwen, maar wel vijf keer beter’ 10

BNABLAD #02/11

ARTIKEL

Elco Brinkman en Bjarne Mastenbroek in gesprek De voorzitters van Bouwend Nederland en van de BNA spraken in Amsterdam over gemeenschappelijke belangen, de crisis, de rol van overheid en instituties en hoe ontwerpers en bouwers het momentum kunnen aangrijpen voor structurele veranderingen. ––

Tekst Hans Ibelings

Bjarne Mastenbroek: ‘Dat we als ontwerpend en bouwend Nederland gemeenschappelijke belangen hebben, lijkt me evident. Alles wat wij niet tekenen, wordt niet gebouwd.’ Elco Brinkman: ‘Bouwer en ontwerper waren vroeger een en dezelfde persoon. Dat is door de toegenomen complexiteit veranderd. Ik ben nu een jaar of vijftien bij de bouwwereld betrokken, en zelfs in die beperkte periode zijn gebouwen en infrastructuur complexer geworden en zijn er in het bouwproces steeds meer functies bijgekomen. Een ontwerper en een bouwer die verstaan elkaar gewoonlijk vrij gemakkelijk, maar naarmate er allerlei andere belangen bijkomen, wordt het ingewikkelder en vaak ook tijdrovender en kostbaarder.’ Mastenbroek: ‘Er is zo veel versnippering dat er vanuit de architecten een zekere behoefte is aan bundeling van alle specialismes.’ Brinkman: ‘We kunnen onszelf verwijten dat we gedurende een lange periode zozeer bezig zijn geweest met de beheersing van het proces en met het vinden van onze weg in de regelgeving van de ruimtelijke ordening dat we af en toe uit het oog zijn verloren dat we in opdracht van iemand werken, soms een individuele klant, soms de gemeenschap. Ik denk dat wij moeten beseffen als uitvoerende en ontwerpende disciplines dat wij iets maken wat iemand graag wil hebben.’ Mastenbroek: ‘Dat betekent dat we er voor moeten zorgen dat mensen weer meer gaan houden van de gewone gebouwde omgeving. Mensen vergapen zich tijdens een vakantie aan de prachtigste oude stadjes om vervolgens terug te keren naar Nederland met de file, de vinex, en het generieke kantoor.’

BNABLAD #02/11

ARTIKEL

voor 2011 uitgaat van een lichte groei (5%) in de nieuwbouw van woningen ten opzichte van vorig jaar. Door deze groei komt de totale groei in de bouw uit op 1%. Andere bouwsegmenten, zoals de utiliteitsbouw, laten nog steeds verdere daling zien.

Brinkman: ‘Het heeft ook te maken de enorme hoeveelheid woningen die we na de oorlog als samenleving moesten produceren, waarvan je objectief kunt zeggen dat ze niet allemaal de

‘Zelfs bedragen die gereserveerd zijn, worden niet besteed. Daardoor ontstaat een zompige sfeer’ maat, het comfort, de uitstraling, de identiteit laat staan de uniciteit hebben die wij ieder voor zich willen. De kunst is variatie in het bouwen. De komende opgave is voor een deel een vraag naar meer ruimte, maar vooral naar meer ruimte voor individuele verscheidenheid.’

Crisis De discussie over de toekomstige bouwopgave kan niet los worden gezien van de crisis die de bouwsector zo zwaar heeft getroffen. Het gesprek vond plaats daags na de publicatie van prognoses van het Economisch Instituut voor de Bouw dat

Mastenbroek: ‘Het vermoeden bestaat dat voor architecten 2011 nog een zwaar jaar gaat worden, hoewel recent onderzoek erop wijst dat het dieptepunt is bereikt. De reserves zijn echter bij veel bureaus grotendeels op, door ontslagronden en door de krimp die er is. Een echte opleving is nog onwaarschijnlijk, zeker als je luistert naar een aantal uitspraken van het Rijk om niet meer te bouwen. Ook de stad Amsterdam heeft een bouwstop afgekondigd en een aantal grote corporaties heeft gezegd de komende vijf of tien jaar niet te gaan investeren in nieuwbouw. Dat zijn allemaal individuele keuzes maar bij elkaar telt dat wel op.’ Brinkman: ‘Halverwege 2008 bestond de vaste staf van de uitvoerende bouwbedrijven uit 171.000 mensen. We zitten nu op 146.000. Dat is 25.000 mensen minder, en je kunt rustig zeggen dat het onder ZZP-ers om vergelijkbare aantallen gaat. Er zijn natuurlijk bedrijven in de regio die het redelijk doen omdat helaas een aantal van hun collega’s is uitgevallen, maar die lijden ook in toenemende mate onder het feit dat veel gemeenten niet alleen nauwelijks meer bouwen, maar ook onderhoud uitstellen. Zelfs bedragen die gereserveerd zijn, worden niet besteed. Daardoor ontstaat een zompige sfeer. Ik denk dat het van groot belang is dat we geen onzin gaan verkopen dat heel Nederland in de krimp raakt. Die onrust is buitengewoon slecht, niet alleen voor het consumentenvertrouwen maar om überhaupt een beweging op gang te brengen. Er is nu een absolute stress, en het is echt niet in de eerste plaats een belang van architecten en bouwers, die overigens economisch natuurlijk wel van betekenis voor het land zijn, dat die verdwijnt.’ Mastenbroek: ‘Ik denk dat die stress zich elke keer weer op andere onderdelen van het systeem richt, en die moet er inderdaad echt uit. Economisch staan we er in Europa absoluut niet als slechtste voor, integendeel, maar er zijn bijvoorbeeld zoveel mensen die geen fatsoenlijk huis in de stad kunnen vinden. Ze hebben er wat voor over, ze willen graag in de stad wonen, maar ze kunnen het niet vinden. Dus er is echt nog een hele serieuze nood. En volgens mij is het eerste wat je nu moet doen, de stad beter maken. Als je nu investeert in de steden kunnen deze milieutechnisch veel beter worden. Het blijkt dat als je mensen individueel laat kiezen voor woningverbetering het milieueffect verreweg het grootst is. Dat effect bereik je pas op veel langere termijn door windmolenparken aan te leggen waar

BNABLAD #02/11

ARTIKEL

miljarden voor nodig zijn. Dat is volgens mij de belangrijkste structurele verandering die er moet komen: dat we ons niet meer op grootschalige uitbreiding richten, wat denk ik voor Nederland ook heel onverstandig zou zijn, maar op de verbetering van de bestaande voorraad en op zinvolle verdichting, die ook het groen verbetert. Dus meer en betere woningen maar ook meer groen in een stad. En meer hergebruik van gebouwen. Als we in de afgelopen eeuw de ideale woning of het ideale kantoor hadden ontworpen dan was het misschien klaar geweest, maar de idealen veranderen steeds en daarom hebben we het ontwerp keihard nodig om onze omgeving steeds weer te verbeteren, te laten voldoen aan nieuwe voorwaarden.’ Brinkman: ‘Ik ben het zeer met je eens. En er zit ook een belangrijke ontwerpen bouwopgave in de menging van groot en klein. Het punt is dat we in twee werelden leven, we willen aan de ene kant in onze buurt met een zekere kleinschaligheid en een winkel op de hoek, maar we willen tegelijkertijd aangesloten zijn op de wereld.’

Duurzame verbeteringen

voor zulke veranderingen volgens mij. Wij moeten als beroepsgroepen goed nadenken over de vraag wie onze boterham smeert de komende tijd. En natuurlijk heb je de overheid nodig en de verschillende marktpartijen en instituties die daarmee bezig zijn. Maar uiteindelijk is onze opdrachtgever toch een individuele klant. Het debat over wonen wordt nu primair gevoerd met de gemeente, met Den Haag of met instituties. Het is de kunst om de eindgebruiker aan tafel te krijgen. Kijk, als mensen niet willen verhuizen, geen nieuwe woning meer willen en niet willen

‘Idealen veranderen steeds en daarom hebben we het ontwerp keihard nodig’ verbouwen, dan houdt het een keer op voor ons, maar dat is helemaal niet mijn verwachting. Uit alle demografische statistieken blijkt niet alleen dat we nog blijven groeien en er nog steeds meer

Juist nu zou een omslag kunnen komen in het denken, nu duidelijk is dat doorbouwen als voorheen en ‘business as usual’ geen opties zijn. Mastenbroek: ‘We leven in één van de meest dichtbevolkte landen ter wereld, daarnaast hebben we nog steeds heel veel mooie open ruimte in dit land, en ik ben er erg voor om daar heel erg weinig bij te bouwen. En als je het doet, doe het dan echt goed, op een zinvolle manier en bedenk dat vaak goedkoop duurkoop is. Dat is ook wel gebleken. Er zijn heel veel voorbeelden te geven van projecten die binnen twintig jaar, dertig jaar al op de schop moesten en dat dit zou gebeuren wist men eigenlijk al op het moment dat het werd gebouwd. We houden er hier in dit land erg van om net iets sneller te zijn en net iets goedkoper. Ik denk dat als je bijvoorbeeld veel meer in massief hout zou gaan bouwen, dat je dan een enorme CO2-opslag gewoon voor elkaar krijgt. En met ongelooflijk goede isolatie, drievoudige beglazing, de nieuwste generatie led-verlichting en intelligente computergestuurde systemen kun je zulke energiezuinige gebouwen maken dat die paar zonnecellen op het dak het ook echt kunnen verwarmen. De nul-energie en de plus-energie woning zijn heel dichtbij, maar je moet het wel willen. Het vergt meer inspanning van architect en ingenieur, en het kost meer bouwvakkersuren. Je maakt dan met hetzelfde aantal ontwerpers en bouwers in dit land misschien maar de helft, maar die helft is dan wel vijf keer beter.’ Brinkman: ‘Mijn hart maakt een sprongetje als ik dat soort dingen hoor. Er is nu het momentum

BNABLAD #02/11

ARTIKEL

gesplitste gezinnen komen, maar ook dat mensen een woning willen die aan hun eisen en aan die van deze tijd voldoet. Of neem de werkomgevingen. Je kunt zeggen, we hebben te veel kantoorlocaties ontwikkeld OK, so be it. Je moet nooit de vorige oorlog voeren; de nieuwe oorlog is om de leegstaande

‘Wij moeten als beroepsgroepen goed nadenken over de vraag wie onze boterham smeert’ panden hetzij een nieuwe bestemming te geven of af te breken, en de materialen en vrijkomende ruimte opnieuw te gebruiken. Je ziet in toe nemende mate dat mensen niet meer op bedrijvenparken willen werken. Dat is niet

gekomen vanuit de overheid, vanuit een wet, maar komt uit de mensen zelf.’ Mastenbroek: ‘De idiote situatie die je nu ziet ontstaan en dat is het stomste wat je volgens mij kunt doen, is dat gemeentes gaan zeggen, er mogen geen kantoren bij gebouwd worden, eerst die bestaande vol. Ik ken veel opdrachtgevers die allemaal als eindgebruiker graag kantoorruimte willen bouwen, energiezuinig, kleinschalig, op mooie plekken, en die dat niet mogen. Terwijl die generieke kantoorgebouwen waar ze niet in willen, leeg blijven staan. Als je dergelijke opdrachtgevers wel zou laten bouwen, wordt je gedwongen om het eigenlijke probleem op te lossen, namelijk dat niemand die generieke kantoorgebouwen meer wil. Je perst mensen echt niet door dat gaatje, die gaan heus niet op een plek zitten die ze niet aanstaat. Er zijn volgens mij genoeg partijen die willen investeren, alleen niet op de plekken waar de gemeente ze heen dwingt.’

Beeld Elco Brinkman (links) en Bjarne Mastenbroek (rechts). Foto’s: Allard van der Hoek.

BNABLAD #02/11

RUBRIEK

■De Vondst

Waarom ziet een gebouw eruit zoals het eruitziet? De architect van het gebouw bespreekt een slimme oplossing in zijn ontwerp.

Tekst Kirsten Hannema Beeld Paul Verhorst

Rieten huid

De villa moest een landelijke uitstraling krijgen, maar ook modern en stoer zijn. ARCHES architecten BNA verenigden deze schijnbaar tegengestelde wensen in een archetypisch huis dat van nok tot plint in riet is gehuld. Het rieten huis staat in het Brabantse Sterksel, op een ‘ruimte-voor-ruimte’ kavel. Dit verkavelingsconcept beoogt de vervanging van boerenbedrijven door (particuliere) woningen, waarbij het bebouwde aantal vierkante meters gelijk blijft. ‘Over het algemeen te traditioneel’ vindt architect Paul Verhorst deze nieuwe wijkjes. ‘De eisen ten aanzien van nok- en goothoogten zijn strikt en daardoor krijg je steeds dezelfde, weinig spraakmakende boerderij-woninkjes.’ ARCHES’ opdrachtgevers wilden iets anders. Moderner. Zodoende ontstond het idee voor een abstract, archetypisch huis, dat keurig de voorgeschreven contouren

BNABLAD #02/11

volgt. Om de strakke lijnen te benadrukken, voerden de architecten dak en gevel in eenzelfde materiaal uit. Riet dus. ‘We hadden al eerder een huis voor deze opdrachtgever gebouwd met een rieten dak’, vertelt architect Paul Verhorst. ‘En dat beviel hen. We wilden de villa bovendien een landelijke uitstraling geven. Het enige nadeel vonden de eigenaren dat het dak bij regen zo lang nadroop. Zo kwamen we op het idee het riet door te laten lopen.’ Er zijn meer voordelen aan een rieten gevel. Riet isoleert goed, vergt geen onderhoud en heeft een lange levensduur. Weetje: de helling van het vlak bepaalt de levensduur. Een gevel - 90 graden hoek - gaat dus 90 jaar mee. Het materiaal is oeroud, maar de techniek is uiteraard modern, en vooral brandvei liger. Vroeger werden de rietbundels om een open lattenstructuur heen gebonden, hier zijn ze op het dakbeschot geschroefd. Ingewikkeld was de overgang van dak naar gevel. Voor die knik is bewust Hollands

zoetwaterriet gebruikt, dat makkelijker buigt. Het andere riet, stugger van struc tuur, komt uit Centraal Europa. Kunststukje van de rietdekker zijn de ramen die door de nok heen lopen. ‘Ze geven een prachtig ruimtelijk effect, maar ze waren heel lastig om bij te scheren’, weet Verhorst.

Project Villa in Sterksel, 2011 Architect ARCHES architecten BNA, Eindhoven Adres Sterksel (Noord Brabant)

SERIE ONDERNEMERSCHAP

Voor de wind Het verder professionaliseren van ondernemerschap bij architecten staat al een paar jaar hoog op de agenda van de BNA. De crisis maakte dat nog urgenter. In een nieuwe serie over integraal ondernemerschap komen architecten aan het woord die de verschillende kanten van ondernemen in een bruikbaar model hebben samengebracht. Als eerste Heren 5 architecten in Amsterdam. ––

Tekst Ellen Meijer

Het percentage architectenbureaus dat de afgelopen jaren winst maakte, zit structureel aan de lage kant. In 2009 bereikte het met 57 procent een dieptepunt. Eén van de oorzaken ligt in een tekort aan professionele ondernemersvaardigheden. Acquireren, een strategische koers uitzetten, relatiemanagement, human resource, financieel beheer, al deze onderwerpen vormen de pijlers onder goed ondernemerschap. Veel architecten leggen de nadruk op de inhoud, winst maken heeft geen hoge prioriteit. Toch liggen daar kansen; een bureau dat zijn zaken op orde heeft, houdt het in moeilijke omstandigheden langer vol. Winst maken biedt ook ruimte voor

bijscholing en deelname aan prijsvragen. Integraal ondernemerschap combineert aandacht voor de inhoud met aandacht voor het bedrijf. In de woorden van Jan Klomp, architect-directeur bij Heren 5: ‘Je moet rendabel zijn om te kunnen dromen.’ Hij is één van de drie directeuren. De compagnons noemen zichzelf complementair aan elkaar; Klomp is de allround-ontwerper, Bas Liesker de spreekbuis naar buiten en Ed. Bijman heeft de zakelijke leiding. Al in de begintijd realiseerde het drietal zich dat begeleiding geen overbodige luxe zou zijn. Klomp: ‘We hadden nooit voor een baas gewerkt, wat wisten wij van een bedrijf runnen?’ Het lukte ze Marcus de

BNABLAD #02/11

SERIE ONDERNEMERSCHAP

Koning, voormalig directeur van KPN Vastgoed en architect, als commissaris aan te trekken. Hij bracht ze in acht jaar tijd het klappen van de zweep bij in ondernemerschap.

Balans Het bureau ging vervolgens op eigen kracht verder, maar gaandeweg ontstond opnieuw behoefte aan coaching. Bijman: ‘Als je vijftien jaar samenwerkt, loop je het risico dat je hetzelfde kunstje gaat herhalen. Het besef groeide dat we toe waren aan vernieuwing en daar wilden we ondersteuning bij. Na onze positieve ervaringen met begeleiding zijn we weer op zoek gegaan naar een coach en commissaris.’ Via via kwamen ze in contact met organisatieadviseur en dansmeester Jan Pieter van Lieshout. Hij ging met de partners op zoek naar de authenticiteit van het bureau. Als hulpmiddel voor het opstellen van een ondernemingsplan introduceerde hij het 4Windstreken model. Eerst leek het Klomp nogal zweverig, totdat hij zag hoe het model alle dingen die het bureau deed als in een puzzel op hun plek bracht: ‘We zijn niet ineens efficiënter gaan werken, maar zagen wel scherp wat er in het bureau gebeurde. Wij hebben veel aandacht voor mensen, maar aan het eind van het jaar wil je ook resultaten zien. Het 4Windstrekenmodel

BNABLAD #02/11

helpt ons alle kanten van het ondernemerschap te belichten. Veel architectenbureaus zijn zo verliefd op hun projecten dat ze dat vergeten. Je hebt een visie nodig als drijfveer, maar het gaat om de balans. Dat vond ik een waardevol inzicht. We deden al veel dingen goed, maar het ontbrak nog aan samenhang.’ In de huidige crisis ziet hij veel architectenbureaus saneren: ‘Om boven water te blijven heb je betrokken, geïnspireerde medewerkers nodig. Snijden alleen helpt niet.’

Beeld Het kantoor van Heren 5, Amsterdam. Foto: Kees Hummel

’We deden al veel dingen goed, maar het ontbrak nog aan samenhang’ Het 4Windstrekenmodel Het 4Windstrekenmodel dient als metafoor voor de verschillende kanten van het ondernemerschap. Heren 5 begint in het oosten; daar is het zijn ofwel de inspiratie, de plek waar plannen worden bedacht. Om ze te realiseren, zijn mensen nodig. Het zuiden gaat over voelen, denk aan teamgevoel en werkplezier, maar ook aan reprimandes. Het noorden staat voor ‘doen’, ofwel

SERIE ONDERNEMERSCHAP

meer verantwoordelijk. Het had dus ook een voordeel dat ik weg was.’ Met zijn verblijf in een revalidatiecentrum heeft hij zelfs een interieuropdracht voor dit centrum binnengehaald.

3 NOORD doen

Open communicatie

4 WEST hebben

1 OOST zijn

2 ZUID voelen

Beeld Het 4Windstrekenmodel van Heren 5, op basis van beeld van Jan Pieter van Lieshout

structuren en procedures. De cyclus eindigt in het westen. Dat staat voor het hebben; het concrete rendement van de onderneming. Het ondernemen volgt de dynamiek van het model: zodra de dromen (oosten) met gemotiveerde mensen (zuiden) op een efficiënte manier (noorden) hebben geleid tot een goed rendement (westen), begint de beweging opnieuw. Heren 5 gebruikt het model ook om de dialoog tussen management en medewerkers te stimuleren. De partners bepalen de strategie, de medewerkers denken mee over de invulling. Op die manier werken ze vanuit hun persoonlijke passie en dat draagt bij aan het succes van het bureau.

Tegenslag Ondanks de crisis blijft Heren 5 winstgevend. Volgens Klomp komt dat doordat het bedrijf langzaam is gegroeid en vroegtijdig zijn koers aanpast aan de vraag: ‘Wij doen bijvoorbeeld al jaren projecten met herstructurering, lang voordat het in de mode kwam.’ Het bureau timmert aan de weg door projecten op de agenda te zetten die landelijke media-aandacht genereren, zoals het eengezinsappartement. Toch krijgt ook Heren 5 tegenslag te verduren. Tijdens een bedrijfsuitje afgelopen juni liep Bijman een lage dwarslaesie op. Zijn maandenlange afwezigheid had ingrijpende gevolgen voor het bureau, ook positieve. De directeuren wilden al langer mensen uit het team betrekken bij het management en dat gebeurde na het ongeval versneld. Bijman: ‘Doordat Jan en Bas noodgedwongen veel delegeerden, voelden mensen zich

Een belangrijke les die Klomp uit de eerste begeleidingsperiode oppikte is: acquireer als je geen tijd hebt. ‘Tussen de eerste verkennende gesprekken en een concrete opdracht ligt vaak twee jaar. Je moet daarom voortdurend zaaien.’ Ook de tweede coach hield de partners een spiegel voor, met name op het gebied van personeel. Bijman: ‘Bij ons ging het op dat vlak – met de beste bedoelingen overigens – rommelig. We communiceerden verkeerd met het team, daardoor kon het gebeuren dat bij een arbeidsconflict een medewerker met ruzie weg ging.’ Klomp beaamt dat het voorheen ‘Ed., Bas, Jan en de rest’ was: ‘We hebben geleerd transparanter te opereren. Vorig jaar moesten drie mensen weg omdat we minder werk hadden. Een moeilijke beslissing, maar omdat we het open bespraken tijdens een bureaubijeenkomst was er begrip voor.’ Elke veertien dagen neemt het kernteam van Heren 5 de planning en problemen door. Bijman: ‘Eerst dacht ik: nog meer vergaderen. Maar ik merk dat mensen zelf hun problemen oplossen als iedereen erover meedenkt.’

Netwerk Zonder de resultaten, het westen in het 4Windstrekenmodel, uit het oog te verliezen coachte Van Lieshout de directeuren vooral op het oosten (zijn) en zuiden (voelen). Zijn boodschap luidde: jullie weten wat je willen, maar hoe bereik je dat en met wie? Klomp: ‘Aan ongemotiveerde mensen heb je niets. Je kunt je zin doordrijven, maar dat breekt je vroeg of laat op. Als we geen cultuurverandering binnen het bureau op gang hadden gebracht, waren diverse mensen die we hoog hebben zitten, vertrokken.’ Een bureau als Heren 5 met bijna twintig medewerkers kan zich een coach veroorloven. Hoe krijgen kleine bureaus zoiets voor elkaar? Bijman ziet veel in netwerken: ‘Al sinds onze begintijd zit ik in overleggen met andere architectenbureaus en ondernemers. We organiseren architectencafés, delen kennis met vakgenoten en opdrachtgevers. Dat kost tijd, maar niet altijd veel geld.’ Hij is naar eigen zeggen verrassend vaak succesvolle ondernemers tegengekomen die best voor niks anderen willen begeleiden. Op de vraag waar de link zit tussen inhoud en ondernemerschap antwoordt Bijman: ‘Je moet architect én ondernemer zijn om winst te kunnen maken. Ben je een kunstenaar, zoek dan een partner die de zakelijke dingen van je overneemt en maak er een eenheid van. De boodschap zit in het integrale. Architect zijn is meer dan ontwerpen, ook financiën, personeel en PR horen erbij. Een klein bureau dat alles een beetje raakt, bereikt al veel.’

BNABLAD #02/11

RUBRIEK

■Studentenwerk

In deze rubriek aandacht voor bijzondere afstudeerprojecten van architectuurstudenten.

Tekst Kirsten Hannema

Mediation instituut

Den Haag profileert zich als ‘internationale stad van recht en vrede’, maar in de architectuur zie je daar vooralsnog weinig van terug. Dennis van de Rijdt gaf deze abstracte begrippen vorm in het Mediation Institute The Hague. Het idee voor het Mediation Instituut komt voort uit ontwerpend onderzoek naar Den Haag – de stad waar Van de Rijdt’s afstudeeratelier zich op richtte – en haar internationale betekenis. Van de Rijdt: ‘De zone tussen Kijkduin en Wassenaar die nu gereserveerd is voor instellingen zoals het International Criminal Court is te groot.

BNABLAD #02/11

Het geheel is diffuus en de gebouwen hebben een naar binnen gekeerd karakter.’ Zo ontstond het idee voor een compact internationaal stadskwartier, aansluitend op het Vredespaleis. Het Mediation Instituut is in samenhang met het masterplan voor dit gebied ontworpen. Het betreft een nieuwe typologie: een ge

bouw waar op internationaal niveau middels bemiddeling geschillen beslecht worden. Een meer sociale oplossing voor conflicten dan rechtspraak; het gebouw wil op die manier ook afrekenen met de enigszins negatieve associaties rond justitiële instel lingen. Van de Rijdt: ‘Ik wilde een gebouw maken dat vanuit de ambities van de stad gestalte geeft aan de begrippen recht, vrede en veiligheid. Het bemiddelingsproces heeft ook de uiteindelijke vorm van het gebouw bepaald. Bovendien is het, anders dan de bestaande instituten, publiek toegankelijk. Je kunt dit gebouw daadwerkelijk ervaren.’ Het Mediation Instituut is vormgegeven als een glazen kubus, een driedimensionaal raamwerk waarin vier volumes zweven. Elk van deze ruimtes vervult een essentiële rol binnen het bemiddelingsproces. In de tussenruimte bevinden zich o.a. een bibliotheek, persruimte, televisiestudio, onderzoeksruimten – algemene functies die op hun beurt het proces voorzien van de benodigde informatie. Het meest opmerkelijk is het contrast tussen het spannende interieur en de neutrale huid – het gebouw is ondanks zijn prominente functie niet overdreven monumentaal. ‘Ik vind het belangrijk dat de bestaande iconen van de stad zoals het Vredespaleis, hun functie behouden,’ licht Van de Rijdt deze keuze toe. ‘Daarmee ben ik dus bewust niet de confrontatie aangegaan.’ Ontwerp Dennis van de Rijdt Opleiding Academie voor Architectuur en Stedenbouw, Tilburg Website www.denkkamer.com Dennis van de Rijdt heeft inmiddels een eigen bureau: denkkamer architectuur & onderzoek.

artikel

14 kanshebbers voor

Op 10 januari 2011 startte de zesde editie van de architectuur prijs BNA Gebouw van het Jaar. De oogst: 265 ingezonden projecten. De variatie in inzendingen toont de kwaliteit van het werk van BNA-architecten in de breedte en is ondanks de ingestorte bouwproductie groot. Na het verstrijken van de inzendtermijn konden de vijf regionale jury’s aan het werk. De juryleden bekeken en beoordeelden vooraf de inzendingen online. Tijdens twee bijeenkomsten werden de projecten besproken, waarvan een selectie ook bezocht werd door de juryleden. Per regio konden de jury’s maximaal drie projecten nomineren. Daarnaast, en dat is nieuw deze editie, konden er maximaal drie eervolle vermeldingen worden toegekend. De 14 nominaties en vijf eervolle vermeldingen worden op deze en de volgende pagina’s gepresenteerd.

De ontknoping BNA Gebouw van het Jaar 2011 bereikt zijn ontknoping op donderdag 28 april, wanneer tijdens een feestelijk programma in de Rabozaal van de Stadsschouwburg Amsterdam de landelijke winnaar wordt bekendgemaakt. Deze is gekozen uit alle nominaties door de landelijke jury onder leiding van Frits van Dongen (de Architekten Cie.) en verder bestaande uit Dorte Kristensen (atelier PRO), Ronald Schleurholts (cepezed), Christine van Gemert (BNI) en Henk Ovink (Ministerie van Infrastructuur & Milieu).

Regionale prijsuitreikingen Uit de nominaties hebben de regiojury’s ook een winnend project gekozen. De regiowinnaars worden bekendgemaakt tijdens regionale prijsuitreikingen. De winnende architecten ontvangen voor aan de gevel van hun gebouw de speciale BNA Gebouw van het Jaar architectuurplaquette. Daarnaast is er voor architecten en opdrachtgevers van de winnende en genomineerde gebouwen de Gebouw van het Jaar-trofee. De architecten van de eervolle vermeldingen ontvangen ook een speciaal ontworpen trofee.

De regionale prijsuitreikingen vinden plaats op: Regio Noord: 31 maart 2011, in Leeuwarden Regio Oost: 7 april 2011, in Hengelo Gld. Regio Zuid: 8 april 2011, in Tilburg Regio Delta: 14 april 2011, in Rotterdam Regio Noordwest/Centrum: 15 april 2011, in Amsterdam

BNABLAD #02/11

artikel

De nominaties per regio:

Regio Delta Cité, Rotterdam (1) Architect TANGRAM Architekten, Amsterdam Opdrachtgever Stadswonen Rotterdam Foto John Lewis Marshall PortCity 2 en 3, Rotterdam (2) Architect Benthem Crouwel Architekten, Amsterdam Opdrachtgever Havenbedrijf Rotterdam Foto Jannes Linders 2

Zwarte Parel, Rotterdam (3) Architect Studio Rolf.fr, Rotterdam i.s.m. Zecc Architecten, Utrecht Opdrachtgever Rolf & Yffi Foto Frank Hanswijk

Regio Zuid Loopgraafbrug voor Fort de Roovere, Halsteren (4) Architect RO&AD architecten, Bergen Op Zoom Opdrachtgever Gemeente Bergen Op Zoom MBO Gilde Opleidingen, Venray (5) Architect BRTArchitecten, Alkmaar Opdrachtgever Gilde Opleidingen Foto Dick Holthuis

BNABLAD #02/11

Schoorstenenhuis, Bosschenhoofd (6) Architect Onix, Groningen Opdrachtgever Fam. Van den Broek – De Bont Foto Mark Secuur

artikel

Regio Noordwest/ Centrum Blok A Noordstrook Delflandplein, Amsterdam (7) Architect Dick van Gameren architecten, Amsterdam Opdrachtgever Far West / De Principaal Foto Primabeeld, Marcel van de Burg Dutch HealthTec Academy, Utrecht (8) Architect JHK Architecten, Utrecht Opdrachtgever SVGB Kennis- en oplei足 dingencentrum en Kroon Group Foto Jeroen Schoots

Energieneutraal Monument, Driebergen (9) Architect Zecc Architecten, Utrecht Opdrachtgever particulier / stichting duurzaam renoveren van historische gebouwen Foto Cornbread Works

Regio Oost Ittersumerlanden, Zwolle (10) Architect Heren 5 architecten, Amsterdam Opdrachtgever SWZ Zwolle Landgoed Heidevloed, Halle (11) Architect Architectenbureau Vincenth Schreurs, Aalten Opdrachtgever fam. Nijhuis, fam. de Vries, Dhr. B. SomdeCerff en mevr. R. Harkink Foto Han Kastein

Windesheim Gebouw X, Zwolle (12) Architect Broekbakema, Rotterdam Opdrachtgever Chr. Hogeschool Windesheim Zwolle Foto Menno Emmink

BNABLAD #02/11

artikel

Regio Noord De Intense Stad; Bloemhof, Groningen (13) Architect Architectenbureau Marlies Rohmer, Amsterdam Opdrachtgever Proper-Stok Ontwikkelaars, Rotterdam Foto Marcel van der Burg Michaëlschool, Leeuwarden (14) Architect Onix, Groningen Opdrachtgever Michaëlschool Vrije School “Stichting Athena” Foto Peter van der Knoop

Eervolle vermeldingen Regio Zuid Villa Rotonda, Goirle Architect Bedaux de Brouwer architecten, Goirle Opdrachtgever anoniem Foto Michel Kievits

Regio Delta Noordwijkertuin, Noordwijk Architect Onix, Groningen Opdrachtgever ’s Heeren Loo Noordwijk Foto Peter van der Knoop

Regio Zuid Brandweerpost, Teteringen Architect Grosfeld Van der Velde Architecten, Breda Opdrachtgever Gemeente Breda, directie stadsbedrijven Foto Michel Kievits

Regio Noord Kadewoningen, Groningen Architect Zecc Architecten, Utrecht Opdrachtgever Heijmans Vastgoed Almere / Assen Foto Studio for Architectural Photography

BNABLAD #02/11

Regio Noordwest/Centrum Speeltuingebouw De Bloesem, Utrecht Architect Van Rooijen Architecten bna, De Meern Opdrachtgever Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling Gemeente Utrecht Foto Cornbread Works

rubriek

■opinie

Zoveel mensen, zoveel meningen. In deze rubriek komen verschillende mensen aan het woord over een speciaal onderwerp.

Grip op de financiën Budgetteren in tijden van crisis, hoe doe je dat? Krijgen projectmanagers een maximum aantal uren mee voor iedere fase, of kijkt men pas achteraf of de gemaakte offerte reëel was? Onlangs sprak een aantal bureaumanagers over het bijhouden en sturen van de financiën. Vier van hen vertellen hoe zij het aanpakken.

–– Tekst Willemijn de Jonge

‘Budgettering als stuurmiddel is een bedreiging voor de kwaliteit’ Gerwin Slappendel, bureaumanager Roeleveld-Sikkes Architects ‘In dat bewuste gesprek bleek dat veel grote bureaus heel vernuftige systemen hebben om het budget te bewaken. Je mag als projectteamlid dan maar een gelimiteerd aantal uren aan iedere fase besteden. Door al op voorhand in te plannen hoeveel uur ergens voor staat, kun je je geen buil vallen aan de kosten. Maar daarbij loop je wel het risico op een gegeven moment door je uren heen te zitten als de dingen minder voorspoedig verlopen dan gehoopt. Wij pakken het anders aan. We houden wel allemaal onze uren bij, maar doen niet aan deze vorm van urenbewaking. Dat komt de kwaliteit ons inziens niet ten goede. Een architect, projectleider of tekenaar moet gewoon het werk doen dat nodig

is om tot het beste resultaat te komen en zich daarbij niet opgejaagd voelen door de budgettering: we gaan door tot het goed is. We onderhandelen één keer over het honorarium en komen daar niet meer op terug, tenzij er echt nieuwe taken bijkomen. Die taakomschrijving is erg belangrijk. Door duidelijk af te spreken welk werk je voor iemand verricht en je aan die afspraak te houden, ben je al efficiënt bezig. Aarzelende opdrachtgevers bedenken er vaak van alles bij dat buiten de gemaakte afspraken valt. Door daar alert op te blijven, lopen de uren ook minder snel uit de hand. Op basis van onze urenstaatjes bekijken we achteraf of we goed zaten met onze inschatting. Soms blijkt dan dat we niet goed uitkomen met sommige fases. Maar als het eindresultaat goed is, komt zo’n opdrachtgever toch vaak terug en dat zorgt voor continuïteit.

‘Zonder sturing geen kwaliteit’

Gustaaf Kühne, bureaumanager EGM architecten ‘Als je niet stuurt, ben je niet gezond bezig. Wij sturen steeds meer op budget, want als je dat niet doet, mis je kansen. De basis van ons systeem is het registreren van directe uren. Die uren worden elke week ingeboekt en maandelijks meegenomen bij het monitoren van de projecten. We hebben een vrij geavanceerd administratief systeem waaruit ik tussentijds kan aflezen hoe we ervoor staan. Daarmee kun je voorkomen dat een bouwkundige of een architect bijvoorbeeld helemaal los gaat op een project en veel meer doet dan is afgesproken met de opdrachtgever. Maar het is niet zo dat ik daarbij puur op de cijfers af ga, het is ook een gevoelskwestie. Uit ervaring weet ik ook wel hoe het ervoor staat zonder alle staatjes. Er is al van alles geopperd over sturing op dit vlak, tot een voorstel aan toe om alles na te calculeren en op basis daarvan nieuwe contracten afsluiten met de opdrachtgever. Dan houd je natuurlijk geen opdrachtgever meer over. Van mij hoeft het niet heel gedetailleerd op het kwartier, per schets geregistreerd te worden. De een doet langer over een trap dan de ander en bij een gevel kan het weer andersom zijn. Dat hoef ik allemaal niet te weten. Om de financiële controle goed te kunnen doen, moet je een manier vinden om op een vriendelijke manier de vinger aan de pols te houden, zonder de creativiteit uit het proces te halen. We zijn geen filantropen, we blijven een bedrijf dat financieel gezond wil

BNABLAD #02/11

rubriek

zijn. Wij gaan niet mee in de gekte van voor de helft van de reële prijs offreren, dus soms verliezen we nu werk op basis van de prijs. Het is de kunst de opdrachtgever ervan te overtuigen dat goedkoop duurkoop is. Het honorarium van de architect maakt maar een klein percentage van de investeringkosten uit, maar een goed advies kan veel kosten besparen in de realisatie en exploitatie van een gebouw. Er zijn wel opdrachtgevers die dat beseffen hoor. Ik merk dat het ook steeds belangrijker wordt dat je kunt aan tonen dat je financieel gezond bent. En dat kunnen wij.’

resultaat over het algemeen ten goede. Projecten waar heel veel extra uren in zitten, hebben niet per definitie het beste eindresultaat. Je ziet wel eens dat er zo veel aandacht is besteed aan details dat de grote lijnen uit het oog zijn verloren: veel kwalitatief mooie oplossingen vormen samen geen garantie voor een goed resultaat. Budgettering houdt je scherp, maar je moet er niet al te star mee omgaan. Het moet niet door de medewerkers als beklemmend ervaren worden. Iedereen bij Topos kan real time zien wat de stand is tussen de geboekte uren en de beschikbare uren, maar het is aan de projectleider om dit in de gaten te houden. Eens in de twee weken is er projectoverleg en dat is een moment waarop wordt gekeken of inschatting en praktijk in balans zijn. Als de gebudgetteerde uren om een aanwijsbare reden echt niet toereikend zijn, kan afgeweken worden van het begrote aantal. Maar laat dat dan wel een bewuste keuze zijn en check na afloop van het project of die extra uren ook daadwerkelijk extra kwaliteit hebben opgeleverd.’

‘Het budget is onder deel van de kwaliteit van de oplossing’ Jody van Leeuwen, bureaumanager Topos Architecten ‘Wij zoeken naar de optimale oplossing binnen bepaalde randvoorwaarden, en het budget is één van die randvoorwaarden. Ik beschouw het als part of the game om onze projecten binnen het budget uit te voeren. Zowel extern als intern. Als je het externe budget overschrijdt, lever je geen kwaliteit: het budget is onderdeel van de kwaliteit van de oplossing. Ook het interne budget moet je goed bewaken. Dat houdt je scherp en stuurt aan op het vinden van een helder, eenduidig concept waar je niet meer van afwijkt. En dat komt de kwaliteit van het

BNABLAD #02/11

kunt het wel zo goed mogelijk proberen in te schatten, tussentijds monitoren hoe het gaat, en daar je conclusies uit trekken. Ik denk dat vrijwel alle bureaus hun financiën in deze tijd strikter per fase in de gaten houden. Wij bespreken maandelijks hoe projecten ervoor staan, ook financieel. En zorgen ervoor dat iedereen, van architect tot projectleider tot bouwkundige zich bewust is van de tijd die besteed mag worden aan duidelijk gedefinieerde taken. Regelmatig wordt ons gevraagd werkzaamheden in een eerdere fase uit te voeren. Dat moet wel passen bij het afgesproken honorarium. Het gebeurt ook steeds vaker dat een project even stil ligt, en dan is het wel belangrijk dat het er op dat moment financieel gezond voor staat. Vroeger zorgde een strakke planning ervoor dat je binnen budget bleef. Nu is die planning niet meer maatgevend: de kans dat projecten langer duren of tijdelijk stil liggen is veel groter. In dat geval wordt het budget noodgedwongen uitgesmeerd over een veel langere periode, waarin je natuurlijk wel tijd besteedt aan vergaderen en dergelijke. Om dat druppende-kraan-effect te voorkomen, is het zaak heel duidelijke afspraken te maken over wat je levert binnen welk tijdpad. Als daar sterk van afgeweken wordt, en het bij wijze van spreken de spuigaten uitloopt, ontkom je er niet aan nieuwe afspraken met je opdrachtgever te maken.’

Beeld Wiep van Apeldoorn

‘Stoppen als het geld op is, is geen optie’ Benno de Jong, bureaumanager Inbo Rotterdam ‘Je kunt je niet veroorloven je werk niet goed te doen. Stoppen als het geld op is maar het werk nog niet af, is geen optie, daar heeft Gerwin gelijk in. Je

Reageren? www.bna.nl/forum

artikel

Terug naar nul De EPC wordt steeds verder aangescherpt, tot een nulwaarde in 2020. De consequenties zijn groot, ook voor de architect. Een integraal energie concept is onontbeerlijk en daarmee een nieuwe manier van werken. Maar de eerste inspirerende voorbeelden zijn daar. Ze verdienen navolging. –– Tekst Kees de Graaf

Om de gevolgen van de steeds verdergaande aanscherping van de EPC in te kunnen schatten, is het goed enige kennis te hebben van herkomst en toekomst. Hans van Eck, unitmanager van AgentschapNL, geeft aan dat de EPC-aanscherping voortvloeit uit mondiale klimaatafspraken en Europees energiebeleid om het energiegebruik fors terug te dringen. ‘Partijen in de bouwmarkt hebben deze ambitie onderschreven, met het Lente-akkoord uit 2008. Ontwikkelaars, bouwers en corporaties streven samen met het Rijk naar energieneutrale nieuwbouw in 2020. Het wordt dus breed gedragen.’ Ambities op papier zijn één, realisatie in de praktijk is twee. Zeker nu de aanpassing van de norm (naar 0,6) ingrijpender is dan voorgaande keren, aldus Van Eck: ‘We moeten weer een kwart energiezuiniger gaan bouwen en dat

Beeld Steigereiland 2.0 op IJburg, Amsterdam. Ontwerp: FARO architecten. Foto: Hans Peter Föllmi

wordt een stuk lastiger in vergelijking met de oude EPC-eis. We moeten en gaan naar meer integrale energieconcepten toe; daarmee zijn de toekomstige aanscherpingen te realiseren. Die zijn voor een deel gebouwgebonden, maar spelen zich voor een deel ook daarbuiten af. De nieuwe norm – de Energie Prestatie Gebouwen en de Energieprestatienorm Maatregelen op Gebiedsniveau – en de rekensystematiek daarachter spelen daar op in.’

Andere aanpak In de praktijk zijn de eerste voorbeelden te zien van de nieuwe energieconcepten. Een verdere aanscherping van de EPC is dus mogelijk, aldus Van Eck. ‘In de praktijk wordt nu al gebouwd met EPC-waardes van 0,4, 0,2 en nog lager. Maar dat verlangt in de hele keten om een andere

Beeld Energieproducerende woningen, Borger. Ontwerp: KR8architecten

BNABLAD #02/11

artikel

aanpak.’ Van Eck wijst op enkele voorbeelden van zeer energiezuinige nieuwbouw, zoals de energieproducerende woningen in Borger van woningcorporatie Lefier ontworpen door KR8architecten, het energieneutrale huis 2.0 op IJburg van FARO architecten en de nulwoning in Groenlo van Evan van Panhuys en Rob Bais architecten. Deze en andere voorbeelden maken overigens duidelijk dat het vocabulaire rond energiezuinige woningbouw bepaald niet eenduidig is. Van Eck hierover: ‘Wij hebben daarom recent het rapport “Uitgerekend Nul” uitgebracht. De verschillende begrippen en hun onderliggende berekeningswijze worden hierin toegelicht.’

Duurzame energie Terug naar de EPC. ‘Het is technisch haalbaar’, zo concludeert Freek den Dulk van ontwerpen adviesbureau Piode eveneens. ‘Wanneer je heel erg je best doet met bestaande technieken en geen zonnestroom gebruikt, kun je een EPC van 0,4 halen. Maar zelfs de meest energiezuinige woningen hebben stroom nodig. Om daaronder te komen moet je energie gaan verbruiken die duurzaam is opgewekt. Bijvoorbeeld de grootschalige toepassing van zonnepanelen, maar ook windenergie of warmtekrachtkoppeling.’ Geen van deze technieken is echter zonder beperkingen: ‘In de praktijk moeten nu daken volledig worden benut voor zonnepanelen, om tot energieneutraal bouwen te kunnen komen. Woongebouwen die hoger zijn dan 6 à 8 verdiepingen, hebben daar onvoldoende ruimte voor op het dak. Daar zouden stedenbouwkundigen nu al rekening mee

moeten houden. En niet overal schijnt de zon, zeker niet in bestaand stedelijk gebied.’ Wat vaak wordt vergeten, aldus Den Dulk, is dat een warmtepomp in combinatie met warmte/koude opslag eveneens stroom verbruikt. ‘En geothermie kan maar op drie plekken in Nederland en ook de wind waait niet overal even hard. Voordat het Rijk dus doorgaat met aanscherpingen, zou het daarom goed zijn om te onderzoeken hoe haalbaar deze zijn. Bij de verlaging naar 0,6 is dat inderdaad gebeurd, maar voor de volgende stappen moet dat ook gebeuren.’

Werkelijk verbruik Den Dulk voegt er nog een nuance toe: het verschil tussen energiegebruik op papier en in real life: ‘Wanneer je bewoners hebt die zich anders gedragen dan in de energieprestatieberekeningen is aangenomen, ga je meestal gewoon meer

Ter lering en inspiratie Agentschap NL ondersteunt de ontwikkeling van nieuwe energieconcepten. Zo zijn onder meer ‘ex cellente gebieden’ aangewezen door het ministerie van BZK/WWI, waar een EPC van 0,4 of lager wordt gehaald. Ook kunnen via de website ‘Energieneutraal Bouwen’ partijen met vragen bij Agentschap NL terecht. De website (www.agentschapnl.nl/energie neutraalbouwen) bevat een uitgebreide database met voorbeeldprojecten op het gebied van energiebespa ring binnen de gebouwde omgeving.

Beeld Woningbouwproject de Kroeten, Breda Ontwerp: Architectenbureau Paul de Ruiter. Foto: Pieter Kers

BNABLAD #02/11

ARTIKEL

Leuke jas

Beeld Schematische weergave van de Isolatie /kierdichting/ wamteaccumulatie (PCM) van Steigereiland 2.0. Rondom de woningen is een hoogwaardig isolerende schil getrokken (gemiddeld RC = 10,0 W/m²K), er zijn geen koudebruggen of luchtlekken.

energie gebruiken. Senioren hebben het bijvoorbeeld eerder koud en zetten de verwarming hoger. Met dergelijke woonstijlen wordt echter geen rekening gehouden.’ Hans van Eck onderschrijft dit: ‘Een EPC geeft een indicatie van de energieprestatie bij een aangenomen gemiddeld gebruik. Een veel mooier kengetal zou zijn het werkelijke energiegebruik over de totale levensduur van een woning.

‘We moeten weer een kwart energiezuiniger bouwen.’ Hiermee wordt het financieel voordeel van energiezuinig bouwen en gebruik voor de consument pas echt duidelijk. Zeker als je hierin de verwachte grote energieprijsstijgingen meeneemt! Een ander belangrijk punt is de bouwkwaliteit. Een energetisch goed ontworpen gebouw zal toch slecht presteren als de bouwkwaliteit te wensen overlaat. In de markt ontstaan op dit punt de eerste bewegingen. Zo willen diverse bouwpartijen toe naar een opleveringskeuring van een nieuwgebouwde woning.’

Wat er ook wordt gemeten, voor de architect ligt de uitdaging op tafel om zich snel in deze materie te verdiepen. Freek den Dulk hierover: ‘De installatiewereld beraadt zich momenteel op de levering van totaalconcepten. Op een gegeven moment zullen dan complete bouwsystemen inclusief installaties worden aangeboden. De architect mag dan, als hij niet oppast, daar alleen nog een leuke jas omheen draperen.’ Een architect die zich in ieder geval niet laat verrassen is Paul de Ruiter. Hij is met zijn bureau al vanaf midden jaren negentig bezig om integrale energieconcepten te ontwikkelen. Die voorsprong komt hem nu van pas: ‘2020 is al snel. We moeten nu al nadenken hoe we straks die EPC van 0,0 kunnen realiseren.’ De norm zelf is wat De Ruiter betreft echter niet alles zaligmakend: ‘Ik vind een andere vraag veel belangrijker: wat is comfortabel en gezond wonen? Dat is weliswaar minder eenvoudig in een norm te vangen, maar daarmee begint het ontwerptraject wel.’ Architectonisch ontwerp en energieconcept zijn volgens De Ruiter niet meer los van elkaar te zien: ‘Integraal ontwerpen is de enige weg voorwaarts. Dat heeft gevolgen voor hoe wij binnen het bureau opereren, maar ook voor onze samenwerking met andere disciplines. Voorheen deed iedereen zijn eigen kunstje en gooide dat vervolgens over de schutting, maar dat werkt niet.’

Mix van functies De Ruiter noemt de stedenbouw als voorbeeld: ‘In principe is stedenbouw vanuit zichzelf een integrerende discipline, maar in de praktijk ging het toch vaak anders. Dat had ook te maken met de functiescheiding: je werkte op de ene plek, woonde elders. In de toekomst krijgen we veel meer gemengde gebieden, met een mix aan functies. Functies die onderling energie kunnen uitwisselen, maar dan moet het stedenbouwkundig ontwerp daar wel vanaf het eerste begin op inspelen. Anders past het gewoon niet, al die smart energygrids onder en boven de grond. De CO2-neutrale stad (De Ruiter heeft er een essay over geschreven, red.) heeft ook op het niveau van infrastructuur en ruimtelijke ordening enorme consequenties.’ De verbinding naar andere disciplines is dus van groot belang. Tegelijkertijd is het volgens De Ruiter ook goed om juist ‘klein’ te beginnen: ‘In de Bredase wijk Kroeten hebben we in 1999 een windmolen laten plaatsen bij een nieuwbouwproject, om daarmee een EPC van minder dan 1,0 te halen. Alle bewoners betaalden mee via de aankoop van de woning. Er is een aparte stichting voor opgericht en daarmee is duurzaamheid echt gaan leven in dat buurtje. En wat blijkt na afloop: er wordt zoveel wind mee geproduceerd dat het werkelijke energiegebruik is gedaald naar 0,6. Dat zijn inspirerende voorbeelden.’

BNABLAD #02/11

rubriek

■BUREAUBERICHTEN

Nieuws van BNA-bureaus zoals directiewissels, fusies en naamsveranderingen, maar ook aankondigingen van nieuwe websites, bijzondere publicaties en gewonnen prijzen.

Overleden leden

Op het Gala van de Nederlandse Bouw is de Nederlandse Bouwpluim 2011 in de categorie Burger- en Utiliteitsbouw uitgereikt aan woningbouwproject Het Mooie Plan in Rotterdam van Dura Vermeer, com.wonen en Joke Vos Architecten. De prijs beloont en stimuleert goede samenwerking in de bouw.

Op 7 januari 2011 is op 90-jarige leeftijd architect D. Blom, wonende te Santpoort Zuid, overleden.

Jan Borkent, mededirecteur-eigenaar heeft afscheid genomen van Het Architectenhuis. Ronald Plug is nu directeur-eigenaar en Ronald Wieggers is aangesteld als adjunct-directeur. Le Medi, een woningbouwproject in Rotterdam van Geurst & Schulze Architecten, heeft de Kleur Buiten Prijs 2010 van Stichting Kleur Buiten gewonnen. Voor de prijs komen Nederlandse projecten in aanmerking waarvan het kleurgebruik een verrijking is voor de openbare ruimte en de kwaliteit van de leefomgeving.

Beeld Het Mooie Plan, Rotterdam. Ontwerp: Joke Vos Architecten. Foto: Robert Nagelkerke

KCAP Architects&Planners heeft een derde vestiging geopend. Naast de kantoren in Rotterdam en Zürich is het bureau nu ook gevestigd in Shanghai. Ook is er een vernieuwde website: www.kcap.eu. De Nederlandse Bouwprijs 2011 is toegekend aan de Hermitage Amsterdam van Hans van Heeswijk architecten. De prijs wordt tweejaarlijks uitgereikt. Ted Schulten heeft het bureau Hendriks Schulten architecten bv verlaten en zijn bedrijf voortgezet onder de naam Ted Schulten Architecten. Het bureau Hendriks Schulten architecten bv wordt onder de nieuwe naam Locus architecten bv gecontinueerd met Ianthe Mantingh en Gert-Jan Hendriks als directie.

Beeld Le Medi, Rotterdam. Ontwerp Geurst & Schulze Architecten. Foto: Stefan Müller

inTex architecten bna heeft een vernieuwde website: www.intexarchitecten.nl. Villa Vals ontworpen door SeARCH in samenwerking met CMA is bekroond met de Wallpaper* Design Award 2011 in de categorie ‘Best new private house’. De Wallpaper* Design Award wordt jaarlijks uitgereikt aan uitzonderlijk design in elf verschillende disciplines. Deze disciplines variëren van modeontwerp tot industriële vormgeving.

BNABLAD #02/11

Beeld De Hermitage Amsterdam. Ontwerp: Hans van Heeswijk. Foto: Luuk Kramer

Bureaubericht? E-mail naar redactie@bna.nl

rubriek

Nieuw op het programma: Architectural office support

De ervaring van

Speciaal voor onder steunende medewerkers van architectenbureaus heeft de BNA Academie de reeks Architectural Office Support ontwikkeld, in samenwerking met WorkWise.cc: een organisatie die volgens medeoprichter Marlinka Rinsma ‘de verbinding legt tussen waar een organisatie voor gaat en staat en de werkvloer’.

Ferry Appelhof, sinds vijf jaar projectmanager bij Elemans Postma Van den Hork Architecten, nam in november 2010 deel aan de cursus ‘Managementvaardigheden projectleiders’ van de BNA Academie.

De reeks bestaat uit cursusmodules van een halve dag, die bij elkaar een workshopdag vormen en is bedoeld voor de medewerkers die binnen architectenbureaus de bureau- en projectprocessen ondersteunen. Architectural office support staat met ingang van 2011 twee keer per jaar op het programma en is bedoeld voor de medewerkers op architectenbureaus die bijvoorbeeld verslagen maken, facturen afhandelen, persberichten verspreiden, ziekmeldingen registeren en projectinformatie archiveren. Marlinka Rinsma vertelt over het verloop van de dag: ‘We organiseren een workshopcarrousel, waarbij mensen kunnen intekenen op de onderwerpen die ze interessant vinden. We beginnen met twee rondes van twee workshops, later worden dat er mogelijk meer. De dag start en eindigt met een presentatie over hoe BNA de medewerkers van architectenbureaus kan ondersteunen.’ Er zijn modules om de vaardigheden en kennis rond de bedrijfsvoering van een architectenbureau te ontwikkelen en

modules over ontwerpen en het bouwproces. Voor 2011 staan op het programma: debiteurenmanagement, personeelsmanagement, ontwerpen bouwproces ondersteuning, digitaal archiveren, verslagen maken en afspraken vastleggen, persberichten maken en verspreiden, reputatiemanagement en interne communicatie. Het doel van de dag is ‘informeren en inspireren’. Rinsma licht toe: ‘Veel ondersteunende medewerkers zijn uit ervaring in hun functie gegroeid, en hebben zich een bepaalde werkwijze aangemeten. Wij willen ze, mede door interactie, op nieuwe ideeën brengen en laten zien hoe het anders of beter kan.’ Belangrijk aspect van deze reeks is dat deze niet-architecten samenbrengt die op verschillende architectenbureaus hetzelfde soort werk doen. Rinsma: ‘Tijdens de workshops is ook nadrukkelijk ruimte voor het uitwisselen van ervaringen en het benoemen van tips and tricks. Mogelijk ontstaan er daarna zelfs landelijke of regionale netwerken, waarin de deelnemers elkaar blijven opzoeken om ervaringen te delen. Om de inhoud van de workshops zo goed mogelijk af te stemmen op de behoeften van deze groep, zullen we vooraf toetsen wat er leeft. We roepen de ondersteunende medewerkers dan ook op hun ideeën en wensen kenbaar te maken via academie@bna.nl.’

Op 27 mei 2011 staat Architectural of fice support voor de eerste keer op het programma. Zie voor meer informatie en aanmelding: www.bna-academie.nl. Heeft u specifieke ideeën of wensen over deze dag? Geef ze dan door via academie@bna.nl.

‘Bij Elemans Postma van den Hork Architecten ben ik gestart als tekenaar en al werkende doorgegroeid tot projectmanager. Ondanks dat ik het gevoel heb dat ik als projectmanager goed functioneer had ik de behoefte om mijn werkwijze, communicatievaardigheden en denkwijze eens kritisch tegen het licht te houden. Kan het ook anders, efficiënter, slimmer of beter? Doel van de cursus ‘Managementvaardigheden projectleiders’ is om persoonlijke competenties beter zichtbaar te maken, verder te ontwikkelen en optimaal te benutten. Ferry Appelhof: ‘Het was leerzaam om, na een theoretische toelichting, de diverse technieken toe te passen in praktijkgerichte casussen.’ Bij deze cursus vond hij het van belang dat de BNA Academie de organisator was: ‘Managementvaardigheden projectleiders wordt door veel instanties aangeboden, maar de BNA Academie sluit aan op de specifieke kenmerken van de bouwen architectenwereld. De besproken onderwerpen zijn herkenbaar en daardoor beter toe te passen in de praktijk. Dat maakt, samen met het uitwisselen van ervaringen en het voeren van discussies met je collega-projectmanagers, deze cursus waardevol voor een projectmanager van een rchitectenbureau.’ Op 11 mei 2011 staat de cursus ‘Managementvaardigheden projectlei ders’ weer op het programma. Zie voor meer informatie en aanmelding: www. bna-academie.nl.

BNABLAD #02/11

€

rubriek

Uit het cursusaanbod APRIL 2011 Hoe werk ik optimaal met de STB? HOUD GREEP OP UW OPDRACHT Wanneer 12 april 2011 Waar Arnhem Tijdstip 13.30 – 17.00 uur Kosten Ledenprijs *): € 195. Anderen: € 295 Leg vast wat de opdrachtgever van u mag verwachten. Schep duidelijkheid over de omvang van de opdracht en uw verantwoordelijkheden. Stuur en bewaak het proces met de STB als hulpmiddel. ondernemer- en partnerschap DE VOLGENDE STAP IN UW LOOPBAAN Wanneer 12 april 2011 Waar Amsterdam Tijdstip 16.00 – 19.00 uur Kosten Ledenprijs *): € 125. Anderen: € 175 Een eerste kennismaking met thema’s rond het partner- en ondernemerschap voor architecten die daadwerkelijk de stap zetten om ondernemer te worden. Netwerken DE GEHEIMEN VAN EEN GOED GESPREK Wanneer 14 april 2011 Waar Amsterdam Tijdstip 13.30 – 17.30 uur Kosten Ledenprijs *): € 125. Anderen: € 175 Ondernemen is mensenwerk. U moet actief op zoek gaan naar belangrijke contacten voor nu en de nabije toekomst. Netwerken is daarbij onmisbaar.

MEI 2011 Acquireren en presenteren HOE HAAL IK OPDRACHTEN BINNEN? Wanneer 9 en 16 mei 2011 Waar Amsterdam Tijdstip 9.30 – 17.00 uur Kosten Ledenprijs *): € 645. Anderen: € 795 Tijdens de tweedaagse training scherpt u uw vaardigheden aan voor een adequate acquisitie. Managementvaardigheden voor projectleiders ONTWIKKEL UW COMPETENTIES Wanneer 11, 18 en 25 mei 2011 Waar in het midden van het land Tijdstip 10.00 – 17.00 uur Kosten Ledenprijs *): € 795. Anderen: € 995

BNABLAD #02/11

In de driedaagse cursus komen zowel managementvaardigheden (processturing, teambuilding en omgaan met fricties) aan bod als strategie en communicatie.

Hoe vergroot u de kansen op publiciteit over uw werk en uw bureau? U neemt een kijkje in de keuken van de media.

Functioneringsgesprekken KRITISCH EN MOTIVEREND

Presenteren voor bureau medewerkers PRAKTISCHE TRAINING

Wanneer 12 mei 2011 Waar Amsterdam Tijdstip 9.30 – 17.00 uur Kosten Ledenprijs *): € 345. Anderen: € 495

Wanneer 31 mei 2011 Waar Amsterdam Tijdstip 09.30 – 17.30 uur. Kosten Ledenprijs *): € 275. Anderen: € 355.

Hoe voer je echt een motiverend gesprek en hoe breng je een lastige boodschap op een constructieve manier? Oefen zelf met casussen uit de praktijk.

Theorie, oefeningen en rollenspelen over het houden van een presentatie. Deelnemers aan de eendaagse training bereiden een presentatie voor van een ontwerp.

Europese aanbestedingen MEEDINGEN VOOR BEGINNERS Wanneer 25 mei 2011 Waar Arnhem Tijdstip 10.00 – 17.30 uur. Kosten Ledenprijs *): € 345. Anderen: € 495. Stap voor stap wordt u wegwijs gemaakt in de praktijk van het Europees aanbesteden. Europese aanbestedingen MEEDINGEN VOOR GEVORDERDEN Wanneer 26 mei 2011 Waar Arnhem Tijdstip 13.30 – 17.30 uur. Kosten Ledenprijs *): € 225. Anderen: € 325. Herken de succesfactoren bij Europees aanbesteden en verbeter uw inschrijvingen. Wat doet u bij disproportionele eisen en wat zijn de beroepsmogelijkheden? Architectural office support 1.1 DE STEUNPILAREN VAN HET ARCHITECTEN BUREAU Wanneer 27 mei 2011 Waar Amsterdam Tijdstip 10.00 – 13.00 uur en 13.30 – 17.00 uur Kosten Ledenprijs *): € 145 per module. Anderen: € 290 In verschillende modules kunnen de ondersteunende medewerkers van architectenbureaus hun kennis en vaardigheden aanscherpen en ontwikkelen. omgaan met de media MEET THE PRESS Wanneer 27 mei 2011 Waar Amsterdam Tijdstip 13.30 – 18.00 uur. Kosten Ledenprijs *): € 195. Anderen: € 295.

JUNI 2011 Succesvol samenwerken A WINNING TEAM Wanneer 6 juni 2011 Waar in het midden van het land Tijdstip 14.00 – 20.00 uur. Kosten Ledenprijs *): € 345. Anderen: € 425. Hoe versterk je een team zo dat mensen effectief, efficiënt en inspirerend met elkaar samenwerken? De totale kosten tijdens de levensduur van een gebouw VISIE OP DE LANGE TERMIJN Wanneer 8 juni 2011 Waar in het midden van het land Tijdstip 9.30 – 16.30 uur Kosten Ledenprijs *): € 375. Anderen: € 580 Leer hoe u inzicht kunt krijgen in de totale kosten tijdens de levensduur van een gebouw. Hoe is de opbouw van kosten in de verschillende levensfasen van een gebouw? En welke afwegingen kunt u maken in de ontwerpfase?

Meer cursussen op www.bna-academie.nl Kijk op de website voor de andere cursussen in het voorjaar van 2011

*) De vermelde prijzen zijn exclusief btw. De ledenprijs geldt voor BNA-leden, medewerkers van architectenbureaus BNA en voor leden van BNO, BNSP, BNI en NVTL en de medewerkers van de aangesloten bureaus. Voor inschrijven en meer informatie over alle cursussen, zie www. bna-academie.nl. Met vragen kunt u terecht op 020 555 36 31.

rubriek

Nieuwe oogst Bert Aspeele (29, Vrije Universiteit Brussel, België 2004) werkt sinds 2009 bij Raadgevend Ingenieursburo F. Koch B.V. in Terneuzen. Robert Beelen (39, TU/e 1996) is zelfstandig architect sinds 1999 bij Beelen CS architecten bv in Eindhoven. Tarak Bouraiou (36, TU/e 2010) is werkzoekende. Leon de Brouwer (44, SBA 2010) is zelfstandig architect bij Versleeuwen ontwerpers en bouwadviseurs BV in Heeze sinds 2006. Martijn van Corbach (36, sba 2010) is zelfstandig architect sinds 2011 bij VANCarchitecten in Oosterbeek. Van 1997 tot 2010 heeft hij gewerkt bij GSGarchitecten in Apeldoorn. Arno van Dijk (28, TU Delft 2007) werkt sinds 2007 bij VHGP Architecten in Deventer. Johan Drenth (33, AvB 2010) is zelfstandig architect sinds 2011 bij Johan Drenth Architect in ’s-Heerenberg. Voorheen is hij bij diverse bureau’s werkzaam geweest waaronder Van de Looi en Jacobs Architecten van 2006 tot 2009. Hardy de Graaf (32, AvB Amsterdam 2007) is zelfstandig architect sinds 2011 bij OPAstijl in Bunschoten Spakenburg. Voorheen is hij werkzaam geweest bij RAU in Amsterdam en als ontwerper, tekenaar bij SVDBA in Den Haag. Arend Groenewegen (38, TU Delft 2001) is sinds 2007 zelfstandig architect bij Arend Groenewegen Architect in Prinsenbeek. Roline den Hartog (28, TU Delft 2007) werkt sinds 2007 bij ARCADIS Nederland BV in Amersfoort. Rob Hulst (50, TU Delft 1988) werkt sinds 2001 bij Hans van Heeswijk architecten in Amsterdam. Sebastiaan Heitkamp (28, TU/e 2007) werkt sinds 2009 bij EVE Architecten bv in Nijverdal. Van 2007 tot 2009 heeft hij gewerkt bij IAA architecten. Ton van ’t Hoff (42, AvB Amsterdam 2002) werkt sinds 2005 bij BBHD-architecten in Amsterdam als architect. Martin Huiskes (43, SBA 2010) werkt sinds 2002 bij Leijh Kappelhof Seckel van den Dobbelsteen architecten in Hengelo.

Richelle de Jong (37, TU Delft 1998) is zelfstandig architect sinds september 2010 bij DP6 architectuurstudio bv in Delft. Voorheen heeft zij bij hetzelfde architectenbureau gewerkt van 2000 tot 2010. Aletta Jongschaap (47, AvB Arnhem 1995) is zelfstandig architect sinds 1998 bij Architectenburo Aletta Jongschaap AvB in Kalenberg.

bij In Perspectief architectuur in Denekamp. Voorheen heeft hij bij Morsink Architecten bv gewerkt van 2005 tot 2010. Menno Voss (37, TU Delft 2002) werkt sinds 2005 bij Luijten | Smeulders | Architecten in Tilburg. Niels de Vries (30, TU Delft 2005) werkt sinds 2009 bij Mix-architectuur in Ede.

Jean-Paul de Koning (33, TU/e 2006) is zelfstandig architect sinds 2006 bij Beelen CS architecten BV in Eindhoven.

Niels Woesthuis (35, TU Delft 2003) werkt sinds 2003 bij Joke Vos architecten in Rotterdam.

Titus Mars (33, AvB Groningen 2009) werkt sinds 2006 bij DAAD architecten in Beilen.

Wijb IJpma (57, AvB Groningen 1986) werkt bij VDM Wonen in Drachten sinds 2010. Van 2002 tot 2010 was hij werkzaam als projectarchitect bij Architectenbureau Tromp Partners bv in Joure.

Serge van de Moesdijk (39, AvB Arnhem 2009) werkt als architect/interieurarchitect bij VHGP architecten in Deventer sinds 2004. Mauro Parravicini (41, Politecnico di Milano 1997, Italië) is zelfstandig architect sinds 2010 bij Mauroparravicini BV in Rotterdam. Voorheen heeft hij gewerkt bij Mecanoo Architecten van 2008 tot 2010. Dré Rijnders (47, SBA 2010) woonachtig in Anna Paulowna. Hij is zelfstandig architect sinds december 2010 bij Hollands Kroon Architectuur in Anna Paulowna. Rob Schoutsen (40, AvB Arnhem 2000) is zelfstandig architect sinds januari 2009 bij Frobenius b.v. in Afferden. Marianne Snellen (48,TU Delft 1989) is sinds 2009 zelfstandig architect bij Snellen Architectenbureau in Amsterdam. Voorheen was zij werkzaam bij Jef Reintjens architecten BV in Amsterdam van 1998 tot 2008. Maarten Steunenberg (39, AvB Amsterdam 2002) is sinds 2011 zelf standig architect bij Bald architecture in Amsterdam. Voorheen werkte hij bij BDG architecten ingenieurs Almere van 2007 tot 2010.

Student leden Joost Barendregt (24) studeert aan de TU Delft en zit in zijn tweede studiejaar. Zijn studierichting is Architectuur. Kundra Dijkstra (37) studeert aan de AvB in Groningen en zit in haar tweede studiejaar. Haar studierichting is Architectuur. Hans Huizinga (30) studeert aan de AvB in Arnhem en zit in zijn derde studiejaar. Freddy Koelemeijer (26) studeert aan AvB in Amsterdam en zit in zijn derde studiejaar. Hij volgt de studierichting Architectuur. Cees van der Mark (24) studeert aan de AvB in Amsterdam en zit in zijn eerste studiejaar. Zijn studierichting is Architectuur. Coen Smit (28) studeert aan de AvB in Amsterdam en zit in zijn vierde studiejaar. Hij volgt de studierichting is Architectuur. Cor Velis (33) studeert aan de TU/e en zit in zijn vierde studiejaar. Zijn studierichting is Bouwkunde.

Joep van der Veen (30, TU Delft 2007) is sinds 2010 zelfstandig architect bij Joep van der Veen Architectuur in Ede. Voorheen is hij bij verschillende architectenbureaus werkzaam geweest waar onder Neutelings Riedijk Architecten van 2008 tot 2009. Rob Velthuis (36, TU Delft 1998) is zelfstandig architect sinds januari 2011

BNABLAD #02/11

rubriek

■Het Bureau

Architectenbureaus die zijn gevestigd op een bijzondere locatie.

Studio M10 Martien Jansen van Studio M10 woont en werkt in Eindhoven en ‘als je de kans krijgt om je bureau in een beeldbepalend gebouw te vestigen dan grijp je die.’ Hij doelt op de Witte Dame, één van de fabrieksgebouwen die Dirk Roosenburg in 1928 voor Philips ontwierp en die van de sloop werd gered. ‘Ik hou van het Moderne Bouwen: ontspan nen, de gewoonheid, een soort onderkoeld lyrisme vol potenties,’ vertelt Jansen.

Locatie De Witte Dame in Eindhoven, een Rijksmonument van Dirk Roosenburg (1931) Zit daar sinds 2003 Projecten o.m. FPC de Oostvaarderskliniek Almere (BNA Gebouw van het Jaar 2009), parkeergarages St. Elisabeth Ziekenhuis Tilburg en Penitentiaire Inrichting Antwerpen (DBFMO)

BNABLAD #02/11

Studio M10 is gevestigd op de begane grond aan het Lichtplein, dat onderdeel is van de renovatie van het gebouw, die in de jaren 90 geadviseerd werd door vriend en collega Bert Dirrix. Jansen: ‘Dit is precies de jas die ons past. Een grote, open ruimte waar iedereen met elkaar werkt. Het interieur is aan te passen aan de werkzaam heden en past bij de dynamiek van ons vak. Die flexibiliteit komt voort uit de strenge bouwstructuur van de Witte Dame, die geschikt is voor wisselend multifunctioneel gebruik.’ Ook opdrachtgevers vinden de werkplek bij Studio M10 passen: ‘Dit is het gebouw dat ze bij ons verwachten, iets dat afwijkt van het doorsnee kantoor. En het industriële en innovatieve karakter spreekt hen aan.’

Tekst Carla Roos Beeld Norbert van Onna

Wat Jansen zeer inspireert is ‘de eeuwig heidswaarde’, het all purpose karakter. Hij legt uit: ‘De bouwstructuur paste bij de productie van gloeilampen, maar is niet uitsluitend tot stand gekomen op grond van die specifieke functie. Ik vermoed dat Roosenburg bewust is uitgegaan van de beweeglijkheid van het programma. Als je met de industrie werkt is dat een vereiste, die lenigheid is niet toevallig. Onze ervaring is dat kwalitatief meer hoogwaardige gebouwen voor relatief minder kosten tot stand kunnen worden gebracht met standaardisering binnen de opgave. We denken na over second life design: hoe kunnen meerdere functies in een gebouw mogelijk zijn in de technische levensduur.’ De werkruimte zelf geeft Jansen ook inspiratie: ‘Ik had nooit gedacht dat hoogte zoveel kan betekenen. Maar de comforta bele hoogte van 4,5 meter houdt je brein fris en geeft letterlijk de ruimte om te denken.’

Een bijzondere bureaulocatie? E-mail naar redactie@bna.nl

Opening soon... Het Stimuleringsfonds voor Architectuur ondersteunt culturele projecten op het gebied van architectuur, stedenbouw en ruimtelijke ordening in en buiten Nederland

Subsidie aanvragen? Sluitingsdata 2011 Architectuur / Onderzoek en Ontwerp: 15 mei, 15 aug, 15 okt Internationale Projecten: 1 mei, 7 aug, 7 okt Stedenbouw: 1 mei, 7 aug, 7 okt

www.architectuurfonds.nl

Materia Inspiration Centre Amsterdam

Binnenkort wordt het nieuwe Materia Inspiration Centre (MIC) Amsterdam geopend. In het MIC staan inspiratie en kennisuitwisseling op het gebied van innovatieve materialen en technieken centraal. Het MIC is een plek waar materiaalsamples, interactieve kennisuitwisseling, thematentoonstellingen, lezingen, workshops, ﬂexplekken, een bibliotheek plus het gehele Materia archief met duizenden samples verzameld zijn op één plek, kortom: 1400 vierkante meter inspiratie! Pedro de Medinalaan 5 C, 1086 XK Amsterdam Keep informed: www.materia.nl

ARCHITECTEN & BOUWPARTNERS

Darmstadtium, Wissenschafts- und Kongresszentrum Darmstadt, Germany Architects: fs-architekten Paul Schröder Architekt BDA and Chalabi architects & partners Photo: Claus Graubner ©

OPEN

SAMENWERKING TUSSEN

advertentie

Wie goed kijkt, kiest voor ArchiCAD ArchiCAD scoort keer op keer als de beste keuze voor de architectenpraktijk. Het resultaat van jarenlange ontwikkeling voor en door architecten betekent bouwkundig gebruikersgemak, sterk in ontwerpfase maar ook in uitwerkingsfase, makkelijk te leren en perfecte aansluiting op en samenwerking met alle disciplines. Kortom: ArchiCAD = architectuur