bna ’12 jaaroverzicht
inhoud Voorwoord 3 1. Lobby 2. Het bouwproces 3. Leveringsvoorwaarden en contracten 4. Meerwaarde van de architect 5. BNA International 6. BNA Onderzoek 7. BNA Academie 8. De vereniging en communicatie 9. De BNA in cijfers
4 6 8 10 14 16 18 22 26
colofon 31
1
2
BNAJAAROVERZICHT ’12
Voorwoord In 2012 nam de crisis steeds sterker de gedaante aan van een transitie. Het wordt niet meer zoals het was. De architectenbranche moet zich op een ondernemende, vernieuwende manier manifesteren. De ‘nieuwe realiteit’ - een ander mantra van deze tijd - raakt vrijwel iedereen, maar onze branche uitzonderlijk hard. Dat betekent veel voor architectenbureaus en ook voor de BNA. ‘We’re in this together’, heette het tijdens de regio-estafette, waarbij de BNA-directeur en ik met leden spraken. Niet met de moed der wanhoop, maar met de overtuiging dat we er samen uit kunnen komen. Zonder cynisme, maar ook allesbehalve naïef: een transitie is wat anders dan ‘even’ een knop omzetten. Ondernemender zijn is het sleutelwoord. De BNA wil blijven helpen om sterke bureaus te maken die op kansrijke markten toegevoegde waarde hebben voor opdrachtgevers én samenleving. De BNA heeft zich dan ook ingezet om de leden te helpen in de nieuwe realiteit te werken. Om zich te ontwikkelen en strategisch te versterken. En natuurlijk hebben we gewerkt aan een sterkere lobby. Het moet samen, beter, anders en meestal met minder. Ook bij de BNA. Ondanks alle besognes informeren wij, met gepaste trots, over de activiteiten en resultaten van de BNA van het afgelopen jaar in het Jaaroverzicht 2012. Een aantal opmerkelijke resultaten in 2012: – De oprichting van BNA International om de Nederlandse architectuur in het buitenland te promoten en te ondersteunen in het internationaal ondernemen;
– In augustus is het lokale lobbymanifest uitgegeven met een online toolkit voor lokale lobby. Bureaus krijgen hierdoor meer zeggingskracht; – Publicatie van het ‘Manifest Beter Aanbesteden’ met zo concreet mogelijke afspraken en praktijkregels. Opdrachtgevers en bouwmanagers onderschrijven de regels. Deze cultuurverandering mag met recht een doorbraak heten; – De wettelijke kracht van de ‘Gids Proportionaliteit’. Aanbestedingsprocedures zullen niet langer in het teken van risicomijding staan, maar zich richten op de meest geschikte architect of het beste ontwerp. De Gids is opgenomen in de Aanbestedingswet; – Collectieve promotie met de wedstrijd ‘BNA Gebouw van het Jaar’, de Dag van de Architectuur en de campagne ‘Goed Plan? Architect!’; – De verandering van beroepsvereniging met persoonlijke leden naar een branchevereniging voor bureaus. In 2013 zoeken we naar nieuwe wegen om de toekomst van het architectenbureau beter en duurzamer te maken. Dat blijft altijd een gemeenschappelijke inspanning van de BNA en bureaus. Want alleen ga je sneller, samen kom je verder. Volgens mij een heel eind verder. Willem Hein Schenk Voorzitter Reacties? Mail naar bestuur@bna.nl
2 3 BNAJAAROVERZICHT ’12
3
1 LOBBY BNA Om in tijden van crisis te overleven moeten architecten in staat zijn te anticiperen op veranderingen in de vraag. In 2012 spande de BNA zich in om bureaus inzicht te geven in marktontwikkelingen en ondernemerschap te stimuleren. Architectenbureau van de toekomst Het programma ‘Architectenbureau van de toekomst’ is het vervolg op de BNA-publicatie ‘Toekomsten’ van eind 2011. Het stimuleert en motiveert leden bij het maken van strategische keuzes over veranderen, verbinden en verdienen. Met het nieuwe programma wil de BNA het imago en de toegevoegde waarde van architecten bij opdrachtgevers, andere partijen in de bouwkolom en in de maatschappij versterken. Crisis Inzicht in marktontwikkelingen is voor bureaus essentieel. De BNA heeft daarom de samenwerking met het CBS en andere brancheorganisaties versterkt. Er zijn twee halfjaarlijkse conjunctuurmetingen uitgevoerd, waaraan ruim 400 BNAbureaus deelnamen. Zij gaven aan in 2012 een verdere omzetdaling te verwachten. Met andere bouwbranches en onderzoeksbureau EIM is twee keer de ‘Monitor Bouwketen’ opgesteld. Daaruit blijkt dat structureel herstel in de bouw vooralsnog uitblijft. De benchmark van de jaarcijfers 2011 laat zien dat in de architectenbranche het aantal voltijdbanen is gedaald van 19.500 in 2008 naar 10.300 in 2011. De omzet liep in deze periode terug van circa € 1,7 miljard naar € 0,8 miljard. De teruggang kreeg veel media-aandacht, mede omdat de architectenbranche vooraan de bouwketen zit en zo een indicator vormt voor de verwachtingen in de hele bouwsector.
4
Lobby In aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen stelde de BNA het manifest ‘Waarde van architectuur’ op, in een nationale en regionale versie. De verkiezingsprogramma’s van alle politieke partijen zijn geanalyseerd op mogelijke gevolgen voor de architectenbranche. Samen met de bouwbranches en MKB Nederland deed de BNA voorstellen om de bouw en woningmarkt te stimuleren. De BNA gaf input voor de actieagenda ‘Bouw’ van het door de minister van Binnenlandse Zaken ingestelde ‘Bouwteam’ en was medeopsteller van het ‘Nationaal Stimuleringspakket Woningmarkt’ dat gedeeltelijk in het regeerakkoord is opgenomen. Het nieuwe kabinet ontving van de BNA een brandbrief met vijf speerpunten. De minister van Wonen en Rijksdienst accepteerde tijdens de kickoff bijeenkomst van de actieagenda Bouw een uitnodiging van de BNA voor een werkbezoek in 2013 over de waarde van architectuur. Met het door de ministeries van Economische Zaken en Onderwijs, Cultuur en Wetenschap ingestelde Topteam Creatieve Industrie en de Federatie Dutch Creative Industries is het advies ‘Creatieve industrie in Topvorm’ opgesteld. Dit heeft als doel de creatieve sectoren, waaronder de architectenbranche, te versterken. Ondernemen en innovatie Op de BNA-website is de rubriek ‘Ondernemen’ toegevoegd. Tijdens zes regiobijeenkomsten is gesproken over de ondernemende architect en de BNAJAAROVERZICHT ’12
4
nieuwe realiteit. BNA Blad #6/12 was een themanummer over ‘de nieuwe architect’, in opmaat naar de discussie hierover tijdens de BNA Architectendag begin 2013. Binnen de regionale netwerken is gesproken over trends, marktontwikkelingen, nieuwe businessmodellen en de veranderende praktijk. De BNA Academie bood cursussen aan op het gebied van ondernemen en innovatie, en organiseerde een seminar met twee marketingexperts. In aanloop naar nieuwe caoBNAJAAROVERZICHT ’12
onderhandelingen met de vakbonden zijn een enquête en werkgeversbijeenkomst met leden gehouden om de BNA-inzet te bepalen. Samen met de TU Delft is de kennis- en innovatieagenda ‘BEAU’ opgesteld. Hierin staan actuele thema’s waarop onderzoekers en bureaus mogelijkheden verkennen om de branche te vernieuwen. Dit gebeurt in nauwe samenwerking met BNA Onderzoek. In de volgende hoofdstukken van dit Jaaroverzicht staat meer over deze activiteiten. 5
2 Het bouwproces In 2012 heeft de BNA bij veranderingen in de bouwregelgeving bijgedragen aan voor architecten werkbare procedures. Dat gebeurde veelal in overleg met andere brancheorganisaties. Op de thema’s duurzaamheid en BIM is ingezet op kennisoverdracht naar bureaus. Bouwbesluit De BNA heeft met succes een aanpassing bepleit van de indieningseisen voor een omgevingsvergunning per 1 juli 2012. Het formulier dat bij de vergunningaanvraag moet aantonen dat het ontwerp veilig te onderhouden is, sluit nu aan bij de overige bepalingen in het Bouwbesluit 2012. Verder is zeker gesteld dat geen andere aansprakelijkheidseisen ontstaan dan gebruikelijk tot nu toe. De aanpassing van het formulier gebeurde in nauwe samenwerking met de Vereniging Bouw- en Woningtoezicht Nederland, het hoofdbedrijfschap ambachten en het ministerie van Binnenlandse Zaken. De eisen voor veilig onderhoud zijn geïntegreerd in de vernieuwde brochure over veilig en gezond ontwerpen (zie ketensamenwerking). Invoering van de milieuprestatieberekening per 1 juli 2012 is dankzij lobby van de BNA uitgesteld tot 1 januari 2013. Dit bood meer ruimte voor een zorgvuldige invoering. Met Koninklijke Metaalunie, FME CWM, WE adviseurs, Stichting MRPI en Dutch Green Building Council sloot de BNA een ‘Green Deal’ om de kennis van architecten te vergroten over het hoe en waarom van de milieuprestatieberekening. De Green Deal biedt architecten gratis kennis en ondersteuning. Aan diverse regiobijeenkomsten namen in totaal ruim 600 mensen deel. Verder kregen 36 architectenbureaus een gratis training in 6
rekensoftware voor milieuprestatieberekeningen. De deelnemers deden kennis op over en droegen bij aan het vaststellen van realistische grenswaarden die in de nabije toekomst in het Bouwbesluit komen te staan. De BNA heeft actief bijgedragen aan het ‘Actieplan verbetering woningventilatie’. Dit is een initiatief van opdrachtgevers, ontwerpers en bouwers om de kwaliteit van de woningventilatie in nieuw te bouwen woningen te verbeteren. De BNA ondertekende het actieplan eind juni. Ketensamenwerking BIM In de stuurgroep van het branche-innovatiecontract (BIC) over BIM werken de BNA, Bouwend Nederland, NL Ingenieurs en UNETO-VNI samen met TNO aan een meerjarenprogramma over ICT- en ontwerpprocestechnische aspecten van BIM. De stuurgroep startte in 2012 drie projecten: –– afspraken over detailniveaus per ontwerpfase van computermodellen –– een meetmethode voor de mate van BIMvolwassenheid van ketenpartners in de bouw –– een blauwdruk voor samenwerkingsafspraken tussen ketenpartners die met BIM werken –– De blauwdruk dient als onderlegger voor het maken van een nieuwe set juridische afspraken. In 2013 worden de uitkomste BNAJAAROVERZICHT ’12
5
van de projecten verwacht. De BNA deelt deze met zijn leden. Het onderzoek naar de inzet van BIM bij bureaus kleiner dan 10 fte’s is in april 2012 gepresenteerd tijdens de Bouw&ICT beurs. Het geeft helder inzicht in de adaptatie van BIM binnen de branche en is zowel door de beroepsgroep als overige ketenpartners goed ontvangen. De BNA heeft via het onderzoek veel waardevolle beleidsinformatie verkregen. V&G Ontwerpwijzer De BNA heeft met Aedes de BNA-brochure ‘Veilig en gezond ontwerpen’ uit 1999 vernieuwd. In samenwerking met ketenpartners Bouwend Nederland, FNV Bouw, CNV Vakmensen, Arbouw en Aedes zijn twee nieuwe brochures uitgegeven die architecten helpen hun wettelijke V&G-verplichtingen in de ontwerpfase goed in te vullen: de V&G Ontwerpwijzer en Leidraad V&G-verplichtingen. Architecten dragen hiermee actief bij aan het verbeteren van de arbeidsomstandigheden voor werknemers op de bouwplaats. Dat brengt het veilig bouwen en onderhouden van gebouwen op een hoger plan.
6 BNAJAAROVERZICHT ’12
7
3 Leveringsvoorwaarden en contracten De BNA maakte zich in 2012 opnieuw hard voor redelijke eisen bij inschrijvingen op Europese aanbestedingen en bij architectenselecties. Regelingen, leveringsvoorwaarden en overeenkomsten zijn aangepast aan nieuwe (bouw)regelgeving. Contracteren De Consumentenregeling (CR) is herzien en sluit daardoor aan op het Bouwbesluit 2012. De juridische standaarden en modellen van de BNA zijn aangevuld met een licentieovereenkomst (auteursrecht), een verificatievordering bij faillissement en een geheimhoudingsverklaring. De BNA Voorbeeldbepalingen STABU sluiten na een herziening aan op de UAV 2012. Verder zijn geïnteresseerde leden bijgepraat over de mogelijkheden en moeilijkheden bij DBFMO-projecten. Aanbesteden Op lobbygebied boekte de BNA goede resultaten. Zo is met succes een verruiming bepleit van de driejarige referentietermijn in de nieuwe Europese (concept) Aanbestedingsrichtlijn. In de nationale wet is de ‘Gids Proportionaliteit’ verplicht gesteld, onredelijke contractvoorwaarden zijn verboden en opdrachtgevers moeten op competenties selecte8
ren in plaats van op identieke referenties. De gemeente Rotterdam heeft het manifest ‘Maatschappelijk Verantwoord Aanbesteden’ opgenomen in haar architectenselectieprotocol. Dit manifest is herzien door de betrokken partijen (BNA, VN Constructeurs, NLPB en Architectuur Lokaal) en omgedoopt tot ‘Manifest Beter Aanbesteden’. VNconstructeurs, de beroepsvereniging van constructeurs, heeft het medeondertekend. Ondanks alle inspanningen is het helaas nog niet gelukt (koepels van) opdrachtgevers bij het manifest te betrekken. Daaraan blijft de BNA werken door het nieuwe manifest zo veel mogelijk onder de aandacht van opdrachtgevers te brengen. Eind 2012 is het ‘Kompas light’ voor prijsvragen gelanceerd. Dit helpt opdrachtgevers op een zorgvuldige manier een prijsvraag uit te schrijven. De BNA was nauw betrokken bij de totstandkoming van het Kompas.
BNAJAAROVERZICHT ’12
7
8 BNAJAAROVERZICHT ’12
9
4 Meerwaarde van de architect In 2012 was er veel aandacht voor online communicatie. De meerwaarde van de architect kreeg daarin gezicht door de vernieuwing van de campagne ‘Goed Plan? Architect!’ Vernieuwde campagne De campagne Goed Plan? Architect! kreeg in 2012 een nieuw uiterlijk en format. Op www.architecten.nl vertellen opdrachtgevers over de meerwaarde van werken met een architect. De website is onder de aandacht gebracht bij alle leden en geadverteerd via Funda, Funda in Business en Vastgoedmarkt (wat uiteindelijk een paar miljoen hits opleverde). Gemiddeld komen er 600 unieke bezoekers per dag. Sinds de lancering sturen architectenbureaus verhaalsuggesties in. De site is verbonden met de portfoliofunctie en andere relevante pagina’s op www.bna.nl. Ook sociale media zijn succesvol ingezet voor verspreiding van de campagne; (potentiële) opdrachtgevers lieten zich zien en architectenbureaus leverden content aan. Nu de campagne een vaste basis heeft (de website) komt deze zichtbaarder terug in alle media-uitingen van de BNA. Architectenbureaus werden daarbij ook geholpen; ze maakten veel gebruik van door de BNA aangeleverde campagnebanners. Dag van de Architectuur De Dag van de Architectuur is in 2012 gehouden op 23 en 24 juni. Het thema luidde ‘Architectuur en Voedsel’. Dat onderwerp bracht bijna 100.000 mensen op de been. Er 10
werden circa 275 evenementen georganiseerd; 125 architectenbureaus stelden hun deuren open. De nieuwe interactieve website is goed ontvangen en bezocht (zo’n 500 bezoekers per dag, in het weekend zelf 5.000 per dag). Twaalf architectenbureaus zagen direct zakelijk resultaat: ze kregen opdrachten of maakten vervolgafspraken met potentiële opdrachtgevers. Het aantal bezoekers bij de bureaus lag gemiddeld tussen de 50 en 150 (een verdubbeling van vorig jaar). Ze bleven gemiddeld een uur per locatie. De Dag van de Architectuur verscheen 350 keer in de pers. Sociale media zijn actief gebruikt (met een hoogtepunt in het weekend van circa 2.000 tweets). De mediawaarde bedroeg € 132.253. BNA Gebouw van het Jaar De BNA organiseerde in 2012 opnieuw de wedstrijd ‘BNA Gebouw van het Jaar’. De inzendingen waren divers, ze weerspiegelden bovendien de tijdgeest. Er zaten veel kleinschalige en herbestemmingsprojecten bij. De regio-uitreikingen gebeurden op aantrekkelijke locaties, zoals het vernieuwde Drents Museum in Assen. De winnende architecten en opdrachtgevers kregen zo de aandacht die ze verdienen. De locatie van de landelijke uitreiking, het pas geopende EYE Filminstituut in Amsterdam, trok veel belangstelling. De BNAJAAROVERZICHT ’12
9
10
zaal zat goed vol met zo’n 350 mensen. In de pers trok de prijs meer aandacht dan voorgaande edities, met name in de regionale media. Online communicatie en sociale media De campagne Goed plan? Architect! is via alle online communicatiemiddelen naar buiten gebracht. De respons hierop was positief (dat blijkt uit statistieken, advertentieclicks en sociale media). Leden hebben na de lancering van de campagnesite en www.dutcharchitects.org veel projecten ge-upload en bleven dat het hele jaar doen. BNAJAAROVERZICHT ’12
Gemiddeld komen inmiddels 100 projecten per maand online, op de Engelse pagina 30. De best bezochte pagina’s waren die over architecten (circa 3.000 unieke bezoekers per maand) en nieuwsberichten. Sociale media namen in 2012 een grote vlucht. Opvallend is dat behalve leden veel geïnteresseerden en (potentiële) opdrachtgevers de BNA op deze manier volgen. De aanloop naar de BNA Architectendag en de term ‘de nieuwe architect’ zijn actief opgepakt, vooral online. Het ‘Jaarboek opdrachtgevers’ is opnieuw gepubliceerd en verspreid naar 2.000 professionele opdrachtgevers in Nederland. 11
11
12 12
BNAJAAROVERZICHT ’12
14
13 BNAJAAROVERZICHT ’12
13
5 BNA International Begin 2012 ging BNA International van start, een programma gericht op het bevorderen van internationaal ondernemen door architecten. Er zijn activiteiten ontplooid met als doel de contacten, kennis en condities voor bureaus te verbeteren. Voor 2012 zijn als focuslanden Duitsland en Turkije gekozen. Verder was er aandacht voor economisch interessante regio’s en landen waarin leden vestigingen hebben. Voorlichting BNA International lanceerde in 2012 www.bna-international.nl. Op deze website is uiteenlopende informatie te vinden over internationaal ondernemen, zoals relevante gegevens over partners en tools die de leden kunnen ondersteunen. Speciale aandacht gaat naar de focuslanden, met actuele informatie over de economie, de positie van de architect en de do’s & don’ts. Ervaringsberichten van ondernemers vullen het aanbod aan. Potentiële opdrachtgevers krijgen via het in april 2012 gelanceerde www.dutcharchitects.org voorlichting over het werk en de bijzondere vaardigheden van leden. Dit Engelstalige online portfolio wordt ondersteund met introductieteksten in het Duits en Turks. In de loop van het jaar groeide het aantal leden dat zich hier presenteert aanzienlijk. Netwerken BNA iTop en BNA iNet Binnen de BNA stond het actief delen van kennis en ervaringen door leden centraal. In het netwerk BNA iTop komen sinds januari 2012 bureaus met een vestiging in het buiten14
land elk kwartaal bijeen om op directieniveau van gedachten te wisselen. Wisselende sprekers lichten hen voor over actuele thema’s in internationaal ondernemen, bijvoorbeeld in de focuslanden. Iedere bijeenkomst treedt een ander internationaal werkend bureau op als gastheer. Er is ruimte voor het presenteren van eigen ervaringen en voor informele uitwisseling. Het netwerk BNA iNet richt zich op leden met ervaring in het buitenland; hun berichten zijn online te lezen en dienen als basis om de onderlinge contacten tussen leden te bevorderen. BNA iNet komt elk kwartaal bijeen en agendeert evenals BNA iTop zowel praktische zaken (verzekeringen, het vinden van een partner, BTW enz.) als inspiratie (geldstromen, ervaringen, visies op de toekomst). Projecten met DutchDFA In 2012 zijn drie projecten uitgevoerd in de focuslanden met financiële ondersteuning van het nationale programma DutchDFA. De BNA participeert hierin met als doel aangesloten bureaus de buitenlandse markt te laten betreBNAJAAROVERZICHT ’12
15
den. 2012 was het vierde en laatste jaar van dit programma. Tijdens het project ‘BNA Matchmaking’ in Istanbul in oktober 2012 konden de deelnemende leden eventuele partnerarchitecten ontmoeten, kennismaken met de lokale situatie en praten met potentiële opdrachtgevers. Het project ‘BNA Business Development in Germany’ ging nog een stap verder. Dit behelsde behalve een matchmaking workshop tijdens de vastgoedbeurs ‘Expo Real’ in München het vervaardigen van een specifieke marktscan. Dit portfolio van ‘Contemporary Urgencies in Germany’ werd in december 2012 in Berlijn gepresenteerd. Het is online beschikbaar om leden inzicht te geven in actuele opgaven, locaties en contactpersonen. Het derde en laatste project, de ‘Partner Registry’, is een database met meer dan 200 aan te bevelen partnerbedrijven die leden bij het ondernemen in Turkije en Duitsland kunnen ondersteunen. Ze komen uit het netwerk van de leden, de partners en de zusterorganisaties van de BNA.
BNAJAAROVERZICHT ’12
16
Europese koepel ACE Het lidmaatschap van ACE (Architects’ Council of Europe) geeft de BNA toegang tot de Europese lobby en onderhoudt het Europese netwerk van de BNA. Een mijlpaal in 2012 was het versoepelen van de regelingen voor Europese aanbestedingen voor de (opgerekte) termijn van referentieprojecten (zie ook hoofdstuk 3, Leveringsvoorwaarden en contracten). 15
6 BNA Onderzoek In 2012 heeft BNA Onderzoek weer een divers en boeiend onderzoeksprogramma gedraaid. Het is opnieuw gelukt aan te tonen dat architecten een waardevolle bijdrage kunnen leveren aan het debat over de toekomst van hun vakgebied en de inhoudelijke onderwerpen die spelen in de dagelijkse beroepspraktijk. BNA-leden werkten hier actief aan mee en ontwikkelden relevante kennis voor de beroepsgroep. BNA Onderzoek is een laboratorium voor slimme ruimtelijke ideeën. Architecten, onderzoekers, marktpartijen en overheden komen bij elkaar om na te denken over maatschappelijke vraagstukken. Niet alleen vraagstukken die vandaag de dag spelen, zoals demografische krimp, verstedelijking en duurzaamheid. Ze proberen ook te ontdekken waar in de toekomst de slimme, creatieve en verbindende blik van de architect kan helpen maatschappelijke problemen op te lossen. BNA Onderzoek biedt architectenbureaus de kans in multidisciplinaire teams hun kennis te verbreden en nieuwe ontwerpopgaven te ontdekken. Bureaus die deelnemen aan de projecten doen nieuwe inzichten op, verkennen vraagstukken uit de markt en vergroten hun netwerk. Voor opdrachtgevers, overheden en als het even kan voor de samenleving biedt BNA Onderzoek een bron van inspiratie die de verbeeldende en oplossende kracht van architecten laat zien. Ingediende projectvoorstellen BNA-leden kunnen in interdisciplinaire teams projectvoorstellen indienen. Het Programmateam van BNA Onderzoek beoordeelt ze vervolgens. In 2012 zijn in totaal 22 projectvoorstellen ingediend, waarvan het programmateam er 10 honoreerde. 16
Uitgevoerde projecten In 2012 heeft BNA Onderzoek aan de volgende projecten gewerkt: ‘Great Spaces’, een onderzoek naar de factoren die een gebouw door de eeuwen heen tijdbestendig maken. Het alledaagse gezin in de stad dit onderzoek naar stadsappartementen voor gezinnen met middeninkomens is als omvangrijke studie uitgevoerd samen met gezinnen, woningcorporaties, ontwikkelaars, gemeenten en vijftien architectenbureaus. De uitkomsten worden begin 2013 gebundeld in een publicatie. Scholen voor het Noorderland Een ontwerplab voor jonge architecten over krimpvraagstukken en onderwijshuisvesting in samenwerking met belanghebbenden en experts uit de Groningse krimpregio’s. De resultaten verschijnen begin 2013 gebundeld in een publicatie. Hoe bouwt de particuliere opdrachtgever? In samenwerking met de gemeente Almere is gewerkt aan een verkenning van particulier opdrachtgeverschap als kans voor de architectenbranche. Begin 2013 worden de uitkomsten gepubliceerd. BNAJAAROVERZICHT ’12
17
18
Stadsaccupunctuur - tijdelijkheid als kans In 2012 gestart. In deze studie wordt onderzocht hoe de commerciële potentie van braakliggende terreinen in de stad benut kunnen worden.
artikelen gepubliceerd over de meerwaarde van architecten, met een bereik van 12.000 lezers per keer.
Woningtypologie en energie-eisen Een studie naar de invloed van energielabels op de woningplattegronden in verschillende Europese klimaatzones. Gestart in 2012. De openluchtschool revisited Een studie over de typologie van de openluchtschool anno nu in samenwerking met architecten en externe experts. Met behulp van een webstructuur waarin alle deelnemers interactief met elkaar konden werken is een enorme hoeveelheid output gegenereerd. In 2013 wordt de output toegankelijk gemaakt op de website van BNA Onderzoek. IMPACT In 2012 zijn de uitkomsten verder uitgewerkt van deze ontwerpstudie waarin architecten, zorgverleners en patiënten een ontwerptool toetsten voor gesloten psychiatrische inrichtingen. Het instrument wordt in 2013 gepubliceerd. Freestyle In de serie Freestyle zijn twee uitgaven gepubliceerd: ‘#2 Seoulutions’ en ‘#3 Abandoned cities’. Beide werden bijzonder positief ontvangen, de media-aandacht rond Abandonded cities was enorm. ‘#4 Het aanzien van de kopgevel’ is gestart. Schooldomein In dit vakblad voor schoolbestuurders zijn drie BNAJAAROVERZICHT ’12
Communities of practice Om beter te kunnen aansluiten bij vraagstukken die de architectenbranche overstijgen startte BNA Onderzoek in 2012 drie communities of practice (infrastructuur, woningbouw en hergebruik). Hierin nemen experts uit verschillende disciplines zitting die BNA Onderzoek inhoudelijk ondersteunen en helpen relevante onderzoeksthema’s te agenderen. BNA Onderzoekdag 2012 In juni is de tweede BNA Onderzoekdag georganiseerd. Een succesvol evenement waarin alle lopende onderzoeksprojecten de revue passeerden en BNA-leden kennis konden maken met de onderwerpen en (voorlopige) uitkomsten. Nieuwe website Sinds eind november is de nieuwe website van BNA Onderzoek online, een platform waar bezoekers informatie rond de projecten (lopend en afgerond) makkelijk en op intuïtieve wijze kunnen vinden. Architecten in de schijnwerpers De onderzoeksresultaten zijn gebruikt om de innovatieve kwaliteiten van architecten breed in de publiciteit te brengen en in de lobby te benadrukken. Dit resulteerde in media-aandacht bij zowel de vakpers als op de radio, lokale televisie en in landelijke dagbladen als Trouw en NRC. De mediawaarde voor 2012 bedroeg circa € 75.000.
17
7 BNA Academie De BNA Academie bevordert met een breed scholingsaanbod de vakkennis van architecten en hun medewerkers. Het cursusaanbod is in 2012 voor een groot deel vernieuwd. De cursussen richten zich op de nieuwe bouwopgave, bouwregelgeving en ondernemerschap. De BNA streeft naar een scholingsprogramma dat aansluit bij de veranderende wereld van de architect. Nieuw cursusaanbod Ieder jaar herziet de BNA Academie een deel van haar scholingsprogramma. In 2012 is de helft van de cursussen vernieuwd. Net als in voorgaande jaren waren speerpunten de nieuwe bouwopgave in de breedste zin van het woord, bouwregelgeving en ondernemerschap. Bijzondere aandacht ging naar de ontwikkeling van cursussen en bijeenkomsten waarin best practices uit andere disciplines zijn vertaald naar de architectuur. Ook dit jaar zijn afspraken gemaakt met de brancheorganisaties van interieurarchitecten (BNI), stedenbouwkundigen (BNSP), tuin- en landschapsarchitecten (NVTL) en ontwerpers (BNO) om de doelgroep van de BNA Academie te vergroten. Het herziene scholingsaanbod past bij de veranderende wereld van de architect. De BNA Academie gaf al een aantal cursussen en workshops op het gebied van ondernemen en ondernemerschap, maar voor dit belangrijke thema zijn er cursussen bij gekomen die aspecten van marketing, communicatie, sociale media, creatief ondernemen, leiderschap, innovatie en kansdenken relateren aan de praktijk van de architect. Na afloop van de cursus kunnen deelnemers hier direct mee aan de slag. Ze hebben dan bijvoorbeeld de 18
opzet voor een strategisch plan, communicatieplan, ontwikkelplan of een innovatief idee voor een nieuwe dienst of product. Kansen voor architecten zijn er ook in een veranderende wereld. Bijvoorbeeld op het gebied van herbestemmen en transformatie, CPO (collectief particulier opdrachtgeverschap), ketensamenwerking en duurzaamheid. Vanaf het vierde kwartaal is het scholingsaanbod uitgebreid met cursussen die deze kansen ondersteunen. Nieuw, en meteen succesvol, waren de cursussen ‘Architectonisch potentieel van bestaand vastgoed’, ‘Rekenen aan herbestemmen en transformatie’, ‘Werken aan CPO’, ‘Projectontwikkeling’ en ‘Projectmanagement voor architecten’. Nog steeds populair zijn alle cursussen over het Bouwbesluit 2012. Ook de cursussen over de Wabo in de praktijk werden goed bezocht. De wet Wabo is al langere tijd in werking, maar blijft lastig in de uitvoering. Workshops over ontwerpen, zoals ‘Ontwerpen met kleur en vorm’ en ‘Bouwen met baksteen’, blijven in trek. Trainingen over het verbeteren of bewuster omgaan met vaardigheden hadden weinig belangstelling. In voorgaande jaren investeerden bureaus hier nog wel in, in 2012 bijna niet meer.
BNAJAAROVERZICHT ’12
19
Roadshow, seminar, symposium De activiteiten van de BNA Academie trokken in 2012 ruim 650 deelnemers. Dit waren voor het merendeel BNA-leden. De roadshow ‘Veiligheidsheidsverplichting’ kreeg veruit de meeste belangstelling. In vervolg op de ‘Bouwbesluit 2012 Roadshow’ die in 2011 door het land trok was er dit keer aandacht voor veiligheid en gezondheid in de ontwerpfase. Architecten, ontwerpers, projectleiders en medewerkers van woningcorporaties hebben de bijeenkomsten bezocht. Naar een voor architecten niet alledaags seminar kwamen ook veel deelnemers. In ‘Van kracht naar opdracht’ hielden marketingexperts Jos Burgers en Jan van Setten een bevlogen verhaal over het belang van focus en positionering bij ondernemerschap. ‘Kies en je wordt gekozen!’, luidde de boodschap. Tijdens het interactieve symposium ‘Bestaand Duurzaam’ deelden architecten met elkaar slimme duurzaamheidoplossingen in bestaande kantoorgebouwen. BNAJAAROVERZICHT ’12
Waardering en aanmeldingen De waardering van deelnemers voor de cursussen en workshops was zeer hoog. Ze kregen gemiddeld als beoordeling een 8,0. De docenten scoorden met een gemiddelde van 8,3 zelfs nog iets hoger. De BNA Academie heeft in 2012 veel nieuwe docenten ingezet voor de nieuwe cursussen. Er is gezocht naar docenten die expert zijn op een specifiek onderwerp en/of die best practices uit andere werelden kunnen verbinden aan de bouwwereld. Zowel de docenten als die aanpak spreken de deelnemers duidelijk aan. De verslechte economische situatie voor architecten heeft ook zijn weerslag op de BNA Academie. De deelnemersaantallen per cursus namen in de loop van 2012 af. De cursusgroepen werden bovendien kleiner. Verder schreven architecten zich steeds later in, vaak pas in de laatste week voor de start van een cursus.
19
Website vernieuwd Achter de schermen is een groot deel van 2012 gewerkt aan een nieuwe website waarop het scholingsaanbod goed tot zijn recht komt. Voor iedere cursus, workshop of masterclass is een beschrijving gemaakt van de leerdoelen en de onderwerpen die aan bod komen. Bezoekers van de site kunnen deze informatie als pdf downloaden. Ook de docenten en de onderwijsvisie van de BNA Academie krijgen op de nieuwe website meer aandacht.
Cursuslocaties In 2012 heeft de BNA Academie actief gezocht naar inspirerende en verrassende cursuslocaties. Architectenbureaus hebben vaak mooie en geschikte zalen beschikbaar als cursusruimte. Dit heeft geleid tot een samenwerking met tien bureaus. De BNA Academie maakt gebruik van hun (vergader) zaal en in ruil hiervoor kan een medewerker kosteloos de cursus volgen. Deze samenwerking bevalt goed van beide kanten.
20
21 20
BNAJAAROVERZICHT ’12
22
23 BNAJAAROVERZICHT ’12
21
8
Vereniging en communicatie In 2012 transformeerde de BNA van een beroepsvereniging naar een brancheorganisatie. Leden en niet-leden zijn actief geïnformeerd via nieuwsbrieven, BNA Blad en architectuurmedia. De online communicatie groeide en de regionale netwerken organiseerden diverse bijeenkomsten. Vereniging De BNA verwelkomde twee nieuwe bestuursleden. De Ledenraad heeft Joost Ector en Maartje Luisman benoemd als opvolgers van Rob Hendriks en Hans van Heeswijk. Zij hebben na zes jaar het bestuur verlaten. Reorganisatie en bezuinigingen De BNA merkte in 2012 opnieuw de gevolgen van de crisis in de branche. De krimp bij architectenbureaus had direct effect op de inkomsten uit bureaubijdragen. Net als in 2009 is bezuinigd op out-of-pocket kosten, maar vooral ook op personele lasten. Zo moest de BNA helaas afscheid nemen van ruim 20 procent van zijn personeel. De reorganisatie had onvermijdelijke gevolgen voor de dienstverlening aan leden. Zo is het aantal regio’s teruggebracht van vijf naar drie. De Jonge Architectendag werd niet meer apart georganiseerd, maar krijgt een plek tijdens de BNA Architectendag. De organisatie van de Jonge Architectenprijsvraag gebeurde extern. De BNA was in 2012 hoofdsponsor, deels met geld uit de opgeheven Van Eckstichting. Leden De daling in het ledental zette door in 2012, met bijna vijf procent. Aan het eind van het jaar telde de BNA 2.809 leden. Het aantal aangesloten bureaus is met vier procent afgeno22
men naar 1.405. De meeste leden zegden op om economische redenen, een enkeling vanwege de transformatie naar brancheorganisatie. De gemiddelde bureau-omvang daalde van 4,5 naar 4,1 fte. Dat dit cijfer lager ligt dan uit het Bedrijfsvergelijkend Onderzoek (BVO) blijkt, heeft te maken met de contributieregels. Het aantal aan een bureau verbonden werkzame personen lag eind 2012 37 procent lager dan eind 2009. De grootste daling (50 procent) is te zien in de categorie bureaus met 7 tot 25 personen. De BNA-voorzitter en -directeur bezochten in het najaar de regio’s. Een kleine 300 leden woonden deze bijeenkomsten bij. Ze hadden als thema ‘de nieuwe realiteit, de nieuwe architect en de nieuwe BNA’. De directeur en regiocoördinatoren bezochten in 2012 zo’n zestig bureaus. Ze spraken met architecten over het BNAlidmaatschap en hun verwachtingen daarvan. De regiocoördinator benaderde alle nieuwe leden telefonisch om hen te informeren over de activiteiten en organisatie van de BNA. BNA als brancheorganisatie De BNA heeft de transformatie van beroepsvereniging tot brancheorganisatie - een jaar eerder dan aanvankelijk verwacht - met succes voltooid. De nieuwe realiteit waarmee architecten te maken hebben ligt aan de basis van deze cruciale stap in de geschiedenis van BNAJAAROVERZICHT ’12
24
de BNA. Veranderingen in de economie, maatschappij en bouwpraktijk veroorzaken turbulentie in het werkveld van de architectuur. Ondernemend zijn is voor de beroepsgroep in deze omstandigheden van levensbelang. Verandering van de BNA was noodzakelijk om antwoord te kunnen geven op nieuwe vragen en om de belangenbehartiging te laten voldoen aan de eisen van de tijd. Het accent zal liggen op het behartigen van de belangen van de ondernemende architect, zoals de werkgeversbelangen en de profilering in de markt. De BNA herijkt met de transformatie de aansluiting op de beroepspraktijk. In de laatste halve eeuw verschoof het accent van de architect als vrije beroepsbeoefenaar naar het bureau dat een collectieve prestatie levert. Nu de BNA de bureaus verenigt is er formeel en feitelijk een grotere homogeniteit in de belangen van de leden en een aanscherping van de identiteit. Dat versterkt de positie in de belangenbehartiging en in de maatschappelijke en politieke lobby. De transformatie zorgt er ook voor dat de BNA voldoet aan de eisen om een BNAJAAROVERZICHT ’12
algemeen verbindend te verklaren cao te mogen afsluiten. De BNA behartigt, net als voorheen, in arbeidszaken de werkgeversbelangen. Uiteraard blijft de BNA zich inzetten voor andere zaken die voor werknemers van belang zijn, zoals permanente beroepsontwikkeling en onderzoek. Per 1 januari 2013 is de transformatie tot brancheorganisatie een feit. Dat heeft zijn beslag gekregen in de introductie van het bureaulidmaatschap. Naam en doelstelling van de BNA blijven ongewijzigd, maar in het beleid en de activiteiten verschuiven de accenten. Concreet betekent het dat onderwerpen als versterking van het vakmanschap, onderzoek, kwaliteitsborging en bevordering van de bouwkunst belangrijk blijven. Niet als doel op zich, maar in de context van de belangen van de architectenbureaus. Architecten houden in de vorm van het persoonlijk lidmaatschap een eigen plaats in de vereniging. Daarmee blijft de mogelijkheid bestaan dat zij zich persoonlijk profileren als BNA-lid. Dat is onder meer van belang bij werken in het buitenland, het mee23
25 26
doen aan Europese aanbestedingen en, gekoppeld aan het naleven van gedragsregels, bij verscherpte integriteiteisen van de overheid. Regionale netwerken De BNA faciliteert diverse regionale netwerken. Zo is binnen elke regio een netwerk van bureaumanagers actief. Zij wisselden in 2012 kennis uit over onderwerpen als toekomstdenken, pensioenen, cao, strategie, efficiënt werken en de veranderende praktijk. Verder zijn binnen de regio’s specifiek voor kleine bureaus bijeenkomsten georganiseerd. Hier spraken architecten met elkaar over BIM, DNR, het herbestemmen van vastgoed en ‘het imago van de architect’. Regio West heeft een netwerk voor personeelsadviseurs en netwerken voor kostendeskundigen en bestekschrijvers. In Noord, West en Zuid komen groepen jonge directeur-eigenaren bij elkaar. Zij richten zich op het ondernemerschap; in 2012 is onder andere gesproken over trends, nieuwe businessmodellen en marktontwikkelingen. Met enige regelmaat vonden binnen de regio’s Noord en Zuid bouwrechtgerelateerde bijeenkomsten plaats waar onderwerpen als auteursrecht, DNR en het gebruik van sociale media aan bod kwamen. Hieraan gekoppeld is een maandelijks juridisch spreekuur waarvan leden kosteloos gebruik kunnen maken. Helpdesk In 2012 ontving de Helpdesk 1.160 vragen (75 procent telefonisch, 25 procent via mail). Evenals in 2011 zijn veel arbeidsrechtelijke vragen gesteld, met name over ontslagrecht en de cao. Er kwamen nauwelijks vragen over 24
Europees aanbesteden en iets meer vragen over auteursrecht dan in 2011. De vragenstellers waren: middelgrote bureaus (5-20 medewerkers) 40% kleine bureaus 35% bureaus met 20+ medewerkers 17% opdrachtgevers en adviseurs 6% derden 2% De vragen gingen over: arbeidsrecht/cao aanbesteden contracten/DNR auteursrecht overige vragen
61% 3% 20% 12% 4%
Kortingsregelingen Steeds meer leden zien het voordeel van BNA Verzekeringen. Vooral de beroepsaansprakelijkheidsverzekering was in 2012 in trek. Verder steeg het aantal verzuimpolissen via verzekeringsmaatschappij AON. In totaal is € 725.000 aan premiekorting teruggegeven aan leden. Dit bedrag kwam uit de winstdelingsregeling die de BNA in het verleden heeft gesloten met Achmea, het betrof een korting bovenop de marktconforme premie. Hiermee hebben veel bureaus hun bureaucontributie terugverdiend.
Communicatie Persbenadering/free publicity De BNA zet waar mogelijk in op free publicity in de Nederlandse media. Journalisten en BNAJAAROVERZICHT ’12
27
media worden per onderwerp actief benaderd. Naast de verslechterende marktpositie van architecten als gevolg van de crisis vestigde de BNA de media-aandacht op de meerwaarde van architecten. Hiervoor zijn onder andere de resultaten van BNA Onderzoek actief ingezet. In totaal werden 53 persberichten verspreid. In 2012 genereerde de BNA een mediawaarde van € 1.091.987. Evenementen Om de kracht van architectuur en de meerwaarde van architecten te tonen aan publiek, opdrachtgevers en media organiseerde de BNA onder meer de Dag van de Architectuur en de wedstrijd ‘BNA Gebouw van het Jaar’. Er kwam een recordaantal inzendingen van 309 gebouwen binnen voor de zevende editie van het Gebouw van het Jaar. De uitslag toont de bouwopgave anno 2012: veel kleinschalige projecten en particuliere woonhuizen. De wedstrijd werd afgesloten in een volle filmzaal van het EYE Filminsituut in Amsterdam. Regionale media, maar ook Trouw, de Volkskrant en Cobouw besteedden volop aandacht aan de prijs. De Dag van de Architectuur is in 2012 zeer goed bezocht (zie ook hoofdstuk 4. Meerwaarde van de architect). Op sociale media en in de pers kreeg het evenement veel aandacht. BNA Blad Het BNA Blad kwam zes keer uit. In deze jaargang was veel aandacht voor nieuwe marktkansen en nieuwe rollen voor architecten. In de serie ‘Vanuit de opdrachtgever gezien’ vertelden opdrachtgevers over het proces dat zij BNAJAAROVERZICHT ’12
28
samen met hun architectenbureau hebben doorlopen. Het jaar werd afgesloten met een themanummer over ‘De Nieuwe Architect’. Hiermee blikte de redactie vooruit op het programma van de BNA Architectendag 2013. De redactiecommissie is zeer tevreden met het blad. Online communicatie Verschillende websites zijn in 2012 aangepast aan de standaarden van vandaag. Er kwamen vier nieuwe sites bij: Dag van de Architectuur, Dutcharchitects, BNA Academie en BNA Onderzoek. Deze kregen veel goede respons bij zowel bezoekers als leden, ze trokken meer bezoek dan hun voorgangers. De BNA-website is uitgebreid met sprekender beeld, vooral in de portfolio’s, en met de rubrieken ‘BNA International’ en ‘Ondernemen’. De techniek werd verder geoptimaliseerd voor gebruikers en bezoekers, maar ook voor zoekmachines. Sociale media In alle online communicatie heeft de BNA Twitter en Facebook ingezet. Het aantal volgers op Twitter steeg naar ruim 1.200. De LinkedIn groep telde zeker 1.500 leden en ruim 800 mensen volgden Facebook. Alle kanalen voor sociale media worden actief gebruikt en gevolgd. Bureau Edelman onderzocht het gebruik van sociale media en concludeerde dat de BNA bovengemiddeld scoort. 25
9 De BNA in cijfers ONTWIKKELING LEDENAANTALLEN In 2012 is het ledenbestand gedaald tot 2.809 leden.
3.015
3.072
3.068
3.005
2.951
2007
2008
2009
2010
2011
2.809
2012
31%
Lidmaatschapsduur Bijna de helft van de leden is korter dan 10 jaar lid. Een derde is tussen de 20 en 30 jaar lid.
16%
49%
26
4%
tot en met 10 jaar 11 tot en met 20 jaar 21 tot en met 30 jaar 31 jaar en langer
BNAJAAROVERZICHT ’12
Aantal werkzame personen bij BNA-bureaus afgezet tegen bureaugrootte Bij de BNA zijn per december 2012 1.405 bureaus aangesloten met een gemiddelde bureaubezetting van 4,1 personen (op basis van opgave per 1 januari 2012). Door de economische crisis is het aantal medewerkers inmiddels verder afgenomen.
931 5 93
45 2
1–2 personen 3–6 personen 7–15 personen 16–24 personen 25–40 personen 41 personen en groter
608
11 78
34 16
AANTAL WERKZAME PERSONEN OP BNA-BUREAUS PER 1 JANUARI Bij de BNA zijn per december 2012 1.405 bureaus aangesloten met een gemiddelde bureaubezetting van 4,1 personen (op basis van opgave per 1 januari 2012). Door de economische crisis is het aantal medewerkers inmiddels verder afgenomen.
2500
1069 452
655
501
608
500
931
1180
1241
930
962
935
878
1000
1178
1373
1500
1376
1634
2009
2000
1930
2010 2011 2012
0 1–2 personen BNAJAAROVERZICHT ’12
3–6 personen
7–15 personen
16–24 personen
25–40 personen
41> personen
27
Beroepsuitoefening BNA-leden Bijna driekwart van de leden is directeur-eigenaar van een architectenbureau. De overige leden werken in dienstverband bij een architectenbureau, onderwijsinstelling of gemeente. Vanwege de transformatie naar branchevereniging laat de BNA vanaf 1 januari 2013 geen studentleden meer toe.
12%
3%
1% 13%
Werkzaam als zelfstandig architect (directielid en/of eigenaar) In dienstverband van architectenbureau BNA Onderwijsinstelling of overheid/gemeente Bedrijfsleven e.a. Student-leden
71%
Leeftijdsopbouw BNA-leden De gemiddelde leeftijd van de werkzame leden bedraagt net als in 2011 50 jaar. De gemiddelde leeftijd van de 72 nieuwe leden is 35 jaar.
5,7%
% 13,4
30,7 %
40 jaar en jonger 41–50 51–60 61–65 66 jaar en ouder
27,6%
22,7
28
BNAJAAROVERZICHT ’12
Verdeling mannen en vrouwen in het ledenbestand Van de BNA-leden is 86 procent man. De gemiddelde leeftijd van de mannelijke leden bedraagt 51,8 jaar. De vrouwelijke BNA-leden zijn gemiddeld 43,6 jaar.
aantal mannen en vrouwen
316,14
6 ,8 92 19
mannen vrouwen
% dat werkzaam is als directeur en/of eigenaar Van de vrouwen is 55 procent directeur-eigenaar van een architectenbureau. Bij de mannen is dat 74 procent. Deze cijfers komen overeen met het beeld in 2011.
74%
55%
mannen BNAJAAROVERZICHT ’12
vrouwen 29
bna ’12
30
BNAJAAROVERZICHT ’12
COLOFON Beeldverantwoording Jaaroverzicht 2012 Foto omslag Winnaar Regio Delta Huisvesting IMd, Ector Hoogstad Architecten, Beeld: Ector Hoogstad Architecten Pagina 2 1 Winnaar Gebouw van het Jaar Naarden Villa, Dick van Gameren Architecten. Beeld: Marcel van der Burg Pagina 3 2 Nominatie Regio Noord Provinciehuis Friesland, Soeters van Eldonk architecten. Beeld: D. Scagliola-S. Brakkee 3 Nominatie Regio Oost Kerkje Elspeet, FARO architecten Beeld: Hans Peter Föllmi Pagina 5 4 Nominatie Regio Oost Kerkje Elspeet, FARO architecten Beeld: Hans Peter Föllmi Pagina 7 5 Winnaar Regio Oost PAS Reform, architectenbureau cepezed. Beeld: Fas Keuzenkamp 6 Winnaar Regio Zuid Arresthuis, Engelman architecten. Beeld: Frank Eggels Pagina 9 7 en 8 Ondertekening Manifest Beter Aanbesteden
Pagina 13 13 Winnaar Gebouw van het Jaar Naarden Villa, Dick van Gameren Architecten. Beeld: Marcel van der Burg 14 Nominatie Regio Noordwest Centrum. PPS Kromhout Kazerne, Meyer en Van Schooten Architecten Beeld: Jannes Linders Pagina 15 15 en 16 Workshop BNA Internationaal. Pagina 17 17 en 18 BNA Onderzoeksdag Pagina 19 19 BNA Academie Pagina 20 20 en 21 BNA Academie
Samenstelling en redactie BNA, Amsterdam Ellen Meijer – Het Schrijfwezen, Haarlem Vormgeving Formalism De uitgave wordt alleen digitaal verspreid Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten Postbus 19606 1000 GP Amsterdam www.bna.nl
Pagina 21 22 Eervolle vermelding Regio Noordwest Centrum. Woonhuis Rieteiland, Hans van Heeswijk architecten. Beeld: Imre Csany 23 Winnaar Regio Noord Laboratorium Infectieziekten, De Zwarte Hond. Beeld: Gerard van Beek Pagina 23 24 Nominatie Regio Oost Panorama, Archtectenbureau Marlies Rohmer. Beeld: Daria Scagliola
Pagina 11 9 Winnaar Gebouw van het Jaar Naarden Villa, Dick van Gameren Architecten. Beeld: Marcel van der Burg 10 Plaquette en prijs Gebouw van het Jaar
Pagina 24 25 Winnaar Regio Delta Huisvesting IMd, Ector Hoogstad Architecten, Beeld: Ector Hoogstad Architecten 26 Eervolle vermelding Regio Delta Aan Zee Oostvoorne, emma architecten. Beeld: Tobias Reymond
Pagina 12 11 Nominatie Regio Zuid St.Joseph kapel, Bo2.Rotterdam Beeld: Ralphf van Gendt 12 Nominatie Regio Delta Hoofdkantoor Europol, Quist Wintermans Architekten. Beeld: Janine Schrijver
Pagina 25 27 Winnaar Regio Noord Laboratorium Infectieziekten, De Zwarte Hond. Beeld: Gerard van Beek 28 Nominatie Regio Noordwest Centrum. PPS Kromhout Kazerne, Meyer en Van Schooten Architecten Beeld: Jannes Linders
BNAJAAROVERZICHT ’12
© 2013 Dit is een uitgave van de BNA
31
Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten Postbus 19606 1000 GP Amsterdam T 020 555 36 66 F 020 555 36 99 www.bna.nl bna@bna.nl