BNA Blad #02-2010

4 jaar Jeroen van Schooten Vier jaar lang heeft Jeroen van Schooten als voorzitter van de BNA een frisse stormwind door de eeuwoude vereniging geblazen. Tijd voor een terugblik.

Kleine maten De BNA is een vereniging voor én door leden. De serie ‘netwerken’ in BNA Blad belicht een aantal van de netwerken binnen de BNA. In deel 2 zijn dat de kleine bureaus.

En de nominaties zijn… Een overzicht van de inzendingen die kans maken op de titel BNA Gebouw van het Jaar 2010.

Hoe is het in Duitsland Michael Frielinghaus is voorzitter van de Duitse Bond van Architecten, BDA. De BNA sprak hem over de hedendaagse beroepspraktijk in Duitsland.

BNABLAD#02/10

vier jaar van schooten

inhoud 04 Uitvergroot

Erik van Eck over het Provinciehuis in Den Bosch van Hugh Maaskant.

07 Wienke Bodewes

Gezamenlijke zoektocht.

08 Kortom 10

Snelle beslisser, onorthodoxe denker

Jeroen van Schooten neemt afscheid als voorzitter van de BNA. Vier jaar lang heeft hij een frisse stormwind door de eeuwoude vereniging geblazen. Zijn meest geroemde eigenschappen: snelheid, doelgerichtheid, visie. Zijn vaakst genoemde makke: ’Hij kan soms ongeduldig zijn.’

15 De Vondst

De 16,5 meter lange uitkraging die Koen van Velsen in de nieuwbouw van revalidatiecentrum Groot Klimmendaal realiseerde geeft gebruikers het gevoel te zweven in de Arnhemse natuur.

Kleine maten

Het tweede deel van de serie over netwerken gaat over kleine bureaus. Hoe organiseren zij zich, welke rol speelt kwaliteit en hoe zwaar weegt de omvang van een bureau? De meningen verschillen.

En de nominaties zijn…

Een overzicht van de inzendingen die kans maken op de titel BNA Gebouw van het Jaar 2010.

BNABLAD #02/10

24 Opinie

Met de SR verdween ook de honorariumformule omdat deze volgens de NMa een eerlijke concurrentie in de weg stond. Aan concurrentie inmiddels geen tekort: de prijzen staan zwaar onder druk. De BNA krijgt steeds vaker vragen over minimum tarieven. Willen we een nieuwe prijsrichtlijn, of moeten we gewoon leren calculeren zonder formule?

Hoe is het in Duitsland

Michael Frielinghaus (58 jaar, BLFP Frielinghaus Architekten) is sinds november 2007 voorzitter van de Duitse Bond van Architecten, BDA. Een gesprek over zijn ervaringen en de hedendaagse beroepspraktijk in Duitsland.

29 Bureauberichten 30 BNA Academie 32 Nieuwe oogst 33 Het Bureau

Engelman Architecten.

2 03

■UITVERGROOT In de bladen zie je vaak dezelfde projecten terug. In deze rubriek daarom aandacht voor architectuur die niet dagelijks in de schijnwerpers staat. Architecten bespreken bijzonder werk van een collega.

Provinciehuis Den Bosch Een ontwerp van Hugh Maaskant uit 1971

‘Al als kind – toen ik nog helemaal geen interesse had voor architectuur – viel het provinciehuis me op. Dat krachtige gebouw met die hoge toren en daaromheen de laagbouw aan de vijver. Het intrigeert me nog steeds. Het gebouw is compromisloos, krachtig, monumentaal, doorwrocht en bezield. Eén gebaar waar alles in zit, en dat alle schaalniveaus aanpakt. Het schept ruimte in optima forma. Dat zit hem niet alleen in de bijzondere en goed gedetailleerde architectuur, maar ook in de vanzelfsprekende inbedding in het landschap. Een verticaal accent in een horizontaal landschap, dat als baken functioneert voor de weide omgeving. Waar je ook fietst of wandelt, je kunt je bijna altijd oriënteren op het provinciehuis. Veertig jaar nadat het gebouwd is, maakt het gebouw geen gedateerde indruk. Het staat nog altijd fier overeind, dit is geen modieuze architectuur. Dat zie je meer in het werk van Maaskant, het Groothandelsgebouw heeft dat ook. Tegenwoordig is alles dynamischer. Ook de gebouwen, maar die verouderen dan ook sneller. We lijken steeds minder toe te komen aan het ontwerpen van gebouwen met een ziel. De vele miljoenen die dit gebouw gekost heeft, betalen zich uiteindelijk wel terug. Esthetisch voldoet het wellicht niet aan de hedendaagse normen, maar ik vind het mooi door de betekenis die het heeft en uitstraalt. Je ziet dat het geleefd heeft en dat nog altijd doet. Dit is duurzaamheid pur sang. Ik ken het originele interieur nog, daar was ik erg van onder de indruk, dat was één verhaal met de buitenkant. Verfijnd, royaal en bijna tijdloos, met veel ruimte voor bijzondere kunstwerken. Het had een zekere grandeur zonder protserig te worden, wat past bij de bijzondere functie van het provinciehuis. Met dit gebouw heeft Maaskant mijn liefde voor het vak aangewakkerd.’ Erik van Eck Partner bij Broekbakema

Met dit gebouw heeft Maaskant mijn liefde voor het vak aangewakkerd

Dit is duurzaamheid pur sang

Het gebouw is compromisloos, krachtig, monumentaal, doorwrocht en bezield

Beeld RenĂŠ de Wit

GASTCOLUMN

Gezamenlijke zoektocht

COLOFON BNA Blad #02, vierde jaargang, april 2010 Uitgever Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten BNA, Postbus 19606, 1000 GP Amsterdam, T 020 555 36 66, E redactie@bna.nl, I www.bna.nl. BNA Blad verschijnt zes keer per jaar (oplage 5.500) Advertenties Architectenweb B.V., Postbus 394, 1400 AJ Bussum, T 035 69 20 874, E gm@architectenweb.nl. Adreswijzigingen administratie@bna.nl Druk Drukkerij Tesink Redactie Inge Pit (hoofdredactie), Isabel van Lent, (bladcoördinatie), Natascha Beets (beeldredactie), Carla Roos, Femke Rasenberg, Wilma Jansen Redactiecommissie Michiel Cohen, Maarten Engelman, Sander Mirck Basisontwerp Thonik, Amsterdam Vormgeving Architectenweb, Bussum Beeld omslag kantoor BNA Amsterdam. Ontwerp: BAR Architects. Foto: Jeroen Musch Tekst Uitvergroot Willemijn de Jonge Foto column Marie Cécile Thijs/NEPROM ISSN 1874-2696

Niets uit deze uitgave mag zonder toestemming van de BNA geheel of gedeeltelijk worden overgenomen. Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die onjuist of onvolledig is opgenomen, aanvaarden wij geen aansprakelijkheid. CORRECTIES EN AANVULLINGEN Bij het artikel ‘De grote sprong oostwaarts’ is per abuis een onjuiste vermelding bij de foto op pagina 18 geplaatst. Het gaat hier niet om Trinity new residential district, maar om het project Beijing River Creative Cluster van KCAP Architects&Planners.

Alles wat tot nu toe gebruikelijk was in de vastgoedontwikkeling gaat momenteel op de schop. Dat is in zekere zin logisch: in tijden van crisis gaan we herbezinnen en heroriënteren. Het oude is voorbij, het nieuwe moet nog vorm krijgen. Dat geldt ook voor de samenwerking tussen ontwikkelaars en ontwerpers. Wat mij betreft moet de energie vooral niet gaan zitten in oeverloze discussies tussen de disciplines. Op het NEPROM-congres Zo Wil Ik Wonen bleek dat er voor ontwerpers én ontwikkelaars een urgente, fundamentele opgave ligt, die in gezamenlijkheid moet worden opgepakt. Wij professionals denken dat we heel goed weten hoe mensen graag willen wonen en welke leefmilieus daarbij horen. Maar is dat echt zo? Onder druk van de crisis moeten we terug naar de fundamentele vragen: voor wie bouw je waar welke omgevingen? Om daar achter te komen, wat de woonconsument en eindgebruiker werkelijk wil, is een van de moeilijkste opgaven van ons vak. Ik durf te stellen dat alleen als we van deze zoektocht een gezamenlijke opgave maken, van ontwikkelaar en ontwerper, we met verantwoorde, duurzame en vooral niet-clichématige oplossingen kunnen komen. Daarbij moeten we niet kiezen voor de eenvoudige weg of het afsnijden van de bocht, oftewel het gaan voor het bekende. ‘Marktconform’ staat in mijn ogen bepaald niet gelijk aan boerderettes of jaren-dertig bouw. We moeten veel nauwkeuriger kijken naar wat mensen willen, en ze ook uitdagen om een stap te zetten. Oplossingen kunnen dus best heel wat meer complex en innovatief zijn dan de clichématige beelden waarvan we lang hebben gedacht dat ‘men’ het nu eenmaal zo wil. In mijn ervaring ontstaan de meest vruchtbare samenwerkingen daar waar sprake is van een continue dialoog tussen ontwerper en ontwikkelaar. Het bekende heen en weer pingpongen na het verlenen van een opdracht is wat mij betreft eindelijk passé. Het gaat er nu om een gezamenlijk proces aan te gaan waarin ieder optimaal zijn kennis en kunde kan inbrengen. We moeten op zoek naar een veel directere vorm van samen creëren. Als eerste is het belangrijk om eerlijk te zijn over wat je wilt bereiken in een bepaalde opgave. En of het realistisch is om dat van de andere partij te verwachten. Kortom, kies je partner in het proces met grote zorgvuldigheid, dat voorkomt valse verwachtingen en een hoop ellende. Er mag best spanning zitten op de dialoog, maar als de uitgangspunten te ver uit elkaar liggen, wordt het nooit wat. Besteed de energie liever aan wat je gezamenlijk tot stand wilt brengen. De opgave is bepaald niet gemakkelijk en de stakes zijn misschien wel hoger dan ooit. Er staat nogal wat op het spel. Ontwerper en ontwikkelaar moeten er al vragend, discussiërend, analyserend en verbeeldend achter zien te komen welke eisen en wensen de woonconsument heeft en die vertalen in nieuwe producten. Dát is de opgave, en wij zijn aan zet. Met de Ideeënprijsvraag Zo Wil Ik Wonen maken we die opgave alvast tot een leuke uitdaging. Wij kijken uit naar inspirerende en verrassende inzendingen. Wienke Bodewes, Voorzitter NEPROM De BNA en NEPROM organiseren samen de ideeënprijsvraag Zo Wil Ik Wonen.

BNABLAD #02/10

kort nieuws

kortom DNR 2005 wordt DNR 2010 In de tweede helft van dit jaar zal de herziene DNR verschijnen. De gezamenlijke algemene voorwaarden voor architecten, ingenieurs en andere adviseurs bestaan al weer vijf jaar en zijn toe aan een opfrissing. Samen met NLingenieurs (voorheen ONRI) heeft de BNA onderzocht in hoeverre er behoefte bestaat aan substantiële aanpassingen van de DNR. Of de aansprakelijkheid – in beperkte mate – verruimd zal worden hangt nog af van een laatste overleg met verzekeraars. Verder wordt bekeken in hoeverre geïntegreerde contracten een plek kunnen krijgen in de DNR 2010. Daarbij speelt met name de vraag hoe de onafhankelijkheid van de adviseurs gewaarborgd kan worden indien zij door een UAV-GC opdrachtnemer worden ingeschakeld. In overleg met verzekeraars zal ten slotte ook de bij de DNR behorende raampolis worden herzien. In de loop van het jaar zullen hierover meerdere berichten volgen, zodat de DNR 2010 niemand kan ontgaan. Nelleke van Thiel, beleidsmedewerker juridische zaken

Pilot verruimde openingstijden Helpdesk Uit het ledentevredenheidsonderzoek kwam de behoefte naar voren aan verruimde openingstijden van de telefonische helpdesk van de BNA. Daarom start op 1 april een pilot. Vanaf dan is de helpdesk elke dinsdag bereikbaar van 9.00-13.00 uur en van 13.30-17.00 uur. De pilot loopt tot de zomer, waarna deze wordt geëvalueerd, en bij succes wordt verlengd tot een vaste uitbreiding.

BNA organiseert opnieuw regionale bijeenkomsten economische crisis De architectenbranche is nog niet uit de crisis. Dat blijkt uit het onderzoek dat de BNA kort geleden heeft gehouden onder de leden. De werkvoorraad en verwachte omzet blijven verder dalen. Ook staan de honoraria onder druk door een prijzenslag bij het verwerven van nieuwe opdrachten. De financiële positie van architecten wankelt. De BNA vindt dit een zorgelijke ontwikkeling. Net als vorig jaar heeft de BNA dan ook vijf regionale bijeenkomsten georganiseerd. Tijdens deze informatie- en discussiebijeenkomsten zullen voorzitter en interim-directeur van de BNA ingaan op de resultaten van het onderzoek en de tot nu toe ondernomen stappen toelichten. Ook worden ervaringen, tips en suggesties tussen de deelnemers aan de bijeenkomst uitgewisseld en wordt geïnventariseerd aan welke knelpunten de BNA nog iets zou kunnen doen. De bijeenkomsten worden voorgezeten door de nieuwe voorzitter Bjarne Mastenbroek en bieden daarmee dus ook de gelegenheid kennis met hem te maken. De bijeenkomsten zijn vertrouwelijk en alleen toegankelijk voor directeuren-eigenaren. De bijeenkomsten vinden plaats op de volgende data: 7 april 2010 van 15.00 uur tot 17.00 uur in Eindhoven van 20.00 uur tot 22.00 uur in Rotterdam 26 april 2010 van 14.00 uur tot 16.00 uur in Groningen van 20.00 uur tot 22.00 uur in Deventer 29 april 2010 van 15.00 uur tot 17.00 uur in Amsterdam

Femke Rasenberg, manager beleid

Telefonische bereikbaarheid BNA Het BNA bureau ondervindt net als zijn leden de gevolgen van de economische crisis. Daarom heeft de BNA in 2009 bezuinigingen ingezet die ook personele consequenties hebben gehad. Onder andere heeft de BNA afscheid moeten nemen van de telefoniste/receptioniste. Om goed bereikbaar te blijven is op het algemene telefoonnummer van de BNA een keuzemenu ingesteld om bellers zo snel mogelijk bij de juiste persoon uit te laten komen. Voor bellers is het verder handig de doorkies nummers van BNA-medewerkers te gebruiken. Deze zijn ook terug te vinden op de website van de BNA. Alle medewerkers hebben een voicemail op hun directe nummer.

U kunt zich voor de bijeenkomsten opgeven via de website www. bna.nl/economischecrisis, op de pagina ‘Bijeenkomsten economische crisis’. Na aanmelding krijgt u een bevestiging. Een paar dagen voor de bijeenkomst ontvangt u per e-mail nadere informatie over programma en locatie. De BNA blijft zich intussen onverminderd inzetten om de gevolgen van de economische crisis te beperken. De BNA ondersteunt leden met diensten, verzamelt relevante informatie en lobbyt bij opdrachtgevers en in Den Haag. Een belangrijk doel is het vlottrekken van de stilgevallen projecten. Femke Rasenberg, manager beleid Meer informatie is te vinden in het Dossier Economische crisis op de BNA-website: www.bna.nl/economischecrisis.

Tim Roeleveld, manager bedrijfsvoering

BNABLAD #02/10

kort nieuws

De Gedroomde Aanbesteding

BNA Onderzoek van start

Europees aanbesteden is een veelbesproken onderwerp in de architectenbranche, maar ook onder opdrachtgevers en bouwmanagementbureaus. Hoe komt het toch dat een instrument dat is bedoeld om een betere participatie te bewerkstelligen en dat transparantie nastreeft het tegenovergestelde lijkt te bereiken? Vaak is het de onbekendheid met de verschillende rollen die de betrokkenen in het proces innemen.

Op 1 januari 2010 ging BNA Onderzoek van start. Dit is de nieuwe centrale plek binnen de BNA die alle onderzoekactiviteiten bundelt. Waar voorheen sprake was van afzonderlijke studiestichtingen die onderzoek deden, en incidenteel onderzoek door de BNA, is er nu een herkenbaar onderdeel binnen de BNA dat zich met onderzoek bezighoudt. Het programma van BNA Onderzoek zal zeer divers zijn, zowel thematisch als in vorm. De studiestichtingen Staro en Stawon zijn opgegaan in BNA Onderzoek, en vormen daarbinnen werkgroepen die zich met specifieke lopende projecten bezighouden. Zij ondersteunen de eerste stappen van BNA Onderzoek met hun expertise. Op 22 maart begon het programmateam aan de ontwikkeling van nieuwe projecten. Het team, bestaande uit Nathalie de Vries, Ton Venhoeven, Anke van Hal, Pieter van Wesemael, Siebren Baars en Peter Defesche, is verantwoordelijk voor het programma dat zowel in de breedte de uitwisseling van kennis tussen de leden bevordert als in de diepte onderzoek en kennisontwikkeling faciliteert. In april doet BNA Onderzoek zijn eerste oproep aan alle leden om ideeën voor projecten voor te dragen, die in samenwerking met BNA Onderzoek worden opgestart. Het is de bedoeling om al snel tot concrete projecten te komen. De lopende projecten van de voormalige studiestichtingen zijn per direct toegankelijk voor alle BNA-leden: 28 april vindt er een symposium plaats over Competentiegericht Onderwijs, 9 tot en met 13 juni een studiereis naar Kopenhagen met focus op onderwijsgebouwen, en voor de zomer vindt ook nog de presentatie van het langverwachte ‘Zakboek parkeren’ plaats. Houd de nieuwsbrieven en de website www.bna-onderzoek.nl in de gaten – de ontwikkelingen gaan in sneltreinvaart. BNA Onderzoek verheugt zich op onderzoeksvoorstellen en initiatieven vanuit het werkveld.

Om tot meer onderling inzicht te komen in de beweegredenen van de verschillende partijen, organiseerden de BNA regio’s Noord en Oost (in Zwolle) en de regio’s Noordwest/Centrum en Delta (in Amsterdam) een interactieve bijeenkomst. Architecten, bouwmanagers en opdrachtgevers kwamen bij elkaar om over de gedroomde aanbesteding te spreken. • E en zwaarwegend belang dat alle partijen delen, is een transparante procedure. Architecten willen een eerlijke procedure, een heldere beoordeling en duidelijkheid met betrekking tot wat er gevraagd wordt. Voor de opdrachtgever is transparantie van belang om grip te houden op het proces en maatschappelijke onrust of negatieve publiciteit te voorkomen. • Zowel architect, opdrachtgever en bouwmanager stellen als gezamenlijk doel het vinden van een passende architect bij de opdracht en de opdrachtgever. Hierbij is een duidelijke vraagstelling onmisbaar. Wat wil de opdrachtgever en waar wordt op beoordeeld? • De architect wil beoordeeld worden op architectuur, kennis van techniek en organisatie (van de opdrachtgever). Opdrachtgevers willen zekerheid over technische bekwaamheid, uitvoerbaarheid en onderhoudskosten van het ontwerp. Dit lijkt overeen te komen. De opdrachtgever vraagt echter om een aantal referentieprojecten met een specifiek programma. Architecten willen dat opdrachtgevers referentieprojecten beoordelen op complexiteit en niet op letterlijk programma. Dit kan ook bereikt worden door verschillende referentieprojecten in te dienen die ‘uitblinken’ in bepaalde criteria. Competenties in plaats van referenties. Dit zijn slechts enkele punten die naar voren kwamen. Bent u geïnteresseerd in de verslagen van beide bijeenkomsten, kijk dan op www.bna.nl bij Dossier Europees aanbesteden onder ‘achtergronden’. Nóg een stap dichter bij ‘De Gedroomde Aanbesteding’ hopen we te komen tijdens de landelijke bijeenkomst in oktober dit jaar, georganiseerd samen met PIANOo (het expertisecentrum aanbesteden voor overheidsopdrachtgevers). Bovendien hopen we de ervaringen die tot dan toe zijn opgedaan met het Kompas Light met elkaar te delen. Bent u (als opdrachtgever, bouwmanager of architect) geïnteresseerd in de landelijke bijeenkomst dan kunt u dit mailen naar bna.noordwest@bna.nl. Marieke Bous regiocoördinator Noordwest/Centrum en Lonneke Bakkeren regiocoördinator Delta

BNABLAD #02/10

Jutta Hinterleitner, programmamanager BNA Onderzoek

Monografie Vincent van Duysen met korting voor BNA-leden Exclusief voor BNA-leden geeft uitgeverij SUN architecture bijna vijftien procent korting op het in 2010 verschenen boek Vincent Van Duysen; Works 1989–2009 (ISBN 9789490464004). Meer dan dertig projecten die de Belgische architect Vincent van Duysen sinds 1993 in Europa en de VS realiseerde, worden in detail besproken en uitvoerig geïllustreerd met foto’s van Alberto Piovano. BNA-leden betalen € 42,50 in plaats van € 49,95 bij een bestelling via www.sunarchitecture.nl of op vertoon van dit artikel bij de boekhandel (actiecode: 90175008). De actieprijs geldt tot donderdag 1 juli 2010.

ARTIKEL

Beeld Tijdens het voorzitterschap van Jeroen van Schooten kwam er een nieuw BNA Blad waarin de voorzitter telkens, ook letterlijk, zijn ‘smoel’ liet zien. Foto’s: Ineke Oostveen

BNABLAD #02/10

ARTIKEL

Snelle beslisser, onorthodoxe denker

Afscheid van BNA-voorzitter Jeroen van Schooten

Vier jaar lang heeft Jeroen van Schooten als voorzitter van de BNA een frisse stormwind door de eeuwoude vereniging geblazen. Mensen die het weten kunnen, kleuren dit portret van hem. Zijn meest geroemde eigenschappen: snelheid, doelgerichtheid, visie. Zijn vaakst genoemde makke: ‘Hij kan soms ongeduldig zijn.’ ––

Tekst Hilde de Haan

Geen beter symbool voor wat Jeroen van Schooten in vier jaar voorzitterschap van de BNA bereikte, dan het kantoor waarin de vereniging sinds juni 2007 huist. De vroegere huisvesting was een statig grachtenpand met een zware voordeur en vol introverte kamers. Nu woont de BNA op een gloednieuwe kantooretage langs het IJ, met glas rondom en in alle tussenmuren. Dat staat voor openheid en weids zicht. Geen plek toont beter wat Van Schooten van de BNA wilde maken: een krachtige vereniging die het beroepsveld overziet en van daaruit inspeelt op alles wat architecten sterk kan maken. Iets wat hard nodig is in crisistijd. Dat hij in 2006 werd gevraagd om voorzitter te worden, kwam voor veel BNA-leden als een verrassing. Niet in de laatste plaats voor Van

BNABLAD #02/10

Schooten zelf. ‘Hij was erg verbaasd’, zegt de toenmalige directeur van de BNA Marie-Hélène Cornips die hem hier persoonlijk voor benaderde. ‘Twee weekenden wilde hij erover nadenken. Het werden er drie, toen zei hij ja.’ Bureaupartner Roberto Meyer weet nog precies wat hem over de streep trok: ‘Hij zag dat hij daar werkelijk iets kon betekenen en dan vooral de BNA verjongen. Daar hoorde bij: het imago veranderen. Daar heeft hij zich heel sterk voor ingezet.’

Snelheid Een rondgang langs mensen die Van Schooten intensief hebben meegemaakt, schept inderdaad het beeld van iemand die veel teweeg bracht. Behalve dat de BNA verhuisde, kwam er een nieuw BNA-blad waarin de voorzitter telkens, ook

ARTIKEL

letterlijk, zijn ‘smoel’ liet zien. En het ledenbestand verjongde echt. Dergelijke veranderingen maken echter deel uit van een veel bredere omslag die in elk gesprek naar voren komt: Van Schooten is de man die de beroepsgroep wilde professionaliseren en daarom de BNA een veel zakelijker karakter gaf. Huidige interimdirecteur Karin Laglas typeert Van Schooten als een snelle beslisser, met een onorthodoxe denkwijze. ‘En hij zoekt het debat op, vindt het juist leuk als iemand uitdaagt met “Is dat wel zo?”’ Zo is er na intensief overleg met de studiestichtingen BNA Onderzoek opgericht, één plek voor studie binnen de BNA. De vele losse cursussen werden vervangen door de BNA Academie. De jaarlijkse BNA-verkiezing Gebouw van het Jaar

‘De BNA doet nu meer mee met beslissingen van anderen’ werd ingesteld – een topper op gebied van publiciteit en een krachtige aantrekker van nieuwe leden. Verder zijn de contacten met de buiten wereld geïntensiveerd, zowel met overheden, opdrachtgevers, bouwmaatschappijen als de pers – bijvoorbeeld om heikele onderwerpen aan de kaak te stellen als de Europese regelgeving. Tot slot veranderde ook de structuur van de vereniging. Laglas noemt wel een keerzijde van die daadkracht: ‘Hij is snel, dat moet je wel kunnen bijhouden. Hij denkt dat iedereen het snapt en kan dan soms ongeduldig zijn.’ Jan Griffioen, oudpenningmeester van Stawon en medeoprichter van het nieuwe BNA Onderzoek beaamt dat: ‘Jeroen kan kort door de bocht zijn maar dat is ook

wel eens nodig. Soms zei ik daar wat van en dan luisterde hij wel, zo van: Ja, Jan, je hebt ook wel gelijk.’ Griffioen kent Van Schooten al sinds eind jaren zeventig toen hij, als docent aan de HTS in Utrecht, zowel Meyer als Van Schooten als student had. Hij benadrukt, overigens net als vele gesprekspartners, vooral wat Van Schootens snelheid acceptabel maakt: ‘Hij heeft een duidelijke visie. Jeugdig flair in combinatie met betrokkenheid. Een grote kwaliteit is ook zijn helderheid. Hij gooit meteen alle ballast weg. Dat geeft energie en laat perspectief zien: we komen er wel.’

Lakens De ontwikkelingen binnen de BNA onder het voorzitterschap van Jeroen van Schooten kwamen niet helemaal als een donderslag bij heldere hemel. Onder zijn voorganger, Kees van der Hoeven, was al aardig wat in gang gezet. Toen al was er sprake van een mogelijke verhuizing, waren er plannen om één centraal onderzoeksorgaan op te richten en werd al gedacht over het verbeteren van het opleidingenaanbod. Daar kwam bij dat in die periode een directiewisseling plaatsvond waarna Marie Hélène Cornips aantrad als directeur. Zij haalde de bezem door de organisatie en zette ook al zelf de verjonging op de agenda. Van der Hoeven vertelt hoe al die impulsen onder Van Schooten wel in een stroomversnelling raakten: ‘Het grote verschil tussen Jeroen en mij is dat ik in de marge sta en hij aan de top. Men kan over zijn schouder het ING-kantoor laten zien. Dat geeft een krachtige positie, ook naar de buitenwereld.’ Griffioen vult dit aan: ‘Doordat hij een groot, bekend bureau heeft wist hij nieuwe potentiële leden aan te spreken. Hij bracht bekendheid en een netwerk mee.’ Vooral in crisistijd is dat gunstig, zeggen velen. Van der Hoeven: ‘Hij zorgt voor structureel contact

BNABLAD #02/10

ARTIKEL

van de BNA met de overheid en andere belangrijke beslissers.’ Al werkt ook hier zijn karakter mee. Van der Hoeven: ‘Jeroen heeft een heel diplomatieke kant. Altijd bescheiden en zonder stemverheffing maar wel doordringend en vasthoudend weet hij de BNA beter te positioneren in het veld. De BNA doet nu meer mee met beslissingen van anderen en initieert zelf ook veel meer.’ Een andere belangrijke speler in de bouwwereld bevestigt dit, namelijk Elco Brinkman, van Bouwend Nederland: ‘Hij is beleefd en vriendelijk maar wel vasthoudend. Hij stond voor twee dingen: dat we dichter bij elkaar komen en zichtbaar meer doen voor duurzaamheid en degelijkheid. Dat kon hij bijzonder goed voor het voetlicht brengen door nooit over procedures en steeds over de inhoud te praten. Hij is wars van formaliteiten en poeha.’

Harde termen Hoezeer hij hiermee een nieuwe doelgroep aansprak, toont Marianne Loof van LEVS architecten, een van de bureaus die pas dankzij de komst van Van Schooten tot de BNA zijn toegetreden: ‘Jeroen is precies de voorzitter waar wij aan toe waren. Hij is een zakelijke vertegenwoordiger van ons vak – dat sprak ons aan. Wil je een rol van belang spelen in de vakwereld dan moet je sterk zijn en niet de verongelijkte kunstenaar uithangen. Dat kan alleen met een organisatie die condities stelt en een persoonlijk appel op zijn leden doet.’ Van Schooten maakte zijn ambities ook waar, zegt Loof: ‘Hij sloeg binnen de BNA een strenge toon aan. Zo stelde hij erg aan de kaak dat in onze branche nog geen 1 procent van de omzet wordt geïnvesteerd in kennisopbouw, tegen 7 tot 8 procent bij andere dienstverleners. Hij hield ons een spiegel voor en constateerde, nog voor de crisis al, dat een schrikbarend aantal bureaus met verlies draait. Dat deed hij bovendien op een nuchtere manier, met bedrijfsvergelijkend onderzoek. Kerngetallen. Vergaande analyses. Daardoor

BNABLAD #02/10

kon hij zonder oordeel laten zien hoe het er voor stond. Hij sprak klare taal.’ Haiko Meijer van Onix had evenmin ooit eerder behoefte om BNA-lid te worden maar constateert nu dat je, om landelijk als serieuze partij gezien te worden, zo’n branchevereniging nodig hebt: ‘We konden zelf niet inschatten hoe nadelig die Europese regelgeving voor ons zou zijn. Als bureau kun je weinig doen maar de BNA kan voor ons vechten.’ Vooral dankzij het BNA Blad zag hij hoezeer de vereniging veranderde: ‘Het kreeg grafisch een nieuwe vorm en er stonden belangrijker discussies in. We werden proeflid en kregen meteen een portret in het blad. Nu heeft zelfs iemand van ons bureau zich kandidaat gesteld voor de Ledenraad.’ Loof vertelt nog iets wat haar in Van Schooten aansprak: ‘Als je pretendeert dat je een onmisbare schakel bent, moet je dat met harde termen kunnen staven. Niet aankomen met zachte termen als “wij zijn cultuurdragers of zo”. Harde termen zijn er genoeg, zoals dat wij integrale kennis hebben en alle belangen kunnen combineren. Of dat wij de enige partij zijn met continuïteit in het hele bouwproces. In architectenkringen wordt het

Beeld De BNA is sinds 2007 gehuisvest een gloednieuwe kantooretage langs het IJ, met glas rondom en in alle tussenmuren. Dat staat voor openheid en weids zicht. Geen plek toont beter wat Van Schooten van de BNA wilde maken: een krachtige vereniging die het beroepsveld overziet en van daaruit inspeelt op alles wat architecten sterk kan maken. Foto’s: Jeroen Musch

‘Hij is beleefd en vriendelijk maar wel vasthoudend’ gebruik van dit soort harde termen vaak ‘commercieel’ gevonden – alsof dat een vies woord is. Jeroen deed me inzien dat ze nodig zijn, zonder het belang van zachte termen te ontkennen. Die zijn wel belangrijk maar missen vaak bij anderen overtuigingskracht.’

Grenzen Veel aandacht ging, tijdens het voorzitterschap van Van Schooten, naar de oprichting van BNA Onderzoek. Interim-directeur Karin Laglas legt uit

ARTIKEL

hoezeer juist dat zijn koers typeert: ‘BNA Onderzoek is méér dan de samenvoeging van drie vroegere studiestichtingen. Opgaven zijn tegenwoordig vaak complex en vragen om een integrale aanpak. Je kunt ook zeggen: de maatschappelijke ontwikkelingen hebben zo’n verkokerde manier van kijken achterhaald. Jeroen ziet zo’n maatschappelijke beweging en zet van daaruit zoiets op.’

‘Jeroen verplichtte zich er te zijn voor architecten in algemene zin’ Vice-voorzitter Freerk Hoekstra vult aan: ‘Het was echt iets voor Jeroen: hij wilde een centraal onderzoeksorgaan binnen de BNA dat allianties kan aangaan met instellingen als universiteiten. Het onderzoek kan variëren van deurknop en isoleercel tot grote onderwerpen als verdichting en vervoersproblematiek. Op al die gebieden wil BNA Onderzoek ook meteen het vak van architect promoten. Het zal de toegevoegde waarde van architecten in (ontwerpend) onderzoek laten zien.’ Het jongste wapenfeit van Van Schooten is de verandering van de BNA-structuur. Tot voor kort was de algemene ledenvergadering het hoogste bestuursorgaan. Met als grootste nadeel dat belangrijke besluiten soms door een willekeurige bezetting van die vergadering werd genomen.

Hiervoor in de plaats is er nu een getrapte vertegenwoordiging zoals ook een grote club als Bouwend Nederland die kent. Het hoogste bestuursorgaan is nu de Ledenraad van 24 mensen die elk kwartaal bijeenkomt. ‘Een gedifferentieerde club’ aldus Jan Griffioen, ‘waar je als bestuur goed mee kunt sparren. De besluitvaardigheid zal met sprongen vooruit gaan’. Wel was het hier dat Van Schooten ook het sterkst zijn grenzen heeft ervaren. Karin Laglas: ’Liefst was hij verder gegaan en had hij alle kringen laten opgaan in vijf regio’s. Daar was veel weerstand tegen en hij heeft er tenslotte voor gekozen hierin naar de vereniging te luisteren.’

Verve Terug naar Roberto Meyer, die van een afstand zag hoe Van Schooten het voorzitterschap met verve vervulde: ‘Jeroen heeft zich verplicht er te zijn voor architecten in algemene zin, dus los van enige ideologie en volkomen los van onze bureaubelangen. Daar was hij heel bevlogen mee bezig – en zonder dat ons bureau daar onder leed. Dat vind ik heel erg goed van hem.’ Marie Hélène Cornips, die intensief met Van Schooten samenwerkte, weet echter dat er ook iets tegenover al die inspanning stond: ‘Ik kan zien hoe hij in die vier jaar voorzitterschap waanzinnig is gegroeid. Toen hij kwam was hij een architect pur sang, erg met zijn eigen bedrijf bezig. Nu overziet hij het hele vakgebied met een helicopterview.’

Beeld Jeroen van Schooten met bureaupartner Roberto Meyer. Foto: Koos Breukel

BNABLAD #02/10

RUBRIEK

■De Vondst

Waarom ziet een gebouw eruit zoals het eruitziet? De architect van het gebouw bespreekt een slimme oplossing in zijn ontwerp.

Tekst Kirsten Hannema Beeld Rob ‘t Hart

Overstek

De 16, 5 meter lange uitkraging die Koen van Velsen in de nieuwbouw van revalidatiecentrum Groot Klimmendaal realiseerde geeft gebruikers het gevoel te zweven in de Arnhemse natuur. Zeker, het is een spectaculaire constructie. Maar het ontwerp van de zestien en een halve meter lange uitkraging in de nieuwbouw van revalidatiecentrum Groot Klimmendaal komt niet voort uit een hang naar spektakel. Het begon met de wens de eigenschappen van de locatie te versterken, vertelt architect Koen van Velsen. Het gegeven: een prachtig, glooiend terrein begroeid met hoge bomen, met uitzicht over het aangrenzende landgoed Mariëndaal. Van Velsen wilde dat het gebouw zo min mogelijk van deze ruimte zou innemen. ‘We hebben het zo compact mogelijk gemaakt. De voetafdruk is minimaal. Het dak reikt niet hoger dan de bomen, zodat het gebouw, ondanks zijn grote omvang, van een afstand niet direct zichtbaar is. En met zijn donkerbruine gevels gedraagt het zich als een kameleon.’ In het interieur is de verbinding met

BNABLAD #02/10

de omringende natuur voortgezet. Verdiepingshoge glazen puien, plafonds die door die gevels naar buiten steken en kolommen als boomstammen maken dat binnen en buiten naadloos in elkaar overvloeien. Die illusie culmineert in het gigantische overstek aan de kop van het gebouw, waar zich het restaurant bevindt. ‘Ik wilde het dal daaronder intact laten’, motiveert de architect zijn keuze voor de 16,5 meter lange uitkraging. De ervaring van het landschap heeft hij nog verder versterkt door de gekartelde vorm van de gevel, waardoor glazen ‘binnenkamers’ zijn ontstaan. Minstens zo bijzonder als de ruimte zelf, is het feit dat dit alles binnen het beperkte budget van de zorgbouw is gerealiseerd. Dat vroeg om slimme oplossingen. Zo bevinden de stalen spantconstructies die het overstek dragen zich op de begane grond, die vanwege

een aantal bijzondere functies in hoogte toch al afweek. Op deze manier konden de bovenliggende verdiepingen weer standaard, dus voor normale bouwkosten, opgebouwd worden.

Project Nieuwbouw Revalidatiecentrum Groot Klimmendaal, 2010 Architect Architectenbureau Koen van Velsen, Hilversum Opdrachtgever Bestuur Revalidatie centrum Groot Klimmendaal

SERIE Netwerken

Kleine maten

Het tweede deel van de serie over netwerken gaat over kleine bureaus. Hoe organiseren zij zich, welke rol speelt kwaliteit en hoe zwaar weegt de omvang van een bureau? De meningen verschillen. ––

Tekst Ellen Meijer

Beeld Het netwerk XS-Rijnmond op excursie. ‘In het netwerk doen we elke keer iets aan permanente beroepsontwikkeling.’ Foto: XS-Rijnmond

Het eerste netwerk voor kleine bureaus, XSRijnmond, ontstond in 2005. In navolging daarvan heeft de BNA soortgelijke initiatieven genomen, onder andere in de regio’s Delta en Noordwest/ Centrum. Elk netwerk heeft een eigen insteek, wat ze delen is enthousiasme en de wil om samen doelen te bereiken.

‘Samen optrekken in een zich verhardende wereld’ Nico de Gooijer van Architektenburo Nico de Gooijer BNA in Zwijndrecht Aantal medewerkers: 1 Netwerk: XS-Rijnmond (www.xs-rijnmond.nl) Aantal leden: 9 TNO-gecertificeerd, 2 aspirant-leden ‘Een bureau in ons netwerk telt maximaal vijf personen. Verder hebben we in samenwerking met TNO Certification en Syntens kwaliteitscriteria opgesteld. Elk jaar vindt een audit plaats om na te gaan of iedereen nog voldoet. Ik heb me aangesloten omdat ik behoefte heb aan overleg met vakgenoten en samen met anderen wil streven naar kwaliteitsverbetering. Ieder brengt zijn eigen kennis in. Bij mij was de planning ondergesneeuwd. Andere bureaus hebben dat fantastisch voor elkaar dus daar leer ik van. Ik ben sterk in alles wat te maken heeft met contracten, daar help ik weer anderen mee. We zijn een kenniscluster voor eigenaars van kleine architectenbureaus. We willen onze bedrijfsvoering aantoonbaar op orde hebben en ons daarmee positief onderscheiden in de markt.

BNABLAD #02/10

SERIE Netwerken

Dat alle leden gecertificeerd zijn, maakt het gemakkelijker om samen te werken. Samenwerking is geen doel, wel een prettige bijkomstigheid. Zo vroeg een collega mij en twee anderen voor een project. Het ging om een binnendorpse renovatie en herstructurering met woningen, appartementen en een gezondheidscentrum. Als eenpitter behap je zoiets niet, als ontwerpgroep onder verantwoordelijkheid van mijn collega ging het prima. We gaan dus niet als XS-Rijnmond opdrachten aan. In het netwerk doen we elke keer iets aan permanente beroepsontwikkeling. De onderwerpen daarvoor destilleren we uit het in de kwaliteitscriteria vastgelegde externe klanttevredenheidsonderzoek. We zijn bezig een naslagwijzer te maken met onderwerpen als planning en vergunningaanvraag. Verder nodigen we geregeld externen uit, ook omdat dit als groep financieel beter te dragen is dan individueel deelnemen aan een cursus. De kwaliteitscriteria houden we actueel door er elke bijeenkomst over te praten. Neem contracten: hoe toon je voordat je een contract aangaat aan dat je de opdracht kunt uitvoeren? Anders mag je hem volgens de netwerkregels niet aannemen. We zien om ons heen bureaus werk binnenhalen en daarna pas kijken hoe ze het gaan aanpakken. Onze certificering sluit dat uit: je moet duidelijk zeggen wat je kunt en wilt. Ook voor de – vaak bekritiseerde – continuïteit van kleine bureaus hebben wij een oplossing: de calamiteitenregeling. We zijn streng, maar daardoor stelt het lidmaatschap echt iets voor. Als aspirant-lid maak je enkele audits en bijeenkomsten mee, dan kun je kijken of het wat voor je is. We praten in volstrekte openheid. Sterker nog, we helpen elkaar bij pitches. Een netwerk

BNABLAD #02/10

biedt verbondenheid. We trekken samen op in een zich verhardende wereld. Dat groepsgevoel is prettig, zeker als je in je eentje werkt.’

‘Iedereen heeft een eigen verhaal’ Martijn Tromp van TOBA Architecten en Ingenieurs in Bodegraven Aantal medewerkers: 4 Netwerk: archiXS west Aantal leden: 10 ‘De BNA heeft ons netwerk bijeen gebracht. Daardoor deden we er misschien wat langer over om aan elkaar te wennen. Gaandeweg komen we meer los, het vertrouwen groeit. In de eerste bijeenkomst is certificering als hoofddoel gesteld. We hanteren dezelfde regels als XS-Rijnmond en hebben hetzelfde handboek, maar sommige dingen willen we anders doen. Het afstemmen daarvan kost tijd, vandaar dat de certificering nog niet rond is. Los daarvan kijken we naar wat we aan elkaar hebben. We maken steeds meer gebruik van elkaars kennis en ervaring. In werkgroepjes pluizen we onderwerpen uit presenteren ze aan de groep. Daar komen verslagen van die we via intranet delen. Vorig jaar hebben we afspraken gemaakt over het respecteren van elkaars klanten en opdrachten. Sindsdien zie ik meer openheid als het gaat om type opdrachtgever of sector, sommige leden doen al klussen samen. In het netwerk praat je met vakgenoten over hoe je bepaalde zaken aanpakt. De manier waarop ons bureau het documentbeheer regelt, blijkt anderen te inspireren. Wij leren van hoe collega’s het contractoverleg aanpakken. We hebben eenmalig wat kosten gemaakt voor het opzetten van een website. Verder is het lidmaatschap gratis. De bereidheid om geld uit te geven voor activiteiten is er. We zijn net als XS-Rijnmond bezig een PBO-programma op te zetten. In dat verband organiseren we dit jaar workshops en een excursie. Vanaf het begin denken leden actief mee met elkaar. Het leuke is ook dat we allemaal verschillende opdrachtgevers en doelgroepen hebben. We hebben elkaar een verhaal te vertellen, dat maakt het interessant. Onderwerpen voor dit jaar zijn het opstellen van een offerte en maatschappelijk verantwoord ondernemen, maar ook duurzaamheid en kleurgebruik in de architectuur. Verder verwacht ik dat binnen een paar maanden de eerste bureaus worden gecertificeerd. Het certificaat zelf is niet zo belangrijk. Het gaat erom dat je voor jezelf een keer vastlegt hoe je werkt.’

SERIE Netwerken

‘Met een groep krijg je dingen voor elkaar die alleen niet lukken’ Björn van Rheenen van Sponge Architects in Amsterdam en Corinne Bouwers van Corinne Bouwers architectuur & design in Haarlem Aantal medewerkers: 3 resp. 1 Netwerk: ANET (www.anet.nu) Aantal leden: 9, ANET wil groeien naar maximaal 13 leden. Belangstellende bureaus kunnen contact opnemen via info@anet.nu

Beeld Het doel van ANET is gezamenlijk initiatieven te ontplooien in het vakgebied. ‘Zo hebben we in 2009 een tentoonstelling met manifestaties georganiseerd waarin we debatteerden met opdrachtgevers en projectontwikkelaars.’ Foto: ANET

Beeld De leden van ArchiXS west aan het brainstormen: ‘Vanaf het begin denken leden actief mee met elkaar. Het leuke is ook dat we allemaal verschillende opdrachtgevers en doelgroepen hebben.’ Foto: ArchiXS west

Corinne: ‘Als klein bureau sta je alleen, dan is het prettig om te reflecteren met collega’s. ANET is ontstaan via de BNA, maar we hebben een andere insteek dan de andere netwerken. Ons doel is gezamenlijk initiatieven te ontplooien in het vakgebied. Zo hebben we in 2009 een tentoonstelling met manifestaties georganiseerd waarin we debatteerden met opdrachtgevers en projectontwikkelaars. Dat krijgt dit jaar een vervolg met ons jaarthema: opdrachtgevers.’ Björn: ‘Dat we kleine bureaus zijn, speelt geen rol. We beperken ons daar niet toe, grotere bureaus zijn ook welkom. Sommige leden hebben groeiambities, die houden we graag binnenboord. We beperken het lidmaatschap tot eigenaars van architectenbureaus. Vanuit die positie praten we over wat er speelt, over de leuke en minder leuke kanten van ons werk. Onderwerpen zijn bijvoorbeeld de crisis, huisvesting, personeel. Verder wisselen we ervaringen uit. Ik doe een project waar bewonersparticipatie bij komt kijken, dan vraag ik wie daar ervaring mee heeft. Er zijn verschillende situaties geweest waarin leden uit ANET elkaar als concurrent tegenkwamen. Dat geeft niet, als je er open mee om gaat. Het heeft geen problemen opgeleverd tot nu toe.’ Corinne: ‘Twee weten meer dan één, vind ik een belangrijk motto voor het netwerk. Je komt samen tot meer inzichten. Los van de maandelijkse bijeenkomsten organiseren we workshops, lezingen, brainstormsessies. De bedoeling is dat die energie geven. We zijn efficiënte doeners, komen niet bij elkaar voor de klets. Verder realiseert iedereen zich dat het in een netwerk gaat om halen én brengen.’ Björn: ‘Certificering is zinvol als je samen projecten wilt doen. Bij ons heeft iedereen zijn eigen bureau, we willen ook niet onder de noemer van ANET opdrachten aangaan. Samenwerken is prima, buiten het netwerk. Ook als keurmerk achten wij certificering voor onze leden niet nodig. Feedback en inspiratie zijn voor mij de voordelen van ANET. We delen elkaars netwerk, staan elkaar bij. Bovendien krijgen we als groep dingen voor elkaar die de afzonderlijke bureaus niet zouden lukken, zoals belangrijke namen aantrekken voor een manifestatie.’

BNABLAD #02/10

ARTIKEL

En de nominaties zijn…

Spannende strijd om titel BNA Gebouw van het Jaar 2010

Op 11 januari 2010 startte de tweede week van april onthuld. De winnende ontvangen voor aan de gevel van hun vijfde editie van de architec- architecten gebouw de speciale BNA Gebouw van het Jaar plaquette: een aluminium gevelbord ontworpen tuurprijs BNA Gebouw van Bruno Ninaber van Eyben met typografie het Jaar. De oogst was enorm: door van Reynoud Homan. De plaquette sluit aan bij totaal zijn er 294 projecten de reeks die een aantal jaren geleden is geïnitieerd door het Nederlands Architectuurinstituut ingezonden – een absoluut met de bedoeling gebouwen een afzender te record. De inzendingen tonen geven. Verspreid door het land ontstaat zo een jaarlijks groeiende reeks bekroonde de kwaliteit van het werk van herkenbare, gebouwen. BNA-architecten in de breedontknoping te en laten een grote verschei- De BNA Gebouw van het Jaar 2010 bereikt zijn denheid aan opdrachten zien. ontknoping op donderdag 22 april, wanneer Na het verstrijken van de inzendtermijn konden de vijf regionale jury’s aan het werk. De juryleden konden vooraf online de inzendingen bekijken en beoordelen. Tijdens twee bijeenkomsten werden de projecten besproken, waarvan een selectie ook bezocht werd door de jury’s. Daaruit is nu per regio een erelijst van genomineerde projecten gekomen, die op deze en de volgende pagina’s gepresenteerd wordt.

Regionale winnaars Uit de nominaties hebben de regiojury’s ook een winnend project gekozen. Deze worden in de

BNABLAD #02/10

tijdens een feestelijk programma op de oranje tribune van de faculteit Bouwkunde van de TU Delft de landelijke winnaar wordt onthuld. Deze is gekozen uit alle nominaties door de landelijke jury onder leiding van Nathalie de Vries (MVRDV) en verder bestaande uit Marlies Rohmer (Architectenbureau Marlies Rohmer), Ronald Schleurholts (cepezed) Adri Duivesteijn (wethouder gemeente Almere) en Fred Schoorl (Ymere). Voorafgaand aan die onthulling passeren alle genomineerde projecten de revue in woord en beeld. Er zal bijzondere aandacht zijn voor de regiowinnaars, met een toelichting van architect én opdrachtgever op het winnende project.

ARTIKEL

Regio Noordwest/ Centrum Elicium Amsterdam RAI (1)

Architect Benthem Crouwel Architekten, Amsterdam Opdrachtgever Amsterdam RAI

Vlakke Vloerzaal Stadsschouwburg Amsterdam (2) Architect Jonkman Klinkhamer architecten, Amersfoort Opdrachtgever Stadsschouwburg Amsterdam

Universiteitsbibliotheek binnenstad Utrecht (3) Architect Grosfeld van der Velde Architecten i.s.m DHV, Breda Opdrachtgever Universiteit Utrecht 5

Nieuw schoolgebouw voor Panta Rhei, Amstelveen (4) Architect Snelder Architecten, Hilversum Opdrachtgever Scholengemeenschap Panta Rhei, Amstelveen

ANANSI Speelgebouw, Utrecht (5)

Architect Mulders vandenBerk Architecten, Amsterdam Opdrachtgever Gemeente Utrecht afdeling DMO Foto Roel Backaert

Hermitage Amsterdam (6) 6

Architect Hans van Heeswijk architecten, Amsterdam Opdrachtgever Stichting Hermitage aan de Amstel, Amsterdam Foto Rob Hoekstra

Steigereiland 2.0 - Energie neutraal wonen in hout, Amsterdam (7)

Architect FARO Architecten, Lisserbroek Opdrachtgever Fam. Feikema â&#x20AC;&#x201C; Weijnen, Amsterdam

BNABLAD #02/10

ARTIKEL

Regio Zuid Topsporthal T-kwadraat en Ireen Wüst schaatsbaan, Tilburg (8)

Architect Bo.2 architectuur en stedenbouw ism van Hoogmoed architecten, Tilburg Opdrachtgever Consortium Stappegoor, Utrecht Foto Norbert van Onna

Kantoorgebouw Groenstraat, Eindhoven (9)

Architect WillemsenU, Eindhoven Opdrachtgever Groenstraat bv, Hoofddorp Foto Norbert van Onna

Portiersloge Research Campus Chemelot, Geleen (10)

Architect Broekbakema, Rotterdam Opdrachtgever DSM Chemelot Campus, Geleen

Woonhuis KvD, Teteringen (11)

Architect Grosfeld van der Velde Architecten, Breda Opdrachtgever private opdrachtgever, Teteringen

13 Startersappartementen, Gilze (12) Architect luijten|smeulders|architecten, Tilburg Opdrachtgever Woningstichting Leyakkers Gilze-Rijen

36 bospatiowoningen, Goirle (13) Architect Architectenburo JMW, Tilburg Opdrachtgever Van der Weegen bv, Tilburg Foto René de Wit

BNABLAD #02/10

ARTIKEL

Regio Noord Natuurmuseum Ameland (14)

Architect TWA architecten, Burdaard Opdrachtgever Stichting Amelander Musea, Nes

School voor Praktijkonderwijs Assen (15) Architect Onix, Groningen Opdrachtgever Gemeente Assen

Stal Arcadia, Vledder (16)

Architect Cor Kalfsbeek Architectuur, Paterswolde Opdrachtgever Huisinga Invest, Darp

Regio Oost Pop- en Cultuurpodium Metropool, Hengelo (17)

Architect Benthem Crouwel Architekten, Amsterdam Opdrachtgever Gemeente Hengelo

Gemeentehuis Bronckhorst (18) Architect Atelier PRO architekten, Den Haag Opdrachtgever Gemeente Bronckhorst

Revalidatiecentrum Groot Klimmendaal, Arnhem (19) 18

Architect architectenbureau Koen van Velsen, Hilversum Opdrachtgever Stichting Arnhems Revalidatiecentrum Foto Rob â&#x20AC;&#x2DC;t Hart

BNABLAD #02/10

ARTIKEL

Regio Delta

The Red Apple Rotterdam (20)

Architect KCAP Architects&Planners, Rotterdam Opdrachtgever PWS Rotterdam Foto Rob â&#x20AC;&#x2DC;t Hart

Hoofdkantoor W. v.d. Zwan&Zn. Scheveningen (21) Architect Meyer en Van Schooten Architecten, Amsterdam Opdrachtgever W. van der Zwan & Zn., Scheveningen

Parksite, Rotterdam (22)

Architect Lex-Architecten en Doepel Strijkers Architects, Rotterdam Opdrachtgever Simone Rots en Maarten Laupman, Rotterdam

Woningen Minervaplein, Rotterdam (23)

Architect De Zwarte Hond, Rotterdam Opdrachtgever BOAG Advies en Management/ Dura Vermeer Ontwikkeling, Rotterdam

Alle inzendingen zijn te bekijken op Â www.bnagebouwvanhetjaar.nl. Ook de juryrapporten worden hier gepubliceerd.

BNABLAD #02/10

rubriek

■opinie

Zoveel mensen, zoveel meningen. In deze rubriek komen verschillende mensen aan het woord over een speciaal onderwerp.

Voorkeur voor een vaste prijs? Met de SR verdween ook de honorariumformule omdat deze volgens de NMa een eerlijke concurrentie in de weg stond. Aan concurrentie inmiddels geen tekort: de prijzen staan zwaar onder druk. De BNA krijgt steeds vaker vragen over minimum tarieven. Willen we een nieuwe prijsrichtlijn, of moeten we gewoon leren calculeren zonder formule?

–– Tekst Willemijn de Jonge

‘Het ontbreken van een prijsrichtlijn leidt tot onverantwoorde toestanden’ André Kempe, partner bij Atelier Kempe Thill ‘Sinds de SR vervangen is door DNR heeft architect noch opdrachtgever enige vorm van maatstaf voor een redelijk honorarium. Iedereen kan maar wat roepen, zonder dat het werkelijk te toetsen valt. Wat je in de praktijk ziet, is dat met name bij Europese Aanbestedingen puntentellingen gehanteerd worden waarbij een lage prijs ieder kwalitatief hoogwaardig ontwerp onderuit haalt. Het gevolg

hiervan is dat sommige architecten zo laag inschrijven dat ze de markt nóg verder onder druk zetten. Soms vragen ze maar 25 procent van het honorarium dat ze in werkelijkheid nodig hebben om de opdracht goed te kunnen uitvoeren. Opdrachtgevers zijn zich niet bewust dat ze op die manier alleen op prijs selecteren, en niet op kwaliteit. Terwijl de kwaliteit leidend zou moeten zijn. Dat je voor die prijs vervolgens genoodzaakt bent je tekenwerk in Azië uit te besteden en de helft van de vergaderingen te schrappen, lijkt er niet toe te doen. Maar je kunt voor zo’n laag tarief echt niet het onderste uit de kan halen. Het ontbreken van een prijsrichtlijn betekent feitelijk dat je met name overheidsopdrachten aan het toeval overlaat. Als reden voor het vervallen van een prijsrichtlijn wordt altijd de Europese mededingingswetgeving aangevoerd. Toch is het in andere EU-landen wel gelukt om bindende honorariumrichtlijnen opnieuw op te stellen. Kijk naar Duitsland en Oostenrijk. Daar hebben onafhankelijke instituten statistisch onderzoek gedaan naar hoe lang bureaus gemiddeld aan een bepaald soort opdracht werken en dat met een soort ministeriële aanbeveling tot de standaard gemaakt. Ik zie het als opgave voor de BNA om iets dergelijks hier voor elkaar te krijgen.’

Beeld Marie Cecile Thijs

‘Nu die formule er niet meer is, kun je eindelijk ondernemen’ Ingeborg Hoenders, architect en partner van trainingsbureau How2Advice, geeft de cursus ‘Hoe ontwerp ik mijn mooiste honorarium’ ‘Ik ben fel tegenstander van het hanteren van prijsrichtlijnen en vaste tarieven. Een zelfstandig architect is niet alleen ontwerper, maar ook ondernemer. Ik ben geschokt over het slechte ondernemerschap van architecten, over het algemeen hebben ze veel te weinig oog voor de zakelijke kant. Het is de kunst je niet alleen te onderscheiden in je ontwerpen, maar ook in de prijzen die je hanteert. Die kun je beïnvloeden

BNABLAD #02/10

rubriek

door je werk zo efficiënt mogelijk inricht. Architecten moeten leren voorcalculeren en nacalculeren. Houd een urenadministratie bij en verzamel daarmee de juiste ingrediënten voor je volgende offerte. Floor Beeftink heeft net met haar promotie aangetoond dat time management en ontwerpwerk prima samengaan. (Voor meer informatie over dit promotieonderzoek zie www.tue.nl.) Ik was absoluut geen voorstander van de grote toverformule van de SR. Daar stonden dingen in die architecten zelf niet begrijpen en was zó prijsregulerend dat het de onderhandeling met de opdrachtgever in de weg stond. Bovendien was het totaal onlogisch dat ons honorarium steeg als de bouwkosten stegen. Nu die formule er niet meer is kun je eindelijk ondernemen. Professionele opdrachtgevers zijn overigens heel goed in staat weloverwogen keuzes te maken voor een bureau op basis van kwaliteit én prijs. Mijn ervaring is dat de prijs meetelt, maar niet op voorhand bepalend is. Het is lastig dat er bureaus zijn die ver onder de kostprijs duiken bij een Europese aanbesteding, maar zij verpesten het vooral voor zichzelf. Dat kun je hooguit twee keer doen, want daarna zink je.’

wat oudere bureaus de formule in hun binnenzak houden. En als kleinere, jonge bureaus al een kans kregen, moesten ze het van de projectontwikkelaars doen voor de helft, of eerder voor een kwart van de SR. Een aannemer die bij een aanbesteding aankomt zonder een open begroting, mag gelijk weer naar huis. Als hij dan ook nog eens vertelt dat zijn aanneemsom is gebaseerd op een magische formule, wordt hij hartelijk uitgelachen. Ik heb het vervelende vermoeden dat wij al jaren als branche achter onze rug worden uitgelachen, terwijl de rest van de sector er garen bij spint. Het is tijd dat architecten hun ondernemerschap serieus gaan nemen. Dat doe je niet met standaard tarieven: elke ondernemer moet zijn eigen positie in de markt bepalen. Kies je voor commercieel en goedkoop of exclusief en duur? Werk je thuis op zolder of heb je een representatief bureau met projectleiders, tekenaars en maquettebouwers? Dat is van invloed op je tarief. Als je werk een gigantische meerwaarde creëert, mag je misschien wel het driedubbele vragen. Als je uitgaat van eerlijke concurrentie, kun je simpelweg dus geen standaard tarieven hanteren. Kortom, de architectenbranche zal zijn bedrijfsvoering moeten professionaliseren: zorg dat je weet wat je kosten zijn en maak dat inzichtelijk voor je opdrachtgever. Pas als we dat op orde hebben, zullen we weer serieus genomen worden.’

‘Waarom zouden wij doen wat we anderen kwalijk nemen?’ Tonko Leemhuis, partner bij NwA architecten ‘Een prijsafspraak maakt nadenken overbodig. Net zoals de SR-formule dat deed. Hocus pocus pilatus pas en de architect kon een ieder vertellen wat het juiste honorarium was. Ook toen het niet meer mocht van de NMa, bleven de grotere,

BNABLAD #02/10

‘Voorkom de dood in de pot door te blijven uitleggen wat je waard bent’

Willem Hein Schenk, partner bij De Zwarte Hond ‘Afgezien van het feit dat het niet mag, zijn standaard tarieven betuttelend en absoluut geen garantie voor kwaliteit. Op het moment doen we het bijna allemaal voor wat minder, maar ik zie een prijsrichtlijn niet als de manier om de moordende concurrentie in toom te houden. Je moet als architect gewoon heel goed kunnen uitleggen wat je doet voor het geld dat je vraagt. Toon aan dat je een prachtig ontwerp en een slim proces kunt neerleggen voor een bepaald budget en breng de prijs/ kwaliteit-verhouding zo goed mogelijk in beeld. Als een opdrachtgever minder wil betalen, moet hij zich wel realiseren dat er dan dus minder tijd is voor dingen. Een kwestie van met open vizier communiceren, práát met je opdrachtgever. Kwaliteit kost nou eenmaal geld, maar het duurt wel het langst. Ik ben het wel met André Kempe eens dat dat besef bij de opdrachtgever wel wat beter mag doordringen. Goedkoop is over het algemeen duurkoop. In de aannemerswereld weet inmiddels iedereen dat je nattigheid moet voelen als ze ver onder de prijs zakken. Dat kan bij architectenkeuzes wel wat beter. Maar als je voorstellen van vergelijkbare kwaliteit krijgt, is het logisch dat vervolgens prijs een rol speelt. Als iemand oprecht iets heel goed kan maken voor heel weinig geld en de opdrachtgever accepteert de consequenties, dan is dat toch prachtig? Wat mij betreft mag iedereen zijn werk aanbieden tegen de prijs die hij zelf kiest. Een bureau met meer disciplines kan wellicht integraler en sneller tot een resultaat komen en kan daardoor ook goedkoper zijn. Een slim klein bureau kan dat wellicht door goede samenwerking. Het is echt een kwestie van je tijd goed besteden, waarbij de ervaring in het koppelen van talent en proces cruciaal is.’

Reageren? Mail naar redactie@bna.nl

INTERVIEW

Hoe is het in DUITSLAND Michael Frielinghaus (58 jaar, BLFP Frielinghaus Architekten) is sinds november 2007 voorzitter van de Duitse Bond van Architecten, BDA. Een gesprek over zijn ervaringen en de hedendaagse beroepspraktijk in Duitsland. ––

Tekst Anka van Voorthuijsen

BNABLAD #02/10

INTERVIEW

‘Wat mij verontrust is de breed gedragen afkeer van de naoorlogse moderne architectuur die in Duitsland bestaat. Daarmee wordt voorbij gegaan aan de belangrijke rol die juist deze architectuur heeft gespeeld. Niet alleen bij het oplossen van de bestaande woningnood in die tijd, maar ook in het recht op een humane leefomgeving: licht, lucht en ruimte voor iedereen. We moeten die discussie in openheid voeren. De helft van onze bouwvoorraad stamt uit de naoorlogse periode, is gebouwd in de periode tussen 1950 en 1970. Die gebouwen en structuur bepalen de beleving van de omgeving. Ze maken deel uit van de identiteit van steden en bewoners. Dat moet en kan je niet negeren.’ Er is geen toekomst voor steden als je het verleden weg poetst, benadrukt Frielinghaus keer op keer in artikelen en speeches. ‘Dat gevaar dreigt in Duitsland echt: de architectuur uit deze periode ligt zwaar onder vuur.’ Nederland is daarmee verder, vindt Frielinghaus. Daar hebben de uitgangspunten van de naoorlogse woningbouw een eigentijdse vertaling gekregen. ‘Rekening houdend met het verleden wordt er verder gebouwd.’ Volgens Frielinghaus is ‘culturele continuïteit’ van groot belang en wordt dat in Duitsland onderschat. ‘Je moet de geschiedenis niet vervalsen of hele tijdvakken verbannen.’ De voorzitter van de BDA laat zich in het openbaar dan ook vaak uit over de groeiende tendens in Duitsland om bij belangrijke nieuwe opdrachten te kiezen voor een historiserende bouwstijl ‘façaden-architectuur’, en, wat ook steeds vaker voorkomt: complete reconstructies te maken van verwoeste gebouwen. ‘Aan de ene kant van Berlijn wordt een nieuwe neobarokke gevel van beton geplaatst en een paar straten verderop wordt een modernistisch kantoorpand zonder pardon gesloopt.’ Frielinghaus: ‘Dat gaat voorbij aan het uitgangspunt dat elke tijd een eigen architectuurtaal heeft en dat die vormentaal van verschillende tijden afleesbaar moet zijn in een stad. De gebouwde omgeving moet ook een geschiedenisboek zijn. Architectuur moet het bestaande respecteren maar ook eigentijds zijn.’ Dat sluit niet uit, vindt hij, dat je in uitzonderingsgevallen best voor reconstructie kan kiezen. Bij bouwwerken met een belangrijke cultuurhistorische of maatschappelijke betekenis. ‘Zoals bijvoorbeeld de Frauenkirche in Dresden.’ Maar het verontrust hem dat ‘niet alleen gebouwen, maar zelfs hele wijken’ in historiserende stijl worden gebouwd. Actuele discussies daarover gaan over de aanpak van het historische centrum van Frankfurt Am Main en de herbouw van het Stadskasteel van Berlijn. In die twee gevallen plaatst Frielinghaus nadrukkelijk vraagtekens bij de richting die de aanpak op lijkt te gaan.

BNABLAD #02/10

Frielinghaus omschrijft het architectuurdebat in Duitsland als ‘levendig’. ‘Wat mij betreft moet het debat nog meer in de openheid en ook breder worden gevoerd. De kwaliteit van de gebouwde omgeving gaat ons immers allemaal aan.’ Volgens Frielinghaus levert de televisie op dat front overigens nauwelijks een bijdrage. Sommige Duitse dagbladen – hij noemt de Süddeutsche Zeitung -, hebben wel gespecialiseerde, op architectuur gerichte, bijlagen. Net zoals in Nederland zijn er op verschillende plaatsen in het land organisaties die publieksprijzen voor architectuur in samenwerking met lokale media organiseren. Frielinghaus: ‘Het is interessant om te zien wat het niet-vakpubliek onder goede architectuur verstaat. In al mijn speeches en lezingen noem ik dat vaak als een kant van het debat die wij moeten stimuleren.’

De afkeer van na-oorlogse architectuur is verontrustend De economische crisis heeft ook in Duitsland tot het instorten van de opdrachten voor architecten geleid. ‘Zowel vanuit de particuliere markt als vanuit gemeenten en rijksoverheid zijn er minder opdrachten en dat heeft grote gevolgen voor het voortbestaan van veel architectenbureaus.’ De overheid springt wel bij, zegt Frielinghaus. ‘De economische herstelprogramma’s van de regering zorgen ervoor dat er nieuwe opdrachten komen. Bijvoorbeeld voor de aanpak van scholen en het verduurzamen van de woningvoorraad. Maar dat is ons als BDA nog niet genoeg. Doordat er een tijdslimiet voor bepaalde subsidies geldt worden bouwprojecten nu weliswaar naar voren gehaald, daardoor staat het echte dieptepunt de architecten, vrezen wij, nog te wachten.’ Vooral voor jonge architecten blijkt een goed netwerk in deze tijden van groot belang, merkt Frielinghaus. ‘Zij werken internationaal en zoeken wereldwijd naar branche-overstijgende partners’. De BDA helpt hen daarbij door internationale uitwisseling en bredere samenwerkingsverbanden te ondersteunen. Los van de economische crisis is er een ander belangrijk punt, vindt de voorzitter van de Duitse architectenbond: ‘De belangrijkste opgave voor de BDA ligt erin dat we de houding van opdrachtgevers proberen te veranderen. Architecten worden nu te weinig ingezet. Het is maar een klein deel van alle opdrachten dat door professionele architectenbureaus wordt uitgevoerd. En dat komt de bouwkwaliteit niet ten goede.’ Eén van de speerpunten van Frielinghaus en de

INTERVIEW

BDA is de roep om een open prijsvraagcultuur. ‘Dat moet de regel zijn. Opdrachten moeten op een transparante en eerlijke manier in de markt worden gezet. Zodat het voor álle architecten mogelijk is om zich op die markt te begeven. Zeker ook de creatieve potentie van kleine en jonge bureaus moet door opdrachtgevers beter worden gebruikt.’ Maar de open prijsvraagcultuur die de Duitse bouwpraktijk jarenlang kenmerkte,

‘Het ergste staat ons nog te wachten’ staat onder zware druk, zegt de voorzitter van de BDA. ‘Het is hier niet meer standaardprocedure. Steeds vaker dienen architecten te voldoen aan omzeteisen, die niets te maken hebben met de (bewezen) kwaliteiten van een bureau. Dat betekent, net zo als in Nederland, dat deelname aan zulke prijsvragen steeds vaker alleen nog maar mogelijk is voor betrekkelijk kleine groep architecten.’ De BDA spant zich in discussies met de politiek, ingezonden stukken in kranten en tijdens symposia duidelijk in om het belang van een echt open prijsvraagcultuur te benadrukken, zowel bij particuliere als publieke opdrachtgevers. ‘Bouwcultuur is ook de cultuur van de procedures die je volgt.’ Juist door de cultuur van echt open prijsvragen ‘komen nieuwe visies en oplossingen naar boven die nodig zijn voor het omgaan met de vraagstukken van deze tijd.’

Ook voor Duitse architecten liggen er –vergelijkbaar met de Nederlandse situatie- grote opgaven voor de branche: de terugloop van het aantal nieuwbouwopdrachten, de toename van het binnenstedelijk bouwen, demografische ontwikkelingen als krimp die andere opgaven met zich meebrengt, de zich wijzigende eisen die aan woningbouw worden gesteld, de gevolgen van de ‘renaissance’ van de grote stad en de verhouding tussen regio en centrum. ‘Maar een bijzondere uitdaging zit toch in het duurzame plannen en bouwen: en dan niet voor een solitair gebouw, maar als integrale uitdaging voor de stedenbouw. De BDA houdt zich erg bezig met de vraag hoe de architectuurtypologie eruit moet zien die recht doet aan dat soort opgaven. Het gaat deels om nieuwe opgaven, maar ook om fundamentele veranderingen, een nieuw tijdperk in de architectuur.’ Bij zijn aantreden noemde Frielinghaus de maatschappelijke waardering voor eigentijdse architectuur en de opgaven die daarbij horen, het belangrijkste thema waar architecten zich mee bezig dienen te houden. ‘We moeten als beroepsgroep reageren op de sociale en duurzame vragen die onze tijd stelt. Alleen als we met onze ontwerpen een bijdrage leveren aan de leefbaarheid kunnen we waardering voor ons werk verwachten.’

Kijk voor meer informatie op www.blfp.de en www.bda-bund-de

Beeld Michael Frielinghaus Foto: BDA

BNABLAD #02/10

rubriek

Bureau berichten

Het Forensisch Psychiatrisch Centrum de Oostvaarderskliniek van Studio M10 is opnieuw in de prijzen gevallen. De Kliniek die vorig jaar werd uitgeroepen tot het BNA Gebouw van het Jaar, heeft de Daylight Award 2010 gewonnen in de categorie utiliteitsbouw. Deze tweejaarlijkse architectuurprijs wordt uitgereikt aan projecten met een uitmuntende daglichtarchitectuur. Uit het juryrapport: ‘Architect Martien Jansen heeft daglicht door het gehele gebouw bewust en effectief toegepast. Niet alleen voor de oriëntatie, het uitzicht en als dynamische verlichtingsbron, ook ten behoeve van de sociale veiligheid en het psychisch welbevinden van patiënten.’ Steenhuis Bukman Architecten heeft een vernieuwde website. Zie www.steenhuisbukman.nl.

Overleden leden Op 1 februari 2010 is op 93-jarige leeftijd architect B.V. van den Bergh, woonachtig te Winterswijk, overleden. Op 28 januari 2010 is op 82-jarige leeftijd architect ir. C. Westerduin, woonachtig te Den Haag, overleden. Op 26 januari 2010 is op 85-jarige leeftijd architect Onno Greiner, woonachtig te Amstelveen, overleden.

Beeld Het Forensisch Psychiatrisch Centrum de Oostvaarderskliniek, Almere. Ontwerp: Studio M10. Foto: René de Wit

Architectenbureau Molenaar en Koeman Architecten uit Vught is vanaf eind 2009 verder gegaan onder de naam Molenaar&Bol&VanDillen Architecten. In 2008 veranderde de samenstelling van de directie. Michael Bol nam de functie van Frans Koeman over, zodat de directie vanaf dat moment bestond uit Michael Bol, Frank van Dillen en Hein Molenaar. Ondanks het neerleggen van zijn directiefunctie, zal Frans Koeman verbonden blijven aan het bureau. Bob Manders heeft het boek Bob Manders Architecture gepubliceerd. Door middel van foto’s deelt Manders zijn manier van kijken met de lezer, waarmee hij focust op verrassende, ogenschijnlijk onbelangrijke details. No solo arquitectura was lange tijd de werktitel, ontstaan uit de boodschap die Manders aan de lezer wil meegeven in het boek: ‘kijk verder dan je gewend bent’, ‘leef, beleef en geniet met volle teugen’. Het boek is in de winkel verkrijgbaar.

Op 15 december 2009 is op 76-jarige leeftijd architect A.C. Staps, woonachtig te Lommel in België, overleden. Op 23 oktober 2009 is architect W.M.G. Thomas HBO, woonachtig te Maastricht, op 75-jarige leeftijd is overleden.

Beeld uit het boek Bob Manders Architecture

Bo.2 architectuur en stedenbouw heeft in samenhang met een nieuwe huisstijl haar website vernieuwd. Zie www.bo2.nl KCAP Architects&Planners heeft een prijsvraag gewonnen voor de realisatie van de zuidelijke rand van Olympisch Park Beijing. Het masterplan is ontworpen door KCAP in samenwerking met haar lokale partner, het Beijing Institute for Architectural Design (BIAD), en voorziet in een grootschalige ontwikkeling van wonen, werken en andere commerciële, culturele en maatschappelijke functies. Voor meer over KCAP in China, zie het artikel ‘De grote sprong oostwaarts’ in BNA Blad #01/2010.

BNABLAD #02/10

Beeld Olympisch Park Beijing. Ontwerp en beeld: KCAP Architects&Planners

Bureaubericht? E-mail naar redactie@bna.nl

rubriek

De ervaring van Jalmar Taylor, meewerkend architect bij Wentink Architecten in Muiden, nam in februari deel aan de cursus Wabo voor architecten van de BNA Academie. Waarom? En wat was zijn indruk van de cursus? ‘Als architect dien je op de hoogte te zijn van de regelgeving,’ motiveert Taylor zijn keuze. ‘Zeker met zo’n ingrijpende verandering als de Wabo is het belangrijk te weten wat die veranderingen precies inhouden. Je kunt het je niet veroorloven achterover te leunen en het maar over je heen laten komen als het zover is. In je adviserende rol richting de opdrachtgever is het belangrijk dat je precies weet wat de Wabo inhoudt. Voor het kunnen bepalen van de strategie van indienen van een project en het inlichten van de opdrachtgever over de procedures en de daarbij horende periodes in tijd, moet je weten wat de mogelijkheden en valkuilen zijn van het nieuwe systeem.’ De BNA Academie biedt de cursus Wabo voor architecten sinds het voorjaar van 2009 aan, om architecten goed voor te bereiden op de nieuwe ontwikkelingen en het benutten van de mogelijkheden die de Wabo biedt. Aan de orde komen een introductie op de Wabo, de relatie met andere wetswijzigingen, de juridische en organisatorische consequenties en een praktijkgerichte casus. De training wordt verzorgd door adviesbureau InterConcept. Jalmar Taylor vertelt: ‘De cursus is gericht op de praktijk van het architectenbureau. Er wordt ingegaan op zo

Even voorstellen: Tibert van Dijk veel mogelijk aspecten die van invloed zijn op het indienen en het proces van vergunningverlening. De docenten zijn goed ingevoerd over de achtergronden en het tot stand komen van de wetgeving. Er wordt ook nog een praktijkgerichte casus behandeld, jammer dat er binnen de cursus geen tijd was om meer van dit soort praktijkvoorbeelden te behandelen. Ik had het gevoel na de cursus een redelijk beeld te hebben van de gevolgen die de Wabo heeft voor onze praktijk.’ Wijzer De BNA Academie heeft als doel een gericht scholingsaanbod voor architecten samen te stellen, met oog voor actuele ontwikkelingen. Taylor vindt het ‘logisch dat deze cursus door de BNA Academie wordt aangeboden. Het is goed dat op deze manier de wetgeving wordt belicht vanuit het perspectief van de architect.’ Tot slot heeft Taylor een advies voor collega-architecten die deelname aan de cursus Wabo voor architecten overwegen: ‘Ik zou zeker adviseren om deel te nemen. Het kost je slechts één dag, maar je wordt er wel veel wijzer van. In de aanpak van indienen van een project verandert er nogal wat en dat heeft ook impact op de organisatie binnen het architectenbureau.’

De cursus Wabo voor architecten wordt in 2010 in elk geval gegeven op: - 14 april (regio Noord) - 18 mei (regio Zuid) - 17 juni (Utrecht) Afhankelijk van de belangstelling kunnen er extra cursusdata worden vastgesteld. Zie voor meer informatie en aanmelding: www.bna-academie.nl.

Tibert van Dijk verzorgt al sinds de start van de BNA Academie verschillende cursussen en trainingen, waaronder Onderhandelen voor architecten, Functioneringsgesprekken voeren en de cursus Tijdmanagement & productief werken. ‘Ik ben zelf opgeleid als civiel planoloog aan de TU Delft, maar kwam er snel achter dat het trainersvak veel beter bij me past. Bij GIFT, het trainings- en adviesbureau dat ik samen met mijn broer run, richten we ons vooral op de creatieve sector. Het interessante aan het trainen van architecten vind ik de combinatie van vormgeving en techniek in dit vak en de vaak wisselende tijdsdruk. De training Tijdmanagement is bijzonder omdat dat iedereen elke dag met dit onderwerp te maken heeft. De training is er op gericht om concreet productiever te worden, zonder dat je harder of meer moet werken. Voor architectenbureaus is dat relevant, omdat zij veelvuldig met deadlines te maken hebben. Ik wil hen leren zélf aan de knop te zitten die werkdruk bepaalt. Mijn motto is: niet harder werken maar slimmer werken. Door een betere dagindeling, de juiste prioriteiten stellen, een goede balans tussen inspanning en ontspanning en natuurlijk discipline. Bij GIFT stemmen we de trainingen af op de mensen die deelnemen, en iedere deelnemer gaat naar huis met een persoonlijk veranderplan.

Tibert van Dijk verzorgt de cursus Tijdmanagement & productief werken weer op 25 mei 2010 en de cursus Onderhandelen op 3 juni in Amsterdam. Zie voor meer informatie en aanmelding: www.bna-academie.nl.

BNABLAD #02/10

rubriek

Uit het cursusaanbod april 2010 Nieuw: Spontane strategie Persoonlijk en flexibel Wanneer 13 april 2010 Waar in het midden van het land Tijdstip 14.00 – 20.00 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 395. Anderen: € 445 ‘Formele planning heeft nooit geleid tot strategisch denken en is nooit een levensvatbaar alternatief geweest voor het alledaagse oordeel van de manager, laat staan voor de intuïtie.’ Minzberg, 1994.

Planmatig schrijven Sneller en beter schrijven Wanneer 14 april 2010 Waar Rotterdam Tijdstip 9.30 – 17.30 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 345. Anderen: € 495 U krijgt hulpmiddelen en werkwijzen aangereikt om betere teksten te schrijven, in minder tijd en met minder moeite. De principes zijn toepasbaar op het schrijfwerk in de dagelijkse praktijk zoals e-mails, offertes en presentaties. In schrijfoefeningen brengt u de theorie meteen in de praktijk.

integraal ontwerpen in collaborative teams Innovatieve zonnedaken

Wanneer 21 april 2010 Waar Amersfoort Tijdstip 9.30 – 17.00 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 395. Anderen: € 445

gen en uw energie beter gebruiken. Het scheelt het veel onnodige stress. Deze praktische training wordt afgerond met een persoonlijk, concreet actieplan.

U krijgt inzicht in hoe u doelgroepgerichte communicatie organiseert en verzorgt. Daarnaast komt u te weten hoe u uw website kunt inzetten bij het versterken van uw imago en het verwerven van projecten.

Risico- en contractmanagement Risico’s herkennen en beteugelen

mei 2010 Acquireren en presenteren Hoe haal ik opdrachten binnen? Wanneer 11 en 18 mei 2010 Waar Den Bosch Tijdstip 9.30 – 17.00 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 575. Anderen: € 795

Managementvaardigheden voor projectleiders Ontwikkel uw competenties

Wanneer 3 en 10 juni 2010 Waar Vught Tijdstip 9.00 – 16.30 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € € 745. Anderen: € 925

Wanneer 12, 19 en 26 mei 2010 Waar Amersfoort Tijdstip 10.00 – 17.00 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 750. Anderen: € 995

In deze tweedaagse workshop gaat een multidisciplinair team van architecten en installateurs aan de slag met het integrale ontwerp voor zonnedaken. Verschillende invalshoeken komen aan bod, zoals onderhoud, energieverbruik en bouwfysica.

Nieuw: Het Plastische Getal voor gevorderden De theorie in de praktijk

In zes middagen leert u het fenomeen proportie kennen door aansprekende instrumenten en oefeningen. Een nieuwe aanschouwelijke manier om met het Plastische Getal om te gaan, maakt deel uit van de cursus.

Nieuw: Imago en marketing via uw website Communiceer met uw doelgroep

BNABLAD #02/10

juni 2010 Praktijktoepassing Bouwbesluit Ook voor projectleiders en tekenaars

In de driedaagse cursus komen zowel managementvaardigheden (processturing, teambuilding en omgaan met fricties) aan bod als strategie en communicatie.

Wanneer 14, 21 en 28 april, 11, 19 en 26 mei 2010 Waar Amsterdam Tijdstip 13.30 – 16.30 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € € 795. Anderen: € 995

Risico’s, hoe klein of groot ook, doen zich bij elk project voor. U leert in deze eendaagse workshop risico’s herkennen en hoe u hierop proactief kunt sturen.

Tijdens de tweedaagse training scherpt u uw vaardigheden aan voor een adequate acquisitie en voor presentaties waarmee u opdrachten verwerft.

Wanneer 16, 23 april 2010 Waar Eindhoven en Utrecht. Tijdstip 9.30 – 17.30 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € € 75. Anderen: € 75

Het Plastische Getal Zie het in de juiste verhoudingen

Wanneer 26 mei 2010 Waar Amersfoort Tijdstip 9.30 – 17.00 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 395. Anderen: € 445

Wanneer 11, 19 en 26 mei 2010 Waar Amsterdam Tijdstip 13.30 – 16.30 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 250. Anderen: € 325 Aan de hand van eigen projecten bespreken de deelnemers de toepassing van het Plastische Getal in de praktijk. Hoe interpreteer je de theorie in de praktijk en hoe krijg je greep op het fenomeen proportie?

Tijdmanagement & productief werken Verhoog uw productiviteit Wanneer 25 mei 2010 Waar Amsterdam Tijdstip 9.30 – 17.00 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 345. Anderen: € 495 Uw tijd handiger indelen, interrupties mana-

Tweedaagse cursus over werken met het Bouwbesluit met praktische informatie over de structuur van het Bouwbesluit, aansturingstabellen, verschil tussen nieuwbouw en verbouwing, bezettingsgraad etc.

Nieuw: Onderhandelen Creëer win/winsituaties Wanneer 3 juni 2010 Waar Amsterdam Tijdstip 9.30 – 17.00 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € € 345. Anderen: € 495 Onderhandelen is een complex proces waarbij belangen, communicatie en strategie een rol spelen. Een succesvol onderhandelingsresultaat is de basis voor een goede samenwerking in de toekomst. In de eendaagse training met praktische oefeningen komen verschillende onderhandelingstijlen aan bod. Meer cursussen op www.bna-academie.nl Kijk op de website voor de andere cursussen in april, mei en juni 2010

De vermelde prijzen zijn exclusief btw. Voor inschrijven en meer informatie over alle cursussen, zie www.bna-academie.nl. Met vragen kunt u terecht op 020 555 36 31.

rubriek

Nieuwe oogst Betty Aarts (30, TU Delft 2006) werkt sinds juli 2008 bij De Jong Gortemaker Algra Architecten en Ingenieurs in Rotterdam. Voorheen was zij werkzaam bij Bo.2 Architectuur en Stedenbouw in Tilburg. Ahmad Amar Albaghdadi Alaghawani (32, TU Delft 2004) werkt als architect sinds 2006 bij W.S. Atkins in Abu Dhabi, United Arab Emirates. Annette van Apeldoorn (37, TU Delft 1999) is werkzaam bij Greiner van Goor Huijten Architecten in Amsterdam sinds 2002. Marieke Blanken (37, TU Delft 1997) werkt vanaf januari 2010 als zelfstandig architect bij IAA Architecten in Enschede. Voorheen was zij bij hetzelfde bureau in dienst van 1997-2010. Maarten Brillenburg Wurth (46, TU Delft 1989) is zelfstandig architect sinds 2001 bij Bureau MBW in Den Haag. Anoek Burink (29, TU Delft 2005) werkt sinds april 2009 als architect bij EVE Architecten in Nijverdal. Voorheen was zij van 2006 tot 2009 werkzaam bij VHGP Architecten in Deventer. Patricia Cortijo Concha (33, AvB Rotterdam 2008) werkt sinds januari 2010 als zelfstandig architect bij Architectenbureau JAN in Rotterdam. Van 2007 tot 2009 was zij werkzaam bij DP6 architectuurstudio. Mikel van Gelderen (46, TU Delft 1994) is zelfstandig architect sinds 2003 bij Zeinstra van Gelderen architecten in Amsterdam. Sven Heinen (34, AvB Arnhem 2008) is als architect werkzaam bij De Witte-van der Heijden Architecten in Enschede. Willem Alex Jansen (35, AvB Amsterdam 2004) werkt per 1 januari 2010 als zelfstandig architect bij 4D Architecten in Putten. Voorheen was hij werkzaam als architect bij hetzelfde bureau van 2004 tot 2009. Simon de Jong (30, TU Delft 2007) werkt sinds januari 2010 als zelfstandig architect. Hij heeft voorheen van 2001-2009 bij diverse architectenbureaus gewerkt. Mark Koopman (37, TU Delft 1999) is sinds begin dit jaar werkzaam als zelfstandig architect bij KAW Architecten & Adviseurs in Rotterdam. Voorheen is hij van 1998 tot 2009 in dienst geweest van o.a. IAA in

Enschede, BDG in Almere en KAW Architecten & Adviseurs in Rotterdam. Ernest Laan (32, TU Delft 2004) werkt sinds januari 2009 als zelfstandig architect bij URSEM Groep, Architekten Stedebouwkundigen en Adviseurs in Avenhorn waar hij van 2004 tot 2009 ook werkzaam is geweest. Olivier Langejan (38, Henry van de Velde Instituut, Hoger architectuur Instituut van het Rijk in Antwerpen, BelgiĂŤ 1999) werkt sinds 2009 als zelfstandig architect bij OOF Architecten in Amsterdam. Voorheen heeft hij gewerkt bij Moriko Kira van 2001-2009. Haroen Martens (28, Provinciale Hogeschool Limburg, BelgiĂŤ 2004) werkt bij EVE arch. in Nijverdal sinds 2008. Max Pape (50) is mede-eigenaar sinds 2003 bij Ector Hoogstad Architecten in Rotterdam. Laila Roising (52, New York Institute of Technology Oldwestbury, USA 1996) werkt sinds augustus 2009 als zelfstandig architect bij Roising Architecture in Den Haag. Voorheen heeft zij bij diverse bureaus gewerkt als architect. Carsten Schlitt (35, Fachhochschule Architektur Oldenburg, Duitsland 2001) werkt als zelfstandig architect sinds 2005 bij Grensbebouwing in Hoogezand. Saskia Simon (39, TU Delft 1996) is werkzaam als architect bij De Zwarte Hond in Rotterdam sinds 2006. Maaike Thijssen (29, TU Delft 2006) is zelfstandig architect sinds 2007 bij Maaike Thijssen Ontwerp en Kunst in Rotterdam.

Jurjen Zeinstra (48, TU Delft 1988) is zelfstandig architect bij Zeinstra van Gelderen architecten in Amsterdam. Mariska van der Ziel (TU Delft 1998) is vanaf 2010 zelfstandig architect bij Ziel in Architectuur in Zwolle. Van 2005 tot januari 2010 heeft zij bij K3H Architecten in Nieuwleusen gewerkt. Student-leden Bas Hoevenaars zit in zijn 1e studiejaar en studeert aan de AvB te Amsterdam, zijn studierichting is Architectuur. Niels de Jong (26) studeert aan de AvB in Amsterdam. Dit is zijn 3e studiejaar met Architectuur als studierichting. Bjorn Kasandikromo (26) zit in zijn 4e studiejaar en studeert aan de TU/e, zijn studierichting is Architecture, Building and Planning. Tanja Lina (31) is aan het afstuderen aan de AvB te Rotterdam met Architectuur als studierichting. Femke Poppinga (43) studeert aan de AvB in Amsterdam. Dit is haar 2e studiejaar en de studierichting is Architectuur. Bram van de Sanden (30) woonachtig in Tilburg. Hij is aan het afstuderen aan de AvB in Tilburg met als studierichting Architectuur. Sander Smoes is aan het afstuderen aan de TU Delft. Zijn studierichting is Bouwkunde.

Trude de Vroomen (41, TU Delft 1992) werkt als architect bij INBO in Woudenberg sinds 1992. Jan de Wit (35, TU Delft 2001) heeft per 1 januari 2010 een eigen bureau genaamd Jan de Wit Architect in Uitgeest. Hij is werkzaam geweest bij Architectenbureau Piet Wierenga in Castricum sinds 2001. Dennis Weerink (27, TU/e 2006) is sinds december 2009 werkzaam als architect bij EVE Architecten in Nijverdal en heeft voorheen bij diverse architectenbureaus gewerkt. Chris de Weijer (53, TU Delft 1983) werkt als zelfstandig architect sinds 1999 bij DP6 architectuurstudio in Delft.

BNABLAD #02/10

rubriek

■Het Bureau

Architectenbureaus die zijn gevestigd op een bijzondere locatie.

Engelman Architecten Tekst Carla Roos Beeld René de Wit

Locatie Voormalige kantine van het Elektro Chemische Industrie (ECI) complex, plus uitbreiding, Roermond Zit daar sinds 2004 Projecten o.m. Eden Design Hotel in Maastricht, centrumfuncties De Boreel in Deventer, winkelcentrum Woensel XL in Eindhoven

BNABLAD #02/10

Het viel Maarten Engelman, eigenaar van Engelman Architecten, altijd op dat hij zo vaak moest uitleggen waar Maasbracht lag als hij vertelde waar zijn bureau gevestigd was. Aan de haven van dit Limburgse plaatsje hield hij sinds 1990 kantoor, in een complex met restaurant en museum. Toen zich eind vorige eeuw een koper voor zijn werkruimte aandeed, besloot hij het bureau te verhuizen naar het grotere Roermond. Op een verlaten industrieterrein gelegen tussen Maas, Roer en stad stuitte hij op een leegstaand en vervallen kantinegebouw van het Elektro Chemische Industrie (ECI) complex, ‘een heel spannende plek, die nu volop in ontwikkeling is,’ aldus Engelman. Als een van de eerste nieuwe bewoners stond Engelman Architecten aan de basis van die ontwikkeling, waarbij het monumentale ECI-complex uiteindelijk wordt getransformeerd tot een ‘cultuureiland’. In de periode 2001-2004 pakte Engelman Architecten de voormalige kantine flink aan, en voegde een gebouw toe. Engelman: ‘Het

bestaande gebouw brachten we weer in orde zoals het was. Het nieuwe gebouw hebben we daaraan gekoppeld. Deze nieuwbouw is duidelijk van deze tijd en geïnspireerd op het industriële complex er omheen. We hebben geprobeerd de uitbreiding dat industriële gevoel te geven. Zo hebben we een industriële steen gebruikt en schuifdeuren, die je hier op het complex heel veel ziet, geplaatst.’ Engelman heeft van zijn eigen huisvesting bewust geen reclamefolder willen maken: ‘Het moest absoluut geen verzameling worden van wat we allemaal kunnen, maar een zorgvuldig ontworpen, ingetogen gebouw in harmonie met zijn omgeving.’ De reacties van bezoekers zijn positief: ‘Men ervaart onze werkplek als warm en huiselijk, precies wat we ermee beoogden,’ vertelt Engelman. Zelf raakt hij nog altijd geïnspireerd door de omgeving: ‘Dankzij de interessante zichtlijnen in het gebouw ervaar je de omgeving waarin je werkt, en dat werkt stimulerend.’ Een favoriete plek heeft Engelman dan ook niet: ‘Dat is overal en nergens.’

Een bijzondere bureaulocatie? E-mail naar redactie@bna.nl

Nieuw

Verkrijgbaar in de Architectenweb bookstore www.architectenweb.nl/bk1995

 39,50 • Geen verzendkosten

MAAK KENNIS MET AWM Een dag niet geleerd, is een dag niet geleefd.

50% KORTING VOOR BNA LEDEN

Betaal het eerste jaar slechts € 48,- voor 8 AWM’s.

F]ÔZ`Xc D\cYflie\ :fem\ek`fe :\ek\i D:: Zi\[`kj D\cYflie\ :fem\ek`fe <o_`Y`k`fe :\eki\# 8ljkiXc`X% 8 Gc\eXip >iflg GlYc`Z Gi`mXk\ GXike\ij_`g 8iZ_`k\Zkj1 Nff[j 9X^fk Xe[ E? 8iZ_`k\Zkli\% G_fkf^iXg_j G\k\i 9\ee\kkj

N`\ ^f\[ bàbk# b`\jk mffi 8iZ_`:8; 8iZ_`:8; `j \\e Zfdgc\k\ 9@D fgcfjjè^ mffi [\ XiZ_`k\Zk# mXe fekn\ig kfk [\kX`c% L`kn`jj\cè^ \e jXd\en\ibè^ fg kfge`m\Xl% ;\ 9@D J\im\i d\k i\mfclk`feXì\ ;\ckX K\Z_efcf^`\ dXXbk k\XdjXd\ejk\ccè^ Õ\o`Y\c# ffb m`X _\k èk\ie\k% 8iZ_`:8; jZffik m\il`k _\k Y\jk\ fg gif[lZk`m`k\`k% C\\j nXk feq\ ^\Yil`b\ij mè[\e fg feq\ n\Yj`k\%

>\c[ifgj\n\^ +.# ,-(( J: <`e[_fm\e# K "*( ' +' )(* (0 ,'# nnn%blYlj`e]f%ec