BNA Blad #04/10

BNA Zakelijk De BNA maakt zich sterk voor professionalisering van het ondernemerschap.

Nieuw Bouwbesluit op komst Wat gaat er op hoofdlijnen veranderen? En hoe kunnen architecten zich hierop voor足 bereiden?

Hoe verover je de vastgoed足 wereld? Hoe het verder ging met de winnaars van de Jonge 足Architectenprijsvraag.

Vraagbaak voor leden Via de telefonische Helpdesk en de Helpdesk online staat de BNA zijn leden bij.

BNABLAD#04/10

De kracht van de ondernemende architect

inhoud 04 Uitvergroot

Dorte Kristensen over de Scheveningse visafslag van Sjoerd Schamhart.

07 Bjarne Mastenbroek Weerstand en wrijving.

08 Kortom 10

De kracht van de ondernemende architect

Door middel van BNA Zakelijk gaat de BNA de komende jaren extra aandacht besteden aan het verder professionaliseren van het ondernemerschap bij architecten.

Specialisten onder elkaar

Zowel kostendeskundigen als bestekschrijvers zijn belangrijke schakels in de architectuur. In een netwerk leren vakgenoten van elkaars ervaringen.

23 De Vondst

24 Opinie

De bouwvak dwingt menig architecten足 bureau dicht te gaan. Of is dat allang niet meer zo? Vijf architecten delen hun gedachtes over het wel of niet sluiten van de deuren tijdens de bouwvak.

Vraagbaak voor leden

Een vraag over personeelszaken of contracten? Via de telefonische Helpdesk en de Helpdesk online staat de BNA zijn leden bij.

28 Reisbagage

Marcel Heijmans over zijn reis naar Valencia waar hij zich verdiepte in het werk van de Italiaanse architect Giorgio Grassi.

Nieuw Bouwbesluit op 29 Bureauberichten komst Samen met andere partijen uit de bouw is de BNA betrokken bij de totstandkoming van het nieuwe Bouwbesluit. Wat gaat er op hoofdlijnen veranderen? Hoe kunnen architecten zich hierop voorbereiden? BNA Blad loopt op de zaken vooruit.

Hoe verover je de vastgoedwereld?

Wat gebeurde er met de winnaars van de Jonge Architectenprijsvraag? Ze sloegen de handen ineen met jonge ontwikkelaars van Ymere en Proper-Stok voor de tweede ronde.

BNABLAD #04/10

30 BNA Academie 32 Nieuwe oogst 33 Het Bureau

Leijh Kappelhoff Seckel van den Dobbelsteen Architecten.

4 03

■UITVERGROOT In de bladen zie je vaak dezelfde projecten terug. In deze rubriek daarom aandacht voor architectuur die niet dagelijks in de schijnwerpers staat. Architecten bespreken bijzonder werk van een collega.

De Scheveningse visafslag ‘De visafslag in Scheveningen heeft me altijd bijzonder gefascineerd. Pas veel later ontdekte ik dat dit robuuste bouwwerk begin jaren ’60 door Sjoerd Schamhart is ontworpen. Een superstoer en brutaal utilitair gebouw dat perfect past op de plek waar het staat. De grove, bovenmaatse structuur sluit aan bij de ruigheid, het ritme en vooral de sfeer van de haven. De geleding van de opslaghallen volgt de cadans van de golven en de kranige kop met de veilinghallen is als een boegbeeld. Het ontwerp is absoluut tijdloos. Er zit geen enkele modieuze frats aan, alles is logisch en doelmatig. Maar toch heeft het een uitgesproken karakter. Dit soort industriële gebouwen wordt vaak liefdeloos gemaakt van prefab betonwanden en golfplaten. Hier is daarentegen echte architectuur gemaakt. Wel jammer dat er ooit fout glas en foute kozijnen in zijn gezet. Mijn vingers jeuken om dat op te knappen en het gebouw weer in oude glorie te herstellen. De Scheveningse haven zit nu in een transitieperiode, er staat van alles te gebeuren. In de plannen die hiervoor ingediend zijn, hebben sommige architecten het lef gehad het gebouw weg te halen. Gelukkig is daar niet voor gekozen en blijft het als een rots in de branding staan. De vis blijft ook, zij het in mindere mate dan voorheen. Dat nodigt uit tot filosoferen over nieuwe functies van de haven en de gebouwen. Stel dat je een van de hallen volstort met zand en daar tentjes opzet, dan heb je een heel bijzondere indoorcamping. Er kan een plek komen voor de surfers die nu elders op het terrein in de oude zeecontainers huizen. Iets undergroundachtigs. De structuur van het gebouw kan in principe van alles aan. Dat vind ik ongelofelijk knap, dat je architectuur maakt die vijftig jaar na dato nog altijd boeit, en zich ook steeds weer leent voor nieuwe functies.’ Dorte Kristensen Architect-directeur Atelier PRO

BNABLAD #04/10

‘Een superstoer en brutaal utilitair gebouw dat perfect past op de plek waar het staat’

‘Er zit geen enkele modieuze frats aan, alles is logisch en doelmatig’

BNABLAD #04/10

‘De structuur van het gebouw kan in principe van alles aan’

Beeld René de Wit

BNABLAD #04/10

COLUMN

Weerstand en wrijving

COLOFON BNA Blad #04, vierde jaargang, augustus 2010 Uitgever Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten BNA, Postbus 19606, 1000 GP Amsterdam, T 020 555 36 66, E redactie@bna.nl, I www.bna.nl. BNA Blad verschijnt zes keer per jaar (oplage 5.500) Advertenties Architectenweb B.V., Postbus 394, 1400 AJ Bussum, T 035 69 20 874, E gm@ architectenweb.nl. Adreswijzigingen administratie@bna.nl Druk Drukkerij Tesink Redactie Inge Pit (hoofdredactie), Isabel van Lent, (bladcoördinatie), Natascha Beets (beeldredactie), Wilma Jansen, Femke Rasenberg, Carla Roos Redactiecommissie Michiel Cohen, Maarten Engelman, Sander Mirck Basisontwerp Thonik, Amsterdam Vormgeving Architectenweb, Bussum Beeld omslag Kantoorgebouw Malietoren. Ontwerp: Benthem Crouwel Architekten. Foto: Jannes Linders Tekst Uitvergroot Willemijn de Jonge Foto column Ineke Oostveen ISSN 1874-2696

Niets uit deze uitgave mag zonder toestemming van de BNA geheel of gedeeltelijk worden overgenomen. Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die onjuist of onvolledig is opgenomen, aanvaarden wij geen aansprakelijkheid.

Toch verrassend hoe een kleine opdracht van SeARCH, een horeca paviljoen op het Mercatorplein, de gemoederen zo bezig kan houden. De afgelopen weken publiceerde Het Parool enkele berichten over het project. Hierna verschenen de eerste protesten over dit ‘wanstaltige’ object in de krant. Eén brievenschrijfster ziet het gebouwtje als een onderkomen van Kabouter Plop, de witte stippen ontbreken nog. Het blijkt maar weer dat mensen slecht tegen verandering kunnen. Ze hebben jaren tegen een grijs plein aangekeken maar een moeilijk te definiëren vorm met een beetje kleur die enig leven moet genereren, wordt slecht ontvangen. Trouwens ook ‘hatemail’ ontvangen van een meneer over de bostoren, een ander ontwerp van ons. Een beleefde uitleg als antwoord doet zijn boosheid smelten als sneeuw voor de zon. Zo zie je maar, architectuur houdt mensen bezig. Wat architecten bezighoudt, zijn onnodig uitvoerige selectie procedures, prijsvragen en absurd complexe Europese aanbestedin gen. De algemene tendens is dat minimumeisen, randvoorwaarden en selectiecriteria tot het ridicule worden opgevoerd. Deze hebben niets meer te maken met het selecteren van een architect conform de EU reglementen die gaan over objectiviteit, transparantie en non-discrimi natie. Elk bedrijf moet op de hoogte kunnen zijn van de te vergeven opdrachten, de procedures en regels moeten vooraf duidelijk zijn en er moeten objectieve selectiecriteria worden toegepast. Dat laatste is overigens lastig want een architect kiezen is per definitie subjectief. Men selecteert namelijk geen gemaakt product (gebouw) noch selec teert men louter een dienst. Men kiest een architect waarmee men in nauwe samenwerking tot een gebouw komt. Daarmee lijkt het veel logischer dat we pleiten voor verschuiving van de 2A naar de 2B (EU) dienstenlijst zodat de selectie van architecten veel logischer tot stand kan komen. Daarnaast is het hoog tijd dat we tot regels of richtlijnen komen over hoeveel een opdrachtgever mag vragen van architecten in relatie tot de omvang van de opdracht. De BNA becijferde dat een aanbesteding tot bijna de helft van het architectenhonorarium kan opslokken. Veel van deze kosten worden door diezelfde architecten zonder redelijke compensatie gemaakt. Het is dus een misverstand dat we minder regels nodig hebben. We hebben andere regels nodig. Een slimme regel zorgt voor minder administratieve last (wie van rechts komt heeft voorrang), een domme regel, richtlijn of selectiecriterium zorgt alleen maar voor frustratie en leidt niet tot kwaliteit, kortom, levert onnodige weerstand op. Wat dacht u van deze, nota bene sterk verkorte versie, uit de gunning leidraad van een recente selectie? “…eindscore gunningfase A = 0,85 * score productkwaliteit + 0,15 * score proceskwa liteit, dit onderdeel bestaat uit elf onder delen met wegingsfactoren tussen 5 en 1 en onderdelen dienen binnen een marge te vallen van 85% tot 115% en worden nog meegenomen zonder puntentelling indien ze binnen 50% tot 130% vallen en daar buiten geheel als ongeldig verklaard.” Geef mij maar de weerstand van omwo nenden, daar kan ik nog iets mee. Bjarne Mastenbroek

BNABLAD #04/10

kort nieuws

kortom Ledenraad voor het eerst bijeen In juni is de Ledenraad voor de eerste keer bijeen geweest. De Ledenraad is het nieuwe orgaan dat in plaats van de Algemene Vergadering toezicht houdt op het bestuur en het meerjarig beleidsplan en de jaarstukken moet goedkeuren. De Ledenraad bestaat uit 24 leden die afkomstig zijn uit verschillende segmenten. Naar bureaugrootte en regio vormen deze gezamenlijk een representatieve afspiegeling van de leden. Op de eerste vergadering is bij acclamatie de benoeming van Bjarne Mastenbroek als voorzitter bekrachtigd. Omdat de Ledenraad nog niet per 1 januari 2010 was geïnstalleerd, was een statutaire overgangsregeling ontworpen waarin het bestuur werd gemachtigd een voorzitter te benoemen en de Ledenraad dit achteraf zou bekrachtigen. Mastenbroek was per 1 april jl. door het bestuur benoemd nadat uit een adviserende ledenraadpleging was gebleken dat de overgrote meerderheid van de leden zijn kandidatuur steunde. Daarnaast heeft de Ledenraad het Jaaroverzicht 2009 goedgekeurd en verder zijn eigen taak en werkwijze en het strategisch beleidsplan Focus 2010-2012 besproken. Dit waren belangrijke onderwerpen voor de eerste vergadering van dit nieuwe orgaan. Het strategisch beleidsplan is de leidraad voor de activiteiten van de BNA de komende periode. Bij de bespreking van de taak en werkwijze zijn onder andere de formele taken van de Ledenraad, de plaats van de Ledenraad in de strategische beleidscyclus, de verhouding tot het bestuur en beleidsadviescommissies en het jaarlijkse vergaderschema aan de orde geweest. Wilma Jansen, manager brancheontwikkeling en marketing Kijk op www.bna.nl > over BNA > Ledenraad voor het verslag van de vergadering.

Zo Wil Ik Wonen Op 30 juni 2010 werden de winnaars van de Ideeënprijsvraag Zo Wil Ik Wonen bekendgemaakt. Deze ideeënprijsvraag is een initiatief van NEPROM, BNA en Nederland Wordt Anders. De initiatiefnemers willen hiermee professionals op de woningmarkt stimuleren om beter te beantwoorden aan de behoeften van consumenten. De inzendingen EGO (Galis Architektenburo BNA, dhr. ing. H.W.A. Visscher & Visie-R, dhr. R. Stemerdink), De Vakman Centraal (Smoes Ontwerpen & Woonstad Rotterdam) en Pick ’n Place (Red Concepts, Luke Bruins & space&matter, Sascha Glasl) ontvingen elk € 8.333,33. De jury vond dat deze drie inzendingen elk op hun eigen manier goed op de wensen van consumenten op de woningmarkt inspelen en daarom een gedeelde eerste plaats verdienen. EGO beschrijft een strategie waarbij iedereen deel kan nemen. Professionals zijn de dragende krachten en consumenten kunnen kiezen uit een breed spectrum van vrije kavel tot afgebouwd huis. De Vakman Centraal richt zijn pijlen op de bestaande woningvoorraad. Dit concept streeft naar vergroting van de multifunctionaliteit in een wijk door ateliers en werkplaatsen voor kleinschalige bedrijvigheid toe te voegen. Consumenten krijgen kwalitatief hoogwaardige woontypen voorgelegd bij Pick ’n Place. De inzending wordt wel omschreven als cataloguswoningen 2.0. Door naast gevelbeelden modulaire plattegronden aan te bieden, worden consumenten heldere keuzes geboden. Inge Pit, manager communicatie De drie inzendingen zijn online te vinden op www.zowilikwonen.nl. Daar is ook het volledige juryrapport te downloaden.

Klankbordgroep BIM Op 16 juni 2010 vond de eerste bijeenkomst plaats van de klankbordgroep BIM. Deze is opgericht om het BIM-beleid van de BNA te toetsen aan de praktijk. Ook inventariseert de BNA via de klankbordgroep nieuwe ideeën voor toekomstig BIMbeleid. De klankbordgroep bestaat uit zowel afgevaardigden van BNA-bureaus die al enige ervaring met BIM hebben, als leden met minder ervaring. Doel is inzicht te krijgen in eventuele opstartproblemen bij de implementatie van BIM op het architectenbureau. De BNA streeft naar een evenredige vertegenwoordiging van de belangrijkste softwarepakketten die architecten voor BIM gebruiken. Om de klankbordgroep compleet te maken zoekt de BNA nog naar een architect die ervaring heeft met (de bètaversie) van softwarepakket Adomi. Als u met dit programma heeft gewerkt en uw kennis hierover wilt delen, kunt u contact opnemen met Alexander Pastoors, beleidsmedewerker ontwerpproces en techniek, apastoors@bna.nl.

Beeld EGO. Ontwerp: Galis Architektenburo BNA

BNABLAD #04/10

kort nieuws

Rol en positie architect In juni organiseerde Kring Alkmaar in samenwerking met BNA regio Noordwest/Centrum een discussiemiddag over de rol en de positie van de hedendaagse architect. Een belangrijke aanleiding om de discussie te voeren is de economische crisis, waardoor deze oude discussie weer actueel is. In het eerste deel van het programma namen de aanwezigen de stand van zaken door. Hieruit blijkt dat architecten vooral last hebben van zaken die niet direct gerelateerd zijn aan de crisis. Er werd vooral gewezen op de nieuwe Wet Ruimtelijke Ordening en de invloed van (gemeenteraads)verkiezingen. Van beide werd geconstateerd dat zij de voortgang van het bouwproces vertragen. De vaststelling dat steeds meer bureaus zich op een schaarser aantal opgaven stort is wel crisis-gerelateerd. Veel bureaus lijken minder selectief in het reageren op aanbestedingen. Daarnaast doen ook andere partijen, zoals tekenbureaus, een gooi naar deze opdrachten. Dit illustreert het gebrek aan erkenning van de meerwaarde van een architect bij een project bij veel (gemeentelijke) opdrachtgevers. Het tweede deel van de middag werd nagedacht en gedebatteerd over de vragen: ‘wat wil je zijn’, ‘hoe bereik je dat’ en ‘wat heb je daarvoor nodig’. Enerzijds zijn er ontwerpers die willen teruggrijpen op de ‘ambachtelijke’ kwaliteiten van de architect. Vanuit deze visie moet de architect zich duidelijker definiëren als bouwheer. Anderzijds zijn er architecten die het onmogelijk achten om het hele bouwproces nog aan te sturen omdat de processen zeer complex zijn geworden. De architect doet er verstandig aan zich te specialiseren en zich bewust te zijn van zijn beperkingen. Een ander punt dat ter sprake kwam, is de vraag of een architect meer ondernemer of kunstenaar is. Een meerderheid lijkt geneigd om zich als ondernemer te profileren. Dit beantwoordt meer aan de werkwijze en voorwaarden van (commerciële) partijen waar een architect meetal mee samenwerkt. Het profiel van de architect als kunstenaar legt vooral het accent op de creatieve en scheppende kwaliteiten van het vak, als onderscheidende kracht ten opzichte van veel andere partijen. Ongeacht welke van deze profielen de voorkeur geniet, liggen de kansen voor architecten nu en in de toekomst vooral in hun kennis, hun regisserende rol én in de capaciteiten om opgaven te kunnen vertalen in gebouwen. De vraag die deze middag centraal stond, kan natuurlijk nooit sluitend beantwoord worden. De architect zal, wil hij ‘overleven’, voortdurend moeten reageren op de veranderingen in het vakgebied en de samenleving. Anticiperen op mogelijke ontwikkelingen en het speuren naar kansen zijn immers essentieel voor een vitale uitoefening van een vak, ook voor een architect. Marieke Bous, regiocoördinator Noordwest/Centrum met dank aan JaapJan Berg, FFlug Werken

Openingstijden Helpdesk definitief verruimd De afgelopen maanden was de helpdesk op dinsdag ook ’s middags telefonisch bereikbaar. De BNA startte deze pilot omdat uit het ledentevredenheidsonderzoek naar voren kwam dat er behoefte is aan verruimde openingstijden. De pilot is een succes gebleken. Daarom heeft de BNA tot een vaste uitbreiding van de openingstijden besloten. Met ingang van 1 september 2010 is de helpdesk elke maandag én dinsdag van 9.00 – 13.00 uur en van 13.30 – 17.00 uur telefonisch bereikbaar. Femke Rasenberg, manager beleid

Bijeenkomst met grote bureaus In juni werd een eerste bijeenkomst voor directeuren-eigenaren van architectenbureaus met een omvang vanaf 25 fte georganiseerd in revalidatiecentrum Groot Klimmendaal in Arnhem. In 2009 bleek uit het Ledentevredenheidsonderzoek dat deze groep zich minder dan gemiddeld betrokken en loyaal ten aanzien van de BNA voelt en naar verhouding er minder van overtuigd is dat de BNA hun belang goed vertegenwoordigt. Grote bureaus zijn belangrijk gezien hun marktaandeel, hun rol als smaakmakers en zijn voor de BNA erg belangrijk voor hun relatieve aandeel in de inkomsten. Deze groep bureaus maakt echter aanzienlijk minder dan kleinere bureaus gebruik van de individuele dienstverlening van de BNA, omdat ze zelf veel kennis in huis hebben. Redenen genoeg om de eigenaren van de grote bureaus nader te bevragen over wat zij belangrijk vinden dat de BNA voor hen doet. Op hoofdlijn is gebleken dat grote bureaus behoefte hebben aan markt- en branchekennis ten behoeve van hun strategische positionering, aan vroegtijdige kennis over en ondersteuning bij nieuwe ontwikkelingen (bijvoorbeeld bij nieuwe contractvormen), betere ketensamenwerking, verdere professionalisering van de architectenbranche, adequate lobby bij de overheid, imagoverbetering bij de andere bouwpartijen en zichtbaarheid van de beroepsgroep in het debat. Daarbij werd ook aangegeven dat deze zaken niet alleen van de BNA kunnen worden verwacht, maar dat architecten ook zelf hun geclaimde professionaliteit moeten kunnen waarmaken, bereid moeten zijn onderling kennis en ervaring uit te wisselen en zelf verantwoordelijkheid dragen ter voorkoming van een uitholling van het vak. De deelnemers waardeerden het iniatief. De bijeenkomst heeft de BNA meer kennis en inzicht gegeven in de behoeften van grote bureaus, die goed kunnen worden vertaald in het komende programma van de BNA. Wilma Jansen, manager brancheontwikkeling en marketing

BNABLAD #04/10

ARTIKEL

De kracht van de ondernemende architect BNA maakt zich sterk voor professionalisering van het ondernemerschap

BNABLAD #04/10

ARTIKEL

Al vóór de crisis was de stand van de architectenbranche zorgelijk te noemen. Een lage winstgevendheid en een sterk verlies van positie in de bouwsector zijn ont wikkelingen die al langer spelen. De crisis zet dit verder op scherp. Reden voor de BNA om door middel van BNA Zakelijk de komende jaren extra aandacht te besteden aan het verder professionaliseren van het ondernemerschap. Bewustwording en concrete hulpmiddelen kunnen het verschil maken. Zo levert een goed ondernemingsplan niet alleen geld op, maar ook tijd. ––

Tekst Anne Luijten en Anja Manuel

Beeld Kantoorgebouw Malietoren, met daarin het hoofdkantoor van MKB-Nederland. Ontwerp: Benthem Crouwel Architekten. Foto: Jannes Linders

BNABLAD #04/10

ARTIKEL

BEdrijfsgrootte deelnemende bureaus

3–5 fte 27%

1–2 fte 43%

>40 fte 1% 21–40 fte 9% 11–20 fte 9%

6–10 fte 17%

Kijk op ondernemerstaken Een zakelijk hulpmiddel om doelen te bewaken en kansen te onderzoeken 26%

Een op zichzelf staande verplichting, naast de projecten die we doen 25%

Ondernemerschap leeft onder architecten, merkt BNA-voorzitter Bjarne Mastenbroek: ‘Ik kreeg van veel bureaus vragen tijdens mijn eerste bezoeken in de regio’s, over hoe zij moeten omgaan met de crisis, prijsstelling, acquisitie en dergelijke.’ De BNA schreef in april een enquête uit om te achterhalen hoe het met het onderne merschap binnen de branche is gesteld. De respons was 20%, en kwam overeen met de verdeling onder de BNA-leden, waarmee de resultaten representatief zijn. Gevraagd naar de bedrijfsresultaten blijkt dat het percentage bureaus dat winstgevend is de afgelopen jaren is afgenomen van 70% naar 57%. Bureaus blijken over het algemeen onvoldoende te beschikken over professionele ondernemersvaardigheden, zoals acquireren en strategisch nadenken over de bedrijfsvoering. Zij kunnen daardoor niet accuraat reageren op ontwikkelingen in de bouw. Bovendien heeft het gebrek aan onderne

‘Opdrachtgevers stellen tegenwoordig hoge eisen’ merschap gevolgen voor de interne organisatie van bureaus en de aantrekkelijkheid van de branche om in te werken. Met BNA Zakelijk benadrukt de BNA dat professioneel onderne merschap niet alleen nuttig maar, zeker in tijden van crisis, ook echt noodzakelijk is.

Efficiënter Uit de enquête blijkt dat 88% van de deelnemers vindt dat het ondernemerschap in de branche verder ontwikkeld kan worden en 40% wil er zelf actief mee aan de slag. Dat is hoopgevend. De BNA ziet het dan ook als een belangrijke taak om zoveel mogelijk architecten over de streep te trekken en het bewustzijn van nut en noodzaak

Een integraal onderdeel in alles wat het bureau doet om de inhoudelijke doelen te bereiken 41%

Weet niet/ geen mening 1% Een last, liever doe ik ze niet 7%

van het verder professionaliseren van het ondernemerschap te vergroten. Daarnaast wil de BNA de bureaus daarvoor een aantal instrumen ten aanreiken. Zo is het opvallend dat maar 14% van de bureaus een ondernemingsplan heeft waar ook daadwerkelijk gebruik van wordt gemaakt. Dit zijn de grotere bureaus (gemiddeld 12,2 fte) die vaak al langer dan tien jaar bestaan. Bij de kleinere bureaus zijn financieel beheer en acquisitie meestal wel op orde, maar zij scoren beduidend slechter als het gaat om het bewaken van de doelstellingen, marketing en PR, structu reel relatiemanagement en human resource. Gemiddeld besteden architecten 27% van hun werkweek aan ondernemerstaken, waarvan 20% aan commerciële taken. Dat is relatief veel tijd en zou in veel gevallen professioneler en daar mee efficiënter kunnen. Een goed ondernemingsplan is zo’n middel dat tot een efficiëntere bedrijfsvoering kan leiden. Dat levert geld op, maar ook tijd. Tijd die vervolgens aan de corebusiness oftewel het ontwerpen kan worden besteed. Om de stap naar professioneel onder nemerschap te vergemakkelijken buigt een adviescommissie van de BNA zich over de mogelijke hulpmiddelen. In deze commissie zijn alle bureaugrootten en regio’s vertegenwoor digd. Liesbeth Renne (gaj Architecten) en Ed. Bijman (Heren 5) zitten samen met zes andere directeuren van architectenbureaus in de commissie. Bijman twijfelde even of hij het zou doen: ‘Een ondernemer ben je of ben je niet.’ Aan de andere kant vindt hij dat architecten moeten weten wat er komt kijken bij het runnen van een eigen bureau. Met name beginnende architecten kunnen ondersteuning gebruiken, meent Bijman. ‘Het is niet nodig dat iedereen opnieuw het wiel uitvindt.’ Renne is het met hem eens: ‘Architecten beginnen vaak een eigen bureau zonder enige kennis van zaken wat betreft bedrijfsvoering. Dat heeft ook met de

BNABLAD #04/10

ARTIKEL

Nee, maar we overleven het wel 30%

Nee, wij willen er graag meer mee doen 40% Weet niet/ geen mening 8%

Ja, bij ons gaat alles naar wens 28%

Weet niet/ geen mening 2%

Ja 88%

Nee 4%

cultuur in onze branche te maken. Alles draait om creativiteit en het is bijna vies om geld te verdienen.’

cruciaal, aldus Renne. ‘Architecten laten zich te makkelijk de kaas van het brood eten. Het is noodzakelijk om je core-business af te bakenen.’

Optimaal profileren

Concurrentie

Inderdaad ziet 20% van de architecten zich niet zozeer als ondernemer, maar meer als kunste naar. Mastenbroek wil daar voor waarschuwen: ‘Het heeft geen zin om 180 km per uur te willen rijden, maar niet te willen tanken. Als je voor jezelf wilt beginnen moet je inzicht hebben in ondernemerstaken.’ Daarmee wil hij echter niet zeggen dat je ook al die taken zélf moet uitvoe ren. De kern van ondernemerschap is voor Mastenbroek juist dat je weet waar je kracht ligt en die optimaal profileert. Taken die je niet wilt of kunt doen, moet je simpelweg uitbesteden. Uit de enquête blijkt dat dit nauwelijks gebeurt: 83% van de architecten voert de taken, zoals financieel en personeelsbeleid, zelf uit. Dat uitbesteding te duur is, is volgens Mastenbroek een misvatting. ‘Een van de eerste dingen die ik deed toen ik voor mezelf begon was een accoun tant inhuren. Een accountant geeft inzicht in de bedrijfsvoering en behoedt je voor valkuilen. De kost gaat voor de baat uit.’

De concurrentie komt zowel van buiten als van binnen. De centrale positie van de architect is uitgehold door de differentiatie in het bouwpro ces. Veel taken zijn overgenomen door ontwikkelaars en procesmanagers. Tegelijkertijd is er onderling in de branche veel concurrentie waardoor de prijzen omlaag gaan. Hierdoor zijn de bureaus nóg kwetsbaarder. Mastenbroek is er echter van overtuigd dat de architect een meer centrale rol in het proces kan spelen. Dat vereist wél andere vaardigheden dan vroeger, bijvoor beeld op het communicatieve vlak. Er zijn veel

Bedrijfsresultaat in 2008 en 2009 37%

Goed winstgevend

27% 34%

Winstgevend

Vrijwel alle bureaus krijgen in de huidige crisis rake klappen. De gemiddelde bureauomvang is Rond het nulpunt met 15-20% afgenomen. Liesbeth Renne onder vond het aan den lijve. Haar bureau was Verliesgevend gespecialiseerd in scholenbouw, maar de opdrachten liepen door de crisis ernstig terug. Pogingen om de portefeuille te verbreden naar Sterk verliesgevend de zorgsector mislukte: ‘Je komt er niet tussen als je geen voorbeeldprojecten kan laten zien. We waren gedwongen om vrijwel iedereen te Weet niet/geen mening ontslaan.’ Uiteindelijk kon gaj Architecten een doorstart maken door de overname van een bureau dat is gespecialiseerd in de zorgsector. 0 Inmiddels heeft het bureau weer zeventien werknemers. Dergelijke strategische zetten zijn

BNABLAD #04/10

Beeld De enquête over ondernemerschap bij architecten is uitgevoerd door USP Marketing Consultancy

ondernemerschap kan verder ontwikkeld worden

ondernemerstaken voldoende ontwikkeld?

30% 12% 16% 8% 12% 2% 10% 7% 5% 5 2008

2009

ARTIKEL

partijen waarmee overleg moet worden gevoerd en de opdrachtgever is veeleisender. Mastenbroek: ‘Je moet als architectenbureau kunnen laten zien dat je ook op de lange termijn een betrouwbare partij bent. Daarvoor moet je alles goed op een rij hebben: strategie, positione ring, financieel en personeelsbeleid. Een ondernemingsplan is dan ook onontbeerlijk. Als je kwaliteit levert mag je daar ook geld voor vragen. Het is echt niet erg als je een keer een opdracht mist omdat je te duur bent. Sterker nog, het is zelfs eerder een bewijs dat je het goed doet.’ Nederlandse architecten zijn erg idealistisch, vindt John Heintz, docent aan de TU Delft, afdeling Real Estate and Housing. Hij adviseerde de BNA over de opzet van de enquête en doet onderzoek naar de slagingskansen van architec tenbureaus in Nederland en het strategisch beheer in de branche. In Angelsaksische landen is al veel onderzoek gedaan op dit gebied. Opvallend genoeg vormt ondernemerschap in die landen een verplicht onderdeel van de studies, maar wordt het afgeraden om zelf een bureau te beginnen. In Nederland is het precies andersom. Het onderwijs mag niet te breed worden, maar tegelijkertijd is er een (maatschappelijke) tendens richting zelfstandig ondernemerschap. Bij begin nende architectenbureaus ligt de nadruk vaak op doen in plaats van op strategisch denken. Heintz: ‘Pas afgestudeerden beginnen een bureau met maatjes die hetzelfde denken over ontwerpen. De

Elk bureau een ondernemingsplan als leidraad slagingskans is daardoor klein. De vaardigheden zouden juist complementair moeten zijn. Ze sturen niet, maar worden gestuurd en leren pas iets als het te laat is.’

Investeren in de toekomst Heintz pleit dan ook voor meer aandacht voor carrièreplanning en ondernemerschap in het onderwijs. Ondernemerschap is daarbij geen doel op zich, maar een middel om doelen te bereiken. De vraag is alleen hoe dit in het lesprogramma moet worden ingepast. De studiedruk mag van overheidswege niet hoger zijn dan 40 lesuren per week. Een onzinnige regel, vindt Heintz: ‘Onderwijs is een investering in je toekomst. Je moet zelf bepalen hoeveel tijd je daar aan be steedt.’ Het heeft volgens hem weinig zin om na de studie eerst in dienst gaan bij een bureau om zo ondernemersvaardigheden op te doen. Als beginneling leer je in een bureau immers vrijwel niets over zaken als acquisitie, contractvorming, financieel en personeelsbeleid en vergadertech

nieken. Van Bjarne Mastenbroek mogen studenten dan ook zelf het heft meer in eigen handen nemen. ‘Er is een bepaald waterpeil nodig om voor jezelf te beginnen. Het zou al veel helpen als studenten tijdens hun studie een kijkje achter de schermen nemen bij bureaus. Drie uur per onderdeel kan al een eerste inzicht geven in de principes van het ondernemen. Dat komt later goed van pas.’ De BNA zal in het contact met het onderwijs het belang van ondernemerschap naar voren brengen. Uit de BNA-enquête blijkt dat er grote behoefte is aan informatie zoals cijfers (bijvoorbeeld progno ses), en aan individuele coaching. Daarnaast willen de bureaus aandacht voor het onderne mingsplan en voor managementvaardigheden en is er behoefte aan een handboek. Via de jaarlijks benchmark voorziet de BNA de branche al in cijfers, maar de respons van de bureaus is met circa 12 procent helaas nog vrij laag. Mastenbroek hoort vaak dat het te veel tijd kost om de vragenlijsten in te vullen, zeker voor de kleine bureaus. ‘Zes uur is veel en we moeten kijken of daar wat aan te doen is.’ De BNA-website is uitgebreid met de speciale ondernemerspagina BNA Zakelijk. Op die pagina zijn onder andere branche- en marktcijfers te vinden en later in het jaar een checklist voor starters. Ook werkt de BNA aan richtlijnen voor het opstellen van een ondernemingsplan en start dit najaar een leergang voor het management van de grotere bureaus. In 2011 zal een handboek ondernemerschap worden ontwikkeld. Over individuele coaching is Mastenbroek een beetje sceptisch: ‘Een coach heeft pas zin als je het probleem onderkent of een casus kan geven. Als je niet weet waaraan het schort of het probleem niet ziet, brengt een coach je niet verder’ Ook Ed. Bijman ziet op het gebied van individuele coa ching geen taak weggelegd voor de BNA. ‘Ik zie meer in leren van elkaar, bijvoorbeeld in bijeen komsten waar architecten elkaar met raad en daad bijstaan. Dat gebeurt gelukkig steeds vaker.’

Stimuleren De BNA blijft het professioneel ondernemerschap de komende jaren dan ook volop stimuleren. Bjarne Mastenbroek: ‘De wil om te ondernemen is er. Door de crisis worden veel bureaus keihard op de noodzaak gewezen van strategisch nadenken over je bedrijf. Wij doen er alles aan om het de bureaus zo gemakkelijk mogelijk te maken. Zo werken we samen met onze leden aan een gezon de, aantrekkelijke en slagvaardige branche.’

Meer informatie op www.bna.nl > BNA Zakelijk

BNABLAD #04/10

SERIE Netwerken

Specialisten onder elkaar Zowel kostendeskundigen als bestekschrijvers zijn belangrijke schakels in de architectuur. Maar het gaat om zulk specialistisch werk dat niet elk bureau hiervoor mensen in dienst heeft. In een netwerk leren vakgenoten van elkaars ervaringen. â&#x20AC;&#x201C;â&#x20AC;&#x201C;

Tekst Ellen Meijer Beeld iStockphoto

BNABLAD #04/10

SERIE Netwerken

De toegevoegde waarde van kostendeskundigen moet zich vooral bewijzen aan het begin van het ontwerpproces. Het is hun taak om de ambitie en het budget van de opdrachtgever in balans te h ouden. Bestekschrijvers komen in een latere fase aan bod, zij vertalen het ontwerp in een contract. Beide vakgebieden zijn klein en binnen de architectuur min of meer op zichzelf aan gewezen. Dat was in de regio Delta aanleiding voor de op richting van twee netwerken. Beide bestaan sinds 2008. Het netwerk voor bestekschrijvers telt inmiddels veertien bureaus, dat voor kosten deskundigen negen.

al iemand uit Amsterdam bij en iemand uit Zeeland. Dat is nuttig, want architectenbureaus zijn op dit vlak niet georganiseerd. We staan dus open voor vakgenoten uit andere delen van het land. Zij kunnen zich aanmelden via onze regioco ördinator Lonneke Bakkeren. Voor de BNA is het netwerk ook belangrijk. Op dit moment speelt de aanpassing van de Uniforme Administratieve Voorwaarden (UAV). Die voor waarden vormen de basis voor het werk van bestekschrijvers. Daarom is het belangrijk dat er iemand met kennis van zaken commentaar op geeft vanuit de BNA. Het netwerk kan die input leveren.’

‘Input leveren voor de BNA’

‘Je creëert een vorm van kwaliteitsborging’

Dirk Mudde functie: bestekschrijver bij EGM Architecten in Dordrecht netwerk: bestekschrijvers

Kees van Noorloos functie: kostendeskundige, bestekschrijver en partner bij Spring Architecten in Rotterdam netwerken: kostendeskundigen en bestekschrijvers

‘De bestekschrijvers in het BNA-netwerk komen van architectenbureaus en zijn daardoor meer betrokken bij projecten. Ze maken meestal het hele ontwerpproces mee. Ons bureau is ook aangesloten bij de Bond van Nederlandse Bestekdeskundigen, maar daar zijn onder de leden veel bureaus die alleen bestekken schrijven. Zij willen vooral standaard werk verrichten tegen vas te voorwaarden. Bij de BNA praat ik met gelijkgestemden die op dezelfde manier in hun vak staan. Als bestekschrijver zit je een beetje op een eiland. Ik heb er soms behoefte aan om met vakgenoten van andere bureaus van gedachten te wisselen, bijvoorbeeld over brandveiligheidsvoorzieningen of de communicatie met constructeurs. Als je leert van de ervaring van anderen, hoef je niet alles in je eentje op te lossen. Meestal bespreken we in het netwerk algemene onderwerpen. Laatst ging het over BIM omdat één van de bureaus daar intensief mee bezig is. Het onderlinge vertrouwen binnen de groep moest groeien, ook bij mij. Wij hebben bij EGM veel infor matie verzameld en dan is het even wennen om die informatie te delen. Voor mij levert het netwerk in de eerste plaats contacten op. Het thema van een bijeenkomst is niet altijd van toepassing voor ons bureau, maar ik heb veel aan de gesprekjes tussendoor. Je wisselt ervaringen uit, houdt elkaar op de hoogte van de laatste ontwikkelingen. Juist omdat we als bestek schrijvers zo’n kleine groep vormen binnen de architectuur we het van elkaar hebben. Beeld Kring Midden-Brabant op excursie.moeten ‘We zijn een bovengemiddeld actief netwerk.’ Ik zie het netwerk steeds landelijker worden. Er zit

‘Het initiatief voor beide netwerken komt bij ons bureau vandaan. Dat we daartoe kwamen, heeft verschillende redenen. Architectenbureaus zijn er in alle soorten en maten. Maar er bestaan weinig verschillen in de aard van de werkzaamheden van de kostendeskundige en bestekschrijver binnen bureaus. Beide vakgebieden vereisen bovendien dat je specialistische kennis hebt en blijft ontwik kelen. Dan ligt het voor de hand om kennis te delen. Zo creëer je een vorm van kwaliteitsbor ging. Een ander argument is capaciteit. De architectuur heeft veel te maken met pieken en dalen in het aantal opdrachten. Ken je elkaar via een netwerk, dan wordt het gemakkelijker om werk bij een col lega van een ander bureau onder te brengen als je het zelf niet kunt behappen. Concurrentieoverwegingen spelen daarbij geen grote rol. Bovendien houd je op deze manier het werk binnen de branche. Beide netwerken richten zich op de praktijk. We komen een paar keer per jaar bij elkaar en houden verder contact via internet. De inspanningen van de leden wisselen. Zit je in een werkgroepje dat een controlelijst opstelt in verband met nieuwe re gelgeving, dan kost dat uiteraard energie. Maar die had je er anders ook in moeten steken. De bij eenkomsten houden we bij de deelnemers in het bureau. De opkomst is steevast hoog, daaruit maak ik op dat het netwerk mensen iets te bieden heeft. Zelf vind ik het interessant om te zien hoe andere bureaus met bepaalde vragen omgaan. En het blijft leuk om met vakgenoten te praten, zij be grijpen meteen waar het over gaat.’

BNABLAD #04/10

SERIE Netwerken

‘Leren door ervaringen van anderen’ Rob Passchier functie: bouwkostenadviseur en partner bij Topos Architecten in Waddinxveen netwerk: kostendeskundigen ‘In mijn vak is het gebruikelijk om kennis uit te wisselen. Daarom heb ik me vanaf het begin bij het netwerk aangesloten. In veel andere sectoren binnen de bouw houden mensen hun kaarten lie ver tegen de borst, dat zie ik bijvoorbeeld bij veel projectmanagementbureaus. Onder kostendeskun digen speelt dat eigenlijk niet. Ik ben lid van de Nederlandse Vereniging Bouw Kostendeskundigen en daar ervaar ik de sfeer ook als open. Je deelt goede en slechte ervaringen omdat iedereen daar iets aan heeft. De noodzaak om kennis uit te wisselen ligt mede in de complexiteit. Projecten zijn al snel uniek, on der meer vanwege de betrokken partijen en de manier waarop het ontwerpproces is georgani seerd. Als een vakgenoot een project heeft gedaan, vind ik het zinvol om te horen hoe dat is verlopen. Het idee dat je door kennis voor jezelf te houden een unique selling point creëert, is in mijn ogen bekrompen. Het gaat er uiteindelijk om hoe je de kennis op een goede manier toepast. Praten over concrete projecten, daarin zit voor mij de waarde van het netwerk. Een gesprek over de

BNABLAD #04/10

algemene ontwikkelingen rond aanbestedingen vind ik minder interessant. Heeft een vakgenoot net een aanbesteding voor een groot politiebureau gedaan, dan ik wil weten welke keuzes hij heeft gemaakt en waarom. Vervolgens vraag ik me af wat ik zou hebben gedaan. Een docent van mij zei eens: “Doe eerst een verbouwing bij je vijand, dan bij je vriend en daarna bij jezelf.” Met andere woorden, door ervaring leer je. Die ervaring doe je ook op door te luisteren naar de verhalen van anderen. Onze regiocoördinator heeft voorgesteld twee re gio’s samen te voegen in het netwerk. Omdat het aantal vakgenoten beperkt is, lijkt me dat een goed idee. Hooguit moet je het iets anders organi seren als je met meer dan 25 mensen bent. Een centrale locatie kiezen bijvoorbeeld, zodat de reis tijd niet te veel oploopt.’

Vanuit de BNA bekeken ‘Beide netwerken voeden me met informatie die op mijn werkterrein ligt’, zegt Alexander Pastoors, beleidsmedewerker bij de BNA. ‘Daar ligt ook het belang; dat je de kennis over specifieke onder werpen vergroot door deze met anderen te delen. Je tilt daarmee het hele vakgebied naar een hoger niveau.’ De BNA is vertegenwoordigd in het Overlegplatform Bouw (OPB) dat de minister van WWI adviseert over bouwregelgeving. Alexander neemt de input van de netwerken mee in het BNA-standpunt: ‘Daarmee versterken we de posi tie van de architectuur in het totale bouwproces.’

ARTIKEL

Nieuw Bouwbesluit op komst Samen met andere partijen uit de bouw is de BNA betrokken bij de totstand koming van het nieuwe Bouwbesluit. Wat gaat er op hoofdlijnen veranderen? Hoe kunnen architecten zich hierop voorbereiden? BNA Blad loopt op de zaken vooruit. –– Tekst Marc Mijer

Betrokken partijen, zoals de BNA, hebben een conceptversie van het nieuwe Bouwbesluit ont vangen om van commentaar te voorzien. Uit deze versie vallen enkele eerste conclusies te trekken. Zo lijkt het nieuwe besluit op detailniveau weinig grote veranderingen te kennen. Het vormt nog steeds een belangrijke bron van regelgeving, dat aangeeft aan welke voorschriften bouwwerken moeten voldoen. De wijze waarop een en ander wordt opgeschreven, verandert wel. De teksten zijn compacter en ontdaan van ballast. In de vele subcategorieën, die in bepaalde gevallen veel op elkaar lijken, is gesnoeid. ‘Dat maakt het geheel leesbaarder’, vindt Helga Snel van bureau Jeanne Dekkers Architectuur en tevens voorzitter van de BNA Beleidsadviescommissie Techniek & Regelgeving. ‘Het is allemaal minder abstract. Zo

BNABLAD #04/10

ARTIKEL

wordt er niet meer gesproken over de bezettings graad van ruimtes, maar over het aantal mensen dat zich erin kan bevinden. Dat is begrijpelijker en praktischer om mee te werken.’ Als ander pluspunt ziet Snel de toevoegingen aan het Bouwbesluit, zoals een milieuparagraaf. ‘Architecten spelen richting opdrachtgever vaak een voortrekkersrol als het gaat om duurzaam heid. Straks wordt het voor ons gemakkelijker om die aspecten te realiseren, omdat we dan gewoon naar het nieuwe Bouwbesluit kunnen verwij zen.’ Dat mechanisme is in de ogen van Snel voor architecten sowieso het grote voordeel van regel geving. ‘Het vormt een hulpmiddel om kwaliteit te bereiken. Met het Bouwbesluit in de hand kun je andere betrokken partijen, zoals een project ontwikkelaar of de brandweer, laten zien wat wel en niet mag en moet.’

Extra tijd Hoewel het nieuwe Bouwbesluit geen revolutio nair ander document zal zijn, vormen alle hiervoor vermelde aspecten bij elkaar toch een behoorlijke hoeveelheid veranderingen. Ook de kantteke ningen die Van der Vliet plaatst, bevestigen de indruk dat het verstandig is als architecten zich tijdig op de vernieuwde regelgeving voorberei den. ‘Er is voorlichting nodig’, zegt Alexander Pastoors van de BNA. ‘De veranderingen zijn dusdanig dat het niet zomaar mogelijk is om blindelings je weg te vinden in het nieuwe Bouwbesluit. Architecten

‘We laten het nieuwe besluit los op proefprojecten’

Geïntegreerd geheel Behalve milieueisen zijn er nog andere regelge vingen in het nieuwe Bouwbesluit geïntegreerd. Bijvoorbeeld op het gebied van installatietech niek, maar ook bepalingen die tot op heden in gemeentelijke bouwverordeningen te vinden zijn. Die krijgen nu een landelijk karakter, wat bete kent dat architecten ze niet meer per gemeente hoeven uit te zoeken. Op het gebied van brandveiligheid bevat het nieuwe Bouwbesluit eveneens toevoegingen en wijzigingen. Ralph Hamerlinck, van Bouwen met Staal en lid van de BNA Beleidsadviescommissie: ‘In het huidige besluit staat bijvoorbeeld dat er in gebouwen twee vluchtroutes nodig zijn, tenzij er sprake is van bepaalde situaties. In het nieuwe besluit staat het andersom: één vluchtroute is voldoende, mits aan bepaalde voorwaarden wordt voldaan. Dit soort wijzigingen vergroot de begrijpelijkheid van het Bouwbesluit.’ Een ander lid van de BNA Beleidsadvies commissie die zich over de conceptversie heeft gebogen, is Pim van der Vliet. De senior-adviseur van EGM vindt het positief dat ‘partijen uit de bouwkolom door het ministerie eindelijk betrok ken zijn bij de totstandkoming van een nieuw Bouwbesluit.’ Tegelijkertijd vraagt hij zich af of het nieuwe document de gewenste verbetering zal brengen. ‘Dat zal toch pas in de praktijk blij ken. Ook is het nog maar de vraag in hoeverre het commentaar op de conceptversie daadwerkelijk wordt meegenomen. Op bepaalde aspecten uit het huidige Bouwbesluit was al kritiek, maar die aspecten komen vrijwel ongewijzigd terug in het nieuwe, zoals het wederom ontbreken van voorschriften met betrekking tot het snijvlak van wonen en zorg. En in het algemeen laat de nieu we tekst nog steeds aan duidelijkheid te wensen over. Het feit dat formuleringen en begrippen ver anderen, doet daar een nieuw schepje bovenop.’

BNABLAD #04/10

moeten daar rekening mee houden bij het eerste project waaraan zij onder de nieuwe regelgeving werken. Het zal extra tijd vergen.’ De BNA reikt een helpende hand. In de eerste plaats door, met andere partijen, een periode van minimaal een half jaar te bepleiten tussen publicatie van het nieuwe Bouwbesluit en de inwerkingtreding. Dat geeft gebruikers, zoals ar chitecten, de tijd om een en ander te bestuderen. Ook dat ondersteunt de BNA, door er cursussen voor te ontwikkelen. Daarnaast nemen leden van de BNA deel aan een praktijkproef. ‘Daarmee laten we het nieuwe Bouwbesluit los op proef projecten. Wat gebeurt er dan? Ontstaan er onbedoelde effecten, bijvoorbeeld op de ontwerp vrijheid? Levert het nieuwe document inderdaad de bedoelde verlichting op? We toetsen op begrij pelijkheid, toepasbaarheid en consistentie.’ Tot slot: de beoogde inwerkingtreding van het nieuwe Bouwbesluit is 1 juli 2011. Gezien de wens van de minister en de Tweede Kamer om de uitkomsten van de praktijkproef mee te we gen in het besluitvormingstraject, gaat de BNA ervan uit dat het nieuwe Bouwbesluit niet voor 1 januari 2012 in werking treedt. Voor projecten is het moment van aanvraag van een omgevings vergunning bepalend. Valt de indiening daarvan op of na de datum van inwerkingtreding van het nieuwe Bouwbesluit, dan moet het betreffende project aan de nieuwe regels voldoen. Veranderingen op hoofdlijnen • andere formuleringen; • minder subcategorieën; • integratie andere regelgeving; • het hoofdstuk milieu wordt ingevuld; • de benaming en systematiek van vluchtroutes wijzigt.

ARTIKEL

Beeld Prijsuitreiking van de publieksprijs op de Provada. Foto’s: Guus Baks

Beeld Club Fiscus. Ontwerp: Bianca Pui Yee Man, Lana Beerends-Du Croq en Dean Moran (Architectenbureau ELV)

Hoe verover je de vastgoedwereld? Wat gebeurde er nadat Mulders vandenBerk Architecten, ELV, 030ARCHITECTEN en Schaapveld Architectuur de BNA Jonge Architectenprijsvraag wonnen? Ze sloegen de handen ineen met jonge ontwikkelaars van Ymere en Proper-Stok voor de tweede ronde. Op de Provada presenteerden drie teams hun uitgewerkte voorstel voor een verticale stad voor gezinnen én anderen. Dit keer wees het publiek de winnaar aan. –– Tekst Willemijn de Jonge

Na hun zege in de prijsvraag met een tot woonge bouw omgevormd kantoor in Den Haag, hebben de jonge ontwerpers van Architectenbureau ELV een nieuwe opgave gekregen van Ymere. Niet in de binnenstad, maar in de periferie. Een afge schreven belastingkantoor in Haarlem Schalkwijk, dat al bestemd is voor sloop. Er zitten tijdelijk creatieve ondernemers uit de muziek- en filmin dustrie in, maar de gebiedsvisie dicteert dat zij straks plaats moeten maken voor maar liefst 800 woningen. Toch heeft Ymere het team gevraagd de mogelijkheden van hergebruik te onderzoeken. Ze hebben zichzelf omgedoopt van SubUrban

Living, hun prijsvraagmotto, in Club Fiscus en zijn een aantal keer polshoogte gaan nemen, wat veel ideeën opleverde, maar nog meer vragen. De juiste vragen stellen, daar lijkt het om te gaan bij het vervolg op de Jonge Architectenprijsvraag waarmee de BNA, Ymere en Proper-Stok jonge architecten en ontwikkelaars een platform willen bieden.

Vragenvuur ‘Ik had het heel sterk gevonden als iemand bij die prijsvraag alleen maar een rijtje vragen had ingediend’, zegt Proper-Stok projectontwikkelaar

BNABLAD #04/10

ARTIKEL

Beeld Woondaken. Ontwerp: Evelyn Galsdorf en Sjoerd Schaapveld (030ARCHITECTEN en Schaapveld Architectuur)

Christiaan Cooiman. ‘Cruciale vragen waarmee je moet beginnen zijn: wat is een stad, wat is verti caal? En wie zit in vredesnaam te wachten op een verticale stad? Is een stad überhaupt maakbaar?’ Zo proberen de ontwikkelaars de architecten los te weken van hun drang om meteen iets moois te willen gaan ontwerpen op basis van wat ze aantroffen bij de rondleiding. De architecten van Club Fiscus, die naar eigen zeggen gewend zijn zo snel mogelijk antwoord te geven op een opga ve, hebben tot nu toe nauwelijks iets getekend. Op tafel liggen alleen wat ruwe schetsen. ‘Het ging tot nu toe vooral over de grotere gedachte erachter’, zegt architect Bianca Pui Yee Man. Hun streven is om die gedachte vooral anders dan anders te laten zijn. Wat dat is? Niet top-down maar bottom-up; ze willen weg van de bedachte stad. Kijk wat er al is, koester dat, pik het mooie er samen met de huidige gebruikers uit en laat dat zich langzaam en heel gefaseerd verder uit breiden. Hoe ze dat in een concreet voorstel gaan vertalen, is een week voor de Provada nog iets om op te lossen.

Omgekeerde wereld Bij Mulders vandenBerk Architecten ligt daaren tegen al een kant-en-klare presentatie op tafel. Stadzo heet hun manifest. Teamcaptain Joost Coulier neemt het woord bijbel in de mond, wat hem onmiddellijk commentaar oplevert van zijn teamgenoten. ‘Wat hier ligt, is meer een filosofie dan een concreet bouwplan’, zegt Coulier. ‘Je kunt dit op heel veel binnenstedelijke gebieden toepassen. Of het nou om renovatie, inpas sing of nieuwbouw gaat, het kan allemaal.’ Om het concept zo goed mogelijk te toetsen, heeft Ymere niet alleen ontwikkelaars aan het team toegewezen, maar ook medewerkers van het bedrijfsonderdeel Wonen. ‘Ons plan is er rijker

BNABLAD #04/10

Beeld STADZO, de winnaar van de publieksprijs. Ontwerp: Chris van den Berk en Joost Mulders (Mulders vandenBerk Architecten)

van geworden’, zegt architect Joost Mulders. ‘Wij hebben dat “verticaal” even tussen haakjes gezet. Laat het de stad voor gezinnen zijn. Of sterker nog, voor iedereen. Kort gezegd proberen wij het dorp in de stad te brengen, en dat kan ook heel goed horizontaal.’ Het plan in een notendop: maak rondom een wijk een buitenring of bou levard voor winkels en verkeer, haal de overige straten uit de wijk, leg de tuinen op de plek van de oude straten, en maak in plaats van binnentui nen collectieve hoven in verschillende soorten en maten. Een soort omgekeerde wereld dus, waarin met specifieke binnenwerelden een derde domein wordt toegevoegd aan publiek en privé.

De lucht in Het team Woondaken is het enige team dat ver ticaliteit letterlijk heeft toegepast. Onder het motto ‘dan maar de lucht in’ introduceert een gelegenheidscombinatie van 030ARCHITECTEN en Schaapveld Architectuur een tweede maaiveld bovenop de bestaande stad. Waar Club Fiscus

Iedereen heeft zijn bedenkingen bij het stemmen werven zich richt op leegstaande kantoren, pakt dit team de leegstand boven winkels aan. Zij slaan twee vliegen in één klap door hoog boven de drukte van de stad een veilige plek voor gezinnen te creëren, en tegelijkertijd de winkelgebieden op te waarderen na sluitingstijd. De openbare weg wordt langzaam vanaf straatniveau omhoog gevoerd en als een rode loper uitgelegd over de bestaande daken, waar mensen elkaar in de openlucht ontmoeten. Ook hier zijn drie verschil

ARTIKEL

lende situaties gekozen om te laten zien dat hun concept flexibel is: of het nou gaat om een gegroeide structuur, een gesloten bouwblok of strokenbouw, je kunt altijd omhoog. 030-architect Evelyn Galsdorf: ‘Ymere heeft ons reële locaties met reële problemen gebracht, waarvoor wij een andere oplossing dan sloop hebben gevonden. Die locaties noemen we bewust niet in de pre sentatie, omdat het in principe overal kan. We hebben met zijn allen heel vrij en conceptueel ge werkt. Dat het nog niet om geld ging, speelt daar ongetwijfeld een rol in. Het mocht van de ontwik kelaars zelfs nog wel wat extremer hier en daar, dat hoor je niet vaak.’

Strak pak

Beeld STADZO, de winnaar van de publieksprijs. Ontwerp: Chris van den Berk en Joost Mulders (Mulders vandenBerk Architecten)

Naarmate de Provada nadert, groeit ook de wens om te winnen. Dit vervolg op de prijsvraag ein digt met een publieksprijs. In de teams wordt uitgebreid gepraat over de aanpak van het stem men werven. Doe je dat met kaas, koek, koffie, een strak pak? De een zet zijn filmpje vast op YouTube, de ander bereidt een elevator pitch voor en maakt een maquette, de derde heeft stempotloden met logo en probeert een brand weerauto voor de deur van de RAI te regelen. Op de dag van de Tweede Kamerverkiezingen voeren de teams hun eigen verkiezingsstrijd rondom de stand van Proper-Stok. Bianca Pui Yee Man van Club Fiscus vertelt dat ze de mensen echt naar het stemhokje hebben moeten sleuren. Haar team heeft de vertaling van vragen naar antwoorden op de valreep toch nog gemaakt en laat dat zien in een filmpje waarin een olievlek het woonwerkgebouw langzaam laat aanzwellen tot meer. Bijna iedereen op de stand heeft zijn

bedenkingen bij het stemmen werven. Het gun ningsaspect is op deze manier belangrijker dan het inhoudelijke verhaal, dat toch niet helemaal uit de verf komt in de filmpjes van twee minuten. Het lijkt hem puur in de presentatie te zitten; al weer een les voor de praktijk.

Marseille De oefening in je plan verkopen wordt voortgezet in een debat. Algemeen directeur Peter van der Gugten van Proper-Stok is blij met de uitkomsten en benadrukt het belang van dergelijke projecten met jonge honden uit de vastgoedwereld – vooral nu we in de herfst van de vastgoedconjunctuur zitten en de winter nog moet komen, vult Ymerebestuurder Stefan Schuwer aan. Debatleider Maarten Kloos noemt hen de generatie waarmee Femke Halsema twittert en probeert de aan wezige Maarten van Poelgeest te bewegen tot uitspraken die meer perspectieven bieden dan het beloofde reisje naar Marseille. BNA interimdirecteur Karin Laglas pleit tot slot voor een pilot waarbij de jonge garde de kans krijgt de plannen ook daadwerkelijk uit te voeren. Met slechts 16 stemmen verschil ten opzichte van Club Fiscus wint Stadzo de strijd. De opluchting is voelbaar. En ook teleurstelling bij de andere teams. Maar uiteindelijk gaat het natuurlijk niet om dat tripje, zegt een trotse Joost Mulders: ‘Zo’n intensieve samenwerking met een ontwikkelaar en woningcorporatie schept een mooie kans om een duurzame relatie op te bouwen.’

Bekijk alle ingezonden projecten op www.jongearchitecten.nl/prijsvraag

BNABLAD #04/10

RUBRIEK

■De Vondst

Waarom ziet een gebouw eruit zoals het eruitziet? De architect van het gebouw bespreekt een slimme oplossing in zijn ontwerp.

Tekst Kirsten Hannema Beeld Jeroen Musch

Open Depotbruggen

De loopbruggen die bureau SLA ontwierp voor het vernieuwde glasmuseum in Leerdam zijn niet alleen verbindende elementen; ze zijn tegelijkertijd vluchtroutes, vitrines en de nieuwe blikvangers van het museum. ‘Echt een vondst’, zegt projectarchitect Peter van Assche over het ontwerp van de vier loopbruggen. ‘De oorspronkelijke opdracht was een heel andere: de bestaande villa waarin het museum gevestigd was opknappen en de nieuw aangekochte villa ernaast inrichten als kantoor. Maar daarmee zou je na de renovatie een even groot museum krijgen als ervoor. En nog een saaie kantoorvilla.’ Van Assche kwam tot de conclusie dat ze lange lijnen moesten creëren. Er werden schetsen gemaakt voor een ondergrondse of bovengrondse gang, maar al snel kwamen ze op de serie loopbruggen die de gebouwen op elke verdieping kris-kras met elkaar verbinden. Met deze radicale ingreep is niet alleen de ruimtelijke beleving en de relatie tussen de twee villa’s versterkt, maar zijn

BNABLAD #04/10

ook meteen een aantal praktische eisen opgelost. Zo is er nu slechts een lift nodig en vormen de bruggen ook de vereiste vluchtwegen. Van Assche koos bewust niet voor glazen bruggen. ‘Dat zou dubbelop zijn, alle 9.000 stukken uit de collectie zijn al van glas’. Verder vond hij het belangrijk om in materiaal niet te refereren aan de stijl van de villa’s; het beeld van twee autonome objecten moest intact blijven. Daarom zijn de stalen constructies van de bruggen rondom ingepakt met translucente platen van polycarbonaat. Het uiteindelijke beeld is dat van abstracte, lichtgevende ruimten. Om dit beeld compleet te krijgen, is ook veel aandacht besteed aan de aansluitingen van de bruggen op de villa’s. Er is bewust voor gekozen om de draagconstructie buiten

niet te tonen. Binnen ervaar je de enorme vakwerken die de villa’s insteken des te meer. Van Assche ‘Toen het gemaakt werd dacht ik even ‘o jee, o jee. Veel te zichtbaar. Maar nu vind ik het heel mooi.’ Project Uitbreiding en renovatie Nationaal Glasmuseum, 2010 Architect Bureau SLA Projectarchitect Peter van Assche Opdrachtgever Nationaal Glasmuseum Leerdam

rubriek

■opinie

Zoveel mensen, zoveel meningen. In deze rubriek komen verschillende mensen aan het woord over een speciaal onderwerp.

Gaat u dicht deze zomer? Met de zomer is de komkommertijd aangebroken: heel Nederland gaat op vakantie. De bouwvak dwingt menig architectenbureau daarin mee te gaan. Of is dat allang niet meer zo? Vijf architecten delen hun gedachtes over het wel of niet sluiten van de deuren tijdens de bouwvak.

–– Tekst Willemijn de Jonge

‘Ik ben bang dat het een rommeltje wordt als we niet tegelijk met de bouwvak op vakantie gaan’ Joop Siera, architect-directeur Architectenbureau Siera (momenteel geen andere medewerkers) ‘De bouwvak is helemaal niet ach terhaald. Ik vind het wel helder en overzichtelijk: de aannemers werken niet, dus wij werken ook niet. Als je maar met weinig mensen bent, dan is het vrij ondoenlijk om om beurten op vakantie te gaan en dan het werk van de ander over te nemen. Je wordt toch elke dag wel bestookt met vra gen, je moet voortdurend even naar de bouwlocatie. Dat kost niet alleen veel tijd, het is ook maar de vraag of

iedereen dezelfde competentie heeft. Verschillende medewerkers hebben vaak verschillende bevoegdheden en bekwaamheden. Ik ben bang dat het een rommeltje wordt als we niet tege lijk met de bouwvak op vakantie gaan. Bij een bureau van vijftig man ligt dat natuurlijk anders, maar voor ons is het een zegen dat je drie weken onbezorgd op vakantie kunt, wetende dat het werk op de bouw en alle bemoeienis sen daaromheen ook stil liggen. Mijn vrouw wil ook wel eens in de voorjaars vakantie weg, maar zolang de bouwvak blijft bestaan, zitten we vast aan de zomer. Dat zal mijn hele leven wel zo blijven ben ik bang. Maar ik kan er goed mee leven.’

‘De bouwvak begint wat achterhaald te worden’

Henk Fortuin, directeur-eigenaar E&F architecten (3 vaste medewerkers) ‘De bouwvak als vaste vakantieperi ode begint wat achterhaald te worden. Het zou meer van deze tijd zijn om het flexibeler op te pakken. Vanwege het werk dat er in vakantieperiodes wel degelijk is, maar ook vanwege de keuzevrijheid van medewerkers. Uit oogpunt van dienstverlening gaan wij nooit dicht, behalve de weekenden en feestdagen. Wij zijn onder andere actief in de scholenbouw: scholen geven vaak de voorkeur aan een verbouwing in de vakantieperiode. Bij de aanbesteding wordt dan ook nadrukkelijk vermeld dat de aannemer bereid moet zijn in de bouwvak door te werken. Zo zullen er wel meer secto ren zijn die de bouwwerkzaamheden graag in de zomer zouden zien. Ik vraag me dan ook af hoe stil de bouw nou écht ligt in de bouwvak, misschien wordt er in die periode wel meer gebouwd dan dat men denkt. Met een vrije vakantiekeus hou je niet alleen je opdrachtgevers te vriend, maar ook je medewerkers. Wie geen schoolgaande kinderen heeft, wil vaak liever buiten het hoogseizoen op vakantie. Wij vinden het belangrijk die ruimte te geven en zijn dan ook voor vakantiespreiding. Als de een op vakantie is, neemt de ander zijn taken waar. Dat heeft nog een extra voor deel: het kan een goede ervaring zijn om je met dingen bezig te houden die normaliter niet tot je takenpakket horen.’

BNABLAD #04/10

rubriek

Beeld Pim Geerts

‘Dat vrijwel heel ‘Het is gewoon ‘De bouwvak past Nederland in de zomer effectiever om allemaal niet bij de 24-uurs economie’ op zijn gat ligt, komt tegelijk vrij te zijn’ me niet slecht uit’ Peter van Aarsen, architect-directeur van Peter van Aarsen Architect (2 partners zonder personeel) ‘Volgens mij heeft al dan niet sluiten in vakantietijd niet zo veel te maken met de bouwvak. Als je als kleine onderne mer op vakantie wilt, op welk moment in het jaar ook, zul je de tent dicht moeten gooien. En volgens mij is het leeuwendeel van de bureaus nog altijd klein. Ik stem mijn vakantie niet zozeer af op de bouwvak, maar op mijn opdracht gevers. Dat zijn vooral gemeentes en scholen. En de bestuurders daarvan zijn ook in de zomer op vakantie. In de voorjaarsvakantie werk ik lekker door, dat is meestal zo’n periode waarin we onze inzendingen voor de aanbeste dingen afmaken, en dan is het best prettig als je niet gestoord wordt door de telefoon. Dat vrijwel heel Nederland in de zomer op zijn gat ligt, komt me helemaal niet slecht uit, ik neem graag vier weken vrij in de zomer. Wel jammer natuurlijk dat niet iedereen tegelijk op vakantie gaat. Ik werk niet alleen in mijn eigen regio, dus dan zit ik er vaak genoeg toch naast qua planning. Als je het écht goed wilt doen, moet je niet alleen die vakantiespreiding afschaffen, maar ook deeltijdwerken. Ik kan echt knettergek worden van de onbereikbare deeltijd werker bij (semi)overheden.’

BNABLAD #04/10

Frans van Unnik, bureaudirecteur Quadrant architecten (25 medewerkers) ‘Wij sluiten ieder jaar middenin de bouwvak twee weken en ook nog een vaste week rond de kerst. In het verle den was het volledig vrijheid blijheid, maar omdat iedereen hier zijn eigen projecten draait, werd het naarmate we groeiden heel lastig als er ver spreid door het jaar steeds een aantal mensen niet was. Door iedereen twee weken vrij te geven tijdens de bouw vak wordt dat beter gekanaliseerd. De bulk van onze projecten betreft projectmatige woningbouw en zorg in Brabant, dus wij gaan mee met zuid. Als de werkvoorbereiders, aannemers en ontwikkelaars niet werken, kun nen wij de tekenkamer ook niet aan de gang houden. Op zo’n moment komt de continuïteit in gevaar. Kortom, de informatiestroom droogt op in de zomer en het is ook nog eens mooi weer, dus die bouwvak is wat mij betreft welkom. Geen modern stand punt wellicht, maar het is gewoon effectiever om allemaal tegelijk vrij te zijn. De grote bulk van afwezigheid is gecomprimeerd in een relatief korte pe riode. Ik praat nu wel als ondernemer, niet alle werknemers zijn even blij met de verplichte vakantie maar we hebben dit destijds in goed overleg ingevoerd. Als je geen kinderen hebt of ze zijn al het huis uit, is het hoogseizoen min der aantrekkelijk als vakantieperiode. En als je wel kinderen hebt, kan de schoolvakantiespreiding nog roet in het eten gooien. Overigens kunnen medewerkers de andere verlofdagen in alle vrijheid plannen, er zijn er in totaal vijftien verplicht vrij.’

Aron van Delft, partner bij AAS Architecten (18 medewerkers) ‘De bouwvak is wel wat achterhaald. Deze vaste periode sluit niet aan bij het à la carte werken waar we naartoe willen, zeker niet als we ons beroep aantrekkelijk willen houden voor nieuwe instroom. Het past niet bij de 24-uurs economie om een aantal weken per jaar met zijn allen tegelijk het werk neer te leggen. Wij zijn aan het schip peren met dicht of niet dicht. Veel van onze opdrachtgevers zijn scholen, en die werkzaamheden moeten juist in de bouwvak gebeuren. Het is eigenlijk jammer dat als het weer optimaal is om te bouwen, de bouw wordt stilgelegd. Wij hebben momenteel drie projecten die deze zomer doorlopen, dus we gaan niet helemaal dicht, er is altijd wel ie mand aanwezig om de werkzaamheden te begeleiden. Een grotere flexibiliteit in het opne men van vrije dagen zou fijn zijn. Je wilt tenslotte ook wel eens in het najaar op vakantie. Misschien is het een oplossing om de bouwvak uit te smeren over een langere periode van een week of acht, dan hebben mensen meer keus binnen die periode. Door het iets meer uit elkaar te trekken creëer je meer flexibiliteit voor medewerkers, opdrachtgevers en uitvoerders. Een betere spreiding leidt tot een betere dienstverlening.’

Reageren? Mail naar redactie@bna.nl

? ARTIKEL

? ?

Vraagbaak voor leden Een vraag over personeelszaken of contracten? Via de telefonische Helpdesk en de Helpdesk online staat de BNA zijn leden bij. –– Tekst Ellen Meijer

De helpdesk functioneert als eerstelijns onder steuning. Leden krijgen antwoord op algemene vragen en hulp bij het in kaart brengen van een probleem. Is verdere ondersteuning nodig, dan wijst de helpdesk ze de weg naar een specialist. Voor juridische hulp heeft de BNA afspraken gemaakt met Netlaw, een vereniging van zelf standige advocatenkantoren.

Algemene voorwaarden meesturen Veel vragen die helpdeskmedewerker en jurist Sherryl Jacott krijgt, gaan over juridische zaken en over arbeidszaken. De meeste handelt ze zelf af, een enkele keer doet ze navraag bij de

juridisch beleidsmedewerker van de BNA. Soms verwachten leden een juridisch oordeel. ‘Dat kan ik niet geven’, aldus Jacott. ‘Met een juridisch oordeel zou de BNA zich mengen in een conflict zonder alle omstandigheden te kennen. Ik hoor het verhaal immers maar van één kant.’ Jacott komt geregeld situaties tegen waarin le den hun algemene voorwaarden niet goed van toepassing hebben verklaard. ‘Architecten sturen niet altijd de voorwaarden mee naar hun op drachtgever, maar dan heb je bij een conflict geen poot om op te staan. Een mededeling in de offerte is onvoldoende. De stukken moeten mee, wil je je kunnen beroepen op de voorwaarden.’

BNABLAD #04/10

ARTIKEL

Top 5 meestgestelde vragen plus antwoorden

De mening van leden Truus Wind, administratief beheerder bij Jan Wind Architecten & Bouwmanagement in Musselkanaal ‘Mijn vragen gaan meestal over loon en aan verwante zaken, zoals CAO-regelgeving of vrije dagen. Ik stel ze het liefst per mail omdat de telefonische helpdesk alleen op bepaalde uren bereikbaar is. Bovendien kwam ik er in het verleden vaak niet door via de telefoon. Dat gaat nu beter, maar via de mail werkt het ook prima. Ik krijg altijd binnen twee dagen respons en dan heb ik het antwoord dat ik zocht.’ Eric Paardekooper Overman, architect en partner bij OIII Architecten in Amsterdam ‘Ik zit nog wel eens met een vraag over con tracten. Soms wil een opdrachtgever de DNR aanpassen of speelt er een conflict. De ant woorden van de helpdesk zijn op zich goed, maar de juridische ondersteuning mag wat mij betreft wat verder gaan. Nu word ik al snel doorverwezen naar een advocaat. Via Netlaw zou dat goedkoper zijn, maar in mijn ervaring scheelt het niets met een advocaat die ik via mijn netwerk vind.’ Harry Messchendorp, financial controller bij Kokon Architectuur & Stedenbouw in Rotterdam ‘Als ik twijfel over hoe het zit met bepaalde arbeidszaken, bijvoorbeeld ouderschapsver lof, dan mail ik de helpdesk. Ik kan het ook op een andere manier uitzoeken, maar de BNA heeft die kennis paraat. Dat is ook de functie van een brancheorganisatie. Ik ben tevreden over de respons. Ik krijg goede informatie en zeker de laatste maanden heb ik heel snel antwoord via de mail.’

Wie vraagt wat? In de eerste helft van 2010 zijn ruim 500 vragen gesteld aan de Helpdesk (70% per telefoon en 30% via de mail). De vragenstellers waren kleine bureaus 25% middelgrote bureaus (5-20 medewerkers) 40% bureaus met meer dan 20 medewerkers 20% opdrachtgevers en adviseurs 11% derden 4% De vragen gingen over contracten/DNR arbeidsrecht/CAO aanbesteden auteursrecht overige vragen

BNABLAD #04/10

40% 25% 17% 10% 8%

1. Hoe ga ik om met een opdrachtgever die de DNR wil wijzigen? Het komt regelmatig voor dat opdrachtgevers bepalin gen in de DNR schrappen of nieuwe toevoegen. Dit kan gevolgen hebben voor uw aansprakelijkheid en de dek king van uw verzekering. Belangrijk is om te beoordelen wat de juridische gevolgen zijn van de wijzigingen. Artikelen in de DNR grijpen in elkaar; een wijziging in één bepaling kan gevolgen hebben voor andere bepa lingen. Bovendien kunnen er ‘gaten’ ontstaan in het systeem waardoor bepaalde zaken achteraf niet afdoen de geregeld blijken. Zonodig kunt u met de verzekeraar aanvullende afspraken maken. De kosten daarvan kunt u proberen op de opdrachtgever te verhalen. 2. Wat is de kostenindex i? In verband met de Mededingingswetgeving mag de honorariumformule, zoals genoemd in artikel 74 van de SR 1997, niet meer worden gepubliceerd. Om die reden actualiseert de BNA de kostenindex ‘i’ niet meer. 3. Op welke manieren kan een arbeidsovereenkomst eindigen? Hiervoor bestaan verschillende mogelijkheden, zoals: • opzegging met inachtneming van de opzegtermijn bij het UWV • ontbinding via de kantonrechter • ontbinding met wederzijds goedvinden • doordat een arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd afloopt 4. Wat kan ik doen bij een auteursrechtenschending? Het is verstandig om eerst aan de overtreder te melden dat hij inbreuk maakt op het auteursrecht. Als dit niet mogelijk is of geen effect heeft, kunt u een procedure starten bij een arbitrage-instituut en bijvoorbeeld een schadevergoeding eisen. U kunt alleen een procedure aanhangig maken bij een arbitrage-instituut als hierover afspraken zijn gemaakt met de wederpartij. In andere gevallen kunt u naar de civiele rechter gaan. 5. Ben ik verplicht tekeningen digitaal te verstrekken aan mijn opdrachtgever? Als hierover in het contract geen afspraken staan, kan een opdrachtgever u niet op een later moment verplich ten digitale tekeningen te verstrekken.

Bellen of mailen Met ingang van 1 september 2010 is de telefonische Helpdesk op maandag en dinsdag bereikbaar van 09.00–13.00 en 13.30–17.00 en op woensdag tot en met vrijdag van 09.00–12.00, via 020 555 36 77. Een mail sturen naar de Helpdesk online kan op ieder gewenst moment, naar helpdesk@bna.nl. Zowel de Helpdesk online als de rubriek ‘FAQ’ geven antwoord op veelgestelde vragen.

rubriek

■Reisbagage

Goede ideeën zijn overal te vinden. Deelnemers aan architectuurreizen beschrijven wat hen het meest bijbleef van de reis.

Tekst Miloe van Beek Beeld Marcel Heijmans

Geraffineerd vanzelfsprekend Wie Marcel Heijmans Waar Valencia, Spanje

Als eerstejaars student aan de Academie van Bouwkunst, nam Marcel Heijmans deel aan een excursie naar Groningen. Op het programma stond onder andere de bibliotheek, ontworpen door de Italiaanse architect Giorgio Grassi. Door de vanzelfsprekendheid van het gebouw wist Heijmans in eerste instantie niet goed wat hij ervan moest vinden. ‘De schaal- en maatverhoudingen en de ritmiek klopten precies, daardoor voegde het gebouw zich naadloos in de omgeving,’ vertelt Heijmans. Het werk van Grassi bleef Heijmans bij en hij besloot onlangs nog twee bekende werken van deze Italiaanse architect te bezoeken: de Universiteitsbibliotheek in het Spaanse Valencia en

het Teatro Romano in het nabijgelegen Sagunto. Bij de bibliotheek werd Heijmans vooral verrast door het contrast tussen binnen en buiten. ‘Het gebouw oogt als een stoer, massief pakhuis, maar eenmaal binnen word je verrast door een enorm verticaal verlicht atrium. De boeken zijn langs galerijen georganiseerd. Ook dit gebouw oogt vanzelfsprekend, maar het grote contrast tussen binnen en buiten maakt een bezoek een bijzondere ervaring.’ Bij de reconstructie van het Teatro Romano toont Grassi zijn sterkste kant, meent Heijmans. ‘Hij is een meester in het subtiel samenvoegen van oud en nieuw. Verschillende tijdsbeelden lopen bij hem vloeiend, maar herkenbaar in elkaar over. Van de tweeduizend jaar oude ruïneonderdelen en de nieuwe toevoegingen

die in 1992 werden gedaan, maakte Grassi een begrijpbare eenheid.’ Voor Heijmans is het een goed voorbeeld van hoe architecten om kunnen gaan met de historische context van gebouwen. ‘De stijl van Grassi is geraffineerd. Hij zorgt voor bewustwording van de geschiedenis, gaat subtiel om met tradities en laat gebouwen opgaan in de omgeving. Die manier van architectuur bedrijven spreekt me erg aan.’ Marcel Heijmans wil graag nog meer gebouwen bezoeken van Grassi, die wel wordt omschreven als the architect on paper. ‘Niet veel ontwerpen van hem zijn daadwerkelijk uitgevoerd. Wat wel is gerealiseerd, is heel erg bijzonder te noemen.’ Een interessante reis gemaakt? Mail naar redactie@bna.nl

BNABLAD #04/10

rubriek

Bureau berichten

Overleden leden

Revalidatiecentrum Groot Klimmendaal van Koen van Velsen en het Arentheem Col lege Leerpark Presikhaaf van Broekbakema hebben de Arnhemse architectuurprijs de Heuvelinkprijs 2010 gewonnen. Groot Klim mendaal kreeg de vakjuryprijs. De prijs van de publieksjury ging naar het Arentheem College Leerpark Presikhaaf. Aan de vooravond van de Dag van de Archi tectuur zijn in Groningen gouden bakstenen uitgereikt voor het beste Groninger gebouw van het afgelopen jaar. Cultuurpand Het Paleis in het Ebbingekwartier van DAAD Architecten won de publieksjuryprijs en de woningen op de Eimerslocatie in de wijk Hoornsemeer van Zofa werden door de vakjury bekroond.

Op 1 juni 2010 is op 72-jarige leeftijd architect A.H. Themmen, wonende te Terborg, overleden.

Beeld Het Arentheem College Leerpark Presikhaaf. Ontwerp: Broekbakema. Foto: Menno Emmink

De Architectuurprijs Nijmegen 2010 is toe gekend aan het project ‘Heseveld, een revi talisering van portiekflats aan het Pieter Postplein’ door van Hontem architecten. De publieksprijs werd toegekend aan het project ‘Eindeloos’ aan de Beekmandalse weg naar ontwerp van Blauw Architecten. KdW Architecten BNA Zutphen en Attika Architekten Amsterdam gaan samen verder onder één naam: Attika Architekten. De website is ook vernieuwd: www.attika.nl. Topsporthal Topsporthal T-kwadraat en Ireen Wüst schaatsbaan van de architecten combinatie Bo.2 architectuur en stedenbouw / Van Hoogmoed Architecten heeft tijdens de Dag van de Architectuur de Ar chitectuurprijs Midden-Brabant gekregen in de categorie utiliteitsbouw.

Bureaubericht? E-mail naar redactie@bna.nl

BNABLAD #04/10

Beeld Cultuurpand Het Paleis in het Ebbingekwartier. Ontwerp DAAD Architecten

Beeld Woningen op de Eimerslocatie in Hoornsemeer. Ontwerp: Zofa

rubriek

Najaarsprogramma BNA Academie met nieuwe en v ertrouwde cursussen

De ervaring van

Het nieuwe cursusseizoen van de BNA Academie start eind augustus met Ondernemen voor startende architecten. Een vierdaagse training voor iedereen die net een bureau is gestart of van plan is dat te doen. Dankzij de medewerking van verschillende partijen is de training erg gunstig geprijsd.

Thea Otto, directiesecretaresse bij EGM architecten, volgde de training Planmatig schrijven. Hoe komt een niet-architect terecht bij een training van de BNA Academie?

Op het terrein van de bouwregelgeving staat de bouwwereld het komende najaar het een en ander te wachten. De BNA Academie speelt in op de inwer kingtreding van de Wabo, op 1 oktober 2010, met twee herhalingen van de suc cesvolle cursus Wabo voor architecten, die in het afgelopen cursusjaar al tien keer is gegeven. Uiteraard anticiperen we op de aangekondigde aanscherping van de energieprestatienorm per 1 januari 2011 met een speciaal voor ar chitecten ontwikkelde cursus. Die komt in de late herfst op het programma. Aandacht voor de wijzigingen in het Bouwbesluit is er met informatiebijeen komsten rond de invoeringsdatum. De bestaande cursus Praktijktoepassing Bouwbesluit voor architecten blijft, ge actualiseerd, op het programma staan. Er staan nog meer oude bekenden op de website van de BNA Academie. Zo zijn er de Masterclasses Baksteen en Gebiedsontwikkeling die elk een nieuwe invulling krijgen. Kijk op www.bnaacademie.nl voor het volledige aanbod. Op juridisch vlak zijn drie cursussen in ontwikkeling. Er komen lezingen over

Architect en recht, waarin de juridische voetangels en klemmen in de dagelijkse architectenpraktijk aan de orde komen. Hoe beheers je de risico’s en voorkom je schadeclaims? Ook aan contracten besteedt de Academie aandacht. In een nog te ontwikkelen cursus komen vragen aan de orde als: Waar moet je opletten bij het opstellen van contrac ten? Kun je afwijken van DNR? Waar moet je voet bij stuk houden? Vragen waarmee bijna iedere architect te ma ken krijgt. In een derde training komen de praktische kanten van het meedoen aan Europese aanbestedingen aan de orde. De juridische cursussen zijn nog in voorbereiding, begin september verschijnen de aankondigingen op de website. Groene architectuur blijft een speerpunt van de BNA Academie. Dit najaar zijn Het ontwerpen van duurzame groene daken en Bouwen met groen en glas weer te volgen. Nieuw is Het ontwerpen van duurzame rieten daken en gevels. De populaire training Acquireren en presenteren en de workshop Netwerken staan dit najaar weer op het programma van de BNA Academie. Daarnaast biedt de BNA Academie handvatten voor het versterken van de ondernemersvaardigheden met de trainingen Onderhandelen, Hoe ontwerp ik mijn mooiste honorarium, Functioneringsgesprekken voeren en Bureaumanagement. Wie de persoonlijke vaardigheden verder wil ontwikkelen heeft baat bij de trainingen Planmatig schrijven, Tijdmanagement en productief werken of Managementvaardigheden voor projectleiders. Het programma van de BNA Academie is permanent in ontwikkeling. Waar nodig spelen we in op de actualiteit of op gesignaleerde behoeftes. Meld u aan voor de nieuwsbrief om op de hoogte te blijven van het actuele aanbod via www.bna-academie.nl.

‘Mijn werk bestaat voor een groot deel uit schrijven voor een brede doelgroep: correspondentie, ver slagen, artikelen. Ik wilde met een frisse blik naar mijn schrijfwerk kij ken om te ontdekken of een nieuwe aanpak ook een nieuwe impuls zou opleveren, vanuit de context van het werk bij een architectenbureau.’ De training Planmatig schrijven hoort bij het Academie-aanbod voor ‘persoonlijke vaardigheden’. Thea Otto is enthousiast over de prakti sche aanpak: ‘De besproken theorie werd meteen in praktijk gebracht met een schrijfopdracht. Ook de nazorg in de vorm van mails met de belangrijkste aandachtspunten heeft bijgedragen aan het effect dat de cursus op mijn werk heeft.’ Thea Otto vindt het logisch dat de BNA Academie ook cursussen voor niet-architecten aanbiedt: ‘De BNA wil voorwaarden scheppen voor een professionele architectenbranche. In die branche werken heel wat nietarchitecten, dan is het logisch dat het cursusaanbod zich ook richt op de volle breedte van de branche.’ Tegen anderen die deelname aan de training overwegen zegt ze: ‘Is schrijven niet “je vak” en moet je wel regelmatig schriftelijk commu niceren? Aarzel dan niet en meld je aan. Je leert een goed werkproces te hanteren, dat het schrijven eenvou diger maakt en de teksten beter.’

De training Planmatig schrijven wordt op 5 november 2010 opnieuw gegeven in Amsterdam. Zie voor meer informatie en aanmelding: www.bna-academie.nl.

BNABLAD #04/10

rubriek

Uit het cursusaanbod AUGUSTUS 2010 Ondernemen voor startende architecten Een vliegende start Wanneer 23, 24, 25 en 26 augustus 2010 Waar Utrecht Tijdstip 10.00 – 17.00 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 395. Anderen: € 495 Vierdaagse cursus voor startende architect/ ondernemers. De startende ondernemers maken hun eigen ondernemingsplan. Alle aspecten komen daarbij aan bod: van acqui sitie en onderhandelen tot belasting en rechtsvorm.

SEPTEMBER 2010 Bureaumanagement Alles over bedrijfsvoering Wanneer 13, 20, 27 september en 4 oktober 2010 Waar in het midden van het land Tijdstip 14.00 – 20.30 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 995. Anderen: € 1.395 Vierdaagse praktijkcursus over strategie, marketing & beleid, financiën, opdrachten & contracten, medewerkers, en andere aspecten van de bedrijfsvoering, zoals kwaliteitszorg en het ondernemingsplan. Hoe ontwerp ik mijn mooiste honorarium? Plug and play Wanneer 14 september 2010 Waar Den Haag Tijdstip 9.30 – 20.00 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 675. Anderen: € 775 Eendaagse praktijkcursus voor iedereen die honorariumberekeningen moet maken en meer grip wil krijgen op het managen van een creatief proces. Het ontwerpen van duurzame groene daken Voor architecten, projectleiders en tekenaars Wanneer 16 september 2010 Waar Gorinchem Tijdstip 14.00 – 20.00 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 235. Anderen: € 295 In deze eendaagse cursus komen alle aspecten van het ontwerpen en technisch uitwerken van groene daken aan bod. Ook is er aandacht voor innovatieve voor beeldprojecten.

BNABLAD #04/10

Praktijktoepassing Bouwbesluit Ook voor projectleiders en tekenaars

Functioneringsgesprekken voeren Kritisch en motiverend

Wanneer 21 en 28 september 2010 Waar Baarn Tijdstip 9.00 – 16.30 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 745. Anderen: € 925

Wanneer 8 oktober 2010 Waar Amsterdam Tijdstip 9.30 – 17.00 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 345. Anderen: € 495

Tweedaagse cursus over werken met het Bouwbesluit met praktische informatie over de structuur van het Bouwbesluit, aanstu ringstabellen, verschil tussen nieuwbouw en verbouwing, bezettingsgraad etc. En extra aandacht voor brandveiligheid.

Hoe voer je echt een motiverend gesprek en hoe breng je een lastige boodschap op een constructieve manier? Oefen zelf met casussen uit de praktijk.

Het ontwerpen van duurzame rieten daken en gevels NIEUW Ook voor projectleiders en tekenaars

Wanneer 23 september 2010 Waar Gorinchem Tijdstip 13.00 – 17.00 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 125. Anderen: € 175 Studiebijeenkomst over het goed doordacht en technisch juist ontwerpen van rieten daken en gevels. Aan de orde komen onder meer ontwerprichtlijnen, bouwfysische opbouw, rietkwaliteit en detaillering.

Masterclass baksteen 2010 NIEUW Creatief en duurzaam ontwerpen met baksteen

Wanneer 30 september 2010 Waar Velp Tijdstip 9.00 – 17.00 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 75. Anderen: € 125 Onder de inspirerende leiding van twee masters in baksteenarchitectuur worden kennis, inzicht en ervaring uitgewisseld over baksteenmetselwerk. Het thema is baksteen in duurzame gebouwen.

OKTOBER 2010 Wabo voor architecten EXTRA CURSUSSEN Omgaan met de nieuwe omgevingsvergunning

Wanneer Zie www.bna-academie.nl Waar Zie www.bna-academie.nl Tijdstip 10.00 – 17.00 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 295. Anderen: € 395 In deze eendaagse cursus komen aan de orde: een introductie op de Wabo, de relatie met andere wetswijzigingen, de juridische en organisatorische consequenties en een praktijkcasus.

Gefeliciteerd, u wordt partner! / Workshop De volgende stap Wanneer 12 oktober 2010 Waar in het midden van het land Tijdstip 16.00 – 19.00 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 95. Anderen: € 145 Partner, aandeelhouder, een directiefunctie: de volgende stap in uw loopbaan? Een workshop van één dagdeel voor architecten die meer willen weten over partnerschap. Hoe ontwerp ik mijn mooiste honorarium? Plug and play Wanneer 12 oktober 2010 Waar Eindhoven Tijdstip 9.30 – 20.00 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 675. Anderen: € 775 Eendaagse praktijkcursus voor iedereen die honorariumberekeningen moet maken en meer grip wil krijgen op het managen van een creatief proces. Acquireren en presenteren Hoe haal ik opdrachten binnen? Wanneer 14 en 21 oktober 2010 Waar regio Oost Tijdstip 9.30 – 17.00 uur Kosten BNA-leden en hun medewerkers: € 575. Anderen: € 795 Tijdens de tweedaagse training scherpt u uw vaardigheden aan voor een adequate acquisitie en voor presentaties waarmee u opdrachten verwerft. Meer cursussen op www.bna-academie.nl Kijk op de website voor de andere cursussen in het najaar van 2010 De vermelde prijzen zijn exclusief btw. Voor inschrijven en meer informatie over alle cursussen, zie www.bna-academie.nl. Met vragen kunt u terecht op 020 555 36 31.

rubriek

Nieuwe oogst

Saskia Afman (39, TU/d 1995) werkt als architect bij Rothuizen van Doorn ‘t Hooft Architecten & Stedenbouwkundigen in Breda sinds 2008. José Albuquerque de Sousa (32, Faculdada de Arquitectura Universidada do Porto 2005) werkt sinds 2003 als senior architect bij Döll Atelier voor Bouwkunst te Rotterdam. Peterine Arts (38, TU/e 1999) is werk zaam als architect bij HVDN Architecten in Amsterdam sinds maart 2007. Sanne van Bekkum (29, TU/d 2005) werkt als architect bij Heren 5 Architec ten te Amsterdam sinds april 2008. Jeroen Boersma (35, AvB Groningen 2003) is op dit moment werkzoekende. Hij heeft bij diverse architectenbureaus gewerkt, onder andere bij Onix van 1999-2007. Matthijs Bouten (33, TU/d 2002) is werkzaam als zelfstandig architect sinds mei 2009 bij Architectenbureau Bouten in Huizen. Sinds 2004 werkt hij ook als architect en stedenbouwkundige bij D/Dock Design & Development BV in Amsterdam. Theo Brandsma (42, AvB Groningen 2006) is werkzaam als architect bij HVDN Architecten in Amsterdam sinds mei 2010. Magnette Dijkstra (30, TU/e 2006) heeft gewerkt bij UArchitecten te Eindhoven en Slagter & Van Niedek architecten te Eindhoven. Jeroen Dingemans (31, TU/d 2006) is werkzaam als zelfstandig architect bij Dingemans Architectuur in Den Bosch sinds maart 2008. Ingrid Douwes (51, TU/d 1985) is werkzaam als zelfstandig architect bij Buro ID architecten in Rotterdam sinds 2000.

Maarten Elands (38, TU/d 1998) werkt als zelfstandig architect sinds 2007 bij Maarten Elands architecture & enginee ring in Amsterdam. Hendrik Hagedoorn Weerstand (34, AvB Arnhem 2009) werkt als zelfstandig architect bij VBH Architecten BNA te Urk sinds 2009. Albert Herder (50, AvB Amsterdam 1993) werkt als zelfstandig architect bij HVDN Architecten in Amsterdam. Nils van Ipenburg (35) is sinds mei 2007 mede-eigenaar van HVDN Architecten in Amsterdam. Martin Keijzer (30, TU/d 2007) werkt als architect bij Ziggurat Architectural Design & More in Heenvliet sinds 2007.

Student-leden Maarten Huls (30) studeert aan de AvB in Maastricht en zijn studierichting is Architectuur. Hij zit in zijn 4e studiejaar en is aan het afstuderen. Jan-Pieter Penders (27) studeert aan de AvB in Amsterdam en zit in zijn 4e studiejaar. Zijn studierichting is Architec tuur. Gertjan Rohaan (25) studeert aan de TU/e en zit in zijn 7e studiejaar. Zijn studierichting is Architecture and Urban Cultures. Michel Zethof (32) studeert aan de AvB in Rotterdam en is een 4e jaarsstudent. Zijn studierichting is Architectuur.

Erik Metz (52, AvB Arnhem 1989) werkt sinds 1988 als architect bij Griffioen architecten bv in Amerongen. Gimill Mual (38, AvB Amsterdam 2005) is werkzaam als architect bij HVDN Architecten in Amsterdam sinds 2008. Arie van der Neut (48, AvB Amsterdam 1993) werkt als zelfstandig architect bij HVDN Architecten in Amsterdam sinds 1994. Joost Pennings (32, TU/e 2007) werkt als zelfstandig architect per 2010 bij Joost Pennings Architect in Sittard. Merijn Poolman (29, TU/d 2007) werkt als architect bij Royal Haskoning Architecten in Amsterdam sinds 2007. Marijn Schenk (36, TU/d 1999) is werkzaam als zelfstandig architect bij NEXT architects in Amsterdam sinds 1999. Gien Tan (43, TU/d 1992) werkt als zelfstandig architect bij bureau Gien San Tan in Amsterdam sinds 2010. Gerrit van der Vijver (55, AvB Amster dam 1984) werkt als zelfstandig architect sinds 1989 bij Architectenbureau Gerrit van der Vijver in Leiderdorp.

BNABLAD #04/10

rubriek

■Het Bureau

Architectenbureaus die zijn gevestigd op een bijzondere locatie.

LKSVDD Architecten Tekst Carla Roos Beeld René de Wit

Leijh Kappelhoff Seckel van den Dobbelsteen Architecten was al twintig jaar gevestigd in de Hengelose Telgenflat, verspreid over verschillende verdiepingen, toen het bureau begin deze eeuw de kans kreeg de complete bovenste verdieping van het pand te betrekken. ‘Als icoon van de wederopbouw was het oorspronkelijke winkel- en werkgebouw de voorgaande jaren verworden tot een wat anoniem kantoorpand,’ vertelt Hans van den Dobbelsteen van het bureau. Met de aankoop van de etage besloot het bureau enkele karakteristieke elementen van het oorspronkelijke gebouw terug te brengen. ‘Oorspronkelijk had het gebouw, met een vierkante plattegrond, een lichthof in het midden en een vide van boven naar beneden,’ aldus Van den Dobbelsteen. ‘Die waren beide dichtgezet; wij hebben de lichtkap hersteld. De vierkante plattegrond is voor ons ideaal, alle werkplekken zijn gesitueerd aan de gevel, in de kern hebben we de overlegplekken. Het is open waar het open kan. Er komt van alle kanten licht binnen en we hebben uitzicht over de hele stad.’ Na enkele jaren betrok het bureau ook een deel van de onderliggende vierde verdieping om daar zijn atelier te vestigen. ‘De werkplekken op de vijfde verdieping zijn erg geordend. We wilden ook een plek waar ontwerpers samen in een grote ruimte kunnen werken, in een “georganiseerde chaos”. Zo vertaalt onze bureauorganisatie zich in onze huisvesting.’ Het effect op opdrachtgevers en andere relaties was groot, zegt Van den Dobbelsteen: ‘Ze zien dat we een serieus, goed georganiseerd bureau zijn.’

Locatie Bovenste etages van de Telgenflat, een gemeentelijk monument in het centrum van Hengelo Zit daar sinds 2000

Voor Van den Dobbelsteen is de flexibiliteit van de huisvesting een groot pluspunt: ‘Omdat ik me zowel met het ontwerpen als met de bureauorganisatie bezighoud, heb ik twee werkplekken. Zo kan ik de plek zoeken die past bij het werk dat ik op dat moment doe.’

Projecten o.m. realisatie Plechelmusschool in leegstaande kerk te Hengelo (nominatie Gouden Piramide 2010), kantoorgebouw Achmea te Zwolle, kantoorgebouw Rabobank Flevoland te Lelystad

Een bijzondere bureaulocatie? E-mail naar redactie@bna.nl

BNABLAD #04/10

MAAK KENNIS MET AWM Een dag niet geleerd, is een dag niet geleefd.

50% KORTING VOOR BNA LEDEN

Betaal het eerste jaar slechts € 48,- voor 8 AWM’s.

YOUR CONNECTION WITH ARCHITECTURE

A new renaissance is taking form, the globalisation of architecture. Archello is embracing it, by connecting people with experience in the built environment. This open platform allows you to extend your network, learn from the stories of professionals and discover great projects, products and materials. Contribute your projects today and show the world your connection with architecture.

www.archello.com

ARCHITECTEN & BOUWPARTNERS

Darmstadtium, Wissenschafts- und Kongresszentrum Darmstadt, Germany Architects: fs-architekten Paul SchrĂśder Architekt BDA and Chalabi architects & partners Photo: Claus Graubner ÂŠ

OPEN

SAMENWERKING TUSSEN

OPEN BIM Roadshow Integratie van ArchiCAD met alle BIM pakketten van uw bouwpartners: Tekla Structures, Revit Structure, Scia Engineer, enz. Wij laten het zien op onze roadshow ism Tekla / Construsoft op: di

21 - 09

in Meppel

do 23 - 09

in Eindhoven

di 28 - 09

in Amsterdam

do 30 - 09

in Rijssen

di 05 - 10

in Soest

do 07 - 10

in Rotterdam

in Gent

12 - 10

do 14 - 10

in Zolder

Inschrijven via kubusinfo.nl

Wie goed kijkt, kiest voor ArchiCAD ArchiCAD scoort keer op keer als de beste keuze voor de architectenpraktijk. Het resultaat van jarenlange ontwikkeling voor en door architecten betekent bouwkundig gebruikersgemak, sterk in ontwerpfase maar ook in uitwerkingsfase, makkelijk te leren en perfecte aansluiting op en samenwerking met alle disciplines. Kortom: ArchiCAD = architectuur