Trich cam nghi mien man - THU TU (gocnhin.net) by bnd

CẢM NGHĨ MIÊN MAN – THU TỨ Lư sơn chân diện mục ........................................................................................... 3 Tại sao Đông, Tây phân biệt ................................................................................. 4 So sánh Việt, Hoa, Nhật ........................................................................................ 6 Tương lai từ vựng Tiếng Việt ............................................................................... 9 Tương lai ngữ pháp Tiếng Việt........................................................................... 14 Tổng quan về văn hóa ......................................................................................... 18 Nhân loại, nhân loại! ........................................................................................... 20 Đầu vào, đầu ra... ................................................................................................ 23 Đào Duy Anh nghĩ về sử địa văn triết ................................................................ 25 Hữu Thỉnh - Thanh thản, buồn tênh.................................................................... 32 “Việt Nam Cộng hòa” ......................................................................................... 36 Lê Vĩnh Hòa - Thời sự một thời ......................................................................... 41 Lê Vĩnh Hòa - Nghe được tiếng chân... .............................................................. 46 Ta xưa so với Tây xưa......................................................................................... 51 Trường kỳ cải thiện ............................................................................................. 57 Lê Thị Mây - Dịu dàng, uy nghi ......................................................................... 63 Lê Vĩnh Hòa - Đã một, hồn ơi ............................................................................ 69 Dâu bể trùng khơi................................................................................................ 74 Phan Chu Trinh ................................................................................................... 79 Thơ nôm Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm ..................................................... 83 Nguyễn Tuân nghĩ về văn xuôi ........................................................................... 88 Nguyễn Bính - Thơ giữa quê .............................................................................. 93 Nguyễn Bính - Thơ trở về ................................................................................... 98 Nguyễn H. Tưởng - Chuẩn bị sống mãi ............................................................ 103 Chống xâm lược phương Bắc ........................................................................... 108 Thơm mãi nghìn năm ........................................................................................ 110 Thắng đẹp như thơ! ........................................................................................... 115 Nhờ đâu mà được thế? ...................................................................................... 117 Nam Cao - Nhật ký ở rừng................................................................................ 120 Cuộc bể dâu chưa từng...................................................................................... 125 “Người Việt cao quý” ....................................................................................... 128 Dư âm phồn thực............................................................................................... 132 Tục nhiều căng ít... ............................................................................................ 136 Tưng tửng, tưng tửng... ..................................................................................... 138 Con đường phở đi ............................................................................................. 140 Thơ văn yêu nước 1858-1930 ........................................................................... 143 Đá Cô Lin .......................................................................................................... 148 Dâu bể trên non ................................................................................................. 151 Tô Hoài chuyện về văn hóa Việt Nam .............................................................. 156

2 Đoàn Văn Cừ - Thơ cảnh quê ........................................................................... 159 Xanh ơi, có nhớ... .............................................................................................. 164 Bùi Xuân Phái nghĩ về vẽ (1) ............................................................................ 166 Văn hóa và số lượng từ ..................................................................................... 169 Cuộc bể dâu chưa từng...................................................................................... 171 Thái Bá Vân nghĩ về mỹ thuật (1) .................................................................... 174 Xuân Diệu nghĩ về thơ ...................................................................................... 176 Trần Văn Khê nghĩ về nhạc .............................................................................. 182 Trần Trọng Kim nghĩ về chính trị, văn hóa ...................................................... 191 Nguyễn Tuân - Chùa Đàn ................................................................................. 194 Phân biệt Đông, Tây (1) .................................................................................... 200 Phân biệt Đông, Tây (2) .................................................................................... 203 Lại chuyện quê thanh lịch ................................................................................. 207 Thơ nhạc, thơ tranh ........................................................................................... 210 Ai đã hóa ai ....................................................................................................... 214 Tục nhiều căng ít... ............................................................................................ 218 Thơ Mới ............................................................................................................ 220 Chè Thái Nguyên .............................................................................................. 223 Thơ Hồ Xuân Hương ........................................................................................ 227 Thơ ta, thơ Tàu ở ta ........................................................................................... 230 Bán bé, bán to.................................................................................................... 234 Vẫn là anh em ................................................................................................... 237 Cái hay của tỉnh................................................................................................. 239 Mau ăn chóng lớn.............................................................................................. 242 Hai cuộc bể dâu ................................................................................................. 244 Người nước khác nhìn ta ................................................................................... 247 Thôi một nước quê ............................................................................................ 251 Nguyễn Gia Trí nghĩ về vẽ................................................................................ 256 Người Việt viết về ăn ........................................................................................ 259 Oai như gái Việt ................................................................................................ 266 Phùng Cung - Lời cuối của quê ........................................................................ 274 Huy Cận nghĩ về thơ ......................................................................................... 282 Tú Xương - Một nhà nho Nôm ......................................................................... 286 Hia bảy dặm ...................................................................................................... 289 Ấn Á, Ấn Âu ..................................................................................................... 291 So sánh Việt, Hoa, Nhật .................................................................................... 294 Con thịt thứ tư ................................................................................................... 297 Mềm như nước .................................................................................................. 299 Văn hóa diễn biến thế nào ................................................................................. 304 Có thần và thần ................................................................................................. 309 Của thần, của người .......................................................................................... 313

Lư sơn chân diện mục Tô Đông Pha có bài thơ: Hoành khán thành lĩnh trắc thành phong Viễn cận cao đê các bất đồng Bất thức Lư sơn chân diện mục Chỉ duyên thân tại thứ sơn trung [1]. Nghĩa là: Nhìn ngang thành dẫy, nhìn nghiêng thành chỏm Do đứng xa, gần, cao, thấp, mà mỗi nhìn mỗi khác Không biết mặt mũi thật của núi Lư nó thế nào Ấy bởi người nhìn đang đứng ngay trong núi ấy. Tạm diễn ca: Nghiêng hòn ngang rặng một thôi! Nhỏ to cao thấp, tùy nơi đứng nhìn. Núi mong chi thấy chân hình, Khi ta còn mãi giam mình giữa non... * Thực ra “thân tại thử sơn trung” thì chỉ thấy đất và đá và cỏ và cây..., chứ không thấy núi, nói chi mặt mũi thật của núi. “Cái lớn quá không thấy được” [2]. Phải xuống núi, đi đủ xa cho núi nhỏ đủ lại, thì mới bắt đầu thấy. Nhưng khi ấy thấy không phải một, mà vô số mặt mũi. Cứ mỗi chỗ đứng trông, lại thấy một mặt mũi khác của cái được trông! Tất cả đều “chân”. Và tất cả đều cục bộ. Vấn đề không phải “chân diện mục”, mà toàn diện mục. * Chịu khó đi, để đứng thật nhiều nơi mà trông, là thấy “toàn” chứ gì? Có vô số “quan điểm”, đi để đứng cho khắp mà thấy cho đủ các mặt của núi, cần vô lượng thời gian. Cho dù có vô lượng thời gian, vẫn hoàn toàn vô ích. Bởi óc người không thể tổng hợp hình ảnh. Cho dù óc có khả năng tổng hợp hình ảnh, thì vì mỗi mặt núi ta thấy vào một

4 thời điểm khác nhau mà mặt nào cũng có thể thay đổi theo thời gian, cái hình ảnh tổng hợp nó không có giá trị gì cả. Nói chi vô số mặt, nói chỉ hai thôi. Nói chi núi, nói kiến thôi. Bắt một con kiến, ngắm nghía lưng nó, rồi lật ngửa, ngắm nghía bụng nó. Ta thấy lưng rồi bụng chứ ta không thể thấy lưng bụng cùng một lúc. Và như đã nói, dù sao, đó là lưng kiến và bụng kiến vào hai lúc khác nhau. * Kiến không phải lưng Kiến không phải bụng Thấy cả lưng bụng Mới như nó là! 2014 ____ [1] Bài “Đề Tây Lâm bích” (đề lên vách chùa Tây Lâm, gần núi Lư). [2] Đạo đức kinh: “Đại âm hy thanh, đại tượng vô hình” (Tiếng lớn quá không nghe thấy được, hình lớn quá không trông thấy được).

Tại sao Đông, Tây phân biệt Một nhân loại, vì sao hai triết? Triết là nhận thức về bản chất của thực tại. Thực tại xưa kia, khi con người chưa có kỹ thuật tiến bộ, là môi trường tự nhiên. Hẳn vì tự nhiên ở đất gốc của triết Đông khác hẳn tự nhiên ở đất gốc của triết Tây mà nhân loại hai phương nảy hai thứ triết trái ngược nhau. Đất gốc của triết Đông là Đông Nam Á Cổ (ĐNÁC), gồm Đông Nam Á hiện đại cộng Hoa Nam cộng Ấn-độ. Còn đất gốc của triết Tây là vùng Lưỡi Liềm Phì Nhiêu (LLPN) (Fertile Crescent) ở Tây Á. ĐNÁC đầy rừng rậm. Trong khi LLPN tuy gồm rất nhiều vùng cao độ khác nhau, vừa có núi tuyết vừa có sa mạc, nhưng kể cả ở châu thổ các con sông lớn, tương đối hiếm rừng. Nghĩa là so với ĐNÁC, LLPN đất đai trống trải hơn nhiều và do đó có mức đa dạng sinh thấp hơn đáng kể. Vẫn biết rằng xưa kia vùng LLPN xanh tươi hơn bây giờ, nhưng chắc chắn ngay cả vào lúc “xanh” nhất của nó, LLPN cũng không thể nào so sánh với ĐNÁC về phương diện này. * Tự nhiên ảnh hưởng cách kiếm ăn. Ở ĐNÁC, cư dân khai phá rừng rậm mà làm một thứ kinh tế thuần túy nông nghiệp rất vất vả. Ở LLPN, nhân loại trông trọt đỡ vất vả hơn, có điều kiện để chăn nuôi qui mô lớn theo lối du mục và phát

5 triển việc buôn bán. Nói chung, làm kinh tế ở ĐNÁC đòi hỏi cư dân phải hợp tác với nhau chặt chẽ hơn là ở LLPN. Tự nhiên ảnh hưởng nếp ở. Người ĐNÁC hầu hết sống ở thôn quê [1], người LLPN phần lớn cư ngụ trong thành phố. Thôn quê nhà rải rác nhưng có tình làng nghĩa xóm, thành phố nhà san sát nhưng người cùng khu phố nhiều khi lạ nhau. Tự nhiên ảnh hưởng hướng nhận thức. Hình như ở nơi cây cối rậm rạp, sinh vật vô số loài, con người ta dễ nảy ra ý chan hòa với tự nhiên hơn là ở nơi cây cối thưa thớt, chủng loại sinh vật tương đối nghèo nàn. Tự nhiên ảnh hưởng đến chính não bộ, thông qua thực phẩm! Chúng tôi sẽ trình bày rõ ràng nghĩ ngợi của mình về chuyện này trong một bài khác. Ở đây chỉ xin đưa ra kết luận rằng dường như do hai thực đơn căn bản rất khác nhau mà nhân loại Đông, Tây rút cuộc đi đến hai thứ triết tương phản! Tác động vừa gián tiếp vừa trực tiếp, môi trường ở ĐNÁC kết người với người và kết người với tự nhiên. Trong khi ở LLPN chuyện đã xảy ra ngược lại. Dĩ nhiên phải mất khá lâu thì những tác động vừa kể mới khiến ra đời triết và triết. Nhất thể với nhị nguyên mới xuất hiện trong óc người khoảng hơn ba ngàn năm nay thôi. * Tại sao xưa kia Aryan thắng Dravidian và Hoa thắng Việt mà sau đó lại nhiễm nặng văn hóa tinh thần của phía bại trận? [2] Hẳn vì văn hóa vật chất của Aryan và Hoa đã không đủ cao để chế ngự tự nhiên. Đánh bại dân bản địa, vào chiếm ở, nhưng ở mà không thay đổi được chỗ ở nên dần dần nếp cảm nghĩ trở nên đồng hóa với chủ đất trước! Tại sao mấy thế kỷ nay Tây hiện đại hễ đánh chiếm đất nào là mang văn hóa tinh thần của mình đến đó chứ không nhiễm văn hóa tinh thần của người bản địa? Hẳn vì Tây hiện đại có văn hóa vật chất tiến bộ tới mức có thể phần nào chế ngự tự nhiên. Tây chiếm xong nước Việt Nam thì “xây” lại cho giống bên Tây nên nếp cảm nghĩ của Tây cai trị thuộc địa vẫn cơ bản giống Tây bên Tây. Trong khi người Việt Nam sống trong “nhà” do giặc mới sửa thì dần dần cảm nghĩ khác cha ông mình! *

6 Người Đông phương nghĩ bản chất của thực tại là nhất thể. Người Tây phương thì bảo nhị nguyên. Ai đúng? Liệu có phải hiện tượng có thứ giúp ta dễ thấy bản chất, có thứ cản trở ta thấy bản chất? Không đừng được, Đông đang hối hả theo Tây lìa tự nhiên để vào sống trong môi trường nhân tạo. Sống trong ấy làm sao thấy được mình là một với tự nhiên! Và sống trong ấy, với hằng hà sa số luật phân biệt mọi cái hết sức chi li, làm sao thấy được mình là một với bất cứ ai, nói chi với tất cả mọi người! Không đừng được, trên thực tế triết nhị nguyên coi như đã độc tôn. Nó đang đưa nhân loại về đâu, rỗi ta sẽ thử bàn. Viết 2005 Sửa 2013 _____ [1] Người Dravidian có ở thành phố, nhưng không ai biết đời sống đô thị của họ ra sao. Chỉ biết các thành phố Dravidian không có một kiến trúc vương giả nào, so với rất nhiều ở Cổ Ai-cập. Nên nhớ Văn minh Indus tiến bộ nhất thế giới vào thời ấy, vậy do tổ chức xã hội khác Cổ Ai-cập mà người Dravidian không xây chứ không phải là họ không xây được. [2] Xem bài “Trời Đông, Trời Tây” của TT.

7 những cánh rau thơm, rau mùi, rau ngổ hái ngay ở vườn nhà, và đĩa rau muống chẻ non bẽo - thứ rau muống Sơn Tây trắng nõn như ngó cần - không thiếu từ chút hạt tiêu sọ, thêm cả một con cà cuống băm, mấy củ hành hoa, đĩa lạc rang, vài chiếc bánh đa vừng...” [1]. Khi người Việt ăn, có một cuộc pha trộn hương vị thứ hai diễn ra ngay trong miệng! Cái thích “ăn tươi” của ta có trường hợp bắt đầu ở chính miếng thịt hay cá. Ta có lúc ăn tái, thậm chí ăn sống. Trong khi người Tàu thì bao giờ cũng nấu thịt cá cho đến thật chín mới chịu ăn. Người Việt có thể ăn tươi đến mức ăn sống, nhưng vô địch ăn sống là người Nhật. Ta thỉnh thoảng mới dùng gỏi cá, còn nem chua thì tuy dùng thường hơn song cơ bản vẫn là món “ăn chơi” “đưa cay” trong khi sushi chính là cả một bữa ăn trong ẩm thực Phù Tang truyền thống. So với ta, người Nhật ăn sống nhiều hơn, thường hơn và món sống của họ đa dạng hơn: họ có thể sushi gần như tất cả các loài dưới biển, kể cả tôm! So độ tươi, món Việt hơn món Tàu, kém món Nhật. Còn so độ béo, món Việt kém món Tàu nhưng hình như hơn món Nhật... Về cái ăn, tinh thần Việt ở giữa tinh thần Hoa và tinh thần Nhật. * Người Tàu uống trà, rồi viết Trà kinh. Người Nhật uống trà thành “đạo” Người Việt không kinh không đạo, nhưng nghệ thuật trà của ta chẳng nhường của họ đâu. Trà Tàu gồm ba loại chính, chủ yếu phân biệt ở mức độ chế biến, gồm hai giai đoạn ủ và sao. Chế biến kỹ nhất là trà đen, nước pha màu nâu đậm; chế biến vừa là loại trà Ô Long như Thiết Quan Âm, nước màu vàng sẫm; chỉ sao, không ủ, là trà xanh, như Long Tỉnh, nước vàng nhạt. Dù loại chế biến nhẹ nhàng nhất, nước trà Tàu vị vẫn đã hết hẳn chát và hương tuy thơm rất khó liên hệ với một mùi tự nhiên nào. Trà Nhật ngược lại, có vị chát đậm và gần như không hương. Nâng chén trong buổi trà đạo, ngắm màu nước xanh lè, xanh gỉ đồng, xanh như nước Hồ Gươm, dễ liên tưởng đến một miếng sushi! Trà Thái Nguyên của người Việt Nam nước có màu “xanh anh ánh”, vị vừa “chát khiêu khích” vừa “ngọt sâu thẳm”, hương “hết sức dịu dàng” [2]. Cái hương quái lạ, “lúc chén trà đang bốc khói, nâng lên ngang tầm mũi, cứ tưởng như nhà ai vừa mới mở cái nắp vung của một chõ xôi gạo nếp cái hoa vàng” [3]. Hương ấy lại có thể thưởng thức đơn giản bằng cách mở nắp lọ chè đưa lên mũi ngửi. A, hương chè, hay chính mộc mạc hương quê! Về cái uống, tinh thần Việt cũng ở giữa tinh thần Hoa và tinh thần Nhật.

8 * Trần Trọng Kim có dịp qua Trung Quốc, về kể: “Nhà cửa (...) tối tăm (...) Người Tàu thường ưa ở những cái buồng nhỏ hẹp, khi thấy cái buồng nào rộng, thì họ lấy gỗ ngăn làm mấy phòng nhỏ để mấy người hay mấy gia đình ở chứ không thích những buồng rộng rãi và thoáng đãng. Tôi gặp những người đã sang ở bên ta, (cho) ta làm nhà để buồng là phí đất (...) Nhà cửa (của họ) hay (...) có những kiểu trang sức rậm rạp” [4]. Okakura Kakuzo bàn về trà đạo có lúc nhắc đến không khí chỗ ngồi uống: “những cảnh bên trong nhà của người Nhật (...) quá đơn giản và thuần khiết về lối trang trí, nên có vẻ gần như trống trải đối với người ngoại quốc” [5]. Nhà Tàu chật chội, tối tăm, trang trí rườm rà hơn nhà ta. Nhà Nhật lại “trống trải”, “đơn giản” hơn tất cả (có ta). Thế là về cái ở, Việt cũng lại ở giữa Hoa và Nhật! Nói chuyện chỗ ở, nhớ vấn đề giữ vệ sinh. Vẫn Trần Trọng Kim: “Người Tàu gọi tắm là lấy khăn dúng vào nước rồi lau mình chứ không phải là dúng mình vào nước hay là lấy nước dội lên mình”. Trong khi đó, người Nhật lại nổi tiếng có những nhà tắm công cộng rất sạch sẽ, nơi khách đến tắm tha hồ “dúng mình vào nước”. Người Việt Nam không lau mình, cũng không xây nhà tắm cầu kỳ, mà ra ao “dúng mình” hay ra giếng kéo nước “dội lên mình”. Về cái tắm, Việt cũng vẫn cứ tiếp tục chen vào giữa Hoa và Nhật! * Kimono Nhật cực kỳ kín đáo, may không theo sát thân hình người phụ nữ, cũng không để lộ chút da thịt nào. Xường xám Trung Quốc may bó sát thân hình, phía trên phơi bày có khi trọn cánh tay, phía dưới xẻ một bên có khi cao đến mức phô gần trọn đùi. Áo dài Việt Nam may bó chỉ nửa trên, phần da thịt phơi bày bất quá hai “tam giác” rất nhỏ ở hai bên eo. Xường xám và áo dài đều tương đối mới. Nhưng chắc khoảng cách giữa trang phục Hoa cổ và xường xám lớn hơn khoảng cách giữa áo tứ thân và áo dài. Nghĩa là, cùng cách tân cho hợp thời, người Tàu đã đổi mạnh hơn người Việt. Còn người Nhật không chịu sửa kimono tí gì, tức là giữ mạnh. Dù đổi hay giữ, họ cùng cực đoan hơn ta. Tưởng xét lối ăn mặc, cũng có thể thấy cái đặc điểm không thái quá trong dân tộc tính Việt Nam. * Hình như tiếng sáo Tàu thường rất vui. Tiếng sáo Nhật lại thường não nùng đến mức kỳ dị. Tiếng sáo Việt bình thản, không vui quá, cũng không buồn... phi lý.

9 Luật thơ Đường quá rắc rối. Luật thơ tanka quá đơn giản. Luật thơ lục bát vừa phải. Rượu Mao Đài hơn 100 độ. Rượu sake khoảng 30 độ. Rượu trắng của ta khoảng 60 độ. Về nhạc, thơ, rượu, Việt lại vẫn ở giữa Hoa và Nhật! * Điểm qua một số biểu hiện văn hóa, thấy trong biểu hiện nào dân tộc Việt Nam cũng tỏ ra chừng mực. Chừng mực đây không hề là nửa vời, là chưa đến chỗ cần đến. Chỗ cần đến nào?!! Những cái chỗ mà văn hóa Hoa và văn hóa Nhật “đứng”, ấy là những cực điểm, chứ không phải những vị trí tối ưu. Chẳng qua tính tình họ cực đoan, nên “đi” đâu cũng phải đi cho đến hết đường mới thôi, chứ ai bảo Bắc Cực và Nam Cực mới là đẹp nhất! Ai "cứng như đá” muốn đứng chênh vênh ở đâu thì cứ việc đứng. Ta “mềm như nước” tìm chỗ vững vàng nhất mà ngồi nằm cho thảnh thơi! Viết 2003 Sửa 2014 ______ [1] Theo Đinh Hùng trong Đốt lò hương cũ, NXB Lửa Thiêng, 1971. [2] LêMinh Hà, Thương thế, ngày xưa..., NXB Văn Mới, Mỹ, 2001. [3] Nguyễn Hà, Hà thành hương và vị, NXB Văn hóa - Thông 1999. [4] TTK, Một cơn gió bụi, NXB Vĩnh Sơn, Sài Gòn 1969. [5] Okakura Kakuzo, Trà đạo (Bảo Sơn dịch), NXB Xuân Thu, Mỹ, không nhớ năm.

Tương lai từ vựng Tiếng Việt Phạm Quỳnh chia từ tiếng Việt thành hai loại: loại cụ tượng và loại trừu tượng. Loại từ thứ nhất có nội dung liên quan đến “thế giới hữu hình do giác quan có thể cảm được”. Loại từ thứ hai có nội dung liên quan đến “những nghĩa lý thuộc về tâm trí phải suy xét”[1]. Chia xong, ông bảo tiếng ta giàu từ cụ tượng mà nghèo từ trừu tượng. Đã gần tám thập kỷ trôi qua mà không thấy ai bày tỏ bất đồng với ý kiến ấy. Thiết nghĩ nó có chỗ sai. Vấn đề ở chỗ, Phạm Quỳnh chỉ thấy một nhóm từ trừu tượng, tức những từ mà

10 nội dung là “nghĩa lý (...) phải suy xét”, chẳng hạn, lịch sử, địa lý, chuyên chế, đế quốc, giai cấp, chủ nghĩa, chính trị, kinh tế (toàn vay của tiếng Tàu!). Nhóm từ trừu tượng vừa nói trên xuất phát từ hoạt động của trí óc. Nhưng con người ta ngoài trí óc còn có tâm hồn. Không phải chỉ sản phẩm của trí óc mới trừu tượng. Sản phẩm của tâm hồn cũng đâu có “hình”, giác quan nào mà cảm được nó, nó trừu tượng chẳng kém mảy may! Những từ trừu tượng xuất phát từ hoạt động của tâm hôn chẳng hạn: áy náy, băn khoăn, bần thần, bâng khuâng, bẽ bàng, bịn rịn, bồi hồi, bồn chồn, bủn rủn, bứt rứt, canh cánh, chống chếnh, dằn vặt, đau đáu, e ấp, hằn học, hụt hẫng, hững hờ, khao khát, lâng lâng, mê mẩn, ngại ngùng, ngẩn ngơ, ngỡ ngàng, phơi phới, rạo rực, se sắt, thẫn thờ, thổn thức, xao xuyến, xốn xang. Đây người Việt gần như không vay mượn của ai cả, vì tâm hồn đặc biệt đa cảm cùa ta nó làm tiếng Việt đã sẵn giàu có những từ ấy lắm rồi. Vậy có hai nhóm từ trừu tượng. Nhóm “Phạm Quỳnh” gồm những từ chỉ khái niệm. Nhóm nữa gồm những từ chỉ cảm xúc hay tâm trạng. Tiếng Việt quả rất nghèo từ trừu tượng khái niệm. Nhưng nó có lẽ giàu từ trừu tượng cảm xúc nhất thế giới. * Phạm Quỳnh đúng khi bảo tiếng Việt đặc biệt giàu từ cụ tượng. Nhưng từ cụ tượng có hai nhóm. Tiếng Việt chỉ đặc biệt giàu về một nhóm mà thôi. Hai nhóm từ cụ tượng là: Nhóm “vô cảm”: gồm những từ không chứa cảm giác, cảm xúc. Ví dụ: trời, đất, núi, rừng, sông biển, ao, chuôm, cây, cỏ, chim, cá, nai, gà, lợn, rìu, củi, nồi, niêu, khoai, tay, chân, râu, tóc, trắng đen, tắm, ngồi, uống, luộc, nướng v.v…[2] Nhóm “hữu cảm”: gồm những từ có chứa cảm giác hoặc cảm xúc. Ví dụ: nhấp nhô (thị giác), lả lay (thị giác), tách (thính giác), bì bõm (thính giác), ngào ngạt (khứu giác), thoang thoảng (khứu giác), trơn tru (xúc giác), ram ráp (xúc giác), chát xít (vị giác), chua lè (vị giác), nao nao (cảm xúc), nho nhỏ (cảm xúc), sè sè (cảm xúc), rẩu rầu (cảm xúc)[3]. Không phải chỉ từ kép mới hữu cảm. Những từ đơn như co, cúi, cuộn, cựa, day, gập, khom, khum, lách, lòn, luồn, nép, oằn, rướn, thót, uẩy, vẹo v.v…,chúngcũng đều có chứa thứ cảm giác nhất định gì đấy chứ không phải “rỗng” như nồi, niêu, nón! Tiếng Việt không giàu từ cụ tượng vô cảm, nhưng hết sức phong phú từ cụ tượng hữu cảm. Tại sao?

Từ cụ tượng vô cảm chẳng qua là tiếng đặt ra để gọi tên. Phải đi nhiều, thấy nhiều vật, nhiều hiện tượng, phải chế tạo ra nhiều vật mới, làm xảy ra nhiều hiện tượng mới, thì mới giàu tên gọi. Mới cái gì đó mới sẽ làm sinh ra không chỉ một từ gọi tên nó, mà còn một số từ nữa gọi tên những đặc điểm, những lối hoạt động độc đáo của nó. Người Việt chúng ta đi được bao nhiêu, chế được bao nhiêu, làm xảy ra được bao nhiêu, mà đòi tiếng mình giàu tên gọi bằng, chẳng hạn, tiếng Anh. Mặt khác, tuy “thế giới ta thấy” không phong phú vật và hiện tượng bằng “thế giới Tây thấy”, do người Việt có lối tiếp xúc với thực tại bằng tất cả giác quan và tất cả tâm hồn, bất cứ cái gì trong cái thế giới tương đối nghèo nàn của ta cũng có thể có thật nhiều phong cách[4]. Mỗi phong cách làm nảy sinh một từ cụ tượng hữu cảm, nhờ đó về loại từ này tiếng Việt không chỉ giàu hơn hẳn tiếng Anh mà rất có thể giàu hơn hẳn bất cứ thứ tiếng nói nào trên thế giới! * Tiếng Việt đặc biệt giàu từ trừu tượng cảm xúc và từ cụ tượng hữu cảm. Thế thì hẳn các thứ tiếng khác đua nhau mượn những từ ấy về để làm giàu cho mình? Không đâu. Chẳng có tiếng nào bổ sấp bổ ngửa chạy đi vay từ của tiếng Việt cả, bất kể loại từ gì. Thời xưa, người Tàu đô hộ nước ta hơn nghìn năm, bắt dân ta lên rừng săn tê giác xuống biển mò trai ngọc, cướp hằng hà sa số sản vật quý nhưng chắc không động mấy đến kho từ vựng của tiếng ta. Thời gần đây, người Pháp chiếm nước Việt Nam gần trăm năm, cũng bắt dân ta khai thác đủ thứ tài nguyên để họ chở về “mẫu quốc”. Khi giặc bại trận phải rút khỏi “tử quốc”, chữ Việt cũng chưa đi vào tiếng Pháp. Thời rất gần đây, người Mỹ đổ bộ hàng nửa triệu lính lên một nửa nước ta hàng non chục năm trời. Khi họ về nước, chữ Việt coi như vẫn còn hoàn toàn đứng ngoài tiếng Anh. Tại sao tiếng Tàu, tiếng Pháp, tiếng Anh không chịu vay từ của tiếng Việt? Trước hết, đó là do bên giàu mạnh không bao giờ đi vay văn hóa của bên nghèo yếu. Vay, là khi thấy cần. Họ hơn ta về vật chất thì họ đâu cần phải học tiếng ta làm gì, vì khi đôi bên giao thiệp ta sẽ phải nói thứ tiếng nói của họ. Vay, cũng là khi thấy quý. Tàu, Pháp, Mỹ không thấy tiếng Việt là quý, bởi cái hơn về vật chất làm họ thấy họ cũng hơn ta luôn về tinh thần! Thứ hai, ngay cả sau khi nước Việt Nam trở nên giàu mạnh, tinh hoa tiếng Việt (nếu chưa mất!) cũng vẫn không “xuất khẩu” đi đâu được. Nguyên cớlà chính cái đặc tính hữu cảm độc đáo của nó: từ mà hễ chứa cảm giác hay cảm xúc thì không thể dịch ra tiếng nước ngoài. Cố dịch, chỉ ra những cụm từ tiếng gì đó thuyết giảng rất lòng

12 thòng về cái “bất khả thuyết” chứa trong một từ tiếng Việt. Khắp mặt đất bao la không một tri kỷ, cô đơn lắm có phải không, hỡi những nhấp nhô, róc rách, ngạt ngào, gây gấy, chua lè, nao nao, nho nhỏ, đìu hiu, man mác, se sắt, bẽ bàng, chống chếnh, xao xuyến, xốn xang, ngỡ ngàng, ngẩn ngơ, buổn tênh, bịn rịn v.v… ơi! * Cái phần độc đáo trong kho từ vựng tiếng Việt chắc chắn sẽ mãi mãi cô đơn. Được thế đã mừng! Mãi mãi cô đơn tức mãi mãi còn. Nhưng căn cứ vào diễn biến văn hóa, e đến lúc nào đó những từ chứa cảm sẽ rời kho tiếng Việt sống mà đi vào nghĩa trang Tử Ngữ! Tại sao? Văn hóa Việt Nam và văn hóa Tây phương vốn phát triển theo hai hướng trái ngược. Văn hóa ta gần như thuần cảm. Đối với tự nhiên, tổ tiên ta tập trung cảm thụ chứ không thắc mắc, nghĩ ngợi, tìm cách chinh phục. Hướng phát triển này không đưa đến thành công vật chất lớn lao. Văn hóa Tây gần như thuần nghĩ. Nghĩ ngợi suốt bao nhiêu thế hệ, rút cuộc người Tây phương nghĩ ra một cách nghĩ đặc biệt thích hợp cho việc chinh phục tự nhiên, là khoa học Nhờ khoa học, họ trở nên cực mạnh và cực giàu. Để sống còn và để đua giàu, ta cũng phải theo khoa học. Xưa thiên nặng về cảm, nên ta mới nói thứ tiếng cảm. Nay ta bắt đẩu cố nghĩ nhiều như Tây, chẳng bao lâu nữa sẽ nghĩ nhiều y như Tây, nên tiếng Việt chắc chắn rồi sẽ hóa thành một thứ tiếng nghĩ. Tiếng Việt tương lai sẽ hết sức dễ dịch ra tiếng Tây, vì nó chính sẽ là một bản dịch của tiếng Tây! * Lấy luật tự nhiên mà xét, biết bản sắc từ vựng tiếng Việt rồi sẽ mất. Biết thế, rồi lại muốn biết thêm cụ thể nó mất thế nào. Thì đây. Xưa kia, môi trường sống của người Việt Nam gần như bất biến từ đời này sang đời khác. Độ bền ấy giúp tổ tiên ta có thật nhiều thời gian để cảm giác và cảm xúc. Bây giờ, môi trường sống đang thay đổi rất nhanh chóng. Tất cả mọi thứ xung quanh cứ liên tục biến hóa vù vù, làm sao ta cảm và cảm đến nơi đến chốn cho kịp?! Kịp hay không lại còn do cái lịch sinh hoạt. Người nông dân cổ thời tuy lao động vất vả nhưng thực ra đã ít bận rộn hơn người thị dân hiện đại. Đời sống mới bận rộn vô cùng, ai nấy hễ không túi bụi làm việc thì phải tới tấp giải trí, để cho đủ thư giãn mà trở lại túi bụi làm việc! Thì giờ đâu nữa để ngồi vận dụng giác quan, tâm hồn, mà cảm môi trường cho sâu và lắng nghe tâm trạng

13 chính mình cho rõ! Chưa hết. Môi trường đổi nhanh thoăn thoắt cộng thời gian “rảnh” quá hiếm, mới chỉ là một trở ngại. Cái trở ngại thứ hai nó nằm ngay trong chính con người. Đã nói người Việt Nam đang chuyển từ chủ cảm sang chủ nghĩ. Nghĩa là ta đang bớt vận động tâm hồn. Tâm hồn cũng như cơ bắp, hễ ít vận động thì sẽ teo tóp. Lấy một cái tâm hồn teo tóp, yếu ớt, để cảm một cái thực tại biến hóa như điên, mà có kết quả đáng nói được sao! Hai cái trở ngại to quá. Trách nào xem lại, hầu hết những từ chứa cảm đều đã có mặt trong tiếng Việt từ đời... tám hoánh, chứ không phải mới được đặt ra gần đây. Nhất là nhóm trừu tượng cảm xúc, hình như lâu lắm rồi không thêm từ mới. Tuy coi như đã ngưng sáng tạo những từ ấy, nhưng có lẽ trong một thời gian khá dài, đa số người Việt sẽ vẫn tiếp tục dùng chúng trong lời nói và lời viết. Dùng cách hững hờ, mỗi ngày mỗi thêm hững hờ, thêm khác cách dùng đầy rung động của tiền nhân. Cứ thế đến, chẳng hạn, đầu thế kỷ 22. “Có người (...) xa nghe (...) nức tiếng (...) tìm chơi”[5], mới hay những đìu hiu, lãng đãng, chống chếnh, khắc khoải, phơi phới, xốn xang v.v. đã rơi khỏi cửa miệng cháu chắt chúng ta tự bao giờ! * Một mai tiếng Việt thôi “cảm”, thì có sao đâu? Nó sẽ rụng mất hết những gập ghềnh, phất phơ, đìu hiu, man mác, lâng lâng, xao xuyến v.v. Bù lại, nó sẽ mọc thêm vô số từ gọi tên vật nọ vật kia, khái niệm nọ khái niệm kia. Cứ tình hình khoa học kỹ thuật phát triển nhanh hơn chớp, nó sẽ được bù dư, chứ có phải chịu lỗ lã gì đâu mà rên rẩm? Bù làm sao được mà đòi bù! Khi dân tộc Việt Nam còn nói thứ tiếng cảm độc đáo của mình, họ là những con người cảm thụ thực tại đến nơi đến chốn. Họ không trông được tận mắt bao nhiêu thứ, nhưng trông những thứ quanh mình họ thấy được thật nhiều và cảm thấy được thật nhiều. Thực tại cũng là chính con người và người Việt Nam lắng nghe lòng mình cũng thật sâu sắc. Họ nghèo, nhưng đời sống tinh thần của họ lại hết sức giàu có. Lấy nguyên lý và máy móc chực bù cho cảm và cảm, mà nghe được sao! Thực ra, khi tiếng Việt hóa thành một bản dịch của tiếng Tây thì tâm hồn Việt đã teo nhỏ lắm rồi. Không còn bao nhiêu tâm hồn nữa thì đâu có biết trân trọng những gập ghềnh, phất phơ, đìu hiu, man mác, lâng lâng, xao xuyến v.v. nữa mà đòi ai bắt đền!

14 Người nằng nặc đòi đền của chính là người chưa mất của, như kẻ viết bài này. Vẫn ôm lâng lâng, xao xuyến chặt trong tay mà tưởng tượng ngày mất lâng lâng, xao xuyến. Miên man tưởng tượng, rồi nhớ khôn nguôi! Viết năm 2005 Sửa 2015 [1] “Quốc học với quốc văn”, tạp chí Nam Phong, số tháng 7 năm 1931, in lại trong Luận về quốc học, NXB Đà Nẵng, 1999. [2] Dĩ nhiên trong số những từ vô cảm đối với ta bây giờ, có thể có một số vốn xưa kia là hữu cảm. Tổ tiên ta có thể đã cảm giác thế nào đó khi gọi chim là “chim”, cá là “cá” [3] Truyện Kiều: “Nao nao dòng nước uốn quanh, nhịp cầu nho nhỏ cuối ghềnh bắc sang. Sè sè nấm đất bên đàng, rầu rầu ngọn cỏ nửa vàng nửa xanh”. [4] Xem bài “Màu hữu cảm trong tiếng Việt” của TT [5] Truyện Kiều, chỗ kể đời Đạm Tiên: “Có người khách ở viễn phương, xa nghe cũng nức tiếng nàng tìm chơi. Thuyền tình vừa ghé tới nơi, thì đà trâm gãy bình rơi bao giờ”.

Tương lai ngữ pháp Tiếng Việt Trước khi bàn về tương lai của bất cứ cái gì, cần tìm hiểu nó đã! Tinh thần, hay bản chất, của ngữ pháp tiếng Việt là như thế nào? Sau đây chúng tôi dùng phương pháp so sánh tiếng Việt với tiếng Anh (là thứ tiếng điển hình cho các ngôn ngữ Tây phương) để thử trả lời câu hỏi ấy. * Tùy quan hệ giữa đôi bên, người Việt có thể xưng cháu gọi ông, xưng ông gọi cháu, xưng con gọi bố, xưng bố gọi con, xưng em gọi anh, xưng anh gọi em, xưng tôi gọi mình, xưng mình gọi cậu, xưng tôi gọi cậu, xưng tớ gọi cậu, xưng tao gọi mày, xưng tên gọi tên v.v. Vì quan hệ có thể thay đổi, cách xưng hô cũng có thể thay đổi. Trai gái mới gặp nhau xưng tôi gọi chị, dần thân mật, xưng anh gọi em, thân nữa, thành vợ chồng, xưng tôi gọi mình; ngay cả sau khi đã lấy nhau, cách xưng hô vẫn tiếp tục thay đổi: lúc còn trẻ là tôi với mình, về già là tôi với bà, tôi với ông v.v., và hễ "cơm chẳng lành, canh chẳng ngọt", là gì đó với gì đó, lại khác nữa! Người Việt xưng hô mềm dẻo chừng nào, thì người Anh xưng hô cứng nhắc chừng ấy: gần như bất cứ giữa ai với ai, gần như bất cứ lúc nào, cũng chỉ "I" với "you"!

15 Tại sao cùng là "người", mà Việt với Tây ăn nói khác nhau thế? Thiết nghĩ do ta nhìn mọi người quanh mình thấy đủ thứ quan hệ sinh động, trong khi họ nhìn mọi người quanh họ không thấy quan hệ nào cả mà chỉ thấy những khái niệm "ngôi", khái niệm "giống", khái niệm "số" cứng ngắc! * Cái cách xưng hô nó tiết lộ nhiều về cái cách nhìn thực tại đấy. Không phải chỉ khi nhìn đồng loại người Việt mới thấy quan hệ, mà bất cứ nhìn cái gì ta cũng thấy quan hệ. Thực tại với ta là một toàn thể chứa đầy quan hệ chồng chéo. Không phải chỉ khi nhìn đồng loại người Tây phương mới "lọc" ra khái niệm, mà bất cứ nhìn cái gì họ cũng lọc ra khái niệm. Thực tại với họ là một tập hợp những khái niệm biệt lập. Hai cách nhìn thực tại khác hẳn nhau này dẫn tới những dị biệt rất rõ ràng giữa ngữ pháp tiếng Việt và ngữ pháp tiếng Anh. * Người Việt nói: "Một quả chuối, hai quả chuối...". Người Anh nói: "One banana, two bananas...". Chuối một hay hai vẫn là "chuối". Banana hễ hơn một phải là bananas. Tại sao họ biến chữ đi, mà ta thì không? Vì họ bị biệt lập ám ảnh! Họ không muốn để cho chữ banana nó phải tùy thuộc vào chữ two, họ gắn s cho nó để nó biệt lập! Ám ảnh giúp chữ biệt lập còn làm người Anh biến chữ đi vì nhiều cớ khác nữa. Như thêm ly để trạng hóa tính từ, thêm ing để danh hóa động từ v.v. Ðối với ta, chữ là một phần gắn bó của từ của câu. Chữ cứ hễ dùng là có nghĩa rõ ràng, có vai trò không nhầm lẫn được. Nên chữ không cần phải biến. Người Việt nói "Tôi về hôm qua". Người Anh nói "I returned yesterday". Về hôm qua thì dĩ nhiên là "đã", làm sao phải thêm "ed" cho mệt?! Chia thì trông lạ, nhưng thực ra cũng chỉ là một trường hợp biến thể chữ, một ví dụ khác của cái ám ảnh giúp chữ biệt lập. Ðể giúp return khỏi tùy thuộc vào yesterday, họ gắn thêm cho nó một cái đuôi! Ta chỉ thêm "đã", "đang", "sẽ", "mới", "vừa", "từng" v.v. khi nào muốn nhấn mạnh. * Trong tiếng Việt, chữ của từ rất điển hình đứng sát bên nhau. Trong tiếng Anh, chữ của từ phải hoặc nối vào nhau bằng một cái "đinh ốc" hoặc biến thể hoặc vừa nối bằng ốc vừa biến thể. Ta nói "chén trà", "hộp sữa", "cân đường", họ nói "cup of tea", "can of milk", "pound of sugar". Ta nói "bạn tôi", họ nói "my friend" hoặc "friend of mine". Ta nói "chị em", họ nói hoặc "my sister" ("sister of mine") hoặc "sister and brother" hoặc "sister or brother".

Cái ám ảnh biệt lập nó bắt người Anh phải nói cho rõ ra cái quan hệ giữa chữ và chữ. Vì quan hệ ấy có minh bạch thì họ mới hiểu được từ, thì từ mới biệt lập được. Họ không thể chấp nhận những "cup tea", "can milk", "pound sugar", "friend I", "sister brother"! Người Việt không thấy cần làm thế. Ta nói "Bạn tôi tên Sơn", vì dù không có "của" thì cũng không ai hiểu lầm thành "Bạn và tôi tên Sơn" hay "Bạn hoặc tôi tên Sơn"! Ta nói "Em ở nhà, chị em đi chợ" mà không nói "Em ở nhà, chị của em đi chợ", nói "Chị em ôm nhau ngủ" mà không nói "Chị và em ôm nhau ngủ", nói "Chị em đứa nào rảnh qua bà nhờ" mà không nói "Chị hay em đứa nào rảnh qua bà nhờ", vì không thể xảy ra sự hiểu lầm nào cả! Ta cũng có đinh ốc để nối chữ như họ, nhưng ta chỉ bắt ốc khi nào muốn nhấn mạnh. * Khuynh hướng cứ dùng trong câu rồi sẽ hiểu làm cho tiếng Việt có vô số những từ kép mà tiếng Anh không có: xanh lè, đỏ hỏn, vàng vọt, trắng tinh, đen xì, xám xịt, tím rịm, bẽ bàng, chống chếnh, dằn vặt, e ấp, hằn học, hững hờ, mê mẩn, ngại ngùng, rạo rực, thổn thức, xao xuyến, xốn xang v.v. Sở dĩ tiếng Anh không thể có được những từ như vừa kể, là vì cái ám ảnh biệt lập nó khiến người Anh luôn luôn đòi biết nghĩa chính xác của từng chữ trong từ, trong khi chỉ có trời biết những lè, hỏn, vọt, tinh, xì, xịt, rịm, bàng, chống, chếnh, dằn, vặt, e, ấp, hằn, học, hững, hờ, mẩn, ngùng, rạo, rực, thổn, thức, xao, xuyến, xang v.v. nghĩa chính xác thế nào. Hơn nữa, dù trời có bảo cho biết nghĩa chính xác của từng chữ ấy, người Anh sẽ còn đòi biết thêm cái quan hệ chính xác giữa chữ và chữ, để hoặc hì hục bắt một con ốc, hoặc bắt chữ phải biến thể, hoặc cả hai! * Cách nhìn thực tại ảnh hưởng đến cách đặt câu như thế nào? Người Việt nói "Tôi vui". Người Anh nói "I am happy". Sở dĩ câu tiếng Anh có "am", lại là do cái ám ảnh biệt lập của người Anh! Nếu câu sẵn có một động từ (như câu "I like playing soccer") thì thôi, còn hễ không có thì họ sẽ chêm động từ to be vào để giúp hai phần của câu được biệt lập với nhau! Người Việt thấy "Tôi" và "vui" gắn bó tự nhiên, nên không nỡ chen "là" vào. Người Việt nói: "Mẹ đi chợ về." Người Anh nói: "Mother has just returned from a trip to the market." Mẹ đi chợ, rồi mẹ mới về. Nói như ta là nói xuôi dòng thời gian. Nói như họ là nói ngược dòng thời gian. Họ nói năng "ngược ngạo" chi cho vất vả? Vì có ngược như thế thì mới dễ giúp hai cái phần "Mother has just

17 returned" và "a trip to the market" trở nên biệt lập với nhau. Họ chặt cái chuỗi biến cố tự nhiên ấy ra thành hai đoạn, xong họ xáo trộn thứ tự, xong họ dùng cái đinh ốc "from" nối chúng lại với nhau! Một việc xảy ra là một vật trong thời gian! Người Việt cứ để nó nguyên tươi thế mà diễn thành lời, chứ không đem chặt ra, tùy tiện sắp xếp, rồi nối lại. Người Việt nói: "Mọi người đang chờ anh tới." Người Anh nói: "Everybody is awaiting your arrival." "Mọi người đang chờ sự tới của anh"! Tại sao lại đi nói năng khổ sở thế nhỉ? Vì cái thói quen khái niệm hóa tất cả mọi thứ đấy mà. Cứ để nguyên cái thực tại "anh tới" thì không chịu được, phải thay bằng cái khái niệm "sự tới của anh" mới thấy ổn! Người Việt không đem thực tại ra phơi khô như vậy. * Câu tiếng Việt liền lạc, hữu cơ, sống động như một sinh vật! Bản chất của ngữ pháp tiếng Việt là tính toàn thể. Câu tiếng Tây lủng củng đinh ốc, trơ trơ như một cái máy! Bản chất của ngữ pháp tiếng Tây là tính biệt lập. * Bảo câu tiếng Việt giống sinh vật, câu tiếng Tây giống máy móc, rồi chợt nhớ: xưa kia đã có máy móc đâu để câu tiếng Tây nó "bắt chước"?! Thì hẳn thuở ban đầu, nó cũng giống sinh vật như câu tiếng Việt chứ sao. Nhưng sau khi chào đời, tiếng Việt và tiếng Tây bắt đầu "lớn" theo hai hướng ngược nhau. Tiếng Việt vẫn tiếp tục toàn thể, tiến từ những câu thô sơ, xấu xí của người dã man đến những lời tinh tế, đẹp đẽ của người văn hóa. Lúc đầu nó chỉ là phương tiện để diễn cảm nghĩ, nhưng rồi nó trở nên một biểu hiện của Ðẹp, ngang hàng với tranh với tượng với nhạc... Lúc đầu nó chỉ là thuyền chở ta sang bến ý, về sau nó nhiều khi chính là một loại bến! Tiếng Tây cũng tiến nhưng mỗi ngày mỗi bớt tính toàn thể mà thêm tính biệt lập, tiến từ những câu vụng về lúc người Tây phương mới tập khái niệm hóa, "chặt, nối" thực tại, đến những lời lắp ráp khéo léo sau khi họ đã thành thạo. Nó cơ bản vẫn chỉ là phương tiện để diễn cảm nghĩ chứ không có bao nhiêu giá trị tự thân, tuy đã trở nên một thứ phương tiện mạnh mẽ hơn hẳn xưa kia. Cái thời kỳ lịch sử rất dài trong đó tiếng Việt được để yên cho phát triển theo hướng riêng của nó đã chấm dứt rồi! Bây giờ, do nước Việt Nam phải "hội nhập quốc tế" để sinh tồn, tiếng Việt đang bị đe dọa mất bản sắc. Vẫn chưa nghe ai nói "một trái chuối, hai trái chuối-xờ (!)" hay "tháng bảy sang năm tôi sẽ đã tốt nghiệp". Cũng vẫn chưa thấy xuất hiện những quái thai như "chén của trà", "hộp của sữa", "cân của đường". Còn cái lối xưng hô truyền

18 thống của người Việt Nam thì bất chấp một thiểu số phàn nàn là không hợp với thời đại mới, nó cứ tiếp tục sống khỏe. Tuy nhiên, trong lời viết thì tình hình diễn tiến xấu. Như một kết quả của việc đọc sách tiếng Pháp tiếng Anh và việc được dạy viết tiếng Việt theo ngữ pháp Tây phương, bây giờ nhiều người Việt Nam viết ra những câu đầy "sự", "là", "bởi" v.v. Bây giờ giở những luận văn, bài nghiên cứu, biên khảo, tham luận ra xem, thấy trí thức ta đang hì hục ráp tiếng Việt y như Tây ráp tiếng Tây! Vẫn hay tiếng nói cũng phải đổi. Nhưng có quá đáng chăng khi ước ao rằng tiếng Việt tương lai sẽ là một thứ tiếng có gốc gác, tức có liên hệ với cái "tiếng muôn năm cũ"?(1) Viết năm 2005, sửa năm 2015 In trong sách Cảm nghĩ miên man (2015) ___________ (1) Thơ Vũ Ðình Liên: "... Những người muôn năm cũ / Hồn ở đâu bây giờ".

Tổng quan về văn hóa Có lẽ khởi đầu loài người đại khái cũng như muôn loài. Nghĩa là chỉ ăn, uống, ngủ v.v. và không cảm nghĩ gì cả.(1) Lúc nào đó, bỗng nhiên ta bắt đầu biết cảm nghĩ. Văn hóa là biết cảm nghĩ. Văn hóa phân biệt ta với muôn loài. Có thể nói sau khi bắt đầu văn hóa ta mới thật là người. Cảm nghĩ có nhiều hướng phát triển. Do ở mỗi nơi loài người phát triển theo một hướng mà văn hóa mỗi khác. Văn hóa thành ra một cái có thể dùng để phân biệt nhóm người này với nhóm người kia. * Biết cảm nghĩ khiến con người ta dần dần sinh hoạt khác hẳn trước, bắt đầu làm những chuyện trước không hề làm. Như tự chế ra những vật mới, chưa từng có trong môi trường sống. Như sáng tạo và thưởng thức nghệ thuật, băn khoăn triết lý, thắc mắc về tự nhiên. Do cá nhân trở nên phức tạp, tập thể cũng trở nên phức tạp về tổ chức, rồi tổ chức tập thể phức tạp lại làm cho cá nhân có những sinh hoạt mới trong tư cách

19 thành viên... Từ “rỗng” và trơ trụi, loài người dần thấy lòng óc mình đầy ắp cảm nghĩ và xung quanh mình ngổn ngang vật do mình chế tạo! Sinh hoạt mới - sinh hoạt văn hóa - làm nẩy sinh vô số sản phẩm. * Có thể chia sản phẩm văn hóa làm bốn loại. Loại văn hóa phẩm đầu tiên chính là cảm nghĩ! Cảm nghĩ hoàn toàn trừu tượng, nhưng là cái gốc của mọi văn hóa phẩm khác. Loại văn hóa phẩm thứ hai là “văn vật”, tức những vật do loài người tạo ra. Trước khi ta biết cảm nghĩ, tất cả mọi thứ xung quanh đều là sản phẩm của tự nhiên. Bây giờ nhìn quanh càng ngày ta càng thấy nhiều thêm những sản phẩm của chính mình: từ vật bé như cái tăm đến vật lớn như Kim Tự Tháp, Vạn Lý Trường Thành, từ vật đơn giản như... cái tăm đến vật phức tạp như máy vi tính, lò điện nguyên tử. Loại văn hóa phẩm thứ ba là “văn vi”. Biết cảm nghĩ được một thời gian, ta thấy mình có những hành động mới. Mài đá, bổ củi, trồng khoai, trồng lúa, buôn bán, cúng vái, đi xem hội, ngồi thiền, dạy dân, nghiên cứu khoa học, làm việc từ thiện, làm thơ, vẽ tranh, chẳng hạn, là văn vi. Mọi “vật” đều là kết quả của “vi”, nhưng không phải vi nào cũng để lại vật: chẻ tăm thì có tăm, còn ngồi thiền hay đi xem hội thì không sinh ra vật gì cả. Loại văn hóa phẩm thứ tư là “văn cách”. Biết cảm nghĩ được một thời gian, ta thấy mặt mũi, điệu bộ, cử chỉ, dáng đi dáng đứng dáng ngồi v.v. của mình trở nên khác trước. Văn cách là thứ cảm nghĩ hiện ra thành dáng vẻ. Không phải hễ cứ cảm nghĩ phát sinh thì rồi nhất định sẽ có văn vật, văn vi, văn cách ra đời. Nếu ta có cảm nghĩ mà không chịu làm ra thành một vật gì (kể cả một lời nói), không chịu hành động, cũng không chịu biểu lộ thành dáng vẻ, thì ai biết ta có cảm nghĩ. (Vì thế, chớ “trông mặt mà bắt hình dong”, người trông “nguyên thủy” kia biết đâu chẳng là triết gia lớn!) * Văn hóa phẩm có thứ “riêng” vì liên hệ chỉ đúng một người, có thứ “chung” vì liên hệ hơn một người. Văn vật chung: chẳng hạn, đê điều, thành quách, đền đài, cơ xưởng. Văn vi chung: chẳng hạn, đắp đê, xây thành, xây đền, dựng xưởng, đi chùa, đi xem hội,

20 chống ngoại xâm. Văn cách chung: chẳng hạn, cái ánh mắt, vẻ mặt của người phụ nữ Việt Nam. Văn vật chung, văn vi chung, văn cách chung chứa cảm nghĩ chung. Cứ có một số người chia sẻ cảm nghĩ chung về một số vấn đề cơ bản, là có một dân tộc. * Định nghĩa “Văn hóa là biết cảm nghĩ” liên hệ thế nào với từ “văn hóa” như được dùng phổ thông? “Văn hóa” (phổ thông) có thể hiểu là “tất cả những vật những sinh hoạt những phong cách xuất phát từ khả năng biết cảm nghĩ”. Chẳng hạn, “văn hóa Việt Nam” là “tất cả những vật những sinh hoạt những phong cách xuất phát từ khả năng biết cảm nghĩ của dân tộc Việt Nam”. Thế còn “văn hóa vật chất” và “văn hóa tinh thần”? Có thể hiểu văn hóa vật chất là văn hóa nhằm cải thiện điều kiện vật chất, còn văn hóa tinh thần là văn hóa hướng về những giá trị tinh thần. Viết 2005, sửa 2013 In trong Cảm nghĩ miên man (2015) ___________ (1) Không đây là tương đối. Ngay con chó con mèo hình như cũng có tình cảm!

Nhân loại, nhân loại! Xã hội sinh vật, rồi sao đây? Trong xã hội Nho giáo, mỗi cá nhân đều có một chức phận với những quy định rõ ràng về cách ứng xử đặt ra nhằm tạo hòa khí. Cá nhân không được sống bất chấp xung quanh, mà phải như một tế bào trong một cơ thể. Xã hội Nho giáo có nét giống một sinh vật. Nho giáo đặt ra một cái cách - tức con đường khoa cử - để cá nhân thăng tiến nếu có đủ khả năng và ý chí. Không phải tình cờ mà Nho giáo là triết lý chính trị được thực hành bền nhất trong lịch sử nhân loại. Nó bền vì dẫn tới xã hội ổn định với đạo lý tốt đẹp. Nhưng do cái học hoàn toàn tập trung vào việc rèn luyện nhân cách, Nho giáo làm cho tiến bộ vật chất xảy ra chậm. Trước ngày khoa học ra đời thì không sao.

21 Sau khi sáng kiến ra khoa học, Tây phương tiến bộ vật chất rất nhanh. Để sống còn, Đông phương phải chạy đua tiến bộ vật chất. Vì thế Nho giáo không thể tiếp tục tồn tại. Xã hội máy, rồi xã hội xúp Trong xã hội Tây phương truyền thống, không có cái gì giống như Nho giáo. Xã hội Tây phương truyền thống cực kỳ giai cấp, mà không đặt ra một cơ chế nào cả để giúp cá nhân vượt tường giai cấp. Nó giống như một cỗ máy trong đó mỗi cá nhân là một bộ phận. Nhưng con người ta trời sinh không phải trơ trơ như một cái bản lề hay đinh ốc... Bất công quá lớn rút cuộc làm “cỗ máy” vỡ tan tành, khiến người Tây phương phải tìm cách xây dựng lại xã hội mình. Trong cái mô hình xã hội Tây phương hiện đại phổ biến, mọi cá nhân đều bình đẳng và có đủ thứ quyền. Nó không giống máy nhưng cũng không giống sinh vật, mà như một thứ “xúp hữu cơ” trong đó các tế bào không có chức năng nhất định, được tha hồ lớn và được tự do bơi lội. Xã hội xúp tuyệt vời, phải không? Nếu chỉ xem những hình ảnh Tây phương phổ biến trên các phương tiện truyền thông, chắc chắn rất dễ tưởng vậy. Nhưng nếu có qua Tây ở lâu, hoặc chịu khó tìm xem các thống kê về quan hệ gia đình, về sức khỏe tâm lý, về tội ác v.v. ở phương Tây, thỉ sẽ biết là không phải vậy. Đại khái, có đủ thứ quyền làm cho “tôi” nào cũng to đùng. Sống chung với nhau thì rất dễ sinh mâu thuẫn, mà sống một mình lâu ngày thì rất dễ sinh tâm bệnh, đều là cái gốc của bạo động. Dù không dẫn đến bạo động, những tâm bệnh mỗi lúc mỗi quái lạ lan tràn nhanh chóng làm cho người còn lành mạnh không khỏi cảm thấy bi quan về tương lai. Xúp muốn xúp hóa mọi cơ thể Trong xúp từng tế bào phềnh bất kể xung quanh, mà chính xúp cũng bành trướng tứ tung bất kể, luôn chực “ăn”... cho hết các sinh vật, biến tất cả thành xúp. Cố tổng thống Nam Hàn Kim Ðại Trọng từng phát biểu: “Suốt nhiều trăm năm qua, tư tưởng Hi-lạp và Do-thái - Ki-tô đã chế ngự toàn cầu. Bây giờ là lúc thế giới quay sang (...) Á châu để làm một cuộc cách mạng tư tưởng mới”.(1)

Liệu Ðông sẽ kịp thời đổi mới thành công để lãnh đạo tân cách mạng, hay trong ngôi làng thế giới rồi sẽ chỉ còn lại những vũng xúp? Thôi hết làm người Ðể cá nhân hưởng đủ thứ quyền và tha hồ phát huy tiềm năng sáng tạo có thể dẫn đến những thay đổi căn bản trong chính cá “nhân”. Có người và người Với đà tiến mạnh của khoa học hiện nay, chẳng bao lâu sẽ có người nhân giống (clones), người mang dzen thú... Việc nuôi riêng những bộ phận cơ thể cũng đang nhanh chóng tiến bộ. Rồi sẽ có những người không phải lớn lên từ em bé, mà được ráp lại nguyên cỡ! Nhìn xa hơn, đã có thể lờ mờ thấy, chẳng hạn, những người có óc heo tay khỉ chân dê! Dĩ nhiên, tiến bộ tối hậu là quay trở về khoáng vật. Sớm muộn, sẽ xuất hiện nhân loại vô cơ, tức những rô-bô. Lúc ấy tha hồ mà “bất tử”. “Người”, mới nghĩ sơ sơ đã thấy không muốn làm! Người không giới tính Song song với sự xuất hiện của những dị “nhân” trên, do biến chuyển xã hội và tiến bộ khoa học, chính giống người nguyên thủy cũng đang thay đổi căn bản. Một mặt, xã hội đang mạnh mẽ xóa phân biệt nam nữ trong mọi sinh hoạt. Chức năng đồng nhất thì khác biệt về tính tình khó trường tồn. Ðàn bà trở nên rắn rỏi hơn và đàn ông hóa dịu dàng hơn. Tính tình mới sinh ngoại hình mới: nữ thích tập thể dục cho gân guốc, nam ưa đeo bông tai cho dễ thương! Mặt nữa, khoa học đang ráo riết hoàn thiện cách giúp loài người “nhân” mà không cần đủ đôi nam nữ. Trong tương lai, mọi khác biệt về cơ thể giữa nam và nữ sẽ đâu còn cớ để đòi tồn tại. Ta sẽ thiết kế lại chính mình để thực thi bình đẳng tới tận thân xác! Một tính tình. Một cơ thể mới. Một “nhân loại” mới. Cái gì đứng trên vai?!

Trong lời kết Lược sử thời gian (1996), Stephen Hawking mơ tới cái ngày khi loài người đoạt chiến thắng tối hậu, nắm được toàn bộ Luật Tự Nhiên.(2) Trong Vũ trụ duyên dáng (2003), Brian Greene minh họa mơ ước ấy với viễn ảnh hàng hàng lớp lớp thế hệ dũng cảm đứng lên vai nhau để làm thang bắc lên tận Trời mà nhìn xuống vũ trụ bao la với cái nhìn hoàn toàn thấu suốt.(3) Về bản chất vô vọng của “cuộc hành trình bất tận”, chúng tôi đã một số lần góp lời. Ở đây chỉ xin lưu ý càng trèo cao trên “thang Greene” thì nhân loại càng thay đổi nhanh. Cứ đà tiến bộ này, có thể chỉ độ chục tầng trên đôi vai của nhân loại đầu thế kỷ 21, sẽ là một loài, một cái gì đó, vô cùng khác với ta!

Viết tháng 9-2004 Sửa tháng 6-2017 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II, 2017 ___________ (1) T.R. Reid, Confucius Lives Next Door, nxb. Random House, Mỹ, 1999. (2) Stephen Hawking, A Brief History of Time, nxb. Bantam Books, Mỹ, 1996. (3) Brian Greene, The Elegant Universe, nxb. Norton, Mỹ, 2003.

Đầu vào, đầu ra... Mọi nghệ phẩm đều do tâm hồn rung động mà có. Có thể xem nghệ phẩm như “đầu ra” của tâm hồn. “Ðầu vào” là cái gì? Nhìn quanh chỉ thấy có “môi trường” (tự nhiên và văn hóa). Vậy môi trường là đầu vào. * Con cò rất quen thuộc nơi đồng ruộng, tức nó là một đầu vào quan trọng đối với tâm hồn người dân quê. Trông cò bay lên bay xuống, chấp chới, lả la mãi, lúc nào đó một nhạc sĩ đồng quê bỗng hát hay gẩy hay thổi lên điệu Cò lả! Kể cho tỉ mỉ quá trình sáng tạo thì chuỗi âm thanh đầu tiên vang lên chưa thành điệu gì rõ ràng mà chỉ đại khái tương ứng với cái “rạo rực nhạc” vừa mới nẩy ra trong tâm hồn nhạc sĩ.(1) Dòng nhạc sơ thảo tự hồn bay ra xong quay trở vào hồn ngay, kết hợp với hình ảnh cò thành một đầu vào mới, để tâm hồn lại làm

24 việc mà sản xuất một đầu ra mới, “cải tiến” so với lần đầu. Nhạc cứ ra vào ra vào như thế cho đến khi nhạc sĩ thấy hài lòng, thôi không sửa nữa, vòng phản hồi sáng tạo ngừng hoạt động, một tác phẩm hoàn chỉnh ra đời... Con cò là hình ảnh, dân ca Cò lả là âm thanh. Thế mà: “Con cò bay lả trong câu hát”!(2) Cái đầu vào rõ ràng có ảnh hưởng đến cái đầu ra. Nói chung nghệ phẩm chứa ảnh hưởng tổng hợp của vô số thứ quanh nghệ sĩ, chứ hiếm khi có thứ gì in lên được một dấu ấn riêng nổi bật. Trong một bài dân ca Việt Nam điển hình, có tất cả cái quê rất “xanh” và tất cả cái nền văn hóa lâu đời rất hòa hợp với quê xanh ấy...(3) * “Con” xe rất quen thuộc nơi phố xá, do đó là một đầu vào quan trọng đối với tâm hồn người ở phố. Ngày ngày trông bao nhiêu xe chạy lúc vù vù nhanh như gió, lúc cà nhúc cà nhắc chậm như rùa, hẳn nhạc sĩ thị dân nào đó đã “trình phố” một nhạc phẩm có dấu ấn khá đậm của xe? Có lẽ không thể có được một điệu Xe chạy. Có lẽ những cái đầu vào ở phố ưa chen nhau quá, tâm hồn nhạc sĩ phải thu lấy cả để rồi phát ra toàn những điệu nhạc mang ảnh hưởng tổng hợp, không thể phân biệt đâu là hình ảnh xe, hình ảnh người bộ hành, hình ảnh người mua kẻ bán, đâu là tiếng điện thoại, tiếng máy móc văn phòng, tiếng máy móc cơ xưởng v.v. Thị dân bây giờ sống trong một môi trường rất nhân tạo và trong một thứ văn hóa cơ bản chống đối tự nhiên, lúc nào cũng đang cố hết sức làm cho môi trường trở nên nhân tạo hơn nữa! Hiện nay, thị dân vẫn thấy được bầu trời và một số cây cối và một số loài động vật... Nhưng nói chung đó là những đầu vào yếu ớt, không phải nguồn cảm hứng đáng kể đối với tâm hồn. Đối với người ở phố, cái đầu vào tự nhiên lớn nhất là chính đồng loại: bất cứ lúc nào bất cứ ai cũng có cả biển người chung quanh! * Sống trong thành phố hiện đại, loài người coi như chỉ thấy nghe những vật do mình làm ra và thấy nghe chính mình. Thì sao? Vật thì trơ trơ, có “hoạt” mấy cũng không “linh”, có động rối rít cũng không có chút sinh khí nào! Nhập những của “chết” ấy vào, tưởng khó mà xuất ra được

25 nghệ phẩm đích thực vốn phải là sự sống.(4) Còn đầu vào là chính mình? Tưởng ăn thua là chất lượng của cái quan hệ người với người. Ở quê nó đậm đà; ở phố nó nhạt nhẽo. Nhạt như nước ốc, có vào cả biển, đầu ra cũng không “mặn” nổi. Không sáng tạo nghệ thuật được nữa, tâm hồn còn ở đời làm gì, nên rút cuộc nó sẽ biến mất. Mất tâm hồn, loài người trở nên bất quá một cái máy vi tính hữu cơ biết đi! Viết năm 2014, sửa năm 2015 In trong Cảm nghĩ miên man (2015) ________ (1) Ý này gốc ở nhận thức của Huy Cận về việc làm thơ. Xem Tuyển tập Huy Cận II, nxb. Văn Học, 1995. (2) Câu trong bài thơ “Chiều thu” của Nguyễn Bính. (3) Xem bài “Thôi một nước quê” của TT. (4) Phát biểu của Xuân Diệu trong Ba thi hào dân tộc, nxb. Thanh Niên, 2000.

Đào Duy Anh nghĩ về sử địa văn triết Sau khi tiếp xúc với văn minh Tây phương một thời gian, người Việt Nam bắt đầu chuyển từ cái học để làm người qua cái học tìm tòi chuyện nọ chuyện kia. Nền học mới rất nhanh chóng nẩy sinh những tài năng xuất chúng, trong số đó có Đào Duy Anh. Đào Duy Anh “học” rất rộng, bao quát sử, địa, văn hóa, triết lý, với quan tâm lớn nhất dành cho lịch sử Việt Nam, đặc biệt là cổ sử. Ông là nhà nghiên cứu khoa học xã hội với tầm đề tài rộng nhất trong thế hệ mình, và cả về sau, vì càng về sau cái học càng trở nên chuyên môn hơn. Sau đây là một trích tuyển những phát biểu của Đào Duy Anh (các tiểu đề đều do chúng tôi tạm đặt). “Cái nghiệp của tôi” Trong lời mở tập hồi ký Nhớ nghĩ chiều hôm, Ðào Duy Anh viết: “Mỗi người đều “mang lấy nghiệp vào thân”, cái nghiệp của tôi là nghiên cứu lịch sử Việt Nam”. Nghiệp có lần cứu người mang: “Sự nghiên cứu cổ sử Việt Nam đã đem lại cho tôi rất nhiều hứng thú, cho nên mặc dù phải vận dụng nhiều tinh lực,

26 bệnh (đau phổi) của tôi không vì thế mà tăng, trái lại cuối cùng bệnh được ổn định”. Nghiệp là nguồn hạnh phúc: “Tôi (...) có những phút sung sướng (...) với những phát hiện của mình”, “Tôi lấy làm sung sướng được là người đầu tiên giảng về cổ sử Việt Nam (...) truyền cho sinh viên (...) lòng tự hào có cơ sở khoa học đối với nguồn gốc vẻ vang của dân tộc, cái nguồn gốc mà xưa nay người ta chỉ tự hào một cách thần bí với truyền thuyết Con Rồng Cháu Tiên”. Lời giảng của Đào Duy Anh bắt đầu với khẳng định nền tảng: “Lịch sử cổ đại Việt Nam (...) không có thể quan niệm nó trong khuôn khổ của lịch sử cổ đại Tây phương (Hy-lạp và La-mã) (...) mỗi dân tộc có con đường phát triển cụ thể tùy theo hoàn cảnh địa lý và hoàn cảnh lịch sử của mình, cho nên không có thể lấy cách phát triển của dân tộc này (...) mà gán cho một dân tộc khác (...) Vấn đề nguồn gốc (...) học giả Pháp (...) thường đứng trên lập trường của kẻ xâm lược mà tự nhiên hay cố ý thuyết minh xuyên tạc bôi nhọ tổ tiên ta”. Vài kết quả nghiên cứu: “Tôi nhận thấy (...) truyền thuyết Kinh Dương Vương và Lạc Long Quân có quan hệ với địa bàn sinh tụ của tổ tiên xa của chúng ta là người Việt tộc phân bố trong cả miền đông nam của lục địa châu Á (...) Truyền thuyết Lạc Long Quân (...) có quan hệ với tín ngưỡng vật tổ của xã hội thị tộc (...) Do (...) những người Việt tộc phải “lặn lội” trong miền sông lớn hồ rộng, đã xuất hiện cái tín ngưỡng xem giao long - một giống cá sấu lớn ở miền đông nam lục địa châu Á - là vật tổ, do đó mà thành cái tên Giao Chỉ, chỉ miền đất ở của những người mà truyền thuyết xem là tổ tiên xa của ta (...) Tôi lại nhận thấy (...) từ Lạc tất có quan hệ với cái tên Lạc Việt của tổ tiên trực tiếp của chúng ta, mà tên ấy chính lại cũng có quan hệ với tín ngưỡng vật tổ xem con chim Lạc, con chim mà tôi cho là được khắc trên các trống đồng - là vật tổ của mình (...) Tôi nhận thấy (...) Văn hóa Ðông Sơn chính là nền văn hóa độc đáo của người Lạc Việt (...) người sáng tạo ra nền văn hóa đáng tự hào ấy chính là tổ tiên của chúng ta (...) Tổ tiên Lạc Việt của chúng ta (...) đã sáng tạo được một nền văn hóa đồ đồng tiến bộ nhất so với các nền văn hóa đồ đồng khác ở miền đông nam lục địa châu Á bấy giờ (...) Tổ tiên Lạc Việt của chúng ta (...) còn lập được một sự nghiệp phi thường so với các nhóm Việt tộc khác (...) tức (...) đã (...) kháng chiến thắng lợi chống các lực lượng quân sự mạnh nhất châu Á bấy giờ là quân đội nhà Tần (...) những bộ lạc Tây Âu ở phía nam đã liên kết với những bộ lạc Lạc Việt mà kiên trì một cuộc kháng chiến kéo dài trong 7, 8 năm (...) Nước Âu Lạc (...) đã được xây dựng sau cuộc đoàn kết kháng chiến của người Tây Âu và người Lạc Việt (...) dưới sự lãnh đạo của người “kiệt tuấn” là An Dương Vương (...) Tôi (...) chứng minh rằng Tượng quận là quận của nhà Tần đặt ở miền tây nam khoảng đất Bách Việt mà nhà Tần đã chinh phục, tức ở phía tây tỉnh Quảng Tây và phía nam tỉnh Quí Châu, chứ không dính dáng gì đến đất nước ta”.(1) Ðể đánh giá đúng đắn đóng góp của Ðào Duy Anh vào nỗ lực tìm hiểu nguồn gốc dân tộc, phải xét cái thời điểm ông lập thuyết. Sách Lịch sử cổ đại Việt Nam in năm 1956, mấy năm sau đó Ðội Khảo cổ mới ra đời. Đào Duy Anh đã không có cái lợi thế được ngắm nghía vô số hiện vật vô cùng quý giá thu được từ những cuộc khai quật qui mô của ngành khảo cổ Việt Nam trong thập kỷ

27 1960 (tiến hành giữa chiến sự ác liệt!), nên nếu những nghĩ ngợi của ông có chỗ chưa ổn, thế là chuyện rất bình thường. Khi đối tượng nghiên cứu quá phức tạp, phải sau nhiều thế hệ học giả, lớp sau đứng trên vai lớp trước, ta mới thấy được sự thực. Bao giờ thấy chắc chắn quá khứ rất xa xôi của dân tộc rồi, xin nhớ trông lại quá khứ gần mà biết ơn những đôi vai vững chãi đầu tiên trong đó có Đào Duy Anh! Vẫn một nước thôi “Trong suốt gần 200 năm họ Nguyễn cát cứ ở miền Nam, nhân dân hai miền Nam Bắc vẫn không xem nhau là người nước khác (...) Ðể phân biệt người ta chỉ gọi nhau là Ðường Trong và Ðường Ngoài (...) Họ Nguyễn, mặc dầu cát cứ, cũng vẫn theo niên hiệu nhà Lê”.(2) Trong 20 năm tồn tại của “Việt Nam Cộng Hòa”, lòng dân Nam Bắc cũng y như thế. Nhưng Ngô Đình Diệm v.v. khác các chúa Nguyễn vì đã gọi Miền Nam là “nước”. Cái nước giả mà ngoại bang dựng lên ấy đã tan biến rất nhanh. Đó là điều hết sức may mắn cho Tổ quốc, vì nếu nó sống lâu, đến một lúc nào đó e rằng nhân dân hai Miền sẽ bắt đầu thấy nhau là người nước khác! Đơn vị địa lý hoàn chỉnh “Lãnh thổ nước ta (...) được cấu tạo trên sự phân biệt và sự phối hợp của hai miền đối nhau, miền đồng bằng chạy dài theo dọc biển do những sông lớn phát nguyên từ dải núi xương sống bồi thành, và miền núi cao chạy dài theo triền phía đông của dải núi xương sống và liên tiếp với miền đồng bằng do một dải trung du gồm những đồi và đất cao chân núi; sự phân biệt và sự phối hợp giữa hai miền như thế là điều kiện rất thuận lợi cho việc thành lập một khu vực kinh tế hoàn chỉnh với những nguồn tài sản và những ngành sản xuất khác nhau mà bổ sung lẫn nhau, do đó cũng là điều kiện thuận lợi cho sự thống nhất chính trị, tức sự kiến lập của nhà nước thống nhất, mặc dầu về điều kiện cư dân thì những miền cao độ khác nhau như trên đã quy định sự tồn tại bên cạnh nhau của nhiều chủng tộc và dân tộc khác nhau (...) Lãnh thổ ấy (...) bị chia cắt thành nhiều khu vực cách nhau bởi những nhánh ngang của dải núi xương sống nói trên, nhưng mỗi một khu vực tự nó lại cũng là một khu vực địa lý hoàn chỉnh nhỏ với một dải đồng bằng, một dải núi cao liên tiếp nhau bởi một dải trung du, do đó cũng có thể làm thành một khu vực kinh tế tương đối hoàn chỉnh. Những khu vực nhỏ ấy tuy cách nhau bởi những nhánh núi ngang, nhưng lại thông với nhau dễ dàng bằng những đèo thấp và nhất là bằng đường biển dọc theo bờ, cho nên sự ngăn cách thành nhiều khu vực như thế không những không ngăn trở sự giao thông và do đó sự thống nhất kinh tế và chính trị, mà trái lại lại là điều kiện thuận lợi cho sự ổn định tương đối sớm của lãnh thổ nhà nước và cho sự phát triển đều đặn theo từng giai đoạn của lãnh thổ”.(3) Những chiếc xương sườn đâm ra tận Biển Ðông của bộ xương Trường Sơn không cản trở thống nhất kinh tế vả chính

28 trị, mà giúp tạo nên nhiều sắc thái địa phương trong văn hóa Việt Nam ở miền xuôi. Lúc đầu, văn hóa ta đa dạng chỉ do chênh lệch cao độ. Khi Tổ quốc mở xa về phía nam, nó trở nên đa dạng cả do chênh lệch vĩ độ. Đặc biệt, ở miền đồng bằng, một phần do những đèo “ngang”, cùng một dân tộc Kinh mà văn hóa tỉnh này phân biệt với văn hóa tỉnh khác khá rõ. Nhưng tuy rất đa dạng, văn hóa Việt Nam bao giờ cũng thống nhất. Truyền thống trí thức yêu nước “Những thành phần nho học ưu tú nhất ở đương thời đều đứng dậy chống giặc (...) Sau khi phong trào Cần Vương thất bại thì thế hệ kế thừa lại phát động phong trào Duy Tân mà Phan Bội Châu là linh hồn (...) Sự thất bại năm 1908 của phong trào Duy Tân và sự thất bại năm 1916 của kế hoạch khởi nghĩa của vua Duy Tân và nhà nho học Trần Cao Vân (…) đánh dấu sự hạ đài của tầng lớp sĩ phu (...) Để đào tạo tay sai, thực dân Pháp bắt đầu cải cách giáo dục. Trí thức mới phần lớn là con em của các quan lại đầu hàng, của các thông ngôn ký lục từng giúp việc cho chính quyền thực dân trong những bước đầu, của lớp tư sản và tiểu tư sản kiếm ăn và làm giàu trong công cuộc khai thác kinh tế của chính quyền và của tư bản thực dân (...) Người ta (có thể tưởng) lớp trí thức mới đã bị nô dịch hoàn toàn. Nhưng không phải thế. Trong lớp trí thức mới có những người (…) theo dấu cha anh, đứng lên đỡ lấy cái gánh nặng non sông mà cha anh còn để giữa đường để mang đến đích. Người tiên tri tiên giác trong lớp kế thừa này chắc chắn là cậu học sinh hai mươi tuổi Nguyễn Sinh Cung (…) năm 1911 quyết tâm xuất dương sang phương Tây để (…) tìm con đường mới cho cách mệnh Việt Nam (…) Năm 1919 cậu thay mặt cho nhóm những người ái quốc Việt Nam ở Pháp gởi bản “Yêu cầu của nhân dân Việt Nam” lên Hội đồng Hòa bình họp ở Véc-xây (…) người lãnh tụ thiên tài ấy đã tìm được con đường cách mệnh đúng đắn rồi (...) Trong khi một số người trí thức mới bền bỉ gánh vác cái sứ mệnh giải phóng dân tộc thì đại đa số những người trí thức mới khác (tuy) không dám dầm mình vào cuộc đấu tranh, nhưng trong lương tâm nhiều người, cái đại nghĩa dân tộc vẫn còn. Bởi vậy cho nên vào dịp Tổng khởi nghĩa và nhất là từ Cách mệnh tháng Tám đến Toàn quốc kháng chiến, một số lớn các phần tử trí thức bề ngoài lạnh nhạt (…) đã chợt tỉnh mà hướng theo chính nghĩa (...) (Ở bên Pháp) Bác sĩ Trần Hữu Tước (…) các kỹ sư Trần Đại Nghĩa, Lê Viết Hường (…) nhà triết học trẻ tuổi Trần Đức Thảo (đều bỏ sự nghiệp riêng đang thành công rực rỡ mà) khẳng khái về nước tham gia kháng chiến với đồng bào (...) Khắp nước, bao nhiêu người trí thức không kể xiết đã không tiếc gì đời sống vật chất thừa thãi mà ra sống vất vả, nguy hiểm ở chiến khu, bưng biền, đáp tiếng gọi thiêng liêng của dân tộc (...) Tại sao trí thức Việt Nam lại phần lớn là đi theo cách mệnh như thế? (...) Trí thức Việt Nam, trước kia là tầng lớp nho sĩ (…) tự đẳng cấp bình dân do học hành mà trở thành (...) Nhìn toàn bộ tầng lớp (này) và nhìn chung cả quá trình lịch sử (...) có thể nói rằng đại nghĩa dân tộc là cái tinh thần thấm nhuần sâu sắc vào tâm trí họ (...)

29 Ngay trong tâm trí của đa số người trí thức mới phục vụ chế độ thực dân, cái ý thức dân tộc vẫn không bao giờ tắt (...) cho nên đến khi thấy đảng cộng sản dựng lại được nền độc lập và kiên quyết kháng chiến để bảo vệ độc lập, thì cái lửa yêu nước mấy lâu vẫn âm ỉ ở trong lương tâm họ vụt cháy lên khiến họ đi theo cách mệnh và kháng chiến (...) Phải nhìn người trí thức Việt Nam ở trong điều kiện lịch sử của dân tộc Việt Nam là một dân tộc đã phải đấu tranh chống ngoại xâm rất nhiều lần mới tồn tại được đến ngày nay”.(4) Làm sao cho cái “âm ỉ” chịu “vụt cháy lên”, là công việc của những người cách mệnh tiên phong. Không phải chỉ đi tuyên truyền suông mà được. Phải “tiên tri tiên giác”, ráo riết chuẩn bị, và khi thời cơ đến, phải chụp ngay lấy mà tạo khí thế cho thật to, thì mới có lửa ngọn bùng bùng. Cách mệnh tháng Tám không phải một sự tình cờ, mà là kết quả của nỗ lực hết sức kiên trì bất chấp hoàn cảnh lắm lúc cực kỳ khó khăn của một nhóm người đã hy sinh tất cả cho đại nghĩa dân tộc, dưới sự chỉ huy của một “lãnh tụ thiên tài”. Không phải bất dịch “Đừng nên xem những tính chất ấy (...) là bất di bất dịch”.(5) Đào Duy Anh đang nói về cái mà bây giờ ta quen gọi là “bản sắc văn hóa”. Vì nó có thể đổi, nên “bản” đây là trong một khung thời gian nào đó mà thôi. Nhưng trong văn hóa Việt Nam, có cái tính chất này hình như bất di bất dịch. Đó là tính “mềm như nước”. Dụng võ là bất thường “Sự sinh hoạt bằng nông nghiệp đã gây cho dân tộc ta cái tính tình ưa chuộng hòa bình, chỉ cốt an cư lạc nghiệp chứ không muốn cạnh tranh với ai. Những cuộc đánh nhau với người Tàu ở trong lịch sử, những chiến công lừng lẫy của lịch triều, chẳng qua là tình thế khiến phải ra sức tự vệ, chứ không phải là do lòng thượng võ của quốc dân gây ra. Ðến như việc chiếm cứ đất Chiêm Thành và Chân Lạp thời phần nhiều là do công phu tàm thực rất kiên nhẫn của nông dân, chứ chiến tranh chỉ là để giữ lấy những miền đất đã lấn được bằng cách hòa bình thôi. Chế độ sương binh ở đời Lý, chế độ bách tính giai binh ở đời Trần, đều để binh lính bình thời ở nhà cày ruộng, đến khi hữu sự mới triệu ra. Lê Lợi đánh xong quân Minh, rồi thì giải tán quân đội cho về làm nông. Triều Lê và triều Nguyễn, quân lính thường dùng để khai khẩn đất hoang. Cứ thế thì nước ta xem việc dụng võ là bất thường (...) không như các nước Âu châu khi nào cũng cường binh độc võ (...) dân ta vốn trọng hòa bình chủ nghĩa”.(6) Tàm thực là ăn như tằm ăn lá dâu, tức ăn rộng ra dần dần. Người trồng lúa lúc đầu chỉ cần chừng ấy đất, nhưng rồi sinh con đàn cháu đống, cần thêm đất để con cháu trồng. Sẵn đất hoang thì tốt, không thì đành trồng lúa trên đất không hoang vậy. Chủ đất kia tất nhiên không chịu, đánh đuổi ra. Ta cũng không chịu, đánh lại chủ để giữ đất mới lấn... Có muốn trồng lúa trên đất của người khác đâu, có

30 muốn đánh ai đâu. Nhưng để sống còn, không trồng không đánh mà được ư. Cũng để sống còn, mình đang đội nón trồng lúa mà bị kẻ đội mũ cưỡi ngựa từ phương bắc chạy xuống đánh là mình nhất định đánh lại kịch liệt. Ngộ, nông dân mới hóa lính mà đánh bay quân đội chuyên nghiệp của “thiên triều”! Về chuyện ta chiếm đất của người Chăm, người Khơ-me, nên nhớ Việt Nam bành trướng thua Tàu, Tây rất rất xa. Tàu từ Hoa Bắc nam tiến ngốn không biết bao nhiêu đất của Việt tộc mới thành “vĩ đại” như bây giờ. Tây lại còn ghê hơn Tàu nhiều, từ Tây Á và châu Âu bành trướng nuốt hơn nửa châu Á, trọn châu Mỹ, châu Úc, một phần châu Phi! Ðể mở đất, Tây, Tàu đã đánh giết hoàn toàn “vô tư”. Mở xong, Tây có khi còn đối xử hết sức tàn tệ với chủ trước của đất. Nếu nhân loại có bao giờ mở đại lễ ăn năn về quá khứ xâm lược, ta nhất định nhường cho Tây, Tàu tự đấm ngực trước! Thuần hậu và bình đẳng “Đặc tính thứ nhất của văn hóa nông nghiệp ấy (tức văn hóa Việt Nam) là xã hội lấy gia tộc làm cơ sở (...) Gia tộc chủ nghĩa ở Trung Quốc (...) về địa vị của con cái và địa vị của đàn bà con gái (...) rất là tàn nhẫn (...) pháp luật và phong tục nước ta (...) thể tất nhân tình hơn (...) Phong tục nước ta thuần hậu, không như ở Tây phương, từ trong gia tộc ra ngoài xã hội việc gì cũng lấy pháp trị làm chủ, là thói khắc bạc phi nhân tình. Văn hóa nước ta lấy cảm tình làm bản vị, đó là (...) đặc tính thứ hai vậy”.(7) Thuần hậu khác Tây, bình đẳng hơn Tàu, là tổ tiên ta đó. Cảm nhiều và hay trực giác “(Người Việt) giàu trí nghệ thuật hơn trí khoa học, giàu trực giác hơn luận lý”.(8) “Trí nghệ thuật” nghe lạ. Nghệ thuật do tâm hồn, do tim, do lòng, chứ đâu phải do óc, mà “trí”? Thực ra, dĩ nhiên, tim với lòng không nghĩ cũng chẳng cảm gì hết, tất cả do óc thôi. Cùng khối chất xám đó, khi cảm xúc là tâm hồn, khi nghĩ ngợi là trí óc. “Giàu trí nghệ thuật hơn trí khoa học”, nghĩa là óc hay cảm hơn nghĩ. Khi nghĩ, người Việt Nam thường trực giác hơn là suy luận. Không phải cảm thua nghĩ, trực giác thua suy luận. Hơn hay thua là tùy ứng dụng vào cái việc gì. Làm nghệ thuật mà nghĩ thì không phải là làm nghệ thuật! Trầm tư mặc tưởng về ý nghĩa của thực tại mà suy luận thì nhận thức không thể cao thâm. Làm khoa học thì chớ có cảm chút nào, mà phải toàn nghĩ, lấy suy luận làm chính, nhưng cũng cần vận dụng ít nhiều trực giác, có khi chính trực giác làm nên bước đột phá! Giàu vần hơn hẳn tiếng Tàu “Vì hệ thống âm của tiếng Trung Quốc vốn nghèo hơn hệ thống âm của tiếng Việt Nam cho nên so với tiếng Việt Nam thì hệ thống âm Hán Việt cũng nghèo

31 hơn (...) Trong số 150 vần của tiếng Việt, chỉ có 75 vần có trong tiếng Hán Việt thôi. Trong số ấy các vần o, oe, ăn, im lại là những vần rất hiếm trong tiếng Hán Việt”.(9) Tiếng Hán Việt cơ bản là tiếng Tàu đời Ðường bị Việt hóa đi. Ðọc Ðào Duy Anh mới biết khi Việt hóa tiếng Tàu, các cụ ta xưa kia chỉ mới vận dụng có khoảng một nửa số vần có trong tiếng Việt. Nước ta thì bé, nước Tàu thì to, thế mà tiếng ta giàu vần hơn hẳn tiếng Tàu! Thiền tông “Phật ở trong lòng, trau dồi tâm tính tức là nên Phật (...) Người tu hành có thể do giác ngộ thình lình mà thành Phật (...) Ðó là hai điều chủ yếu trong giáo lý của Thiền tông, tức là tâm ấn và đốn ngộ, khác với giáo lý của các tôn phái khác cho rằng người khéo tu hành thì khiến nhẹ bớt được nghiệp báo cho kiếp sau rồi trải qua bao nhiêu kiếp luân hồi mới dần dần thành Phật được (...) Thiền tông là một tông phái của Phật giáo đặc biệt phát triển ở Trung Quốc, do Ðạt-ma tổ sư từ Ấn-độ sang Trung Quốc lập nên ở thời nhà Lương (Nam Bắc triều), được nhiều phần tử trí thức của Trung Quốc ngưỡng mộ (...) Ở Trung Quốc Thiền tông truyền được sáu đời, đến Tuệ Năng thời nhà Ðường ở Tào Khê (tỉnh Quảng Ðông) là tổ thứ sáu. Sau vị tổ thứ sáu ấy Thiền tông chia làm nhiều phái, có phái truyền sang Cao Ly và Nhật Bản, có phái truyền sang nước ta, đến thời Trần thì nổi tiếng nhất là phái Trúc Lâm do Trần Nhân Tông tức Ðiều Ngự thiền sư làm tổ thứ nhất, căn cứ là chùa Hoa Yên trên núi Yên Tử. Trần Nhân Tông truyền cho Pháp Loa thiền sư là tổ thứ hai, rồi đến Huyền Quang thiền sư là tổ thứ ba, đều ở thời Trần.(10) Tu thiền đòi trí tuệ. Để mong đốn ngộ, người tu phải hết sức dĩnh ngộ! Nhưng nay thiền được thực hành chủ yếu như một phương pháp vật lý trị liệu nhằm chữa bệnh căng. Sống căng quá, thiền để giải căng, rồi lại sống căng, lại thiền, cứ thế. Chân như ôi! Ai cảm được Bản thể “Bản thể (...) thì cảm giác của người thường không thể cảm thụ được mà phải là cái thiên chân của đứa trẻ sơ sinh (…) hay cái trực quan (…) của người nào còn giữ được ít nhiều cái thiên chân của đứa trẻ con (...) trong trẻo và hồn nhiên (...) (có cái trực quan ấy thì) mới cảm thụ được một cách tổng quát mông lung gần như đứa trẻ sơ sinh cảm thụ cái thực tại ở xung quanh nó (...) Thích ca, Lão tử, Trang tử”.(11) Đào Duy Anh và Cao Xuân Huy có lần trao đổi về Đạo học. Sau khi Cao Xuân Huy trình bày cái nghĩ của mình về Bản thể, Đào Duy Anh đáp lại như trên. Theo ông, các thánh nhân dù sống bao nhiêu tuổi vẫn cứ hồn nhiên gần như khi mới đẻ! Trang khác Lão thế nào “Học thuyết Trang tử là trực tiếp thừa kế tư tưởng “đạo” của Lão tử. Nhưng đạo

32 của Trang tử là cái tồn tại khách quan độc lập, là cái phạm trù “tự bản tự căn”, không có quan hệ gì với thế giới hiện tượng. Trang tử thì chỉ nhận bản thể là chân thực, và cho thế giới (...) là hư ảo. Vậy Trang tử đã phá cái nội dung biện chứng của “đạo” của Lão tử mà biến thành cái “đạo” tuyệt đối hoàn toàn trừu tượng. Thế giới hiện tượng thì toàn nhiên là tương đối, không có gì là hiện thực cả”.(12) Thiền sư Thích Thanh Từ giảng Bát-nhã Tâm kinh: “Tiểu thừa nói vô thường, Đại thừa nói huyễn”.(13) So sánh đôi lời thì thấy tư tưởng Lão tử tương ứng với triết lý Tiểu thừa, còn tư tưởng Trang tử thì tương ứng với triết lý Đại thừa. Viết tháng 3-2014 Sửa tháng 5-2017 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II, 2017 _________ (1) Ðào Duy Anh, Nhớ nghĩ chiều hôm, 1973. (2), (3) Đào Duy Anh, Ðất nước Việt Nam qua các đời, 1964. (4) Xem chú thích 1. (5), (6), (7), (8) Đào Duy Anh, Việt Nam văn hóa sử cương, 1938. (9) Đào Duy Anh, Chữ Nôm - nguồn gốc, cấu tạo, diễn biến, 1975. (10) Xem trên. (11) Xem chú thích 1. (12) Đào Duy Anh, Trung Hoa sử cương, 1942. (13) Thích Thanh Từ, Bát-nhã tâm kinh giảng giải, tu viện Chơn Không, 1974.

Hữu Thỉnh - Thanh thản, buồn tênh Nhắc thơ Hữu Thỉnh, có lẽ nhiều người nghĩ ngay tới cảm nhận của một chiến sĩ Quân đội Nhân dân về những sự việc có liên quan đến cuộc chiến tranh chống Mỹ. Quả thực đó là nội dung chính, nhưng ngay trong khói lửa, Hữu Thỉnh cũng đã có sáng tác để diễn những nội dung khác. Hai tập Đường tới Thành phố (1979) và Thương lượng với thời gian (2005) chứa coi như đủ các loại nội dung trong thơ ông, nhưng không phải là gần hết những bài hay nhất. Có lẽ khi có dịp ông nên in tất cả thi phẩm giá trị của mình vào chung một tuyển để người muốn thưởng thức dễ tìm đọc. Khi cho tái bản Đường tới Thành phố, Hữu Thỉnh tâm sự: “Tôi viết (trường ca này) ngay sau khi (ta) toàn thắng (...) tôi muốn giữ (...) như bản in lần đầu (...) vì (...) không muốn làm biến dạng cái cảm xúc tươi ròng”. Thiết tưởng thế là rất phải. Thơ mà chứa toàn cảm xúc, mà lại làm ngay sau sự việc, thì chữa đi chữa lại có thể làm giảm cái nhiệt độ cao nó giúp truyền cảm xúc. Lời “mộc mạc” càng hay chứ sao.

Đối với Thương lượng với thời gian “tập hợp những bài thơ tôi làm rải rác trong vòng hơn mười năm qua” (thực ra, có cả những bài làm năm 1962, 1980, 1981, 1982, 1983, không biết tại sao không được đưa vào Thư mùa đông in năm 1994), thì tác giả lại nghĩ khác: “(Khi cho tái bản, tôi) đã xem lại và sửa chữa theo góc nhìn của nhận thức mới”. Đây thiết tưởng cơ bản cũng là quyết định đúng. Vì thi tập này chứa nhiều chiêm nghiệm về “những điều trông thấy”. Đã là ngẫm nghĩ, thì ta có thể trăn trở nhiều lần cho tới khi cảm thấy đã thực sự xuống tới “đáy”. Một khi “góc nhìn” đổi, tất nhiên lời phải đổi... * Thơ Hữu Thỉnh đại khái “ba cảm, một nghĩ”. Cảm nhận về chiến tranh, quê hương, tình yêu. Nghĩ ngợi về thế thái nhân tình. Thế còn những dòng chứa tình gia đình, nhất là tình mẹ con, thì sao? Chúng đan vào trong thơ chiến tranh, thơ quê hương, chứ hiếm khi đứng riêng. Thơ chiến tranh của Hữu Thỉnh chứa rất nhiều vần diễn thành công cảm xúc “tươi ròng” trong những tình huống cụ thể ở trận địa, trên đường hành quân, tại nơi trú quân v.v., những vần ấy chúng tôi xin sẽ bàn vào dịp khác. Trong bài viết tổng quan này, xin chỉ trích dẫn một số ít câu “khái quát” mà cùng nhau có lẽ đủ cho ta thấy cái ý nghĩa cao đẹp của cuộc chiến tranh mà ông đã tham gia. “Yêu Tổ quốc mình, Tổ quốc bị chia đôi / Nỗi đau ấy góp đời mình để xóa” (“Cửa mở”), “Chúng tôi đi với một niềm tin” (“Chuyến đò đêm giáp ranh”), “Còn ao ước nào hơn / (...) Đoàn tụ / (...) / Thương mẹ và yêu em / Còn hạnh phúc nào hơn / Tổ quốc!” (“Những người mới đến”), “Thành phố càng gần / Càng không dám nghĩ nhiều đến mẹ / Phải cố quên mẹ ngồi đứng không yên” (“Tờ lịch cuối cùng”), “Với một người lính như con / muốn gặp mẹ phải vượt lên phía trước” (“Ngôi nhà của mẹ”), “Đất bận quanh năm điệp khúc mùa màng / Chị búi tóc cao hơn, chịu thương chịu khó / Mẹ vẫn đong bữa ăn bằng chiếc lon nho nhỏ / Quá nữa những cánh đồng dành cho đứa con xa / Sức lực nào từ mạch đất ông cha / Chuyền đến tận chiến hào hăm hở thế” (“Sức bền của đất”). * Hữu Thỉnh là một người con của Quê yêu Quê tha thiết. Nên khi ông ngoái nhìn về hậu phương, thì không chỉ thấy có bà với mẹ với chị với em, mà còn “nhận vào một lúc / Cả không gian hồn hậu rất thơm tho” (thơ Huy Cận). Không gian đặc biệt ấy có dáng màu mùi tiếng thay đổi theo mùa. Trong bốn mùa, có lẽ mùa thu vào thơ nhiều nhất. Thơ thu quê của Hữu Thỉnh gợi cảm cách riêng:

34 “Đi suốt cả ngày thu / vẫn chưa về tới ngõ / dùng dằng hoa quan họ / nở tím bên sông Thương / (...) / nắng thu đang trải đầy / đã trăng non múi bưởi / bên cầu con nghé đợi / cả chiều thu sang sông” (“Chiều sông Thương”). “Bỗng nhận ra hương ổi / Phả vào trong gió se / Sương chùng chình qua ngõ / Hình như thu đã về / Sông được lúc dềnh dàng / Chim bắt đầu vội vã / Có đám mây mùa hạ / Vắt nửa mình sang thu / Vẫn còn bao nhiêu nắng / Đã vơi dần cơn mưa / Sấm cũng bớt bất ngờ / Trên hàng cây đứng tuổi” (“Sang thu”). Cảm chớm thu, không biết có ai cảm kỹ hơn, nhậy hơn thế này không nhỉ? * Tình yêu. Ai có làm thơ mà chừa được nó. Ít ra cũng phải một vài... chục bài. Mà như Xuân Diệu, Huy Cận nêu gương, dù tuổi có hơi cao khi gieo những vần yêu, thì thi nhân cũng không hề cần phải giấu đi những cảm xúc lãng mạn chân thành của mình. Khi viết mấy dòng rất tình tứ sau đây, hình như Hữu Thỉnh ngoài năm mươi: “Anh xa em / Trăng cũng lẻ / Mặt trời cũng lẻ / Biển vẫn cậy mình dài rộng thế / Vắng cánh buồm một chút đã cô đơn / Gió không phải là roi mà đá núi phải mòn / Em không phải là chiều mà nhuộm anh đến tím” (“Thơ viết ở biển”). Trong bài “Một mình” sáng tác khi ông mấp mé lục tuần, có hai câu này: “Xa em đói tiếng đói hình / Trời xanh với chỉ một mình trời xanh”. Đọc rồi nhớ lời đắm đuối Huy Cận viết khi cũng đã khá lớn tuổi: “Mới gần đã lại cách xa / Giá anh nuốt được thân ngà em yêu!”. “Đói”, “nuốt”! Các nhà thơ ta, tâm hồn họ sao mà trẻ được lâu đến thế! * Thế thái nhân tình thì thời Nguyễn Công Trứ đã “gớm chết thay”. Thực ra chắc vào đời An Dương Vương cũng đã khá “gớm” rồi. Ấy vậy mà bây giờ ai có than thế thái nhân tình, tưởng cũng không phải sợ là... cổ quá. Trong “cuộc bể dâu chưa từng” xã hội Việt Nam đang trải qua, mới đến đây mà cơ hồ toàn bộ giá trị đạo lý truyền thống đã bị đào thải coi như xong rồi, ít nhất ở các vùng đô thị lớn. Hết sức nhanh chóng, thị dân ta trở nên “tiền tiếng” (chỉ biết có tiền bạc, tiếng tăm) y hệt như người bên Tây. “Những điều trông thấy” bây giờ, cách nay chưa lâu, người Việt Nam đã thấy bao giờ đâu mà ngại rằng nhắc thì nhàm. Xa xôi là mấy, “Những năm Trường Sơn bạn bè trong trẻo quá” (“Tiếng hát

35 trong rừng”), “Đồng đội của ta / (...) / Nụ cười mát lành như mây trắng bay qua” (“Sức bền của đất”). Vậy mà “trong” với “lành” đã biến đi đâu mất cả rồi, khiến người chiến sĩ vô tư một thời nay sống giữa thanh bình lúc nào đó chợt “Nghẹn”: “Có gì bền? Nhân nghĩa có còn đây?”, bởi vì vừa “Thấy”: “Đụng một kẻ ngấm đủ mặt cái ác / Sống một ngày lội qua cả kiếp người”. Kiếp người không ra làm sao, bèn nghĩ đến kiếp cây, tưởng tượng cây mới “Một thoáng làm người” đã xin trở lại làm cây: “Bão trời ta coi khinh / Bão người không chịu nổi”. Cây lành lắm, nên có “Lời mẹ” dặn: “Đến với ai gặp nạn / Xong rồi, chơi với cây!”! Nào dám quên, nhưng quán tính khiến ngày ngày lại cứ “Buổi sáng lo kiếm sống / Buổi chiều tìm công danh / Buổi tối đem trí khôn ra mài rũa / Tỉnh thức / Những hàng cây bật khóc” (“Thương lượng với thời gian”)… Sực nhớ những dòng thơ chiêm nghiệm này tác giả đã viết ra trễ nhất là năm 2005, mà bây giờ là năm 2017! Hình như từ bấy tới nay, xã hội Việt Nam đổi thay vẫn theo y nguyên chiều cũ. * Từ quê xanh nồng ấm tình gia đình gia tộc, tình làng nghĩa xóm, người trai quê đi vào rừng xanh. Tuy sau những cơn “mưa” nhân tạo kinh khủng, rừng sẽ từng vùng bùng bùng đỏ rồi hóa đen, hay lặng lẽ vàng rồi hóa nâu (“Cây cối thưa dần / Màu ngụy trang cuối cùng là màu của đất”), nhờ tình đồng đội, đồng chí, rừng cũng ấm áp gần như quê. Nhưng sau khi người chiến sĩ đi hết “Đường”, “tới Thành phố”, hoàn thành nghĩa vụ, thì cái nhiệt độ của tình người nó rút cuộc bắt đầu giảm, và giảm siêu nhanh! Trong khoảng đại khái mười lăm năm đầu hậu chiến, nước ta rất nghèo nên các loại tội hình sự lan tràn, nhưng đạo lý truyền thống vẫn vững chắc. Thế rồi ưu tiên tuyệt đối được dành cho phát triển kinh tế, đất nước mở tung cửa tiếp xúc ngày càng sâu rộng với thế giới Tây phương. Đạo lý nói riêng, văn hóa tinh thần nói chung, của dân tộc Việt Nam bắt đầu phá sản với một tốc độ chóng mặt. Chợt nghĩ người bộ đội năm xưa lúc nào đó coi như đã trở lại chiến đấu rồi, trong một cuộc đấu tranh ác liệt không hề kém khác. Bây giờ không có ai chết, chỉ có những giá trị tinh thần thi nhau gục ngã... Thành phố tới rồi, đường đi chưa hết Ra khỏi đạn bom, nhập trận nhân tình Lòng thanh thản chân xông pha vững bước Nhưng “đánh giặc” lần này, đôi lúc buồn tênh... Cuối cùng, có lẽ cần nhắc câu chuyện của Quê. Quê đang bé lại và đang hóa Tỉnh. Người chiến sĩ đã từ quê ra đi nay không còn quê như mình biết nữa để mà trở về. Lại cũng không vui!

36 Tuy vậy, thiết nghĩ người ấy chắc chắn vẫn có ít nhất một niềm vui, là khi đi qua cuộc đời đã cảm nghĩ về một số điều được có chiều sâu và diễn cảm nghĩ của mình ra thành lời được có hiệu quả. * Đã định thôi, nhưng đọc lại bài thơ “Thấy”: “(...) Đố kỵ gian manh thấp khớp tháo dạ Tháng ba đầu cành hoa bưởi còn kia”. Ơ này, cái câu thứ sáu nó có ăn nhập gì với năm câu trên nó đâu nhỉ? Ờ, có lẽ bất chấp vô số cái gây “tháo dạ”, sẽ mãi mãi còn hương hoa bưởi thơm... Nhớ “Sang thế kỷ”: “(...) Hoa hồng sang, gai nhọn cũng sang”. Hoa giờ hiếm lắm rồi. Nhưng biết đâu sẽ có một mùa hoa mới và cây sẽ rụng bớt gai...

Viết tháng 6-2017 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II

“Việt Nam Cộng hòa” Trong thời gian qua, chúng tôi có tình cờ nghe được một số thắc mắc liên quan đến “Việt Nam Cộng hòa”. Sau đây xin trình bày giải đáp dưới dạng một bài phỏng vấn. Hỏi: Tại sao ta gọi “Việt Nam Cộng hòa” là ngụy quyền? Đáp: Ngụy hay không là do ở cái nguồn gốc. Chính quyền có nguồn gốc xấu là ngụy quyền. “Việt Nam Cộng hòa” xuất phát từ “Quốc gia Việt Nam”. Mà “Quốc gia Việt Nam” thì ai cũng biết là một chính quyền bù nhìn do thực dân Pháp dựng lên để dùng người Việt đánh người Việt. Trong khi Việt Nam Dân chủ Cộng hòa là từ nhân dân mà ra, nhờ nhân dân nuôi mà lớn, đánh thực dân giành độc lập, thì “Quốc gia Việt Nam” là từ thực dân mà ra, nhờ thực dân nuôi mà lớn, theo thực

37 dân đàn áp kháng chiến! Kể cho có đầu đuôi, thực dân Pháp đã không đẻ ngay ra “Quốc gia Việt Nam”. Sau khi tiến hành tái xâm lược, thoạt tiên nó trắng trợn chia rẽ dân tộc ta bằng cách dựng lên cái quái thai “Nam kỳ quốc” và lăm le lập “Cộng hòa Tây kỳ” ở Tây Nguyên, “Cộng hòa Nùng Thái” ở miền Bắc!!!(2) Nhưng rồi kháng chiến ngày một lớn mạnh, quân Pháp bị tổn thất ngày thêm nặng nề, khiến thực dân cảm thấy cần phải phát triển ngụy binh thành tay sai đắc lực, mà muốn thế thì cần lập một ngụy quyền duy nhất trên toàn lãnh thổ nước ta, khoác cho nó một cái vỏ độc lập. Thế là “Quốc gia Việt Nam” ra đời. Cái bản chất của “Quốc gia Việt Nam”, chính một nhà văn chống cộng nổi tiếng có lần vô tình viết ra rất rõ. Trong bài nhận định về tác phẩm của một cựu sĩ quan “QGVN” có hàng chữ: “... hoàn cảnh éo le của lớp thanh niên bị buộc phải chiến đấu trong hàng ngũ quân đội Pháp, đánh nhau với cộng sản trong hàng ngũ kháng chiến quân (...) nhục nhã, phẫn uất, dằn xé nơi họ”.(1) Đó, ai kháng chiến ai theo giặc đàn áp kháng chiến, ai vinh quang ai nhục nhã, trong như nước suối! Hỏi: “Việt Nam Cộng hòa” liên hệ với “Quốc gia Việt Nam” cụ thể như thế nào? Đáp: Vắn tắt, rượu cũ rót vào bình mới. Hỏi: Tại sao ta chấp nhận ký Hiệp định Giơ-neo? Đáp: Vì ta không có đủ vũ lực để sau Điện Biên Phủ tiếp tục đánh cho đến khi Pháp phải chịu rút quân vô điều kiện. Nên nhớ bấy giờ địch không còn phải chỉ là một mình Pháp nữa, mà đã gồm thêm siêu cường Mỹ. Vì lý do chiến lược, chắc chắn Mỹ sẽ giúp Pháp vô giới hạn nếu chiến tranh tiếp diễn. Hơn nữa, Hiệp định Giơ-neo quy định sẽ có tổng tuyển cử trong tháng 7 năm 1956. Với thành tích vừa lãnh đạo dân tộc đánh đuổi được thực dân Pháp, chắc chắn Đảng Cộng sản sẽ đại thắng. Đất nước thống nhất cách hòa bình, còn gì bằng. Dĩ nhiên ta thừa biết Mỹ đang “đạo diễn” một trò ma, nhưng hoàn cảnh như vừa nói khiến ta không làm khác được. Hỏi: Trò ma ấy diễn tiến ra sao? Đáp: Trước tiên, Pháp ký Hiệp định Giơ-neo nhằm mua thời gian, với Mỹ và “Quốc gia Việt Nam” cố ý đứng ngoài. Sau đó, úm ba la: từ sông Bến Hải đến

38 mũi Cà Mau bỗng nhiên là một “nước”! Nhìn từ phía Mỹ, đó là bước đầu xây dựng một tiền đồn trong cuộc tranh giành thế giới với Liên Xô. Nhìn từ phía Việt Nam, thì biến cố là một thiểu số có nguồn gốc hết sức xấu xa đã dựa vào thế lực ngoại bang mà hành động cát cứ. Hỏi: Tại sao “Việt Nam Cộng hòa” sụp đổ? Đáp: Được cái nước vừa siêu cường vừa siêu phú ấy viện trợ cực kỳ hào phóng, thậm chí kéo chư hầu nhảy vào đánh giúp, sau khi rút quân vẫn tiếp tục viện trợ và chi viện hỏa lực, thế mà vẫn thua! Mỹ rút cuộc đành chấp nhận mất vốn đầu tư khổng lồ, gồm cả xương máu người Mỹ, là vì thấy “Việt Nam Cộng hòa” làm ăn quá bết bát! Nếu Ních-xơn đã được tiếp tục ngồi trong Nhà Trắng để đánh bom như điên, thì chiến tranh cũng chỉ kéo dài thêm một đôi năm nữa thôi. Có hai lý do khiến chính quyền Sài Gòn phải sụp. Thứ nhất, ngay từ đầu nó đã không có được sự ủng hộ của đa số nhân dân Miền Nam. Thứ hai, dưới cơn mưa đô-la viện trợ, nó rồi trở nên thối nát kinh khủng, khiến lại càng thêm mất lòng dân. Trong số những người bênh vực nó, có kẻ cho rằng “Việt Nam Cộng hòa” thua một phần là do bị Mỹ can thiệp, không cho tiến hành chiến tranh theo ý mình. A, nếu đó là một lý do của thất bại thì hiển nhiên “mình” chỉ có mình thôi để mà trách! Không độc lập, thì đòi tự chủ làm sao?! Hỏi: Có phải tất cả những người tham gia ngụy quyền đều xấu hay không? Đáp: Không. Có những người tham gia không phải vì quyền lợi, mà chỉ vì nhận thức sai lầm về chuyện cần làm. Họ đặt chống cộng lên trên tất cả, trong khi giành lại độc lập và thống nhất đất nước mới đáng là ưu tiên số một. Hỏi: Những người lính “Việt Nam Cộng hòa”, có nên tiếp tục gọi họ là quân ngụy hay không? Đáp: Xét theo lý, gọi quân đội của ngụy quyền là ngụy binh là đúng. Nhưng chúng tôi cảm thấy bất nhẫn.

Bởi tội là ở ngụy quyền mà thôi. Họ điển hình chẳng qua là những người bất hạnh, vì đã phải liều thân cho một cớ hoàn toàn sai trái. Nên gọi họ là “những người lính bên kia” chăng? Hỏi: Có phải tất cả những người ấy đã chiến đấu miễn cưỡng và rất tồi? Đáp: Nói chung, so với chiến sĩ giải phóng Miền Nam và bộ đội chính quy Miền Bắc, họ có tinh thần thấp hơn rất nhiều và không thiện chiến bằng. Họ đi lính vì bị bắt lính; rồi do kém nỗ lực, họ chiến đấu không xuất sắc. Nhưng quân đội “VNCH” cũng có một số ít đơn vị tinh thần cao và chiến đấu giỏi. Hỏi: Tôi là bộ đội Miền Bắc vào Nam đánh Mỹ ngụy. Sao tôi không gặp lính Mỹ mà chỉ gặp toàn “lính ngụy”? Đáp: Trước tiên hãy cùng nhau ôn lại chuyện xảy ra những năm tháng ấy. Chúng tôi xin trích dẫn lời ghi sau đây của trang history.com là một trang Mạng chuyên về lịch sử rất nổi tiếng ở Mỹ: “Trong mấy năm sau đó (1965-1968), tình trạng chiến sự kéo dài, tổn thất cao, và việc phát hiện quân đội Mỹ phạm tội ác chiến tranh, như ở Mỹ Lai, đã làm cho nhiều người Mỹ trở nên phản chiến. Cuộc Tổng công kích Tết Mậu Thân khiến hy vọng có thể sớm thắng của lãnh đạo Mỹ bị vỡ tan tành và đưa phong trào phản chiến lên tới đỉnh. Trước tình hình như thế, tháng ba năm 1968 Johnson tuyên bố sẽ không tái ứng cử tổng thống, nêu lý do cảm thấy có trách nhiệm đã tạo ra một sự chia rẽ trầm trọng trong nội bộ quốc gia về vấn đề Việt Nam. Ông cũng ra lệnh bắt đầu đàm phán hòa bình (...) Richard Nixon, tổng thống Mỹ kế nhiệm, quyết định khởi sự rút quân và tiến hành kế hoạch Việt Nam hóa chiến tranh (năm 1969)”. Mỹ rút bộ binh, nhưng đầu tư phát triển quân đội “Việt Nam Cộng hòa”. Ngụy quyền chưa nhào thì nó còn bắt lính. Bộ đội Miền Bắc vào Nam về sau không gặp lính Mỹ mà chỉ gặp “lính ngụy”, là vì thế. Nhân đây cũng xin bàn qua về ý nghĩa của chiến sự Tết 1968. Tuy Quân đội Nhân dân và nhất là Quân Giải phóng đã bị tổn thất lớn mà không đạt được những mục tiêu cụ thể đề ra, nhưng như chính phía Mỹ nhận định, cuộc Tổng công kích đã góp phần quan trọng làm thay đổi cục diện chiến tranh. Cái hướng thay đổi là có lợi cho nỗ lực thống nhất, vì không có quân Mỹ đánh giúp thì chắc chắn ngụy quyền sớm muộn cũng đổ. Hỏi: Trong những năm ngay sau 1954, Miền Nam thanh bình và no ấm...

Đáp: Thử hỏi nhờ đâu mà Miền Nam sạch bóng giặc Pháp mà thanh bình?!!! Nhờ đâu mà Miền Nam sạch bóng địa chủ để nhân dân được hưởng thành quả của lao động mình bỏ ra mà no ấm?!!! Chính quyền “Việt Nam Cộng hòa” tha hồ ăn gian mà nhận công, nhưng đa số nhân dân Miền Nam chắc chắn biết rõ sự thực. Hỏi: Ta nên thế nào đối với những thành tích văn học nghệ thuật trong vùng do chính quyền “Việt Nam Cộng hòa” kiểm soát? Đáp: Hầu hết sáng tác phẩm giá trị trong vùng do “VNCH” kiểm soát không có nội dung chính trị. Ta nên thu vào kho tàng của dân tộc, chỉ cần lưu ý không cho quan điểm sai trái về chuyện đất nước, nếu có, vào theo! Hỏi: Tại sao sau bao nhiêu năm người Việt Nam ở hai phía của cuộc chiến tranh ấy vẫn chưa ngồi lại được với nhau? Đáp: Phía bên này sẵn sàng ngồi xuống với những người thuộc phía bên kia mà không nhắc đến chuyện đã qua. Thậm chí, chấp nhận dùng cái tên “Việt Nam Cộng hòa” thay vì ngụy quyền. Đã có xảy ra nhiều lần hai bên ngồi xuống cùng nhau rồi chứ, nổi tiếng nhất là trường hợp Nguyễn Cao Kỳ. Nếu muốn hồi hương, nhà nước Việt Nam sẵn sàng cho phép, như trường hợp Phạm Duy. Vậy không phải là tất cả, mà chỉ có một số người bên kia không chịu “ngồi”. Điều kiện để ngồi của họ là phía đúng phải nhận sai!!! Có người vẫn liên tục vận dụng đủ thứ phương tiện để xuyên tạc lịch sử hết sức nặng nề. Hỏi: Tại sao nhà nước Trung Quốc không gọi chính quyền Quốc dân đảng là ngụy quyền? Đáp: Vì đó không phải là một ngụy quyền! Chính quyền Quốc dân đảng có gốc ở Cách mạng Tân Hợi (1911) là cuộc cách mạng nhằm phục hưng Trung Quốc. Quốc dân đảng rút cuộc thua Đảng Cộng sản vì không tranh thủ được đa số nhân dân và vì tham nhũng kinh khủng. Tức cũng như “Việt Nam Cộng hòa” sau này, nhưng “Việt Nam Cộng hòa” có một nguồn gốc xấu xa, còn Quốc dân đảng bên Tàu thì không. Về vấn đề Đài Loan, thử tưởng tượng: nước Mỹ nội chiến, Trung Quốc ủng hộ

41 một bên, bên ấy thua, chạy ra Hawaii dựa vào Trung Quốc mà chống cự mãi. Mỹ có thích không?! Hỏi: Thế còn trường hợp Nam Hàn, mà bây giờ gọi là Hàn quốc? Chính quyền ở đó có phải là một ngụy quyền hay không? Đáp: Cũng không. Từ năm 1910 đến năm 1945, nước Hàn bị nước Nhật chiếm. Năm 1945, Nhật thua Đồng Minh. Liên Xô và Mỹ chia nhau tạm cai trị Hàn. Đến năm 1948, Lý Thừa Vãn tuyên bố độc lập, lập chính quyền Hàn ở phía nam; ngay sau đó, Kim Nhật Thành cũng thành lập chính quyền Hàn độc lập ở phía bắc. Vì không phải do ngoại bang dựng lên để giúp xâm lược, cả hai chính quyền này đều không phải là ngụy quyền. Tình hình ở bán đảo Triều Tiên là đại bất hạnh cho dân tộc Hàn! Vốn là một, mà nay không biết bao giờ mới trở lại một!

Viết tháng 6-2017 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II, 2017 __________ (1) Võ Nguyên Giáp, Những năm tháng không thể nào quên, 1974. (2) Võ Phiến, Văn học Miền Nam - Truyện 1, nxb. Văn Nghệ, Mỹ, 1992.

Lê Vĩnh Hòa - Thời sự một thời Sáu truyện ngắn sau đây của Lê Vĩnh Hòa chứa năm nội dung: sự dã man của giặc Pháp, tình yêu Tổ quốc, tình đoàn kết Bắc - Nam, tình quân dân cá nước và tình lứa đôi tích cực. Trong khung thời gian liên hệ, tất cả các nội dung đó đều là “thời sự”. Về nội dung thứ nhất, chúng tôi đã một số lần trình bày cảm nghĩ của mình và ở đây lại xin có đôi lời nữa. Kẻ thù của ta đã là những nhà vô địch đạo đức giả! Vừa om sòm xưng bác ái, nhân đạo, chúng vừa xua quân đi làm những việc dã man ngoài sức tưởng tượng! “Sự nghiệp vĩ đại” của chúng có vô số nhân chứng và “được” rất nhiều ngòi bút ghi lại rành mạch, trong số đó có cả những người không theo kháng chiến. Đọc “sự” thấy phẫn nộ bao nhiêu, thì đọc “tình” thấy phấn khởi bấy nhiêu. Thấy rõ ràng người Việt Nam là một dân tộc có văn hóa cao và được đoàn kết lại

42 bằng cái văn hóa ấy. Có điều này tưởng cũng ngộ. Ta cơ bản là thế, nhưng sở dĩ các tình trở nên tha thiết, mãnh liệt đến thế, chắc chắn có một phần chính do sự dã man kia! Giặc ác thế mà cũng có chỗ hay. Lê Vĩnh Hòa viết tiếng Việt miền Nam cực mùi. Thỉnh thoảng ông viết tiếng Việt miền Bắc, thì cũng thật là nhuyễn; ông có gặp được bao nhiêu người Bắc đâu, nên hẳn mỗi lần gặp đều để ý rất kỹ. Người có văn tài và lòng tận tụy với nghề văn, mà lại chẳng được ở đời lâu để hành nghề vì đời và vì văn... Chiếc áo thiên thanh ““Thôi thì bỏ học mẹ nó cho rồi!”. Mẹ tôi vùng ngó sững. Em tôi cũng ngưng chày (...) Ngọn đèn dầu mù u leo lét (...) Bỗng em tôi (...) mắt sáng lên: “Em có tiền!” (...) Nó chạy vào trong buồng (...) đem ra một chiếc áo dài màu khói nhang chưa cũ lắm (...) “Không. Em cất để mặc (...)” (...) Tôi biết nó quí cái áo đó lắm. Chiếc áo dài độc nhứt của nó. Nhưng nó không nói rằng, lách mình ra cửa, chạy vội đi (...) Sáng hôm sau (...) Tôi cầm mấy tờ giấy bạc, nước mắt lưng tròng (...) “Em thích màu xanh. Xanh da trời đó anh. Sau này anh làm có tiền mua cho em chiếc áo màu xanh da trời nghen”. Tôi mỉm cười: “Ừ! Anh sẽ mua cho em chiếc áo màu xanh da trời...” (...) Một chiều ly loạn (...) có người từ chốn quê hương lửa đỏ ra báo tin rằng: làng tôi đã bị giặc chiếm, nhà tôi đã bị giặc đốt, mẹ tôi phiêu bạt lang thang, em tôi đã tự vận để giữ toàn trinh tiết”. Chuyện khiến “em tôi” quyết định thôi sống đã xảy đến với vô số phụ nữ Việt Nam. Xâm lược, bị đánh đuổi, bèn giở đủ thứ trò vô nhân đạo: tra tấn dã man, giết cả người già trẻ em, cưỡng hiếp phụ nữ, có khi hiếp xong rồi giết... Người Pháp đem ánh sáng văn minh đi soi sáng cho nhân loại chậm tiến mà! Vẫn biết không thể để chuyện xưa cản trở việc nay, nhưng ta phải vừa phát triển quan hệ vừa coi chừng: bằng cách vẽ mặt vẽ mày cho trí thức có quan điểm sai trái và tài trợ nghiên cứu trong các ngành khoa học xã hội, cựu thù có tham vọng dần dần bóp méo sự thật lịch sử, rút cuộc đổi đen thay trắng đấy. Giặc từ phương Tây không phải đánh thắng xong là xong như giặc Tàu xưa kia đâu! Một chuyến đò xuôi “Con sông Trèm Trẹm buổi chiều vắng lạnh, mặt nước phẳng lì, in đậm bóng dừa nước nối tiếp nhau đi xa, xa mãi (...) Nước sông ửng hồng. Má người con gái chèo đò cũng hây hồng. Thân hình đều đặn uyển chuyển theo bước chân nhịp nhàng (...) Chiếc tam bản (...) quay mũi vô con kinh nhỏ xíu, dài thăm thẳm. “Kinh gì đây cô?”. “Đây là kinh Dê-rô đó cậu à”. Ông già cũng ngặt. Người ta hỏi con gái ổng mà cơn cớ gì ổng ra miệng trả lời (...) Bóng chiều ngả xuống sắc tím âm u. Nước đổi màu đen thẫm (...) “Cũng đã nửa đêm rồi phải không cô?”. “Dạ chắc cỡ chín, mười giờ thôi. Tại ở miệt rừng coi vắng”. Dữ hông! Hồi chiều tới giờ mới chịu mở miệng, giọng thanh tao nghe ngọt xớt (...)

43 (Một lúc lâu sau, ghe ghé gần bờ đậu nghỉ) Ông già cất tiếng: “Nguyên chỗ này hồi đó có một ngôi nhà (...) Rồi chiến tranh nổi lên (...) nhà này bị trúng bom, vợ chồng con cái chết sạch. Ít tháng sau, có một gia đình (...) tản cư xuống ở. Có một bà già, một cô chừng hăm ngoài, một đứa con nhỏ (...) sẵn nền, họ kiếm lá che một cái tum nhỏ (...) Nhưng chỉ được vài tháng thì làng này bị bố. Lính Pháp kéo đến chòi, bắn bà già chết, kéo chị nọ đi. Chị ôm cứng con trong tay, một thằng rút bả-don-nết lụi đứa nhỏ rồi giựt quăng vô cái chòi đương phựt lửa. Chị nọ kêu lên được có một tiếng “Con ơi!” là ngất xỉu, bị bọn lính thay phiên làm nhơ nhuốc. Chiều, Tây rút đi (...) Bà con ráp nhau chở chị ra chợ Thới Bình (...) Nửa đêm hôm đó, chị sực tỉnh (...) “Con ơi! Má ơi! Anh ơi!” (...) Ba hôm sau (...) chị lẻn trốn đi mất (...) Xóm đó (...) trở thành chỗ hoang vu (...) Ban đêm (...) nhứt là những đêm trăng mờ, ở tận xa người ta nghe rõ nổi lên những tiếng hú não nùng kéo dài (...) Ghe thương hồ qua lại quả quyết thấy trên nền gạch đó có một bóng ma, xõa tóc ngồi kêu khóc than vãn, có khi nói cười sằng sặc, chửi bới lung tung, có khi hát đưa võng ru con...”. Ông già nín lặng (...) Một con chim kêu mấy tiếng khắc khoải (...) Lâu lắm, tôi vẫn còn ngồi nhìn sững những mô đất nhấp nhô trên bờ... Tiếng người con gái trong trẻo cất lên: “Nước lớn rồi”. Chiếc ghe lại tiếp tục trườn trên dòng sông đen thẫm lờ đờ hơi khói”. Nhớ “Mẹ tôi, em có gặp đâu không / Bao xác già nua ngập cánh đồng / Tôi nhớ một thằng con bé nhỏ / Bao nhiêu rồi xác trẻ trôi sông...” và “Thân ta hoen ố vì mày / Hồn ta cùng với đất này dài lâu...” và “vợ cậu Bảy” và “bọn con gái (bị) lùa lên dẫy nhà mái tôn” v.v.(1) Chợt nghĩ đến tài trợ của cựu thù. Nhận tiền dễ sinh nể kẻ cho tiền. Nếu mỗi người nể một tí, mỗi lần nể một tí, thì sự thực lịch sử từ đen thui sẽ dần hóa xám, rồi xam xám, rồi có khi trắng! Ta không nên để “ma” ám ảnh. Nhưng ta cũng không được quên “ma”. Chim kia có cánh thì bay “Thầy giáo Liêu (...) biết yêu nghề từ (...) cái ngày bà con bận quần áo bố vác hèo gậy hô khẩu hiệu đánh Tây đuổi Nhật kéo đi rần rần (...) Từ đó mắt ông thường sáng rực lên mỗi khi nghe lũ học trò nhỏ cất giọng trong trẻo, đọc ăn rập từng chữ một: “Chim kia có cánh thì bay / Con ơi! Có nước thì mày phải thương / Chẳng thà chết ở chiến trường / Còn hơn chết ở trên giường thê nhi / Nghe lời mẹ cố lên đi! / Nước không độc lập, sống làm gì con ơi!”. Những chữ giản đơn ấy từ những đôi môi thơ trẻ đọc lên nghe sao thấm thía tận đáy lòng” (trích “Nước cạn”). Giặc thương nước giặc lắm, thương tới nỗi chở đại bác đi khắp thế giới nã đùng đùng, bắt nước người ta phải nhận làm “con” nước mình!!! Mày thương nước mày kiểu đó thì nghĩa vụ của tao là ngày đêm chuẩn bị, chờ ngày đánh bỏ mẹ mày! “Chim kia có cánh...”. “Những chữ giản đơn” coi vậy mà không phải ai cũng “thấm”. Rồi trong số có thấm, không phải ai cũng sẵn sàng “chết ở chiến trường”. Nhờ đông đảo người Việt Nam không thuộc hai thành phần ấy, nước Việt Nam mới rút cuộc trở lại độc lập.

44 Bên rặng tre già “Từ kinh xáng, giọng ngâm Kiều của ai vẳng lên (...) À, ghe chài của anh Thìa (...) Thìa không phải là tên riêng (...) Nguyên hồi năm ngoái có mấy người Bắc chở lá cất nhà (...) đi ngang qua đây, ghé lại mua mấy trái dừa tươi. Uống nước xong, họ bổ dừa ra rồi nói: “Các bác cho mượn cái thìa”. Chủ nhà hỏi lại: “Cái gì?”. “Cái thìa”. “Thìa là cái gì?”. “Là cái thìa chứ còn là gì?”. Vẫn không hiểu, chủ nhà đáp đại: “Tui không có cái đó”. “Lạ! Không thìa thì lấy gì múc canh? Các bác không ăn canh à?”. “Sao lại không? Húp canh bằng muỗng chớ”. Nói xong, chủ nhà sai con cầm cái muỗng đem ra. Mấy người khách phá lên cười: “Ối giời ơi! Cái thìa mà bảo là cái gì? Ờ cái “muỗm””. Đáp lại, vợ chồng con cái chủ nhà cũng cười ngắt nga ngắt nghẻo: “Quỷ thần ơi! Cái muỗng của người ta mà kêu bằng cái “thìa”. Thìa gì mà thìa, ông nội?” (...) Năm Theo (...) đi ra mé sông (...) (Trên chiếc ghe anh Thìa đang đậu dưới kinh) Khói trắng nhà ai tỏa lên, vướng vít ở rặng tre cao mịt bên này bờ. Trời im gió, nhưng khói vẫn uể oải bay đi... Nhìn theo làn khói mất hút, anh Dần – người chồng – thấy lòng nằng nặng (...) quay lại bảo vợ: “Giá có đôi dãy núi đằng kia, u nó nhỉ?”. Chị Dần ngơ ngác: “Thày nó bảo núi gì?”. Anh (...) bật cười: “Nhỉ! Tôi như người mất hồn. Tôi định bảo giá có dãy núi ở sau cánh đồng kia nữa thì giống tuyệt”. “Thày nó bảo giống làng mình ấy à?”. “Chứ gì”. Cả hai im bặt, thẫn thờ. Lúc sau chị Dần bảo: “Nhưng người không giống”. Anh chậc lưỡi: “Thì cũng người Việt Nam với nhau cả”. Chị Dần nhìn chồng, ái ngại: “Thầy nó tương tư cái rặng tre rồi, thảo nào hễ cứ đi qua đây là đòi nghỉ lại”. “U nó không biết. Ngủ ở đây, nửa đêm thức giấc nghe tiếng lá tre xào xạc, thân tre nghiến vào nhau kĩu cà kĩu kịt lắm lúc mơ màng tôi tưởng như đang ngủ ở quê nhà. Lúc tỉnh lại, biết không phải, tự dưng nước mắt trào ra ướt má...” (...) giọng người chồng nghẹn hẳn đi. Năm Theo cũng thấy xốn xang trong lòng (...) Mười mấy năm về trước (...) Nhựt bắt thanh niên lên Hà Tiên đào phòng tuyến, đắp sân bay (...) chiều nào anh cũng (...) ngồi nhìn rặng dừa đằng mé biển (...) như thấy cả mái nhà xơ xác quạnh hiu (...) bầy gà con lạc mẹ kêu chíu chít ở dưới giàn bầu (...) bầy dơi quạ chớp cánh chập choạng bay ngang (...) Và thương ơi! (...) mẹ già lọm khọm ra vào... Năm Theo (…) đưa tay lau nước mắt (…) nhìn dáng ngồi của anh dân chài không quen anh nghĩ có lẽ mười mấy năm về trước mình cũng đã ngồi y như vậy. Con người ngồi dưới ghe kia không có gì xa cách (...) Năm Theo đứng lên kêu: “Anh Hai! Anh Hai à! Chưa đi chài ghé lên bờ uống nước, nói chuyện chơi cho đỡ buồn, ở đâu cũng bà con hết mà, đừng ngại...”. Và anh mỉm cười sung sướng khi bắt gặp đôi mắt u ám vừa rực sáng lên của người bạn mà anh mới vừa nói chuyện câu đầu...” Bằng cách chia nước Việt Nam thành ba “kỳ”, giặc Pháp đã cố chia rẽ dân tộc ta, với kết quả là thất bại hoàn toàn! Dĩ nhiên lãnh đạo kháng chiến đã sáng suốt hết sức nhấn mạnh: “Đoàn kết, đoàn kết, đại đoàn kết!”. Nhưng sở dĩ kêu gọi mà thành công, ấy là nhờ ý thức thuộc vào cùng một dân tộc đã sẵn tồn tại rất đậm đà trong lòng đông đảo người Việt Nam từ Bắc chí Nam: “Thìa hay muỗng

45 đã có sao đâu?”, “Thì cũng người Việt Nam với nhau cả”, “Con người ngồi dưới ghe kia không có gì xa cách”, “ở đâu cũng bà con hết mà”… Tình cá nước “Đơn vị dừng lại (...) chờ ban chỉ huy hội ý. Sông rộng, xuồng khẳm, đêm nay lại gặp sóng to gió lớn, nếu cho xuồng đâm ngang qua sông nhứt định chìm (...) Khó khăn này chỉ có dựa vào nhân dân mới giải quyết được, nhưng nhân dân đâu trong đêm tối ở ngoài bờ sông cái (...) Vậy mà có. Đó là một cô gái chở bà má già trên chiếc ghe gắn máy đang đậu khuất trong lá. Thấy bộ đội dừng xuồng lại hồi lâu, đoán là các anh muốn qua sông (...) cô gái chống ghe ra hỏi thăm để tìm cách giúp đỡ. Thật là đúng như câu “Buồn ngủ lại gặp chiếu bông” (...) Ghe nổ máy (...) Ba chuyến, rồi bốn chuyến… Tới chuyến cuối cùng thì trời đã về khuya (...) Anh em bộ đội ngỏ lời cám ơn, ban chỉ huy đề nghị gởi tiền xăng. “Bộ đội đánh giặc cho dân ngày đêm cực khổ, máu xương không tiếc. Em đưa các anh vài chuyến qua sông có gì mà nói chuyện ơn nghĩa tiền nong?”. Cô gái trả lời rồi từ giã. Rốt cuộc không biết tên em”. Cô gái đó biết nghĩ. Biết nghĩ như cô chắc chắn rất nhiều người, nhưng nghĩ đúng rồi khi gặp dịp có làm đúng hay không thì lại là chuyện khác. Cho nên “Phước” mới nhớ mãi “người em gái vô danh xã Đông Yên”. Nắng mùa xuân “Thảo đứng nép lại sau bụi tre (...) Liên vẫn còn ngồi giặt (...) bên kia rạch (...) Gió tháng chạp thổi qua bụi tre, lá lăn tăn bay chấp chới trên con sông ngập nắng vàng (...) “Anh Ba đi đâu vậy?” (...) “Đi... ờ, thả bậy ngoài xóm một lát” (...) “Qua bên này ghé uống nước rồi đi, anh Ba!”. Thảo cảm thấy hai bên màng tang nóng ran (...) “(...) thôi tôi đi đằng này nghe cô Hai”. Thảo vội vã đi làm như đang có việc gì gấp rút dữ lắm (...) Thế là hỏng bét (...) Thảo giận mình sao nhút nhát vô lý quá (...) Nhớ lại đêm đi phá hoại về, cách đây mấy tháng (...) Tới điểm tập trung thì mấy chiếc xuồng còn lại đều khẩm mẹp, chỉ có xuồng của mấy chị nữ du kích còn chỗ (...) Thảo dùng dằng (...) Anh vốn nhát gái (...) Có tiếng cô Liên cười khúc khích: “Xuống đại cho rồi đặng đi (...) Thanh niên mà nhát hích hè” (...) Tới vùng giải phóng, mấy cô trên xuồng cười nói om sòm (...) Chợt anh nghe (...) “Chị Liên làm đám tuyên bố với Sáu Còn nhớ cho tụi này hay sớm sớm nghe” (...) “(...) Ai nói với mấy chị đó?”. “Vậy chớ Sáu Còn không có hỏi chị sao? Anh đó coi cũng được lắm chớ”. “Được thì chị chịu thằng chả đi”. “Đồ quỉ!”. Thảo nghe tiếng cười, tiếng đấm nhau trên nón lá thùm thụp (...) Một lát lại có tiếng của Liên: “Nói nhỏ mà nghe chớ Sáu Còn tệ quá, hễ kêu đi công tác hay phá hoại thì không đau bụng cũng nhức đầu” (...) “Liên à, vậy chớ mầy chịu cỡ nào? (...) tính chấm đứa nào chưa?”. Có tiếng cô Điều trả lời hớt: “Chấm rồi chị. Mới nói nhỏ với tui, dặn đừng nói lại cho ai nghe hết”. “Dóc, dóc. Ai nói cái gì với mầy hồi nào?”. “Có, có thiệt

46 mà. Chỉ nói nhỏ với tui, chỉ chấm... anh Ba Thảo rồi”. Cả xuồng cười cái rần. Thảo chết điếng vì mắc cỡ (...) Chị Sáu Tiên (...) “Để tao hỏi đàng trai coi cái mà. Tính sao chú Thảo?”. Liên vùng vằng: “Con Điều nó nói tầm bậy mà chị cũng cứ...”. “Coi, coi. Người ta hỏi đàng trai mà con Liên nó cũng muốn ra thay mặt trả lời nữa chớ” (...) “Nảy giờ sao không mở miệng vậy Thảo? Tụi nó cười chú chết còn gì”. Thảo nghe lỗ tai nổ lùng bùng (...) “Tui nghèo quá... Vợ con nỗi gì!” (...) Một lúc lâu cả xuồng im lặng (...) Thảo ngậm ngùi nhớ (...) anh thứ hai của Thảo bị lính ruồng bắt được, đem đập chết trước sân trường làng. Bốn tháng sau (...) ba của Thảo lại bị bắt (...) hai mẹ con bán con heo lớn lấy tiền đi thăm (...) Về tới nhà (Thảo) trằn trọc không ngủ được, cứ thấy dật dờ hình ảnh của người anh mình le lói máu, nằm dãy dụa trên mảnh sân đầy cát bụi, và lờ mờ khuôn mặt xanh mướt của người cha (...) Cầm gói giấy (...) mà bé Tư em của Liên vừa chèo xuồng theo đưa, Thảo hồi hộp. Cái gì đây? (...) Một cái khăn trắng thơm mùi dầu Huê Lạc. Năm tờ giấy 20 đồng. Một mảnh giấy gấp làm tư (...) “Anh Ba thân mến, anh đi mà không cho em hay một tiếng. Anh tệ quá. Chắc là anh giận em bữa hôm đó nói anh thanh niên mà nhát hích phải không? Em nói chơi mà, anh đừng hiểu lầm. Thanh niên nhát với phụ nữ mà dám đánh giặc như anh thì đâu có sao (...) Nhớ (...) anh than nghèo (...) làm cả xuồng chị em ai cũng bùi ngùi (...) Nhà đơn chiếc mà anh vẫn đeo đuổi theo phận sự, ai cũng có lòng nể anh (...) Anh yên tâm đi với anh em. Ở nhà tới mùa lúa, em và chị em lo tiếp với bác Năm, không sao đâu (...) anh nhớ viết thư về cho em biết địa chỉ. Thôi vắn tắt vài hàng, em chúc anh mạnh giỏi (...) Anh lấy cái khăn cũ của em, cất làm kỷ niệm (...) Em: Liên”. Thảo gấp thư lại. Tay anh không còn run nữa”. Chọc anh Ba chút cho vui / Anh gan đánh giặc, mê tơi anh hoài! / Nghen anh, em đã “chấm” rồi / Đợi ngày chiến thắng đi mời bà con... Dĩ nhiên ngày chiến thắng chắc gì Liên, Thảo cùng còn mà đi mời ai... Kể ra, Thảo ra đi như vậy là được động viên đặc biệt mạnh mẽ: ngoài nợ nước, có thù nhà và cả tình yêu tích cực của “em”. Vô số Giải phóng quân trẻ tuổi khác chịu đựng gian khổ, chiến đấu can trường, chỉ vì có nợ nước thôi.

Viết tháng 5-2017 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II, 2017 _________ (1) Trích, theo thứ tự, “Đôi mắt người Sơn Tây” của Quang Dũng, “Bên kia sông Đuống” của Hoàng Cầm, “Mối tình nghệ sĩ” của Nguyễn Hiến Lê, Thềm hoang của Nhật Tiến.

Lê Vĩnh Hòa - Nghe được tiếng chân... Có nên cho văn nghệ sĩ cầm súng hay không? Năm 1945 Văn Cao được bố trí

47 làm đội trưởng Đội danh dự Việt Minh, chuyên đi ám sát Việt gian. Tưởng tượng ông đã bắn hụt, bị bắn trả và hy sinh! Về chuyện này, lãnh đạo nhanh chóng có chủ trương dứt khoát. Trong hồi ký Nhớ lại một thời, Tố Hữu kể sau ngày Toàn quốc Kháng chiến văn nghệ sĩ theo bộ đội ra trận “có những anh đòi phát súng để tham gia đánh” nhưng “đều không được chấp nhận”. Thế còn nếu văn nghệ sĩ đề nghị cho đi vào vùng kém an ninh hay đi với đơn vị nhỏ thì sao? Đây trên có khi không cản. Như khi Nam Cao xin về tìm hiểu tình hình vùng địch hậu Hà Nam nơi “cơ sở kháng chiến còn yếu và phản động lại khá nhiều”, Tố Hữu cho biết “chúng tôi” tuy “rất lo” vẫn chấp thuận yêu cầu. Trường hợp Lê Vĩnh Hòa, quân khu đồng ý cho ông đi theo một tiểu đội. Cả hai nhà văn đều không trở về. Cho hay không, quyết định khó! Một mặt, tài năng đâu dễ thay thế. Mặt khác, chiến sĩ làm nhiệm vụ cực kỳ anh dũng, nếu có người cầm bút đi theo cho thật sát để “nghe được (...) tiếng đạn lên nòng và tiếng lê lắp vào đầu súng, tiếng hô xung phong và tiếng chân chạy trên rào bót” mà ghi lại cho thật rõ để động viên mọi người thì còn gì hay bằng... Những trang văn “còn vương mùi thuốc súng” của Lê Vĩnh Hòa làm chiến sự ác liệt hiện lên rõ mồn một. Ngoài ra, nó còn chứa những đoạn đối thoại đặc biệt linh động, có giá trị giúp người đọc miền khác cảm nhận được màu sắc độc đáo của tiếng Việt miền Nam. Và nó chứa những dòng tả cảnh rất gợi cảm... Đọc bằng chứng của văn tài mà bâng khuâng quá. Giá nhà văn đã được sống lâu hơn thế nhiều, để sau khi đã ghi lại đến tận giờ phút cuối cùng cuộc chiến đấu có một không hai của dân tộc, trong hòa bình ông sẽ tập trung sáng tác về những phương diện khác của đời sống cho chúng ta thưởng thức. Bên chiến hào (1) “(Ngày 16-12-1965) (...) Tôi (…) đi tham quan (...) chiến hào. Thật ra đi dưới (...) này không thể nào nhìn bao quát được (...) những công trình (...) Không thể nào thấy được những chiếc cầu chướng ngại bắc ngang qua kinh xáng, những ụ đất chặn ngang từng khoảng lộ (...) những bãi lửa, hố chông trùng điệp trên các cánh đồng. Tất cả làm thành một hệ thống chằng chịt hàng mấy chục cây số thuộc ba xã vây quanh chi khu (...) Và ngay ở dưới trục chiến hào cũng không thể xem hết tất cả các mũi “râu tôm”, những ổ cá nhân chiến đấu (…) những điểm tựa tam giác có thể vừa phòng ngự, vừa bắn chận máy bay tiếp tế (...) Đi như thế này chẳng qua chỉ là để “ngửi” một chút mùi của chiến hào mà thôi (...) Tại đây (…) 80 ngày đêm qua (…) du kích Vĩnh Thuận, Vĩnh Phong, Vĩnh Bình đã diệt và làm bị thương gần 400 giặc (…) 600 tên địch còn lại (...) đã biến thành 600 tên tù. Tôi bỗng nghĩ đến mối liên quan mật thiết giữa mặt đất và con người. Chưa bao giờ chúng ta khắng khít với đất (…) hơn lúc này (…) Giặc có phi cơ (…) tên phi công chỉ cần ấn ngón tay (…) là có thể trút xuống hàng loạt bom, mỗi trái bom có thể đào một (…) cái đìa. Còn ta (…) cái vá mỗi giờ chỉ

48 đào được một công sự hay cao lắm là hai thước chiến hào. Nhưng phản lực cơ (...) cũng không thể cứu được chi khu của chúng (...) Vì (...) cái vá của ta được sử dụng bởi hàng vạn tấm lòng ngùn ngụt lửa căm thù”. Nhớ Điện Biên Phủ. Năm 1954 hệ thống chiến hào đại qui mô trên cánh đồng Mường Phăn đã góp phần quan trọng giúp bộ đội chủ lực ta toàn thắng giặc Pháp: “Làm nên chiến thắng có tiếng hát vang trời của các giàn đại bác / Lại có im lìm của tiếng cuốc chim” (Chế Lan Viên). Nhớ cả các khu địa đạo Vĩnh Linh, Củ Chi v.v. Rõ ràng những “kỳ quan kiến trúc quân sự” đã là một yếu tố then chốt giúp quân ta công thủ đều thành công bất kể hỏa lực cực kỳ áp đảo của đối phương. Quân kháng chiến Việt Nam đã mọc rễ trong lòng đất! Được như thế, là nhờ trước tiên đã mọc rễ trong lòng dân mà có sức lớn của dân... Các cô dân công chê “tôi” “giờ này lỏng nhỏng ngoài đường” thật là oan quá. Không có “tôi” đi “ngửi” thì bây giờ ai biết “mùi của chiến hào” ở một địa phương miền tây ngày ấy nó ra sao. Bên chiến hào (2) “(Ngày 17-12-1965) Những giờ tiền duyên im tiếng súng, bốn bên bỗng trở nên vắng vẻ một cách lạ thường. Nghe cả tiếng con chim kêu thỏ thẻ trên bệ cửa sổ một nhà hoang và tiếng gió thổi qua tấm lá rách tòn teng bên hông nhà (...) Con đường hào tự nãy giờ len lỏi giữa những đám chuối (...) tới đây bỗng xỉa một mũi “râu tôm” ra ngay mé lộ (…) Thật là lạ, giữa cảnh tàn phá làm sao vẫn còn một cây bông trang trụi lá nhưng hoa đỏ lấp cành, đứng bên đường như một niềm vui bỡ ngỡ (...) Tôi (…) đi giữa (…) vùng ấp chiến lược cũ. Tất cả đã tan hoang, đồng bào đã trở về với vườn ruộng (...) Trong buổi trưa vắng lặng, chi khu cô độc đang nằm hấp hối giữa cảnh hoang tàn đổ nát do chính nó gây nên (...) (Ngày 18-12) (...) Tôi bỗng thấy thực ra cán cân lực lượng nghiêng hẳn về bên ta (...) Rõ ràng là không phải chỉ có những người du kích (…) mà chi khu hiện đang bị bao vây và tấn công bởi gần năm vạn đồng bào (...) đa số không cầm súng mà cầm cuốc xẻng đào nên những công trình chiến đấu cực kỳ lợi hại! Một chiến sĩ du kích (...) có thể bình tĩnh chống trả và chịu được sức tấn công của hàng bao nhiêu tên địch trang bị tốt hơn nhiều, diệt một số và khiến chúng cuối cùng phải tháo chạy rút lui, đó là nhờ những đường hào ngóc ngách (...) và nhờ hai bên đồng trống có hàng ngàn hố chông, bãi lửa (...) ngăn không cho giặc thọc vô sườn trận tuyến. “Đánh giặc dưới đường hào này ấm lưng lắm”. Một du kích vừa lau súng vội vã, vừa nói với tôi như vậy”. Đánh đồn khó, là bởi ta phải phơi mình ra còn địch thì được núp kỹ. Ta đào chiến hào là tự tạo cho mình chỗ núp. Dĩ nhiên rút cuộc cũng phải nhảy lên xung phong, nhưng rút ngắn cái quãng thời gian làm bia cho địch bắn được bao nhiêu thì đỡ thiệt hại bấy nhiêu. Bên chiến hào (3) “(Ngày 18-12-1965) (...) Khi tôi đứng lên (...) toàn đội (...) đã chạy xa rồi (...)

49 Cối 81 và đại bác 105 ly của địch theo lệ thường nện dồn dập (...) Trông theo (...) tôi bỗng thấy bứt rứt khó chịu vô cùng. Giấy hút thuốc thực ra còn trong balô. Bận viết nên tôi làm biếng lấy. Cậu thanh niên kia có lẽ chưa kiếm được điếu thuốc, bây giờ đang đem sinh mạng ra bảo vệ cho đồng bào, trong đó có tôi. Tôi không có quyền tiếc một cái gì cho những người như vậy, huống hồ là một chút công đi mở ba-lô (...) Nếu lát nữa mà cậu ta không trở về? (...) Nửa giờ sau, đội trở về đủ y quân số (...) Tôi vội kiếm cậu thanh niên đưa thuốc, giấy”. Đối với chiến sĩ, một phản ứng tiêu cực bình thường đã khiến “tôi thấy sợ hãi sẽ phải chịu đựng nỗi ân hận về một khuyết điểm không còn phương gì sửa chữa được nữa”. Còn đối với dân công: “(Ngày 19-12-1965) (...) Lại gặp những anh chị em dân công đang ngồi nghỉ bên đường (...) Các anh các chị (…) vui vẻ ra đây đào hào đắp lũy (…) tôi biết lấy lời nào ca tụng cho xứng”. Người có tấm lòng quý chiến sĩ, trân trọng dân công như thế, hẳn người ấy đã vui biết bao nhiêu khi được công tác ngay bên cạnh quân dân đang làm nhiệm vụ. Trông ra tiền tuyến (Đã trích và bàn trong bài “Đã một, hồn ơi”) Vượt dốc “Tiếng kêu hú (của đạn pháo) rượt nhau chạy qua (...) trên vòm trời đen. Ánh lửa màu đỏ sẫm bắt đầu chớp liên tiếp trên mặt đất, soi rõ những thân cau trắng toát mỏng manh đứng sau mí vườn. Rồi bóng tối trở lại và tiếng nổ chát chúa nổi dồn dập. Miểng và đất văng lên bay ào ào. Sau cùng, chỉ còn dội những tiếng lịch bịch muộn màng. Lá trên cây run nhè nhẹ (...) Dưới hàng trâm bầu những mảnh trăng lờ mờ lay động (...) Rồi đêm yên lặng trở lại trong bầu không khí nặc nồng mùi diêm sinh bị đốt cháy. Nhưng, không phải chỉ có thế (...) thoang thoảng đâu đây có mùi hoa cau mới nở. Mùi hương mong manh thoắt đến như một niềm vui không hẹn trước rồi lại thoắt đi ngay (...) Ở đây, ngày đêm lúc nào cũng có thể bị pháo địch bất chợt câu ngay vào giữa đội hình (...) Phi cơ trinh sát thường xuyên bay ngang bay dọc, lượn vòng, nghiêng cánh dòm ngó. Đêm “Mô-hốc” từng cặp đảo ì ầm rà sát ngọn cây. Pháo sáng lơ lửng bốn phía trời (...) Lần thứ nhứt dự trận chống càn, tôi ở chung công sự với Ba Lưu. Nổ loạt đầu, địch cách hai mươi thước. Tôi làm được đâu ba viên thì nghe hô xung phong rần trời, bên cạnh tôi. Ba Lưu vừa nổ súng vừa hét dặn tôi: “Út! Nắm lấy thắt lưng địch mà…”. Ngó ngoái lại thì chả đã nhảy lên, chạy ào ào tới trước rồi! Tôi cũng bò lên, chạy theo, nhưng mà tía má ơi! Ở dưới công sự thì thiệt ấm, mà chừng chạy lên trên ruộng rồi thấy bốn bề trống lổng, nghe đạn bay chíu chíu phát dún mình! Trên đầu thì trực thăng, phía trái, phía phải nó bắn lụp cụp như bằm thịt cúng đình, tôi chạy mươi thước, da gà nổi lên, giò cẳng quíu lại không bước nổi nữa. Dòm đằng trước chỉ thấy lính địch nằm ngửa nằm nghiêng tứ tung. Anh em đang rượt tụi còn sống chạy xa tít mù. Máy bay nó đảo

50 theo rền rền mà không bắn được (“Tôi” lầng quầng rồi bị thương, nằm ngất trong đám lửa, được Ba Lưu khi quay lại liều chết vào cứu) (...) Nhưng tôi lần lần khá hơn (...) luôn luôn theo sát Ba Lưu trong tổ thọc sâu cho đến khi anh ấy đánh trận công kiên cuối cùng. Đêm đó mở đột phá khẩu, Ba Lưu dẫn chúng tôi vượt lên tiền duyên. Cửa mở không được tốt, ba lần rào kẽm gai phía trong còn nguyên. Chúng tôi càn lên lùng nhùng mất khá nhiều thì giờ. Tới sát đồn, Ba Lưu nhảy lên chiếm tường, khẩu tiểu liên chỉa thằng xuống phía trong, chưa kịp bóp cò thì bị giữa ngực một loạt tôm-xông. Anh ngã vật ra ngoài. Toàn thân tôi rực nóng. Lỗ tai nổ răng rắc! Tôi kêu lên: Trả thù cho Ba Lưu! Giỏ lựu đạn trên vai tôi bỗng dưng nhẹ lửng. Vượt tường đồn, tôi chạy ngay vào bên trong mà đập tơi bời. Tôi đánh ụ đề kháng, đánh nhà công sở, đánh qua lô-cốt ba, đang chạy ào ào thì được (...) gọi về. Trong bóng tối của lô-cốt một, giữa tiếng súng và lựu đạn, thủ pháo ầm vang, đồng chí bí thư chi bộ tuyên bố kết nạp tôi vào Đảng trước mặt đồng chí Đảng ủy tiểu đoàn. Tôi bật khóc, biết rằng tôi được vinh dự như đêm nay là nhờ Ba Lưu (...) Tôi chạy ra ngoài tiếp tục đánh. Có tiếng kêu theo: “Đồng chí Chinh! Dũng cảm nhưng không được chủ quan!” (...) Toàn đồn địch đã giải quyết xong, tôi (…) bỗng dưng bơ phờ ngơ ngẩn. Ba Lưu đã hy sinh rồi! (...) Ngoài tường, Ba Lưu đã được đặt nằm ngay ngắn chờ khiêng về xuồng (...)” (Tháng 10-1966). Cả một quá trình chuyển biến tâm lý vừa kết thúc hết sức tốt đẹp! Khi “tôi” ngỏ ý muốn tòng quân, “tía tôi” có lời “chí tình”: “Tình tía con, mặc dầu, nói ra tao cũng sợ mích lòng (…) tao muốn cho mày đi bộ đội lâu rồi mà thấy chưa chắc ăn, trong bụng còn nan phân lắm, chưa dám mở miệng. Mày sung sướng quen thân (…) Đi bộ đội, tao sợ nửa chừng mày bỏ cuộc trở về thì xấu tới tao”. Nghĩa là tía thấy “dốc” cao, sợ con mình trèo tuột. Nhưng “con” “dứt khoát một tiếng với tía, tui nói được là đi được!”. “Tui” bắt đầu trèo, trời ơi, té ra cái dốc nó cao quá xá thiệt: “Chưa nói tới chuyện đánh giặc, chỉ nội cái cực là tôi đủ ngán rồi! Ăn (…) khi thì chỉ có tương với muối ớt, dừa kho, rau luộc. Vậy mà hành quân, công tác, học tập, đào công sự thì cứ đều đều (…) Chèo xuồng mệt quá! Chèo gì một phiên tới chín, mười cây số (…) Nhưng rầu nhứt là cái nạn đào công sự. Không biết cha nào đề ra cái khẩu hiệu thiệt ngặt: Công sự chưa xong, quyết không đi ngủ”. “Tôi” đã lo le tuột dốc, may nhờ gặp cán bộ tiểu đội Ba Lưu hết lòng động viên, luôn làm gương và rồi lại ra ơn cứu mạng, nên “lần lần khá hơn”. Tới cái đêm ấy, khi chứng kiến ân nhân tử trận, thì tôi bay vù một hơi lên tận đỉnh dốc, chiến đấu anh dũng tới nỗi được kết nạp Đảng ngay trong đồn giặc, “giữa tiếng súng và lựu đạn”! Câu chuyện cho thấy trong hoàn cảnh kháng chiến đầy gian khổ, người cán bộ giữ vai trò đặc biệt quan trọng. Để mong hiệu quả, công tác chính trị không thể làm chỉ bằng lời nói suông, mà phải cả bằng hành động gương mẫu cụ thể. Biết bao nhiêu gương sáng ngời, mới có Đại Thắng Mùa Xuân!

Viết tháng 5-2017 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II, 2017

Ta xưa so với Tây xưa Để thay đổi không khí, sau đây chúng tôi xin trình bày cảm nghĩ của mình dưới dạng một bài phỏng vấn. Hỏi: Ông cảm nghĩ ra sao về văn hóa Việt Nam truyền thống? Đáp: Tôi cảm thấy vô cùng tự hào, cùng lúc xiết nỗi ngậm ngùi. Ông cha ta đã xây dựng được một nền văn hóa mà có những phương diện là nhất thế giới! Nhưng nó coi như đã thôi rồi! Hỏi: Ông có thể giải thích vì sao ông thấy tự hào được chứ? Đáp: Vâng, tôi xin cố gắng. Một nền văn hóa có thể được đánh giá bằng kết quả trong ba phạm trù Chân, Thiện, Mỹ, hay Thật, Tốt, Đẹp. Tôi sẽ lần lượt so sánh thành tích của văn hóa Việt Nam truyền thống với thành tích của văn hóa Tây phương truyền thống trong từng phạm trù. Xin bắt đầu với phạm trù Đẹp. Văn hóa không phải chỉ có duy nhất một hướng phát triển! Ta có thể cải tạo tự nhiên vừa phải, rồi cảm nhận miên man, mỗi lúc mỗi sâu sắc hơn. Hoặc ta có thể cải tạo tự nhiên vô giới hạn, bỏ hầu hết thì giờ bóp trán nặn óc, suy luận mỗi lúc mỗi lung hơn. Hai hướng phát triển nhất thiết dẫn tới hai kết quả khác nhau. Cảm nhận là khởi đầu của nghệ thuật, còn suy luận thì dẫn tới kỹ thuật. Cộng đồng nào chủ cảm thì sẽ có nghệ thuật cao, còn cộng đồng nào chủ nghĩ thì sẽ có kỹ thuật cao. Bởi không ai có thể vừa chủ nọ vừa chủ kia, không ai có thể xuất sắc về cả nghệ thuật lẫn kỹ thuật. Nghĩa là, Tây hơn ta về kỹ thuật, nhất thiết phải với cái giá là thua ta về nghệ thuật! Nói đến đây, tôi sực nhớ bây giờ hay thấy người ta khen một bài thơ một bức tranh là tinh xảo! Xảo nghĩa là khéo. Khen máy móc thì mới khen khéo. Nghệ phẩm là do tâm hồn làm ra một cách hồn nhiên, chứ không phải do trí óc tính tính toán toán thiết kế! Khen nghệ phẩm, thì phải khen là tinh tế. Với nghệ phẩm, phải lấy tâm hồn mà cảm cái mức tinh tế, chứ không lấy trí óc mà phân tích cái độ tinh xảo. Nghệ phẩm là cái gì đó mà ta tạo ra để thể hiện cảm xúc của mình trước thực tại. Nghệ phẩm đích thực cũng hữu cơ, toàn thể như chính thực tại. Ta không

52 khen núi nọ sông kia là tinh xảo, sao ta lại đi khen thơ vịnh núi sông, tranh vẽ núi sông, là tinh xảo?! Hỏi: Xin ông trình bày nhận định về một số bộ môn nghệ thuật tiêu biểu. Đáp: Vâng, tôi xin trình bày nhận định của mình về ba ngành, là nghệ thuật tạo hình, âm nhạc và văn học. Về tạo hình, trong suốt bao nhiêu thế kỷ từ Cổ Hy-lạp cho đến sau khi phát minh ra máy ảnh, khi tạc khi vẽ người Tây phương luôn lấy cái giống làm đầu. Vẫn biết rằng chẳng dễ chút nào, việc tạc tượng một lực sĩ cho chân tay đầu mình tỉ lệ chính xác như thật, cho từng bắp thịt từng sợi gân nổi bật lên, hay việc vẽ tranh một đám đông cho kích thước tương đối của từng người hoàn toàn phù hợp với khoảng cách xa gần. Công phu vô kể thì mới giống, nhưng giống đâu có phải là đẹp! Nói thật, những tượng Cổ Hy-lạp, những tranh Trung cổ và Phục hưng Âu châu, chúng tôi thấy rằng khéo thì thật là khéo, nhưng rằng đẹp thì chỉ đẹp một cách tầm thường. Mãi đến sau khi máy ảnh ra đời, họa sĩ Tây phương mới dứt được ám ảnh hiện thực. Họ bắt đầu vẽ khác. Tranh của họ khá nhanh chóng trở nên đẹp ở một trình độ cao hơn.(1) Điêu khắc thì không bị máy ảnh trực tiếp ảnh hưởng, nhưng đại khái cũng thay đổi theo khi hội họa chuyển biến. Nghĩa là, về tạo hình Tây phương truyền thống, ta phải phân biệt ra thời kỳ dài dằng dặc trước máy ảnh và thời kỳ tương đối rất ngắn sau máy ảnh và trước hiện đại. Chỉ trong thời kỳ thứ hai, mới thấy thành tích thực sự đáng kể. Lịch sử tạo hình bên Tây đại khái là như thế. Còn bên ta thì như thế nào? Trước tiên, chúng tôi xin giới hạn nhận định của mình trong khung thời gian từ sau thời Bắc thuộc, vì cho đến nay ta vẫn chưa biết được bao nhiêu về mỹ thuật bản địa trong thời Bắc thuộc, còn mỹ thuật Đông Sơn thì tuy về tinh thần cơ bản có liên hệ với về sau nhưng hiển nhiên thuộc vào một mô hình khác. Với giới hạn như vậy, chúng tôi xin phát biểu: Về hội họa, tổ tiên ta ít vẽ trên giấy trên vải, mà hay vẽ trên đồ gốm. Tranh trên gốm của ta là biểu hiện của một thẩm mỹ quan rất cao. Đồ gốm Lý - Trần có hoa văn trang trí điển hình đường nét mềm mại, bố cục thưa thoáng, màu sắc đạm nhã, lắm khi chỉ vài nét đơn sơ, một màu men nâu bình dị, mà thật ưa nhìn. Về điêu khắc, tổ tiên ta nặn rất nhiều đồ gốm, tạc, khắc, chạm, trổ rất nhiều đồ gỗ đồ đá. Gốm cổ ta vừa đẹp về hoa văn như nói trên vừa đẹp dáng; tượng cổ ta trong chùa, đền, lăng, miếu, nhiều pho hiện thực vừa phải tuyệt đẹp; cũng trong chùa, đền, lăng, miếu, có nhiều bức phù điêu mỹ thuật thật là tinh tế, ngay những chạm trổ trên các cánh cửa cũng có nét đẹp riêng rất lôi cuốn; điêu khắc trong các đình làng thì có đặc điểm giản phác, mới nhìn tưởng như vụng về,

53 ngây ngô, nhưng ngắm kỹ thấy nhiều bức sinh động, gợi cảm lạ lùng. Tạo hình không phải chỉ là hội họa và điêu khắc. Khi xây nhà, may áo váy, quấn khăn v.v. tổ tiên ta cũng đều thể hiện thành công cái thẩm mỹ quan vừa nói. Từ mái đình mái chùa cong vút đến áo tứ thân nâu non nâu già nền nã, váy thâm buông chùng cửa võng rập rờn như sóng, khăn mỏ quạ chít tài tình làm tôn dáng mặt, tất cả đều toát ra vẻ duyên dáng tuyệt vời…(2) Trong đại khái một nghìn năm, tạo hình Việt Nam không chuyển biến, lúc nào cũng là một lối sáng tạo nhấn mạnh cái đẹp hơn hẳn cái thực, với kết quả là tác phẩm của ta nói chung không khéo bằng nhưng lại đẹp hơn tác phẩm của Tây. Hỏi: Về âm nhạc, ông so sánh thành tựu của đôi bên như thế nào? Đáp: Để bắt đầu, chúng tôi xin nêu ra một phân biệt cơ bản giữa khả năng tạo hình và khả năng tạo âm thanh. Trong khi ta có thể cố vẽ tạc cho giống hệt như mắt ta thấy, thì ta nói chung lại không thể mong tái tạo chính xác bằng giọng hát hay bằng nhạc cụ những âm thanh mà tai ta nghe! Cái thực tế bất khả ấy nó buộc âm nhạc phải làm nghệ thuật thuần túy, tức là không xao nhãng vào việc mô phỏng âm thanh mà tập trung hoàn toàn vào việc sáng tạo âm thanh sao cho gợi lên được những cảm xúc trong lòng người. Người Tây phương tuy cảm ít hơn ta nhiều, nhưng cũng có cảm chứ. Khi sáng tác nhạc, nhờ bị bắt buộc phải làm nghệ thuật thuần túy, họ làm được tốt hơn hẳn khi tạc tượng vẽ tranh. Chúng tôi cho rằng họ đã thành công trong âm nhạc hơn trong tất cả các ngành nghệ thuật khác. Cổ nhạc Tây phương hay lắm. Tuy vậy, chắc chắn không hay hơn cổ nhạc ta. Giá trị của một nghệ phẩm là ở cái mức gợi cảm của nó. Cổ nhạc Việt Nam gợi lên được trọn vẹn những cảm xúc rất đỗi tinh tế của con người Việt Nam bao đời sống giữa Quê. Nghe một bài quan họ, ta cảm thấy được tất cả cái nền nã, đằm thắm của một nền văn hóa rất lâu đời. Nghe hát chèo cũng thế. Nghe hát chầu văn, ta mê mẩn với những âm thanh lung linh huyền ảo như từ một cõi xa xăm nào. Nghe một “giọng hò đưa vút lên không (ta) cảm thấy được hết cái buồn man mác của trời dài sông rộng”(3)… Về khí nhạc, nhạc cụ Việt Nam tương đối đơn giản về kỹ thuật nhưng khả năng gợi cảm cao không thua bất cứ thứ nhạc cụ phức tạp nào. Hãy lắng nghe tiếng sáo trúc véo von bay bổng thanh thoát, tiếng nhị réo rắt xé không gian, tiếng nguyệt thánh thót “mỗi giọt rơi tàn như lệ ngân”(4), tiếng tranh được nhấn nhá tinh tế làm sinh động tuyệt vời. Và dĩ nhiên “rưng rưng”, “thon thả giọt đàn bầu”: “Một dây nũng nịu đủ lời, nửa bầu chứa cả một trời âm giai”!(5)…

54 Hỏi: Thế còn về văn học ông nhận định ra sao? Đáp: Trước tiên, chúng tôi xin nêu rằng nếu tính chung cả ta và Tây, thì đa số tác phẩm văn học không thuộc vào phạm trù Đẹp. Chỉ một thiểu số tác phẩm có giá trị văn chương mới thuộc vào phạm trù Đẹp. Thế nào là lời có giá trị văn chương? Đại khái, ấy là thứ lời có khả năng gợi lên được một nội dung gì đó mà không lời nào có thể tả ra được. Ví dụ: “Buồn trông cửa bể chiều hôm / Thuyền ai thấp thoáng cánh buồm xa xa / Buồn trông ngọn nước mới sa / Hoa trôi man mác biết là về đâu”, hay “Bến Tầm Dương canh khuya đưa khách / Quạnh hơi thu lau lách đìu hiu”. Trong cả hai ví dụ, nghĩa thì đơn giản, chỉ có thế, nhưng cái câu chữ như thế nó gợi lên được tâm trạng của Thúy Kiều nơi lầu Ngưng Bích, của quan Tư mã Giang Châu đêm khuya ra sông tiễn bạn... Cái phần nghĩa trong lời văn chương nó thậm chí không tuyệt đối cần thiết đâu, chẳng hạn nhiều câu thơ của Hoàng Cầm tuy nghĩa khá mơ hồ nhưng vẫn rất gợi. Nghĩa là, lời mà văn chương thì đôi khi có thể khiến cho nội dung đến thẳng với ta mà không thông qua nghĩa chính xác. Tác phẩm văn học có giá trị văn chương điển hình là thơ. Nhưng có rất nhiều thơ không có giá trị văn chương gì cả, chẳng hạn những bài vè. Và ngược lại, tuy hiếm nhưng vẫn có văn xuôi có giá trị văn chương, chẳng hạn văn Nguyễn Tuân. Về văn chương, thành tích ta xưa so với Tây xưa thế nào? Ta ăn đứt Tây. Ấy thứ nhất là nhờ tiếng Việt có đặc tính toàn thể, trong khi tiếng Tây có đặc tính biệt lập (chuyện này chúng tôi đã bàn trong sách Cảm nghĩ miên man, quyển I). Tiếng toàn thể thì lời mới có thể gợi, chứ tiếng biệt lập thì lời điển hình trơ như máy! Lý do thứ hai khiến ta hơn Tây là, các cụ ta coi như chỉ làm thơ, là thứ văn thể đặc biệt khuyến khích sáng tạo ra những lời gợi. Người Tây phương xưa cũng có làm thơ, nhưng thơ của họ rất kém về khả năng gợi. Họ viết vô số văn xuôi, nhưng thơ Tây còn kém giá trị văn chương thì văn xuôi Tây mong gì. Xin nhấn mạnh văn chương chỉ là một phần của văn học. Trong phần còn lại của văn học - cái phần không thuộc vào phạm trù Đẹp -, thì ta lại thua đứt Tây. Hỏi: Bước qua phạm trù Thật, ông so sánh thành tích của ta và của Tây ra sao? Đáp: Một số người cho rằng dân tộc Việt Nam không có triết lý. Trong sách Cảm nghĩ miên man (quyển I), chúng tôi đề xuất triết Đông xuất phát không phải từ chủng Hoa mà từ chủng Việt. Cốt lõi của nó, mà các thánh nhân xưa đã trực giác ra, là: “Tất cả là một. Một là tất cả”. Nếu ứng dụng nhận thức cơ bản

55 ấy vào đời sống, thì ta nên tập trung vào cái mắt thấy hơn là lao đi tìm tất cả những cái mắt chưa thấy. Suốt từ nghìn xưa, dân tộc Việt Nam đã một cách hoàn toàn hồn nhiên sống đúng như thế, sống theo cái triết của chủng tộc mình. Về triết Tây, trước tiên chúng tôi xin nêu rằng tuy bề ngoài sinh hoạt ở Tây phương nay rất khác xưa, nhưng thực ra thì vẫn theo cùng chính xác một tinh thần như xưa, cho nên khi đưa ra nhận định chúng tôi sẽ nói luôn qua thời hiện đại. Cốt lõi của triết Tây là có một Đấng hay cái gì đó Tối Cao. Trong một thời gian dài, Tối Cao là Thượng Đế. Sau khi khoa học ra đời, Tối Cao dần dần biến thành bộ luật tự nhiên cuối cùng (!). Hệ quả của niềm tin có Tối Cao là xu hướng hành trình để gặp cho được! Trước, là từng linh hồn trong một đời hành trình lên nước Chúa. Nay, là tất cả mọi người, hết thế hệ này sang thế hệ khác, hành trình khám phá vũ trụ. Từ quan điểm triết Đông, cuộc hành trình bất tận của Tây phương mang đầy tính tuyệt vọng. Bởi cái nghĩa lý của thực tại nó nằm trong mọi vật và từng vật. Biết nhìn thì ngắm một vật cũng thấy. Còn không biết nhìn, thì có ngắm đủ “vạn vật” cũng không thấy! Ta cũng có thể hình dung nghĩa lý thực tại như một mùi hương mà bất cứ vật nào cũng đều có tỏa. Hễ mũi thính thì ngửi một vật đã thấy thơm, còn mũi điếc thì bay khắp vũ trụ ngửi đến mòn mũi sẽ vẫn không thấy mùi gì cả! Điều nên làm là luyện mũi chứ không phải là chế tạo phi thuyền. Dĩ nhiên triết lý là một chuyện, còn thực tế là chuyện khác. Hiện nay, để sống còn ta buộc phải bay theo Tây. Hỏi: Cuối cùng, trong phạm trù Tốt, ông so sánh truyền thống Việt Nam với truyền thống Tây phương như thế nào? Đáp: Tôi xin đáp thật vắn tắt, rồi xin có lời tổng kết toàn bài luôn. Xã hội Việt Nam truyền thống có thành tích gì ư? Hãy nhớ quan hệ gia đình gia tộc trước kia là như thế nào, tình làng nghĩa xóm như thế nào. Hãy nhớ là xưa kia con người Việt Nam hết sức lành mạnh, trong xã hội không hề có những hiện tượng bạo động bệnh hoạn. Và cũng xin chớ quên rằng không biết bao nhiêu gương hy sinh cao cả giúp dân tộc lập được thành tích chống ngoại xâm có một không hai trên thế giới là chính đã đúc nên trong cái khuôn văn hóa truyền thống! Về xã hội Tây phương truyền thống, tôi xin dẫn lời Đào Duy Anh viết năm 1938 trong Việt Nam văn hóa sử cương: “từ trong gia tộc ra ngoài xã hội việc gì cũng lấy pháp trị làm chủ, là thói khắc bạc phi nhân tình”. Và tôi xin nhắc rằng

56 ở bên Tây, bạo động bệnh hoạn đã xuất hiện từ rất lâu, chứ không phải đến bây giờ mới có. Về số lượng những anh hùng, mà ta quan niệm là người hành động dũng cảm vì dân vì nước, thì tôi chắc chắn ở bên Tây không có nhiều bằng ở Việt Nam. Người Tây phương rất ưa trầm trồ hero (tiếng Anh), nhưng đó là một quan niệm lỏng lẻo hơn nhiều, bởi cơ bản cứ hễ xuất chúng thì được xem là hero, không nhất thiết phải có động cơ vị tha. À, có lẽ cũng cần nhắc đến tôn giáo. Chúa dạy bác ái, thì Phật dạy từ bi, có kém tốt chút nào đâu. Mà đấy là mới là so lý thuyết. So đến thực hành, thì ở Tây phương từ ngày Chúa giáng sinh đã xẩy ra không biết bao nhiêu lần máu sông xương núi vì tôn giáo, trong khi ở ta Phật, Đạo, Nho và tín ngưỡng dân gian đã cùng tồn tại hoàn toàn hòa thuận trong suốt bao nhiêu đời, chỉ đến khi người Tây phương qua truyền đạo Chúa là tôn giáo đòi độc tôn thì mới lần đầu tiên nẩy sinh bạo động vì tôn giáo, nhưng hết sức hạn chế so với bên Tây. Thiết tưởng so thành tích về Tốt, ta xưa hơn hẳn Tây xưa chứ! Tóm lại, văn hóa Việt Nam truyền thống về Thật thì chứa triết lý cao thâm, về Tốt thì tạo được hòa khí từ trong gia đình ra ngoài xã hội, giữ được cá nhân lành mạnh, đúc nên rất nhiều cá nhân cao cả, còn về Đẹp thì giúp ra đời vô số nghệ phẩm giá trị. Do “cuộc bể dâu chưa từng”(6), văn hóa truyền thống không thể tiếp tục. Ta phải xây dựng một văn hóa Việt Nam mới. Nhưng ta phải xây cái mới với niềm tự hào về cái cũ, vì chỉ như thế thì mới khỏi xẩy ra chuyện đi bắt chước người một cách nô lệ, mới mong xây được văn hóa mới thực sự có bản sắc chứ không phải chỉ là một bản sao của văn hóa đâu đâu!

Viết tháng 9-2016 Sửa tháng 5-2017 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II, 2017 ________ (1) “Đầu năm 1839, sau khi dự cuộc thông báo về thành công của máy ảnh tại Viện Hàn lâm Khoa học Pháp, họa sĩ cung đình Horace Vernet đã thất vọng kêu lên: “Thế là hết. Hội họa chết rồi!”. Khi đó, hội họa (Tây phương) đang ở trình độ tả thực, lấy cái giống làm đầu. Và, sự ra đời của máy ảnh đã buộc hội họa phải tìm con đường khác” (Thái Bá Vân, Tiếp xúc với nghệ thuật, Viện Mỹ thuật Việt Nam, Hà Nội, 1997). (2) Cái góc mái cong vút là đặc điểm của kiến trúc Việt tộc, thấy nhiều ở Hoa Nam. Có người nhầm tưởng đây là đặc điểm Hoa tộc. Thực ra, kiến trúc truyền thống của Hoa tộc có góc mái tuyệt đối thẳng.

57 (3) Nguyễn Hiến Lê, Bảy ngày trong Đồng Tháp Mười. (4) Lời Xuân Diệu năm 1978, in trong Các nhà văn nói về văn, nxb. Tác Phẩm Mới, 1985. (5) Thơ Văn Tiến Lê dẫn theo Hồi ký Trần Văn Khê. (6) Tên một bài viết trong Cảm nghĩ miên man (2015, TT).

Trường kỳ cải thiện Hiện nay có một số người Việt Nam đánh giá rất sai thành tích của Đảng và Nhà nước trong phát triển kinh tế. Ngộ nhận đáng tiếc này có thể dẫn đến dao động lập trường rất nguy hiểm, vì thế chúng tôi xin có đôi lời góp ý. * Công cuộc Đổi Mới được chính thức phát động năm 1986. Năm nay là 2016. So với tình hình hồi 30 năm trước, điều kiện vật chất của người dân đã cải thiện lớn lao. Thay vì dẫn số liệu thống kê khô khan, chúng tôi xin nhớ gì kể nấy “một thoáng quê hương” như được thấy tận mắt: Khắp nước từ đồng bằng lên tận miền cao, nơi nơi nhà cửa phố xá khang trang đã thay thế quang cảnh lụp xụp tồi tàn, có nơi việc cải tạo đô thị thành công hết sức bắt mắt (chẳng hạn kênh Nhiêu Lộc ở Thành phố Hồ Chí Minh). Đa số các địa phương đã xây xong chợ mới, nhiều chợ to đẹp bất ngờ. Siêu thị cũng mọc lên nhiều. Một số thành phố ở công viên có đặt dụng cụ tập thể dục cho dân dùng miễn phí (bên Mỹ không thấy). Ở thôn quê, nông dân nhờ các công trình thủy lợi làm ruộng được quanh năm, bây giờ nhà nhà ti vi, tủ lạnh, có nhà sắm máy điều hòa, thậm chí sắm cả máy giặt. Nhờ điện lực phổ biến rộng khắp, ít khi bị mất và giá rẻ, người Việt Nam nay coi như đã quên nấu cơm đun nước bằng lửa! Cái phích nước to đùng, một thời là đồ gia dụng chủ chốt, đã bị cái ấm siêu tốc hóa thành cổ vật. Cũng lạc hậu luôn rồi, là hai cái “tục” đi bộ và đi xe đạp. Người Việt Nam bây giờ hễ ra khỏi cửa là thót ngay lên một cái xe không cần phải đạp. Xe nhắc cầu đường. Sao mà nhiều và đẹp thế, những đường mới cầu mới từ bắc chí nam! Trên cơ man cầu đường mới đẹp ấy, là đầy những phương tiện công cộng tiện nghi. Đi xa có xe lửa và xe khách. Xe lửa nhiều hơn, nhanh hơn, chất lượng nói chung hơn trước không biết bao nhiêu. Xe khách vốn toàn cũ xì, phun khói đen nghịt, bây giờ điển hình mới tinh, tất cả đều có điều hòa, hễ đường hơi xa là giường thay ghế (bên Mỹ không có). Đi gần có xe buýt, xe tắc-xi. Xe buýt điển hình cũng mới, không ít có gắn điều hòa. Xe tắc-xi đầy đường. Ở thành phố Hồ Chí Minh, sắp có cả tàu điện ngầm. Về đường thủy: từ Thành phố ra Vũng Tàu, từ Hà Tiên ra Phú Quốc, từ Hải Phòng ra Cát Bà v.v. người dân có thể đáp những tàu cánh ngầm nhanh và thoải mái. Về đường không: số ga và số chuyến bay tăng lên nhiều. Tất cả các phương tiện bộ, thủy, không đều có giá vé rất dễ chịu. Xe buýt đặc biệt rẻ, nhất là đối với

58 các em học sinh; còn máy bay thì có khi lại rẻ hơn xe lửa! Bây giờ nói đến ăn và mặc. Thực phẩm đủ loại bán đầy các chợ, giá nói chung phải chăng, khiến ngoại hình của đa số người Việt Nam vốn là thon, gầy, chuyển qua tròn trịa, có lẽ đã không ít trường hợp bị thừa cân đến mức hại sức khỏe. Vải vóc cũng thật nhiều và dễ mua, ai mặc quần thiếu vải là do theo mốt Tây... Bao nhiêu đồng bào ta béo tốt, ăn mặc kiểu cọ ấy, lại đều có mỗi người một cái “di động”, nhiều người sắm được loại đa năng hiện đại đến nỗi bên Mỹ cũng ít thấy! Máy vi tính xách tay không còn hiếm hoi gì cả. À, nạn ăn xin đã gần như hết hẳn. Không phải là đất nước không còn người nghèo, không còn những địa phương cần cải tạo. Nhưng rõ ràng đã có tiến bộ ngoạn mục. Tại sao lại đi chê lấy chê để?! Lý do là bao nhiêu hình ảnh hào nháng thấy trên truyền hình trên Mạng, sự hiện diện của du khách và thương nhân Âu Mỹ Nhật Hàn Xin-ga-po Hồng Kông Đài Loan, những thông tin do người Tây gốc Việt và người Việt Nam đi du lịch hay làm ăn hay lao động ở những đất nước giàu có về kể, tất cả kết hợp lại làm cho một số đồng bào phát triển tâm lý “được voi đòi tiên”, “đứng núi này trông núi nọ”! Sự thực, không phải “tiên” đâu, “núi nọ” không cao hơn “núi này” nhiều vậy đâu! Chẳng qua đa số người Việt Nam không có dịp được thấy những hình ảnh nhà cửa phố xá rất khiêm tốn ở Mỹ, chẳng hạn. Không cần phải đi tới những chỗ hẻo lánh đâu, nếu ai qua Mỹ có ghé thành phố Santa Ana là quận lỵ của quận Cam giàu có của bang Ca-li-pho-nha có nền kinh tế đứng thứ 6 trên thế giới (năm 2015), xin cố viếng những khu vực kém phát triển, sẽ được thấy quang cảnh nghèo nàn đến bất ngờ. Khi đi qua những chiếc cầu bắc ngang sông Santa Ana, nhớ nhìn xuống gầm cầu, nơi thường có người cư trú. Nếu đi thẳng luôn tới trung tâm hành chính của thành phố, rất có thể sẽ được quan sát hiện tượng bao nhiêu là người không nhà cửa đang nằm ngồi ngổn ngang trên những bãi cỏ rất xanh. Họ sống lang thang có thể vì nghèo, có thể vì mắc bệnh tâm thần, là một vấn đề đặc biệt trầm trọng ở Mỹ... Cũng xin nhắc những người Việt Nam chê ỏng chê eo điều kiện vật chất ở nước mình rằng khi so sánh mức sống, phải xét đến giá sinh hoạt địa phương nữa chứ không nên căn cứ chỉ vào thu nhập. Thu nhập Mỹ điển hình mà tiêu ở ta thì rộng rãi, nhưng tiêu ở Mỹ không thoải mái lắm đâu. Đúng là người Mỹ toàn đi xe con trong khi ta còn chủ yếu đi xe máy, nhưng ngoài ra, họ không có những phương tiện hay tiện nghi gì lạ lùng cả (thực ra, chính ở Việt Nam mới thấy một số mặt hàng gia dụng Âu, Nhật rất tiện mà bên Mỹ không có). Không thua quá xa đâu, tuy nhiên quả thật về phát triển kinh tế, Việt Nam hiện nay có còn thua nhiều đất nước khác. Tại sao?

59 * Hãy ôn nhanh trường kỳ lịch sử. Các quốc gia Tây phương đều vừa có truyền thống thương nghiệp lâu đời, vừa công nghiệp hóa đặc biệt sớm. Nhật và Hàn cũng có truyền thống thương nghiệp rất đáng kể; riêng Nhật đã công nghiệp hóa được hàng trăm rưởi năm. Hồng Kông, Xin-ga-po, Đài Loan thì cư dân chủ yếu là người Tàu quen buôn to bán lớn từ xưa; ngoài ra, Hồng Kông và Xin-ga-po còn được hưởng môi trường kinh doanh đặc biệt thuận lợi do đế quốc Anh dựng lên. Vừa có ưu thế như vậy, tất cả các xứ sở hay lãnh thổ này lại vừa hoặc không hề biết chiến tranh là gì hoặc đã thanh bình trở lại từ lâu lắm. Trong khi đó, nước Việt Nam có truyền thống kinh tế khác hẳn. Dân tộc ta vốn sống chủ yếu bằng nghề trồng lúa. Ta có sản xuất thủ công và buôn bán nhỏ, nhưng mọi hoạt động thương nghiệp có qui mô đáng kể trước thời Pháp thuộc coi như đều là của Hoa kiều. Trong thời Pháp thuộc, tình hình cơ bản vẫn y như trước, chỉ có thêm một số dân đi làm phu làm thợ cho giặc. Sau Pháp thuộc, khói lửa triền miên. Rút cuộc, suốt từ ngày Tự Đức bác bỏ canh tân cho đến ngày kháng chiến đạt thắng lợi hoàn toàn, dân tộc Việt Nam không hề có một cơ hội nào để tập trung tiến hành công nghiệp hóa và thương nghiệp hóa đất nước mình! Thực ra thống nhất rồi, ta vẫn chưa có cơ hội, do chiến sự ở Campu-chia, do áp lực quân sự ở biên giới phía bắc và do chính sách cấm vận của Mỹ. Đảng quyết định đổi mới năm 1986, nhưng phải đến năm 1994 thì Mỹ mới bỏ cấm vận. Mãi đến cách nay chưa lâu gì cả, người Việt Nam mới bắt đầu có đủ điều kiện để thực sự tiến hành xây dựng một nền kinh tế hiện đại, từ một tình trạng hết sức lạc hậu, và trên đất nước đã bị chiến tranh tàn phá hết sức nặng nề. Ta có tài nguyên tương đối phong phú, nhưng không hề gần phong phú đến mức ta có thể chỉ dựa vào tài nguyên mà sống thật thoải mái như chẳng hạn Ả-rập Xê-út. Có lẽ cũng nên nhắc ý kiến thắc mắc sao ta chưa bằng Thái-lan. Xin nhắc rằng tuy Thái-lan có truyền thống kinh tế tương tự như Việt Nam nhưng đã không mất độc lập, không bị chiến tranh cản trở, không bị Mỹ cấm vận, họ đáng lẽ ra phải hơn ta nhiều hơn thế nhiều kia! Rõ ràng lịch sử là lý do chủ yếu khiến Việt Nam còn chưa thịnh vượng bằng nhiều nước khác. Dĩ nhiên lý do lịch sử sẽ ngày càng yếu đi. Đến một lúc nào đó, nếu kinh tế Việt Nam vẫn còn thua người, khi cắt nghĩa tình trạng kém sút, ta sẽ phải hướng mạnh về phía những lý do khác. Nhưng lúc ấy không phải là bây giờ. Nạn tham nhũng hoàn toàn có thật, nhưng đánh giá sai tiến bộ kinh tế rồi quy hết trách nhiệm cho lãnh đạo cũng là hoàn toàn có thật.

Tham nhũng đâu phải chỉ xảy ra ở riêng nước ta! Ngay cả ở những đất nước thịnh vượng hơn Việt Nam nhiều, bất kể theo chính thể nào, cũng có tệ nạn ấy. Vô số quan chức Trung Quốc đã ôm không biết bao nhiêu tỉ đô-la chạy qua “tỵ nạn” bên Mỹ, Ca-na-đa, Úc v.v. Ở Nhật đã có hai thủ tướng phải từ chức vì tai tiếng tham nhũng (Tanaka và Takeshita), một người sau đó bị chính thức kết án (Tanaka). Ở Nam Hàn, suốt từ Lý Thừa Vãn cho tới ngay bây giờ, “hầu hết các cựu tổng thống, hoặc gia đình, hoặc những người phụ tá chủ yếu, đều bị tình nghi dính líu trong những vụ tai tiếng (tham nhũng)”!(1) Còn ở Mỹ thì hãy nghe chính một cựu tổng thống và một cựu phó tổng thống phát biểu. Ông Jimmy Carter nói: “Nước ta (…) bây giờ (…) hối lộ chính trị vô giới hạn có ảnh hưởng căn bản tới việc đề cử hay bầu tổng thống (…) ở quốc hội liên bang và ở cấp bang tình hình cũng y như thế”.(2) Ông Al Gore thì nói: “Hệ thống chính trị Mỹ là một thảm họa tuyệt đối (…) Ảnh hưởng của tiền (...) tiền của những nhóm tư ích cự phú!”.(3) Chẳng qua cái việc ăn tiền của các quan chức Mỹ nó mang những hình thức không quen thuộc đối với đa số người Việt Nam nên họ tưởng “quan” Mỹ không tham đó thôi! Nhưng dĩ nhiên, cần phải thẳng tay bài trừ tham nhũng. * Trong số những người đánh giá sai tiến bộ của kinh tế Việt Nam, không ít người vì thế mà dao động lập trường chính trị, trở nên thiên về dân chủ Tây phương. Liên kết thành công kinh tế với dân chủ Tây phương là nhầm lẫn không thể nặng nề hơn! Thể chế chính trị ấy không hề cần thiết cho thịnh vượng. Nó tương đối còn mới toanh, trong khi thịnh vượng thì cũ ơi là cũ! Trong trường kỳ lịch sử thế giới, biết bao nhiêu đất nước đã thịnh vượng trước ngày dân chủ Tây oe oe! Ở ngay Tây phương, từ Hy-lạp, La-mã xa xưa đến các đế quốc thực dân Anh, Pháp, Tây-ban-nha, Hà-lan v.v. trong thời cận đại, không có đâu biết dân chủ Tây như bây giờ là cái gì! Ở Đông phương, văn minh Trung Quốc tồn tại liên tục suốt mấy nghìn năm, rực rỡ lên cùng thời với Hy-lạp nhưng không lụi rất nhanh như Hy-lạp mà cứ tiếp tục sáng mãi (chỉ tạm mờ đi khi chuyển tiếp triều đại), nên nhớ Trung Quốc mới thua Tây phương về vật chất sau khi Tây sáng kiến ra khoa học chứ trước đó các thương nhân Tây qua Tàu đã bàng hoàng trước sự thịnh vượng vượt rất xa Âu châu đương thời, vậy mà ở Trung Quốc không hề có lúc nào có mặt cái gì giống như dân chủ Tây! Cũng ở Đông phương, nước Nhật hồi thế kỷ 19 hết sức nhanh chóng trở nên hùng mạnh ngang ngửa với các đế quốc Tây phương, chính đã do một “Thiên Hoàng” cai trị. Chỉ đến sau khi đại bại trong Thế chiến thứ Hai, Nhật mới bắt đầu theo dân chủ Tây, do bị kẻ chiến thắng là Mỹ áp đặt…

Thủ phạm gây ra ảo tưởng về vai trò tích cực của dân chủ Tây trong phát triển kinh tế là nước Mỹ mới có hơn hai trăm năm tuổi. Xin nhắc rằng bất kể chính trị cơ bản không thay đổi suốt từ khi lập quốc, năm 1929 kinh tế Mỹ đã tụt vào cơn “Đại Suy thoái” (Great Depression) lịch sử. Đến năm 1939 mới bắt đầu hơi bớt suy, thì vừa vặn Thế chiến thứ Hai bùng nổ, nỗ lực chiến tranh vực công nghiệp đang “nằm” đứng dậy, rồi bao nhiêu của cải và nhân tài từ châu Âu ùn ùn “chạy giặc” sang, khiến “con bệnh” Mỹ được động viên và tiếp thuốc bổ tiếp máu bỗng khỏe lên nhanh vùn vụt! Đặc biệt, không như tất cả những quốc gia tham chiến khác, đất nước Mỹ không bị mảy may tàn phá bởi bom đạn địch (đó chính là một lý do chủ yếu khiến Mỹ thắng, lý do chủ yếu khác là sự có mặt của Liên Xô trong khối Đồng Minh). Kinh tế Mỹ phục hưng ào ạt suốt Thế chiến, rồi sau Thế chiến trong lúc các nước khác (kể cả bên thắng) phải lo khắc phục hậu quả chiến tranh thì Mỹ vẫn tiếp tục phát triển ro ro, với vốn liếng mới nhân tài mới và nhiều kỹ thuật mới tình cờ ra đời đúng vào quãng ấy. Mỹ thắng thịnh không hể nhờ dân chủ Tây nhưng thắng thịnh rồi thì Mỹ thừa thế bành trướng dân chủ Tây khắp thế giới, gây ấn tượng hết sức sai lầm là dân chủ Tây giúp sinh thịnh vượng! Tại sao trong Chiến tranh Lạnh, khối tư bản đã thịnh vượng hơn khối cộng sản? Bởi khối tư bản gồm hầu hết những nước công nghiệp hóa rất sớm, đã đế quốc thực dân suốt mấy thế kỷ, và sau Thế chiến thứ Hai vẫn còn rất giàu. Bởi khối tư bản theo kinh tế thị trường và cho dân hưởng quyền tư hữu. Cũng bởi khối tư bản thao túng mậu dịch quốc tế và thi hành cấm vận đối với khối cộng sản. Dĩ nhiên tình hình đã thay đổi hoàn toàn. Sau khi quyết định cải cách kinh tế (năm 1979) và trong hoàn cảnh không còn bị cấm vận (do chiến lược thân Trung Quốc để áp lực Liên Xô của tổng thống Mỹ Ních-xơn), mặc dầu công nghiệp hóa rất muộn, Trung Quốc “dân chủ đảng trị” đã hết sức nhanh chóng vượt qua tất cả các nước dân chủ Tây khác (năm 2010) và cứ đà này chỉ vài chục năm nữa sẽ vượt luôn Mỹ. Đã không hề cần thiết cho thịnh vượng, khi chạy đua kinh tế với dân chủ đảng trị, dân chủ Tây lại tỏ ra kém sút!(4) * Nhân thể, xin trình bày vắn tắt một số lý do khác khiến Việt Nam không nên theo dân chủ Tây phương. Trước tiên là lý thuyết. Dân chủ Tây vốn chẳng qua là một biểu hiện rất muộn của khuynh hướng cá nhân luận của người da trắng. Ở mức cực đoan, nó biểu hiện cá nhân chủ nghĩa, hết sức tiêu cực, dẫn tới phá sản văn hóa, thậm chí làm con người trở nên bệnh hoạn. Dù ở mức ôn hòa, nó cũng chỉ đáng cho ta tham khảo, cân nhắc để thu lấy một số nét hay, chứ hoàn toàn không đáng thay thế cái

62 khuynh hướng lấy lợi tập thể làm trọng của truyền thống chính trị Á Đông (những người đã sáng kiến ra dân chủ Tây nên cố gắng hoàn thiện nó thay vì đi bắt mọi người theo mình, vì tương lai nhân loại ta hãy chúc họ thật nhiều may mắn). Việc ta cần làm bây giờ là tiếp tục Việt hóa triệt để cái chính thể tuy cũng xuất phát từ Tây phương nhưng lại có cơ chế phù hợp với tinh thần Đông phương. Kế tiếp, có những người Việt Nam tưởng nếu ta theo dân chủ Tây thì Mỹ sẽ giúp giữ Trường Sa! Chắc chắn bất kể mọi ký kết liên minh chính thức, nếu vào phút chót, can thiệp quân sự xét ra lợi bất cập hại cho Mỹ (vì Trung Quốc đã trở nên quá mạnh), thì Mỹ sẽ không can thiệp! Rồi lại có những người khác hô hào theo dân chủ Tây để được Mỹ ưu đãi trong quan hệ kinh tế. Cũng là nằm mơ mà thôi. Mọi hành động của Mỹ đều tùy thuộc vào ước tính lợi hại cho Mỹ, và ước tính ấy có thể thay đổi bất cứ lúc nào! Sau cùng, nhưng không hề kém quan trọng: dân chủ Tây nếu rước về chắc chắn sẽ làm mất ổn định chính trị là điều kiện tối cần thiết cho thịnh vượng! Tại sao? Bởi vì nhất định đa số người Việt Nam sẽ không chấp nhận để cho một thiểu số lạm dụng quyển phát biểu mà công khai xuyên tạc, đổi trắng thay đen lịch sử nước, bôi nhọ anh hùng dân tộc, xóa công lao của bao nhiêu liệt sĩ, chiến sĩ!!! Chắc chắn sẽ xảy ra đấu tranh kịch liệt vô giới hạn! * Hãy thôi nhầm dân chủ Tây với ý Trời (!) đi. Hãy thôi ảo tưởng về vai trò tích cực của dân chủ Tây trong kinh tế đi. Hãy thôi chờ đợi Mỹ giúp nọ giúp kia đi. Và hãy nhớ trong mọi hoàn cảnh, phải trung thành với chính nghĩa! Nước Việt Nam không cần một đối tác đặc biệt hay một đồng minh luôn can thiệp vào nội bộ mình. Dân tộc Việt Nam có thể xây dựng kinh tế hiện đại tiên tiến mà không cần phải phản bội bao nhiêu người đã hy sinh cho độc lập, thống nhất! Và ta bảo vệ toàn vẹn lãnh thổ bằng cách nâng cao khả năng quốc phòng, cùng lúc sẵn sàng làm bạn với tất cả những ai muốn làm bạn với mình trên căn bản bình đẳng, tôn trọng lẫn nhau. Dưới sự lãnh đạo, quản lý của Đảng, Nhà nước, với trình độ tiến hóa cao cùng ý chí tiến thủ rất mạnh mẽ của dân tộc, điều kiện vật chất của người Việt Nam đã cải thiện thật là đáng kể. Tất nhiên, ta không nên lấy làm thỏa mãn là đã hơn mình, mà phải đặt mục tiêu nhanh chóng bắt cho kịp các “đại gia” trên thế giới. Muốn thế, ta cần liên tục gấp rút tiến bộ trong nhiều chục năm nữa. Nghĩa là, cũng như trước đây kháng chiến giành độc lập và thống nhất xứ sở đã phải trường kỳ, bây giờ cải thiện kinh tế quốc gia cũng phải trường kỳ.

63 Để “trường kỳ cải thiện nhất định thắng lợi”, thiết tưởng không thể nhấn mạnh hơn lời dặn này của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Muôn việc thành công hay thất bại đều do cán bộ”.(5) Kháng chiến thành công là nhờ cán bộ đã có tài và có đức. Hồ Chủ tịch cũng dặn “Văn hóa (...) cũng là một mặt trận”.(6) Mặt trận ấy càng lúc càng cần được chú ý ở mức cao nhất. Ta phải tuyên truyền sao cho đông đảo người Việt Nam không chỉ lo làm giàu mà còn giữ được tự hào dân tộc, tích cực đóng góp vào việc xây dựng một nền văn hóa Việt Nam mới xứng đáng kế tục một truyền thống tinh thần lâu đời và rực rỡ. Nước phải có văn hóa riêng thì mới đáng là nước. Ta chớ để uổng cái công dựng nước của các vua Hùng và công giữ nước của bao nhiêu tiền nhân anh hùng mà gần đây nhất là “Bác cháu ta”. “Việt Nam thịnh vượng và văn hóa cao muôn năm! Cải thiện thắng lợi muôn năm!”.(7) Viết tháng 12-2016 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II, 2017 ___________ (1) Trang foxnews.com, ngày 21-11-2016. (2) Trang huffingtonpost.com, ngày 31-7-2015. (3) Trang politico.com, ngày 13-5-2014. (4) Chúng tôi xin sẽ trình bày đầy đủ trong một bài viết khác. (5) Võ Nguyên Giáp, hồi ký Chiến đấu trong vòng vây. (6) Hồ Chí Minh: Văn hóa nghệ thuật cũng là một mặt trận, nxb Văn Học, 1981. (7) Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến của Hồ Chủ tịch kết thúc: “Việt Nam độc lập và thống nhất muôn năm! Kháng chiến thắng lợi muôn năm!”.

Lê Thị Mây - Dịu dàng, uy nghi “Giặc đến nhà, đàn bà cũng đánh” là truyền thống Việt Nam. Nhưng do trời sinh nữ “yếu” hơn nam nên phụ nữ ta điển hình nhường việc giết giặc cho phái nam, mà “đánh” theo lối khác. Ở lại hậu phương thì tích cực tham gia sản xuất, công tác hậu cần, còn ra đi theo bộ đội thì làm đường làm ngầm, đứng chỉ đường, lấp hố bom, đánh dấu bom, phá bom... Bom nổ liền, bom nổ chậm, rốckét, đạn đại liên, ở gần đường cái chết lúc nào cũng lởn vởn. Tại Ngã ba Đồng Lộc, “hàng ngàn thanh niên xung phong đã gửi lại tuổi thanh xuân tươi đẹp”, có ngày mười nữ thanh niên đồng loạt trở thành liệt sĩ.(1) Ra đi là dễ dàng gặp đe dọa sinh tử. Ra đi là chắc chắn gặp chất chồng thử thách cả về vật chất lẫn tinh thần. Tưởng tượng bao nhiêu cô gái rất trẻ quanh năm suốt tháng thui thủi giữa rừng xanh xa mẹ xa em và xa cách hẳn cái môi trường thuận tiện cho phát triển

64 ước mơ đôi lứa! Câu chuyện của những nữ thanh niên xung phong đã được kể bằng rất nhiều thơ văn giá trị. Riêng về thơ, thiết tưởng thi phẩm Lửa mùa hong áo của Lê Thị Mây đáng xem là tiêu biểu nhất.(2) Bài thơ dài (17 khúc, tổng cộng 75 đoạn) này không hẳn là anh hùng ca, vì anh hùng ca chủ yếu phản ánh những thành tích đấu tranh. Đây thơ chứa cả con người trong đấu tranh cực kỳ ác liệt lẫn con người trong sinh hoạt bình thường với tất cả những tình cảm điển hình. Qua vô số câu thơ đoạn thơ đặc biệt gợi cảm, người đọc được đến sát bên những cô gái Việt Nam vừa vượt qua mọi thử thách dũng cảm làm nhiệm vụ thiêng liêng, vừa phát huy hết sức tốt đẹp truyền thống chị em của văn hóa dân tộc, lại vừa ấp ủ những giấc mơ lãng mạn cách thiết tha đến không ai khỏi động lòng. Những người phụ nữ trẻ ấy của dân tộc ta, họ thật đáng khâm phục, họ dịu dàng dễ yêu vô cùng, nhưng cùng lúc họ lại có thể uy nghi như những cô tướng tận thuở Hai Bà! Lửa mùa hong áo có chứa cả những vần đầy xúc động về người lính mà vào dịp khác chúng tôi sẽ xin nhắc đến, trong bài này xin tập trung vào người nữ thanh niên xung phong. Sau đây là một phác họa chân dung, như được thấy qua “trường ca”. Lên đường “Giặc đến nhà gái trai đều ra trận / Em theo anh nối bước dặm Trường Sơn”. Nghe “tiếng núi sông thăm thẳm rầm rì”, “ai không nao nức”, cứ gì phải là nam thanh niên. Này chị em ơi, “cởi khăn quàng, (đội) mũ tai bèo (thắt) bím đuôi sam”, ta cùng nhau tiến về phía “con đường”! Tưởng tượng “liền chị liền em san sát (…) qua sông áo điệp điệp rừng”. Tưởng tượng một sư đoàn “toàn con gái” mặc áo xẻ tà, vừa đi vừa hát: “Ðỉnh Ba Rền giọng hò xứ Thanh vang dội”. Cứ thế, bất chấp tổn thất xảy ra rất sớm, ngày ngày đêm đêm bền bỉ “tiếng hát át tiếng bom cõng đường băng đèo Mụ Giạ / (Qua) Cua Cổng Trời gấp khuỷu / (...) / Chân nối chân bước gấp phía Trường Sơn”... Mức độ khó khăn ác liệt chưa từng có của cuộc kháng chiến 30 năm giành lại độc lập và thống nhất xứ sở đã làm một truyền thống Việt Nam độc đáo phát huy vô cùng rực rỡ! Ngoái lại Chân bước tới, mặt hướng thẳng về phía trước, nhưng trên lưng áo “chiếc ba-lô mảnh vá (còn) mang ánh nhìn mắt mẹ rưng rưng”, nên lòng người mới lên đường “ngoái lại với sông làng”, cái con “sông quê ơi xanh quá đỗi dịu dàng, tưởng có thể búi lên mượt mà xanh hồn tóc”. Làng nào đây gần biển nên có “cát lùa gót sóng”, “cỏ lông chông gió thổi cuối chân trời” và “xao xác nhớ xao xác vàng cát mặn”… Tất nhiên trong những thứ làm lòng ngoái lại có mơ ước lứa

65 đôi. Giặc làm mơ ước bỗng hóa xa vời quá. Nhưng “mắt liếc lá răm (cứ) hẹn hãy còn xuân”… Thường người đi về phía khói lửa, mỗi khi ngoái lại là thấy yên bình tương đối. Nhưng nếu đi từ Quảng Trị thì khi ngoái lại cũng thấy khói lửa tơi bời y như khi nhìn về phía trước. “Hậu phương” đây: “… pháo bầy, tọa độ / Thủy lôi, từ trường, bến bờ bom khoan rỗ / Hầm cột hầm kèo núng cát ngổn ngang…”. “Phong cảnh” y hệt tiền tuyến, nhưng thêm: “Những tã lót nôi tre tàn tro đen nhẻm / Tiếng trẻ khóc nín trong cát âm âm”. “Em áo lính” ngoái lại nữa đi. Để chân thêm cứng trên đường “cùng anh áo lính”. Em ngoái lại, rồi em tưởng tượng anh cũng ngoái lại. Anh thấy làng y như em thấy, rồi thấy “em đi sau nối bước mỗi ngày (…) thương nhớ đuổi theo anh”. “Bàn chân ướm bàn chân bàng hoàng trang giấy”, có biết cho chăng hỡi “binh đoàn con trai trước mặt”? Nhập “dòng sông xanh” “Sông xanh vào sắc áo tân binh”. Nước chảy nên sông, mà lính “chảy” cũng nên “sông”! Sông lính gặp cản trở đủ loại chập chồng và dĩ nhiên biết bao lần từng đoạn của cái “dòng xanh” độc đáo đã bất ngờ hóa đỏ. Nhưng bất chấp bao “giọt nước” vĩnh viễn nằm lại bên bờ, sông này nhất định chỉ cạn khi “khúc ruột mẹ nghèo” không còn bị cắt chia. “Thác dội thác vào lưng ba-lô con cóc nhấp nhổm / Cây khuất cây điệp điệp mũ tai bèo”. Người đi trùng trùng có khi trong gió Lào “(hơ) da phơi quần cộc”, trong gió bấc “lùa từng rẻ xương sườn”, đi bên bờ “vực chông chênh gió hú”, đi lâu đến nỗi “bật máu ngón chân”... Nhớ đoàn “quân xanh màu lá dữ oai hùm” trong “Tây tiến” năm xưa... Trạm đây. “Lính trẻ” nào bị “sốt rừng phục kích” thì vào dưới “lùm bùm”, vào trong “hõm đá đong mưa dầm” ngay bên cạnh “theo leo thác đổ trận cười, mù xô nghẹn vực”, mà nằm nghe “gió bấc lùa chăn”. Còn lính không bị sốt thì nghỉ tí rồi tiếp tục đi, cài đem ít lá theo cho “lá cong mặt lá”, coi chừng “sau gót chân” có “chuối rừng chín bói chùng chiềng mùa hạ”. Ờ, đi hay ở trong rừng lâu, dù gian khổ, chiến sự ác liệt, làm sao làm ngơ được thi vị của rừng: “Bậc suối cành mai nở báo sang xuân / Góc bếp khói thở mờ gân đá…”. Rừng có chỗ âm u, mũi ngửi thấy “hương lẩn khuất”, ngửa mặt nhìn lên thì không thấy hoa đâu, chỉ chút “phấn ong tan theo nắng tinh khôi”... Làm nhiệm vụ “Cõng thân pháo chạy hỗn hễn lên dốc”, “không chịu thay ca, (tiếp tục) đứng làm cọc đường (trong nắng trong gió Lào)”, “chống lầy cõng khuyết vừng trăng”, khiêng đá hộc (lấy) xương cốt đỡ đường lên”, “dập lửa na-pan, cứu xe gạo, cứu xe thư” v.v. Những dũng sĩ mình đồng da sắt nào vậy? Là “Em Xoan (…) ăn chưa no”, “Em Quế gầy nhom thân sậy”, “Em Nết (…) Em Ngò (…) sốt rét da xanh vào mặt đá”, “Em Mận (…) mắt thâm quầng (vì thiếu ngủ)” v.v. đó. Quý mấy cho vừa, ới các chị Xoan ơi, Quế ơi, Nết ơi, Ngò ơi, Cải ơi, Mận ơi,

66 Nụ ơi, Ngân ơi, Thảo ơi, Cúc ơi, Hoa ơi, Đào ơi, ơi!... À, trông thấy “người xinh bé bỏng vai gầy, chơi vơi trọng điểm”, nếu những “trái tim của lính (lái xe)” có tạm quên đập cũng chỉ là thường thôi, nhưng xin người “thương người quá người ơi” chớ có “rời buồng lái”! Khẩn trương giao hàng đến chốn là cách “đưa em về” tốt nhất. Xe lại xe suốt ngày suốt đêm, làm “núi như bụng chửa” vì đầy ắp hàng, nhưng những mắt cú vọ đừng hòng soi thấu nhé, bởi những “bàn tay con gái” đã “cài kín áo ngụy trang” cho núi rồi. Dĩ nhiên trong các công việc thường xuyên của thanh niên xung phong, căng nhất là việc quan sát, đánh dấu, xử lý những thứ quái ác mà giặc trời thả xuống, bắn xuống. Lạ thay, trường ca lại kể việc chết như chơi ấy bằng lời cháu thủ thỉ với bà, hồi ức tuổi thơ chơi ô ăn quan, đánh chuyền đánh chắt: “Lũ bom cháu đếm từng tên / Bà ơi nghe thấu đừng rên hỡi bà / (...) / Vén mây vạch lá đếm này / Từ trường tọa độ bom day đất bầm / (...) / Chòi quan sát đứng chênh vênh / Bom xô bom giật gập ghềnh những đâu / (...) / Bom chùm bom tấn (...) / Đầu bom cờ cắm bời bời dọc ngang / (...) / Rốc-két tọa độ bom khoan...”! Cháu đếm, cháu cắm cờ, cháu vẽ sơ đồ, rồi vì “đường phải thông”, cũng chính cháu đem mìn đi phá những quả bom không biết phát nổ lúc nào!!! Ước mơ đôi lứa Nơi “nắng hoang hanh”, “mưa lũ giăng thành”, “lau sậy mịt mùng”, núi nhấp nhô như sóng, mà lại có những “đôi mươi mười tám (…) vừa hoa” không phải là sơn nữ! Chị em, người thì đã “tranh thủ” được một “nụ hôn nghẹn lời” với ai đó, người thì mới mắt nhìn mắt chứ “tay chưa kịp cầm” tay ai, và dĩ nhiên có những người chưa từng nhìn vào mắt bất cứ ai cho lâu cả. Quan hệ càng sâu xa, xa cách càng khó chịu đựng. Nhé, đã ba năm rồi, mà nhớ anh chỉ có cách “viết (thư) về đêm” trong ngách hầm, trong tiếng bom rơi rền. Chữ nào chở cho hết nỗi lòng, nên thư gửi đi phải “gấp với” và “dán với” cả bầu trời và cánh rừng nơi em ở... Chao ơi, những dòng “chữ xô chữ vỡ” một người “biền biệt” gửi một người “biền biệt”, đem soi, “có khi nắng cũng khóc òa”! Oái ăm, nắng có khóc thì khóc, chứ những “tuổi thanh xuân” kia dù nhớ “anh” đến đâu thì “mặt (cũng) không được sầu”, do phải giữ khí thế để cùng nhau tập trung khắc phục hậu quả một thứ mưa kỳ lạ: “Chiều nay nối những chiều nào / Miếng cơm nuốt vội bom ào ào bom”... Mặt tuy giữ được không sầu, nhưng tay hễ sờ đến “ba-lô (có) áo cưới” thì cứ “buộc đây mở lại cầm đây”!… À, những chị em nào may mắn nhất, được gặp anh, rồi cũng là khổ sở nhất, bởi vừa mới “ríu rít anh ríu rít xanh / hai người một lối gập ghềnh đón đưa”, thì bỗng anh đâu mất, chỉ còn “cỏ may găm nắng hoang hanh (…) lối rừng”. Và bởi thoắt có lại thoắt không, nên ai mới đang cười giòn bỗng “hờn chi thắt ruột nửa vời lặng im”. Những “giấc mơ ban ngày” thi thoảng nắng tắt lâu rồi chợt tác động: “Vòng tay ôm lửa không dưng / Mồ hôi da thịt nóng bừng nửa đêm”. Bừng mấy cũng chỉ có cách “ôm trọn” lấy chính mình mà “thẫn thờ Trường Sơn” thôi.

Ước mơ đôi lứa không phải lúc nào cũng xôn xao. “Lính vỗ nước rùng mình ngấm lạnh / Triền lau lũ xô tím ngắt mùa thu...”. Nước thu trong vắt lấp lánh nhắc mặt gương. “Quân trang lính gái chưa chồng / Mảnh gương soi lạc má hồng ngẩn ngơ...”. “Má hồng” Trường Sơn làm nhớ “má hồng” Việt Bắc: “Mùa xuân đào nở khắp vùng / Dừng chân soi bóng suối trong thoáng buồn / Áo nâu chỉ bạc, vai sờn / Má hồng chị nhạt gió sương núi đèo” (Anh Thơ). Có lúc “thoáng buồn”, “ngẩn ngơ”, nhưng các chị em sau cũng như trước đã một dạ sắt son, luôn sát cánh cùng các anh, để rút cuộc đưa dân tộc tới một mùa xuân cờ bay khắp nước. Tình chị em Phụ nữ trẻ Việt Nam rủ nhau ra đi làm nhiệm vụ thiêng liêng. Nhiệm vụ đầy khó khăn, muốn làm tốt trước tiên phải giữ tinh thần cho thật vững vàng. Mẹ thì ở xa, người yêu nếu có cũng ở xa. Chỉ có đồng đội là ngay bên mình, có thể giúp mình... Tình đồng đội dưới dạng đặc thù Việt Nam là tình chị em “đỡ dìu nâng niu (...) tựa lưng nhau” đã giúp họ ngay cả giữa “rét (…) ngập trắng (…) bốn bề” chẳng những thấy hang đá vẫn cứ ở được, lại còn hoàn thành xuất sắc nghĩa vụ. Cái tình chị em trong văn hóa Việt Nam truyền thống nó đặc biệt lắm. Chị, nhất là chị cả, là phụ tá rất đắc lực của mẹ, và nếu mẹ qua đời sớm thì chị điển hình sẽ “lên chức”, đảm đang tất cả công việc của một người mẹ, vô số trường hợp vì các em mà chấp nhận hy sinh hạnh phúc riêng của mình. Hình ảnh người chị cao quý đã từ lâu đi vào văn học nghệ thuật Việt Nam. Trong “Ngôi mả cũ” của Nguyễn Tuân có “một người mẹ rất trẻ”: “Cô Tú nhất định không đi lấy chồng và vui lòng sống vậy cho đến lúc nào cậu Chiêu em (…) làm nên (…) ngày ngày dệt vải và khâu thuê vá mướn”. Trong “Vào lửa” của Nguyễn Đình Thi có một “bà chị ăn khoai thần tình”: “Nói thật, mình cũng có hư, được chiều từ bé mà, nhà có miếng gì ngon là bà cụ mình với chị mình toàn nhường cho mình cả, ăn khoai vài bữa liền là mình đã thấy bứ rồi. Còn chị mình thì cứ khoai đánh quanh năm”. Trong “Đò đưa” của Trịnh Đình Khôi có một người được “thương nhất nhà”: “Chị (…) đã thay mẹ chăm sóc đàn em, mùa đông đánh tranh rải ổ cho chúng tôi nằm, mùa hè tuốt đay kết võng ru lũ em ngủ. Tối tối chúng tôi ngồi học bài, chị ngồi vá áo vặn chổi, đợi lũ em vào màn, soi đèn, đốt muỗi mới chịu đi nằm” v.v. Và thơ và nhạc... Nhưng đồng đội đâu phải là chị em, đồng đội có quan hệ máu mủ gì với nhau đâu? Đúng vậy. Tuy nhiên, hình như cái nền nếp gia đình in rất đậm trong lòng nó dễ dàng khiến người nữ thủ trưởng của một đơn vị thanh niên xung phong rất tự nhiên xem đồng đội cấp dưới như em của mình, và “các em” cũng do nền nếp ấy mà tự nhiên xem thủ trưởng là chị. Chị thì “người lớn” hơn em, nên “thường

68 đi trước về sau” và tuy không giấu nỗi nhớ mẹ nhớ nhà hay giấc mơ lãng mạn của mình, chị ít khi bộc lộ mà chỉ thi thoảng lặng lẽ ướt mắt thôi, “chưa lần nào (...) khóc để em nghe”. Cứ cho đó là tác phong gương mẫu của một cán bộ chỉ huy đi, nhưng cán bộ đâu có cần phải “rũ áo cả tiểu đội đem phơi” hay “miếng cơm sẻ nửa lá rau nhường phần”... Tưởng chỉ tình cảm yêu thương rộng rãi dịu dàng của một người chị đối với các em mình mới khiến làm thế. Đáp lại lòng quan tâm săn sóc, “chị ngã em nâng” và em “chị ơi” chị hỡi suốt những năm tháng Trường Sơn không bao giờ quên được ấy... Tình cảm thường vẫn hiện ra rõ nhất khi xảy ra chia ly vĩnh viễn. Ba khúc chót của bản trường ca bi tráng và độc đáo này được dành cả cho tưởng nhớ các liệt sĩ, với những lời khóc chị khóc em vô cùng xúc động. Mất mát Chị em cất bước chưa lâu, chưa kịp gặp con đường” thì đã gặp “chúng quăng bom tọa độ / Bến Lũy Thầy chị Luống hy sinh”. Buổi chiều ấy, “tiểu đội mười hai người / (...) mâm cơm thừa đũa thừa bát / Nhìn xuống bếp thừa một chỗ ngồi hong áo / (...) / Ba-lô kỷ vật im lìm giường chiếu...”. Bao nhiêu “thừa” làm “tiểu đội mười một người” thấy thiếu đến ngẩn ngơ. Thực tế tàn nhẫn “rùng rùng xô” lòng chị lòng em, làm “tay (phải) bện níu bàn tay” cho khỏi ngã. Nhưng mất mát chỉ mới bắt đầu... Người ra đi có khi để lại dấu vết cực đau lòng. Sau trận bom dữ dội, chị đi tìm các em. Em đây: “Lai quần đánh giặc còn trong cỏ / Rồi tóc (...) hiện xanh nguyên...”!!! Chị “nhặt nấc lên”... Trong khói bom chờn vờn sặc sụa, chị như trông thấy các em “hong tóc khoe hết dịu dàng”, thấy “tóc dài chấm gót (…) tóc nhiều mênh mang (…) tóc chảy xanh rì, búi lên vai đỡ”, và ngửi thấy hương “sả thơm” phảng phất... Chị ơi, “em Phượng”, “em Ngân” đã hóa TINH THẦN BẤT DIỆT rồi chứ còn đâu nơi bất cứ mảnh di vật di hài nào. Ờ, nhưng mà chị ơi, chính chúng tôi bây giờ cũng không chặn được xúc động dâng đầy khi hình dung chị đang sững sờ, cúi xuống... Người ra đi có khi không để lại chút dấu vết nào. “Lần ấy chị hong áo cưới nguyên hồ / Áo mặc khi phá bom cảm tử (...) anh chưa lần ngắm yêu thương (...) / (...) trong mộ chị có gì đâu, thân thể chị đã hòa trong núi sông”. Dân tộc ta đánh giặc anh dũng phi thường. Khi ôm bom ba càng lao vào xe tăng, khi ôm mìn “lao” vào đặt trên bom nổ chậm. Bởi công việc vô cùng nguy hiểm, có đơn vị đặt ra lệ “cứ trước mỗi lần có người đi làm nhiệm vụ phá bom (...) lại làm lễ truy điệu”.(3) Đồng đội khóc trước cho trường hợp không may, còn người ra đi có khi mặc một chiếc áo đặc biệt quý đối với mình... Vì đại nghĩa, một con người là tấm gương sáng ngời cho xung quanh, với một giấc mơ riêng tội nghiệp, đã trong khoảnh khắc hóa hư vô. “Ai mà chẳng sống? Sống như chị,

69 thật là đáng sống! / Ai mà chẳng chết? Chết như chị, chết là sống mãi!”.(4) * Lâu lắm rồi, vào lúc chuyện đang xẩy ra, Chế Lan Viên có viết mấy câu thơ tượng trưng: “Người lái xe đi suốt đời còn lanh lảnh trong tai tiếng còi gọi dừng xe đêm ấy / Nghìn tấn bom giội xuống người con gái giao thông toàn thân thành đuốc cháy / Chị vẫn đứng sững bên đường điều khiển chuyến xe đi” (“Nghĩ suy 68”) Trong số đồng đội của những nữ liệt sĩ anh hùng có người có tài làm thơ. Nỗi nhớ thương “nén giữ trong lòng” người ấy suốt mấy chục năm trời rút cuộc hiện ra thành rất nhiều vần cụ thể: “… Quờ sang tay nắm lấy tay / Những choòng những cuốc những ngày gian nan / Kiểng vang tiểu đội xếp hàng / Phía sau vắng chị gió tràn lạnh lưng / (…) / Ðường đêm khe khẽ nhịp tim / Vừng dương rồi mọc chị nhìn thấy không / (…) / Chị ơi mây trắng ấp mây / Ðỉnh U Bò vọng đá gầy thác cao / Lắng trong nguồn mạch xôn xao / Hình như máu chảy lệ trào chưa ngưng / Chớp đằng đông muối cay gừng / Bát cơm gác đũa nghẹn từng ngọn rau / (…) / Chị ơi cơn lũ tháng ba / Chân hương trôi dạt đã ba bốn ngày / Một tuần trăng một tháng này / Trường Sơn nhô núi rừng dày bóng râm / Cho em khóc chị một lần / Rồi ba-lô cõng hành quân vội vàng…”. “Chị ơi hãy về / Mùa hong áo / lửa uy nghi...”. Đọc thơ thấy như bước vào nhà tưởng niệm. Xin kính cẩn nghiêng mình trước vong linh những người chị Trường Sơn.

Viết tháng 10-2016 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II, 2017 _________ (1) Theo trang hatinh.gov.vn. (2) Nxb. Quân Đội Nhân Dân, 2003. (3) “Chuyện của nữ thanh niên xung phong phá bom nổ chậm”, trang bienphong.com.vn. (4) Bản dịch khuyết danh điếu văn của vua Lê Thần Tông khóc Giang Văn Minh đi sứ qua Tàu bị vua Minh sát hại, chỉ thay chữ “ông” bằng chữ “chị”.

Lê Vĩnh Hòa - Đã một, hồn ơi Tại sao ta chống ngoại xâm? Đơn giản, vì ta không chấp nhận để cho người ngoài cai trị nước mình. Lòng tự hào của dân tộc Việt Nam hiển hiện trong câu

70 thơ Lý Thường Kiệt, trong Bình Ngô đại cáo, trong hịch kêu gọi đánh quân Thanh của vua Quang Trung, trong “Lời kêu gọi Hội Quốc Liên” (1926) của Chủ tịch Hồ Chí Minh, và trong vô số thơ văn yêu nước. Về tự hào dân tộc ở miền tây Nam bộ nơi Lê Vĩnh Hòa lớn lên, tình cờ thấy hai lời ghi thật cụ thể. Một nhà trí thức từng “đi khắp miền Tây” viết: “Đâu đâu tôi cũng thấy (...) hạng cựu học vẫn giữ được phong độ, được dân chúng kính mến và tin tưởng; nhờ vậy hạng tân trí thức chưa đến nỗi vong bản, và giữa các giới có một tinh thần đoàn kết ngấm ngầm chống lại Pháp; thành thử sau tám chục năm cai trị, ảnh hưởng của Pháp ở đây chỉ như một lớp sơn”.(1) Tinh thần này một nhà trí thức khác khi đi thăm vùng Bảy Núi là nơi địa hình hiểm trở giúp nhiều nhà ái quốc cùng đường ẩn thân, đã thấy hiện ra thành lời một cụ già gặp trên đường: “Những người trước tôi đã chết, đời tôi cũng coi như đã hết, vậy mà quân thù vẫn còn đầy dẫy trên đất nước ta. Các ông còn trẻ, sứ mạng của các ông là phải tiếp tục cho đến cùng công việc của tiền nhân!”(2) Vẫn tinh thần này, lại xuất hiện rõ mồn một trong truyện ngắn “Đảng Cánh Buồm Đen” của Sơn Nam… Cứ hễ chiếm là chống, nói chi giặc lại còn tàn bạo và làm dân ta điêu đứng. Ở miền tây Nam bộ, trong dân gian vẫn còn lưu truyền ký ức về thời Nguyễn Trung Trực khởi nghĩa, như Sơn Nam ghi lại trong “Miễu Bà Chúa Xứ”: “Đêm ấy cả xóm bị bao vây (...) Người chết quá nhiều. Người còn sống quá ít. Làm sao mà chôn? Ban đầu còn bó thây bằng chiếu, mỗi hầm chôn một người. Sau cùng, cứ chôn chung một hầm, đủ già trẻ bé lớn. Khiêng nhiều chuyến quá sanh ra mệt mỏi! Họ khiêng bằng võng, đặt hai xác chết trên một võng, người trở đầu phía trước, người trở đầu phía sau”. Sau 1945 thì là cả một đại hội giết hiếp hết sức tưng bừng in rất đậm bóng trên thơ văn kháng chiến trong đó Lê Vĩnh Hòa đã góp những vần và dòng đầy xúc động. Về việc Pháp làm dân điêu đứng, Lê Vĩnh Hòa cũng không lạ chút nào. Ông đã “sống với bà con nông dân (...) hiểu được cảnh đói khổ” (NQT), đã “chứng kiến cảnh (họ) bị tước đoạt ruộng đất, sống lam lũ với nghề khuân vác ở bến xe, bến tàu, chết dần chết mòn” (VTH), đã thấy tận mắt “cảnh sống cơ cực của người dân lao động trong vùng đô thị tạm chiếm cũ” (TXT). Ngay từ khi còn là một thiếu niên, Lê Vĩnh Hòa đã tích cực tham gia hoạt động kháng chiến. Ông vận động học sinh, rồi xây dựng phong trào thanh niên, viết văn làm thơ tố cáo tội ác của giặc, cảnh khổ của dân, động viên tinh thần chiến sĩ, đồng bào. Khi về công tác ở Hội Liên Việt Sóc Trăng năm 1951, ông còn góp phần “tổ chức lực lượng quân sự để diệt ác, trừ gian (...) lập nhiều chiến công xuất sắc”.(TG) Năm 1958, như một kết quả của chính sách đàn áp đẫm máu của ngụy quyền Ngô Đình Diệm, Lê Vĩnh Hòa bị bắt và trải qua 5 năm trong các trại giam Sóc Trăng, Chí Hòa, Thủ Đức, Phú Lợi... Sau khi ra khỏi tù cuối năm 1963, ông lập tức trở lại tham gia hoạt động kháng chiến của quân dân

71 miền Nam lúc bấy giờ đang bùng lên mãnh liệt. Vừa viết để phản ánh toàn diện thực tế cuộc chiến đấu, Lê Vĩnh Hòa “vừa chiến đấu cùng đồng đội (...) gan dạ, quả cảm”.(TG) Đầu năm 1967, ông nằm xuống vĩnh viễn. * Lê Vĩnh Hòa viết sớm, nhưng những tác phẩm ra đời trước năm 1956 hình như đã thất truyền. Còn dễ dàng tìm đọc được bây giờ là hơn 60 bài văn xuôi cùng mười mấy bài thơ, sáng tác từ 1956 đến 1958 trong vùng địch chiếm và từ 1964 đến 1966 trong vùng giải phóng, tất cả in vào Tuyển tập Lê Vĩnh Hòa xuất bản lần đầu năm 1985, mới được tái bản năm ngoái (2016). Trước sau, bất kể là truyện hay bút ký hay nhật ký, hay thơ, nội dung tác phẩm Lê Vĩnh Hòa bao giờ cũng chủ yếu là con người Việt Nam trong những biểu hiện tinh thần cao đẹp nhất. Như thế là hết sức đích đáng! “Súng nổ rung trời giận dữ / Người lên như nước vỡ bờ / Nước Việt Nam từ máu lửa / Rũ bùn đứng dậy sáng lòa” (“Đất nước”, Nguyễn Đình Thi). Cả một dân tộc bao năm trong ách nô lệ đang vùng lên kiên cường chiến đấu trong điều kiện cực kỳ khó khăn, bao nhiêu gương hy sinh đang chói sáng, cả một truyền thống tinh thần rất lâu đời đang được dịp khoe ra những ưu điểm độc đáo của nó, cầm bút mà không phản ánh cái toàn cảnh tích cực có một không hai đó, mà đi “soi” chỗ nọ chỗ kia tìm khuyết điểm để xoáy sâu vào, phóng to lên, thì không thể nào là làm đúng được! Lê Vĩnh Hòa cũng có viết để nêu vấn đề, nhưng thay vì đi làm tội kháng chiến (!) thì ông chọn nêu cái “khuyết điểm” to hơn, đáng nêu hơn gấp vô số lần, là cái ác cái xấu của giặc cướp nước và bè lũ tay sai! Chắc chắn ba năm 1964-1966 là khoảng thời gian say sưa nhất trong đời Lê Vĩnh Hòa. Đấu tranh vũ trang ở Miền Nam chưa bao giờ sôi động thế. Ông hăng hái lao vào, “xông xáo (...) để viết”(CA), với kết quả tốt đẹp: “Thực tế chiến trường tây Nam bộ chưa có nhà văn nào phản ánh (...) giàu màu sắc và có sức mạnh như Lê Vĩnh Hòa (...) (ông) đã cùng ăn, cùng ở, cùng chiến đấu với bà con (...) tham gia phong trào bao vây đánh lấn giải phóng nông thôn, phá ấp khu tập trung của địch, công tác binh vận, đấu tranh chính trị (...) phản ánh sắc sảo và chính xác (...) cuộc sống bộ đội (...) Chiến sĩ đã gọi Lê Vĩnh Hòa là Nhà văn Quân đội”.(QK) Nhờ viết với một “ngòi bút còn vương mùi thuốc súng”(NHT) mà những trang văn Lê Vĩnh Hòa có sức lôi cuốn đặc biệt. Nhưng sự xông xáo chắc cũng đã có vai trò trong việc ông sớm ra đi... Trong văn nghiệp Lê Vĩnh Hòa có vài tác phẩm mà nội dung không phải là việc nước, như truyện ngắn “Chén trà thân ái”, tùy bút “Vắng bóng”… Và ngay cả khi viết về việc nước, ông vẫn thường ghi cả những cảm giác cảm xúc tinh tế của mình trước cảnh vật chung quanh. Những trang hay dòng văn ấy cho ta biết đầy đủ hơn về con người cùng văn phong. Tháng 6 năm 2016, nhân dịp ra mắt Tuyển tập Lê Vĩnh Hòa tái bản ở Hà Nội, Nguyễn Hồng Thái đưa ra lời nhận

72 định tổng quan: “Bên cạnh việc phản ánh cái tàn khốc, dữ dội, cái anh dũng, đau thương của cuộc kháng chiến chống Mỹ của nhân dân ta ở miền Nam, (tác phẩm của ông còn) làm lay động con tim ta bởi vẻ đẹp của trang văn khi miêu tả những vàm sông, cánh đồng, những bờ mẫu lung năn, những vườn măng; và đặc biệt, khi miêu tả những con người chân chất (…) nhân ái, vị tha. Người và đất Nam bộ hiện lên mùi mẫn trong một lối văn chương mùi mẫn (...) Nếu nói “chất văn Nam bộ” thì đó chính là văn chương Lê Vĩnh Hòa (...) Lê Vĩnh Hòa đã để lại một phong cách văn chương đặc sắc (...) góp phần đáng kể định hình nên vóc dáng văn chương Nam bộ từ sau năm 1945”. Về điểm chót được nêu, tưởng có thể nói rõ hơn một chút. Vốn ở miền Nam tuy chữ quốc ngữ La-tinh đã từ lâu được dùng để sáng tác, nhưng cái viết thường dễ dãi, theo Sơn Nam thì “ít (...) tác phẩm (...) khả dĩ thỏa mãn giới trí thức”.(3) Trên bối cảnh văn học đó, tác phẩm của Lê Vĩnh Hòa có vai trò, cùng với tác phẩm của vài nhà văn khác, đánh dấu sự trưởng thành của văn xuôi Nam bộ. Cũng nhận xét về văn Lê Vĩnh Hòa, Võ Thành Hùng bảo thấy có “hàm lượng u-mua dồi dào”. Cái lối nói lên cái đáng cười của đồng bào ta trong ấy, chính bản thân nó nhiều khi mới ngộ nghĩnh làm sao! Văn Lê Vĩnh Hòa kích thích lòng yêu nước vào cái lúc nước đang rất cần được yêu. Nguyễn Quốc Trung bảo nó còn “góp phần nâng cao phẩm giá con người”. Trong cái hoàn cảnh đầy cám dỗ khiến giá người rất dễ tụt, đóng góp ấy không thừa chút nào. Văn Lê Vĩnh Hòa lại giúp đồng bào miền khác mến cảnh mến người miền Nam, thích tiếng Việt miền Nam. Văn như thế, tưởng đáng viết quá. * Ước có thể trích dẫn thật nhiều tác phẩm Lê Vĩnh Hòa để minh họa những nhận xét trên, nhưng cho thực tế, đành chọn chỉ ba đoạn văn xuôi và một đoạn thơ. “Thầy giáo Liêu (...) biết yêu nghề từ (...) cái ngày bà con bận quần áo bố vác hèo gậy hô khẩu hiệu đánh Tây đuổi Nhật kéo đi rần rần (...) Từ đó mắt ông thường sáng rực lên mỗi khi nghe lũ học trò nhỏ cất giọng trong trẻo, đọc ăn rập từng chữ một: “Chim kia có cánh thì bay / Con ơi! Có nước thì mày phải thương / Chẳng thà chết ở chiến trường / Còn hơn chết ở trên giường thê nhi / Nghe lời mẹ cố lên đi! / Nước không độc lập, sống làm gì con ơi!”. Những chữ giản đơn ấy từ những đôi môi thơ trẻ đọc lên nghe sao thấm thía tận đáy lòng” (“Nước cạn”) Giặc thương nước giặc lắm, thương tới nỗi chở đại bác đi khắp thế giới nã đùng đùng, bắt nước người ta phải nhận làm “con” nước mình!!! Mày thương nước mày kiểu đó thì nghĩa vụ của tao là ngày đêm chuẩn bị, chờ ngày đánh bỏ mẹ mày! “Chim kia có cánh...”. “Những chữ giản đơn” coi vậy mà không phải ai cũng “thấm”. Rồi trong số có thấm, không phải ai cũng sẵn sàng “chết ở chiến trường”. Nhờ đông đảo người Việt Nam không thuộc hai thành phần ấy, nước Việt Nam mới rút cuộc trở lại độc lập.

73 Đây lời một người dân: “Vì nước tôi vui lòng cho nó đi (…) Đêm hôm tôi còn kêu riêng nó ra nói dứt khoát là nếu nó về nhà mà không có giấy phép của đơn vị là tôi không nhìn tới nó nữa, làm như vậy là nó làm nhục cha nó, làm mất mặt mẹ nó”. Đây lời một người mẹ: “Con đứt ruột đẻ ra. Bây giờ (…) thế nào cũng phải buồn ít ngày”. Vài ngày sau: “Tôi qua được rồi cậu Hai à! (…) Cậu đi đây đi đó khi nào có gặp đơn vị nhớ kiếm nó cho được, nhắn cho nó hay: tôi với mấy đứa em nó mạnh giỏi, sống no đủ, nó đừng lo nghĩ gì hết. Ráng đánh giặc cho giỏi là bà con dòng họ vui rồi. Nhớ nghe!”. Đây “thư cậu Hai”: “Tôi không gặp thằng Nam của chị Bảy, nhưng tôi đã gặp rất nhiều thằng Nam khác (…) Những Giải phóng quân trẻ tuổi (…) đã chiến đấu anh dũng lạ thường. Cả nước ta, cả thế giới đều biết rõ điều đó. Khi nhìn (…) các đồng chí, tôi thấy lòng tự hào vô hạn. Vinh quang biết bao, những bà mẹ có được những người con như vậy. - Chị Bảy (...) tôi không gặp Nam. Nam đang ở miền đông. Chắc là trên con đường 13, con đường (…) mà sư đoàn bộ binh số 1 của Mỹ đang uy hiếp. Tôi đi cùng những đồng chí Nam của tôi ở miền tây, nghe được từng hơi thở tiếng ngáy, tiếng nói và giọng cười, tiếng chèo hành quân và tiếng vá đào công sự, tiếng đạn lên nòng và tiếng lê lắp vào đầu súng, tiếng hô xung phong và tiếng chân chạy trên rào bót (…) Tôi muốn gởi cho chị chút ít về những điều đó...” (“Trông ra tiền tuyến”). Mẹ anh hùng và con dũng cảm, cụ thể là như thế này. “Anh về có nhớ gì không? / Tôi đi tôi nhớ con sông xóm nghèo / Nhớ cây cầu khỉ cheo leo / Nhớ khói lam chiều nhẹ tỏa đầu thôn / Nhớ nắng vàng nhuộm cuối cồn / Nhớ tối trăng tròn, tiếng hát hò vang / (…) / Ta mong non nước an hòa / Ta mong đất nước một nhà anh em / Trời cao dang rộng cánh chim / Ta bay ngang dọc trên miền Tự do / Hò khoan cất tiếng ta hò / Ngợi câu: Thống nhất cơ đồ Việt Nam” (“Anh về”). Tại sao một con người “hiền lành, giản dị, khiêm tốn”(TG), có “nhân cách lớn” (NQT, VTH), một ngòi bút có thể ghi lại rất hiệu quả cuộc chiến đấu có một không hai của dân tộc mình, lại không được sống tới ngày khải hoàn, hả ông Trời! Nhưng thôi, ngay với riêng văn nghệ sĩ, đây đâu có phải là lần thứ nhất ông giở trò oái ăm, mà nếu nói rộng ra thì biết bao nhiêu người xứng đáng khác cũng đã hy sinh... Sắp tới kỷ niệm 42 năm cái ngày lịch sử. Chợt nảy ý gieo đôi vần “chiêu hồn” quá đỗi muộn màng: Xóm nghèo sông có nhớ không? / Nơi đây từng một tấm lòng bao la / Nước non nay đã an hòa / Hồn ơi, đã một, cơ đồ Việt Nam! Ờ, mà chắc chắn trong ngày 30 tháng 4 năm 1975, hương hồn nhà văn Lê Vĩnh Hòa đã, cùng với bao nhiêu hương hồn liệt sĩ khác, hân hoan “bay ngang dọc” trên khắp quê hương vừa lại liền một dải!

Viết tháng 3-2017 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II, 2017 __________

74 CA: Cẩm Anh ghi buổi ra mắt sách TTLVH, Hà Nội, 6-2016; NHT: Nguyễn Hồng Thái, buổi ra mắt sách; NQT: Nguyễn Quốc Trung, trang qdnd.vn; QK: Quốc Kiên, trang trieuxuan.info; TG: Trần Giang, trang vannghetre.com.vn; TXT: Trần Xuân Toàn, trang baobinhdinh.com.vn; VTH: Võ Thành Hùng, trang google.com/site/vothanhhunginfo. (1) Nguyễn Hiến Lê, Để tôi đọc lại, nxb. Văn Học, 2001. (2) Nguyễn Văn Hầu, Nửa tháng trong miền Thất Sơn, nxb. Hương Sen, SG, 1971. (3) Sơn Nam, Cá tính của miền Nam, nxb. Văn Hóa, 1992.

Dâu bể trùng khơi Biển Đông ngày càng “nóng”. Vừa rồi chúng tôi có tham gia “Đoàn công tác số 6” ra thăm quần đảo Trường Sa.(1) Sau đây là đôi điều mắt thấy tai nghe nơi phần Tổ quốc đang nằm trong tim bão này. * Trường Sa gồm đảo nổi và “đảo chìm”. Đảo nổi là đảo thực sự, còn đảo chìm là rạn san hô với một chút xíu diện tích đất cát nhô lên khỏi mặt biển (nhô cũng chỉ “một chút” thôi, có nơi khi chưa bồi đắp cải tạo, lúc thủy triều lên chẳng còn nhô được chút nào!). Trên bản đồ, đảo chìm thường ghi là “Đá”. Diện tích nổi của Đá điển hình chỉ vừa đủ lớn để xây một cái đồn tiền tiêu. Công trình phòng ngự đồn một phần nằm chìm dưới mặt biển: chẳng hạn, nhìn quanh có thể thấy lố nhố những đầu cột vuông xi-măng cốt sắt trồng xiên ra phía ngoài. Kiến trúc nổi bật là một hay hai tòa lầu đôi ba tầng xây gần kín cả mặt cồn; bao quanh dưới chân, sát mé nước, là lô-cốt. Lầu trông rất vững chải, khang trang. Vào bên trong, trèo lên tầng, bước loanh quanh từ phòng nọ sang phòng kia, thăm chỗ nghỉ ngủ, làm việc, sinh hoạt của chiến sĩ, nhiều lần tình cờ nhìn qua cửa lớn cửa bé, thấy trời xanh mây trắng biển xanh được khung thành những bức tranh đẹp đến mê hồn! Có bức được phết thêm một ngọn hải đăng xinh y như đồ chơi. Nói xinh, nhớ ngay đến những chậu hoa đặt rải rác trên bao lơn dưới chân vách lầu. Hoa giấy đỏ, hoa mười giờ hồng, hoa gì màu tím rất đẹp, lá giống lá trúc hay lá rau răm… Nổi bật trên nền vôi vàng, mà khi có đoàn viên sáng kiến bê một chậu đặt tạm lên lan can để chụp ảnh, thì trên nền biển xanh ngọc chung quanh những màu hoa lá trông cũng thật… xuất sắc! Qua lại trên sàn bóng lộn, ngắm “tranh” và hoa, có lúc ngơ ngẩn tự hỏi, liệu có bao giờ không nhỉ, khi chẳng còn kẻ nào nhòm ngó biển đảo ta, để đồn Đá Tây B, chẳng hạn, có thể biến thành một cái nhà nghỉ du lịch trùng khơi! Hoa trồng trong chậu đặt trên lầu, còn rau xanh trong những ô chữ nhật bằng nhựa hay gỗ đựng đất màu chở từ đất liền ra đặt trên chút diện tích cồn còn lại

75 quanh lầu. Có đồn tranh thủ xây được cả chuồng nuôi lợn. Nước ngọt thì sao nhỉ? Anh em chiến sĩ bảo tuy hạn chế, cũng coi như đủ dùng. “Có bể nước dưới hầm đấy chú ạ”. Thế còn điện? Với thêm một cột điện gió, vài tấm pin mặt trời, cũng “coi như”. Thấy khá nhiều chó, trông khôn lắm, lính chống đặc công biển đây, mà làm bạn với người, gì bằng. Chợt nghe tiếng hát tiếng đàn… Đoàn công tác có văn công đi theo. Trên các đảo chìm, nhờ diện tích “hội trường” khiêm tốn và chiến sĩ ít, văn công biểu diễn thật là thân mật, nhiều khi ngồi xen kẽ với chiến sĩ trên những mảnh chiếu trải ngay dưới sàn. Nữ ca sĩ người Quảng Bình ấy có giọng hát truyền cảm và phong cách dễ mến quá. Và khi những khuôn mặt dày dạn nắng gió bỗng sáng bừng lên, tất cả mọi người cùng hân hoan vừa vỗ tay giữ nhịp vừa hát to những bài ca yêu nước theo giọng dẫn cực khỏe của nam ca sĩ N.V.D., thì lòng mình bỗng thấy như trẻ lại hàng mấy mươi tuổi! Vẫn hay tuy trên Đá giặc Buồn luôn rình rập, nhưng thấy rất vững tin rằng các chiến sĩ ta sẽ luôn đánh bại được nó mà tập trung toàn tâm trí vào nhiệm vụ. Đồn trên Đá là một thứ kỳ đài tuyệt vời. Ngồi trên ca-nô chạy về phía Đá, cứ ngắm mãi. Rồi ngồi trên ca-nô chạy về tàu, lại ngoái đầu lại mà ngắm mãi. Kìa, cả một biểu tượng chủ quyền quốc gia đang phấp phới giữa trời nước mênh mông! * Đảo nổi được thăm chuyến này gồm Sơn Ca, Nam Yết, Sinh Tồn, Phan Vinh, Trường Sa Đông, Trường Sa Lớn. Tuy mỗi đảo điển hình chưa được là một xã, đảo nào cũng xây dựng trông giống như những trung tâm hành chính cấp huyện, với những tòa nhà ba bốn tầng đồ sộ. Có tòa nếu đem về đặt ở một tỉnh lỵ, chắc cũng vừa! Lênh khênh khắp nơi là những cột điện gió, đây đó lấp lánh những tấm pin mặt trời… Từ nơi tàu đỗ thường đã thấy cây cối xanh um, nhưng đổ bộ, “hành quân” vào, mới thấy đúng cái độ xanh của đa số đảo. Ngoài bàng vuông nổi tiếng, có những loài thân mộc khác không biết trồng từ năm nào mà nay đã thành cây cao bóng cả, che mát được những khoảng sân rộng, những nhà ở, nhà làm việc và dĩ nhiên, bao nhiêu là công sự. Có đoạn đường cây lớn hai bên giao cành, thành viên đoàn lững thững dưới vòm lá xanh trông như đang đi dạo giữa công viên. Bóng mát ở đây là cần lắm, vì hóa ra đảo nằm giữa biển khơi thoáng vô cùng, mà lại nóng dữ dội! Trên các đảo cũng có thứ cây này tuy không giúp chống nắng được bao nhiêu nhưng lại chứa thật nhiều giá trị gợi nhắc quê hương lớn xa cách nghìn trùng, là cây dừa. Trông những dáng dừa, có phải ta hay cảm giác thanh bình?

76 Rất thanh bình tất nhiên là những “vườn rau thanh niên” “xanh ngắt một màu”, những trại chăn nuôi với chuồng đủ màu lợn: trắng hồng, trắng đen, cả nâu rám trông giòn như đã quay rồi, và chuồng gà, vịt, ngan… Trên đảo có dân ở, bước ngang khu nhà dân mắt ta dễ dàng gặp những “giậu mồng tơi xanh rờn”, những quả bầu nậm quả mướp đắng treo lủng lẳng trên giàn che mảnh sân con. Chúng tôi đã vô phép bước qua cổng để mở của một nhà có sân như thế, còn đang đứng ngơ ngẩn trước cửa cũng để mở thì một thằng bé đã lon ton chạy ra, liền theo sau là mẹ nó. Đề nghị cho thăm vườn, chị vui vẻ dẫn đi. Diện tích khiêm tốn thôi nhưng mà xanh lắm, à, cả đỏ tươi nữa, nhờ một bụi ớt hiểm đầy trái chín. Trông thấy một đống lưới to, hỏi, thì ra, dĩ nhiên, chồng chị chuyên nghề đánh bắt hải sản, đang ở ngoài khơi. Vốn gia đình ta cư ngụ ven biển tỉnh Khánh Hòa, mới ra huyện đảo được mấy năm nay. Hỏi chị sống thấy thế nào. Chị đáp với sự giúp đỡ của nhà nước, đã khá ổn, ngoại trừ nước ngọt và điện vẫn còn hạn chế. Hai cái khoản này thì đành xin dân chia sẻ khó khăn với quân thôi, chị ạ. Thằng cháu bé lẵng nhẵng bám mẹ không rời được lấy nửa phút. Nếu không có mẹ ở nhà hôm nay thì nó đang chơi với các bạn ở nhà trẻ đây. Hỏi luôn đường đi nhà trẻ. Đến nơi, thấy độ chục công dân nhí và một cô giáo, với thật nhiều đồ chơi. Thuyết phục một cháu gái xinh xắn ra sân cưỡi một con mèo sắt sơn cũng xinh ơi, chụp tấm ảnh cháu với mèo, tiếc thật, trong túi lại không có chút kẹo bánh gì để đãi bạn nhỏ dùng cho vui. Gặp cháu sớm cũng là “duyên ảnh”, bởi lúc sau quay lại thì đoàn đã tụ tập đông đảo quá và cô bé kháu khỉnh lại mặt mũi tèm lem chưa được ai chùi hộ cho! * “Tiếng chuông chùa thả vào ráng chiều…”.(2) Chùa thì tất cả các đảo nổi được thăm đều có, chùa nào xây cũng thật công phu và đẹp, ráng thì chiều nào cũng thấy, nhưng rút cuộc không được nghe “thả” lần nào. Vì ngẫu nhiên cứ hễ đến chiều thì tàu đã rời xa đảo. Trời ơi, nếu được đứng ở dưới mái tam quan sát bờ biển của chùa Sơn Linh (trên đảo Sơn Ca), chẳng hạn, mà ngước nhìn những dáng mây trời kỳ lạ nhuộm những sắc đỏ cam hồng rực rỡ, cả dáng lẫn sắc đều thay đổi liên tục, mà lắng nghe “Boong… Boong… Boong…”, chắc dễ thoát tục lắm, ít nhất trong chốc lát. Suốt hơn hai ngàn năm Phật giáo phát triển ở nước ta, bây giờ là lúc chùa xông pha nhất, mọc lên ngay giữa Biển Đông! “Phật giáo (…) đi cùng dân tộc”(3), dân tộc vượt sóng ra khơi mở mang đất nước thì chùa cũng ra khơi theo. Một nét văn hóa tinh thần truyền thống khác là tục thờ các anh hùng dân tộc. Đi thăm đảo Nam Yết, khi ca-nô còn khá xa bờ đã thấy tượng Hưng Đạo Đại Vương đứng sừng sững chỉ tay ra biển. Lên bờ, bước qua cổng chào, luồn dưới cây cối xanh um, đến nơi thấy tượng không những to mà còn rất đẹp. Tượng Thánh uy nghi, đẹp đẽ dựng lên ở nơi đầu sóng ngọn gió này, còn gì hợp hơn! Trên đảo Trường Sa Lớn, nét văn hóa vừa nói được thể hiện thành Nhà tưởng

77 niệm Chủ tịch Hồ Chí Minh. Gọi “nhà” cho khiêm tốn chứ đáng gọi đền, vì đằng trước có bia rùa đội và cả kiến trúc treo chuông. Chúng tôi đã ngắm khá nhiều rùa bia, chưa thấy ở đâu có dáng dữ như ở đây! Bên trong Nhà, tượng Hồ Chủ tịch màu đen tuyền và nét mặt tượng nghiêm nghị khác thường chứ không tươi cười như điển hình. Tinh thần Việt Nam có nhiều vẻ. Đây là cái vẻ sẵn sàng đấu tranh quyết liệt để bảo vệ chủ quyền quốc gia. Không xa Nhà là Đài tưởng niệm liệt sĩ Trường Sa. Đây là một trong những đài tưởng niệm to và đẹp nhất mà chúng tôi đã được thấy. Cao hơn hẳn xung quanh, kiến trúc cơ bản vuông, thẳng, nhưng lại trang trí với văn sóng nước, văn mây của điêu khắc cổ làm cho Đài trông vừa hiện đại lại vừa truyền thống cách rất hài hòa, bắt mắt. Trước Đài là một khoảng sân rộng hai bên có cây to che mát. Buổi trưa ấy chúng tôi ra thăm trước đoàn một chút, chợt để ý trên mặt sân lát gạch hoa bóng lộn là hình ảnh Đài phản chiếu, đẹp đẽ, lung linh... Thẩn thơ qua lại, chợt nghĩ: xưa kia chỉ có đền thờ vua, tướng lãnh đạo kháng chiến, chứ đâu có kiến trúc ghi công anh hùng liệt sĩ, vậy bao nhiêu đài và tượng đài khắp nước bây giờ là một nét văn hóa tinh thần Việt Nam mới rất hay! Nơi thờ phụng được hoành tráng dĩ nhiên càng tốt, nhưng không cần thiết phải thế. Trên đảo Phan Vinh, “đền” liệt sĩ chỉ là một gian phòng thôi, nhưng bước vào ta vẫn cảm thấy thật rõ lòng thành kính. Sau cùng, không khỏi nhớ đến những lần được xem nghe văn công múa hát. Ồ, những diễn viên của Nhà Hát múa nhạc Quân đội ấy thật tuyệt vời và các cô đều… đẹp ơi là đẹp. Đảo nổi dĩ nhiên có điều kiện thuận lợi hơn cho biểu diễn múa. Đêm hội Trường Sa Lớn huy hoàng. Nhưng in mạnh nhất vào ký ức lại là cái lần ở trên đảo Sơn Ca, khi không phải văn công mà chính các chiến sĩ đã biểu diễn. Chính xác, là sau khi văn công biểu diễn xong, đông đảo chiến sĩ mặc đồng phục thủy quân đã xúm nhau vừa rước cao trên đầu một lá quốc kỳ đặt nằm ngang, vừa hát hết sức rộn rã bài “Như có Bác trong ngày đại thắng”. Dưới trời xanh cao, trong nắng rực rỡ, một làn sóng đỏ chở sao vàng nhấp nhô ngay bên trên những khuôn mặt hân hoan! Chợt có cảm giác cờ và nhạc đã hòa làm một, thành một biểu tượng Tổ quốc thiêng liêng vô cùng sinh động! * Trường Sa vốn không mảy may giống như vừa kể! Đảo trùng khơi đã “trải qua một cuộc bể dâu”! Trên các Đá, trước kia chưa có lầu đẹp như nhà nghỉ du lịch biển, mà chỉ có “xập xòe một lều bạt (…) như lều vịt (…) mái lều trũng xuống vì phân chim”. Chỗ nghỉ lưng cho chiến sĩ ư? “Mỗi người lính (…) một khối giường (…) ba, bốn tầng giường xếp chồng lên nhau. Tầng cuối cùng chọc lên tận nóc bạt (…) Tôi ngạc nhiên (…) Sau mới hiểu (…) thủy triều lên (…) sóng vỗ chóp chép vào (…) sắt gầm sàn như bầy lợn bú. Rồi ào một cái, nước ngập mặt sàn. Rồi tầng

78 giường thứ nhất chìm nghỉm trong nước. Lính ôm chăn chiếu lên tầng hai, rồi tầng ba…”!(4) Điều kiện vật chất ở các đảo chìm đã cải thiện chắc chắn hoàn toàn ngoài sức tưởng tượng của tất cả anh em năm xưa sống trong những “lều vịt” mái đầy phân chim sàn khi lộ khi chìm dưới sóng! Về tình hình trên các đảo nổi một thời, một thi sĩ sống trong vùng kiểm soát của chính quyền Sài Gòn và từng có dịp ra Trường Sa đã kể lại bằng thơ: “Lính thú mươi người lạ sóng nước / (…) / Đảo hoang (…) / (…) / Ngày. Ngày trắng chói chang như giũa / Ánh sáng vang lừng điệu múa điên…”.(5) Hỡi những người “lính thú” “mái tóc sầu nung từng sợi đỏ” năm nào, hãy đăng ký đi thăm “Trường Sa Mới” một chuyến để mái đầu hoa râm hay bạc được “vui nấu” cho xanh lại ít nhiều! Ở Trường Sa, từ 1956 đến 1974, chính quyền Sài Gòn chỉ chở ra đặt mấy tảng bê-tông có khắc chữ làm bia chủ quyền chứ không hiện diện liên tục; mãi đến sau sự kiện Hoàng Sa, mới bắt đầu bố trí một lực lượng đồn trú bé nhỏ. Hiện nay, nhà nước Việt Nam đang kiểm soát 21 đảo chìm đảo nổi, khẳng định chủ quyền quốc gia hết sức mạnh mẽ bằng hiện diện thường trực của đông đảo chiến sĩ cùng cả một số hộ dân, và bằng một tổng thể cơ sở vật chất đủ loại đầy ấn tượng trong đó có cả sân bay và âu tàu! * Biết bao nhiêu gạch, ngói, gỗ, sắt, xi-măng, cát, đá v.v. đã từ đất liền cưỡi sóng ra khơi! Biết bao nhiêu công lao động, không phải chỉ cơ bắp mà cả trí tuệ, nghệ thuật, đã được đầu tư! Trường Sa ơi, “… những điều trông thấy mà vui sướng lòng”! Vui sướng và ngậm ngùi. Mừng mừng và tủi tủi. Sao lại có tủi? Vì đâu phải đất nước thống nhất xong thì ngay lập tức quần đảo cất cánh! Thực ra, riêng gì Trường Sa, chính đất liền Tổ quốc cũng đã ì ạch với muôn vàn khó khăn. Hậu quả của 30 năm chiến tranh, nhu cầu giải quyết tận gốc vấn đề Pôn Pốt, áp lực quân sự ở biên giới phía bắc, chính sách cấm vận của Mỹ, mô hình kinh tế cần đổi mới, bấy nhiêu thứ đã xúm lại cản trở ta cải thiện điều kiện vật chất. Nhưng rồi cuộc “Trường kỳ Cải thiện” cũng bắt đầu, để đến bây giờ thì “đất nước ta (đã trở nên) đàng hoàng hơn, to đẹp hơn” nhiều lắm, từ Lũng Cú xuống tận Năm Căn, từ Trường Sơn ra tận Trường Sa….(6) Trở lại với riêng Trường Sa.

79 Đọc tiếp thơ cũ của người thi sĩ “lính thú”: “Đất liền, ta gọi, nghe ta không? / Đập hoảng Vô Biên, tín hiệu trùng / Mở, mở giùm ta khoảng cách đặc / Con chim động giấc gào cô đơn”! Rồi đọc thơ mới tinh của một thi sĩ Khánh Hòa: “(...) / Trải qua giông tố bạc đầu / Xô từng ngọn sóng khổ đau dường nào / Đảo khô uống trận mưa rào / Bung lên hào khí rạn trào, mạch khơi… / Con ơi trong gió có lời / Lời ru của mẹ dưới trời cố hương / Kẽo ca kẽo kẹt mà thương / Đong đưa tiếng biển quê hương ngàn trùng”.(7) “Khoảng cách đặc” đã được “mở” thông hoàn toàn! “Ngàn trùng” nay không còn cô đơn chút nào, mà hết sức dễ dàng nghe được “lời ru của mẹ”! Thăm Trường Sa tháng 4-2016 Viết tháng 5-2016 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II, 2017 _______ (1) Đoàn do Ủy ban Nhà nước về người Việt Nam ở nước ngoài (Bộ Ngoại giao) tổ chức với sự hỗ trợ của Bộ Tư lệnh Hải quân. Đoàn có thăm cả các nhà giàn DK1 trên thềm lục địa phía nam. (2) Lê Tú Lệ, “Hòn đảo hình mũi giáo”. (3) Mai Quốc Liên, “Phật giáo Việt Nam trong lòng dân tộc”, Thời sự và suy ngẫm, 2011. (4) Trần Đăng Khoa, Đảo chìm. (5) Tô Thùy Yên, “Trường Sa hành”, sáng tác tháng 8-1974. (6) Thu Tứ, “Trường kỳ cải thiện”, trong sách này. (7) Trần Vạn Giã, “Tiếng biển”.

Phan Chu Trinh Phan Chu Trinh là người yêu nước tha thiết và trong hai mươi năm đã tích cực hoạt động vì nước. Tuy nhiên, sách lược cứu nước của cụ sai lầm hết sức trầm trọng từ đầu đến cuối. Trong hoàn cảnh bình thường, ta nay có thể vì tấm lòng rất đáng trân trọng mà không nhắc đến nó nữa. Nhưng vì có một thiểu số đang tích cực phổ biến ngụy biện về Phan Chu Trinh với mục đích chính trị đen tối, chúng tôi buộc lòng phải nêu rõ cái nghĩ sai của nhà ái quốc này. * Về sách lược cứu nước của Phan Chu Trinh, Chủ tịch Hồ Chí Minh từng nhận định: “Cụ (…) sai lầm chẳng khác gì đến xin giặc rủ lòng thương”.(1)

80 “Ỷ Pháp tự cường”! Phải ngây thơ tột bực, mới đi nghĩ cái thằng giặc đang cướp của nước mình lột sức dân mình sướng muốn chết, thằng ấy nó sẽ ủng hộ việc cải cách xã hội Việt Nam nhằm khiến ta trở nên “cường”. Ta mạnh, để không cho nó tha hồ cướp lột nữa à! Việc cải cách có làm là phải làm hồi thời Tự Đức kìa, khi nước chưa mất, khi còn làm được. Chủ trương hết sức viển vông của Phan Chu Trinh đem ra thực hiện chỉ hai năm thì có kết quả hoàn toàn minh bạch: Pháp dẹp tan phong trào Duy Tân và đưa người phát động phong trào ra Côn Đảo. Lạ lùng, đại bại trên không làm cho Phan Chu Trinh tỉnh ngộ. Suốt đời cụ không từ bỏ cái mơ tưởng “Dựa vào Pháp mà trở nên mạnh”! * Khi Phan Chu Trinh mất, trong lời khóc của một bạn thân là Huỳnh Thúc Kháng có chỗ tóm tắt chính kiến của người vừa quá cố: “Chủ nghĩa tiên sinh đệ nhất là đánh đổ chuyên chế, làm cho dân quyền tự do”.(2) Chuyên chế bấy giờ là bù nhìn của thực dân. Chính Phan Chu Trinh cũng biết thế: “Bảo hộ trau dồi nên tượng gỗ”. Đánh kẻ trau dồi, chứ đánh làm chi tượng?!(3) Còn dân quyền, thì trong thư của một bạn thân khác của Phan Chu Trinh là Phan Bội Châu, giữa những câu rào trước đón sau, dỗ dành ngon ngọt, là lời nhận định sáng suốt: “Ôi dân chủ! Dân không còn nữa thì chủ vào đâu? (…) Lý luận không đi sát thực tế, thi hành thì chỉ là một việc tai hại”.(4) Tại sao “dân không còn”? Lại chính lời Phan Chu Trinh: “Vua thời còn đó, nước thời không!” Nước mất rồi, không có dân nữa, chỉ có nô lệ thôi. Nô lệ thì “chủ vào đâu”!!! Nô lệ mà đánh đổ chuyên chế, dựng “dân chủ” lên, thì dân chủ đó cũng chỉ là một cái “tượng gỗ” và thân nô lệ cũng vẫn chỉ y nguyên là thân nô lệ. Phải tập trung giải phóng dân tộc trước đã, dựng gì đấy thì dựng sau; mọi cải cách sớm chỉ nên tiến hành nếu có lợi cho kháng chiến, như sau này đảng cộng sản tiến hành cải cách ruộng đất để động viên nông dân hết sức tiếp tục đánh Pháp. Còn tại sao “tai hại”? Bởi Phan Chu Trinh đã đặt một lý thuyết chính trị lên trên độc lập của tổ quốc, làm cho một số người Việt Nam hoang mang, không tập trung được vào công cuộc giành độc lập. “Không đi sát thực tế” là nói hết sức nhẹ nhàng. Nói cho chính xác, Phan Chu Trinh đã phiêu diêu trên những cõi trời lý luận mà xa lìa hẳn thực tế phũ phàng của quê hương Việt Nam.

* Thành tích sai lầm của Phan Chu Trinh phi thường. Khi gần mất, cụ kêu gọi dạy trẻ em Việt Nam bằng tiếng Pháp!!! Chủ trương này khiến ngay một trí thức Việt Nam hợp tác chặt chẽ với Pháp là Phạm Quỳnh cũng phải lên tiếng gay gắt phê phán: “Thái độ bất ngờ của nhà ái quốc Phan Chu Trinh (...) hoàn toàn ủng hộ tiếng Pháp và hy sinh hẳn tiếng Việt Nam (…) ông nói ông phản đối sự dạy bằng quốc ngữ ở các trường tiểu học (...) Ðối với một việc dễ dàng như việc này mà còn có người ngộ nhận như thế (...) nghĩ cũng tiếc và cũng ngán thay! Việc dễ, việc nhỏ còn thế, việc lớn, việc khó thời thế nào?”.(5) Thật, một cái chuyện cực kỳ hiển nhiên mà còn nghĩ sai, Phan Chu Trinh gánh vác việc nước là gánh thế nào, vác thế nào?! Đây tâm sự của đông đảo học sinh Việt Nam độ mười năm sau khi Phan Chu Trinh qua đời: “Trong chương trình của ban học thành chung, mỗi tuần chỉ có một giờ dạy tiếng Việt (...) chúng tôi yêu quốc văn với tấm lòng người con thương mẹ, yêu thương người mẹ đẻ bị rẻ rúng, bị xem thường. Lòng yêu quốc văn của chúng tôi lúc đó (…) là một biểu hiện của lòng yêu nước”.(6) Và đây một nhà văn Việt Nam nói về tiếng Việt: “Nghĩ về sự (…) đẹp đẽ (…) sang giàu của tiếng nói Việt Nam, có những lúc tôi (…) lặng cúi xuống mặt trang giấy trắng tinh (…) mà nói bật lên những lời biết ơn đối với đất nước, ông bà, tiên tổ (…) đã truyền cho tôi thứ tiếng nói đậm đà (…) Trong hương hoa thừa hưởng đấy, lẫn vào với vô số thanh âm từ điệu, thấy như biểu hiện lên không biết bao nhiêu là mồ hôi và máu huyết của đời sống ông bà khai rừng, vỡ ruộng, mở cõi, giữ nước chống giặc, tiến lên tới đâu là xây dựng ngôn ngữ tới đó. Nay mỗi lần đụng tới di sản nhiệm màu ấy, thấy bổi hổi bồi hồi, như vấn vương với một cái gì thật là thiêng liêng, vô giá (…) không, không thể nào quên được cái tiếng Việt Nam hữu cơ, cái tiếng Việt Nam linh diệu ấy được”.(7) “Hy sinh hẳn tiếng Việt Nam”, sao một người yêu nước lại có thể nẩy được một cái ý mang tội nặng với nước như thế, hở Trời?! Tố Hữu có câu thơ “Phan Chu Trinh lạc lối trời Âu”.(8) Lòng cụ Phan không bao giờ lạc ra khỏi đất nước quê hương, nhưng trí óc của cụ thì có bị cái “trời Âu” nó làm cho hoang mang chí tử. Trong khi bôn ba rất lâu năm ở Tây phương, mà Nguyễn Ái Quốc trước sau cả lòng lẫn óc không hề “lạc”. Ngay sau khi lên làm Chủ tịch nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, Hồ Chí Minh quyết định lập tức đánh giặc dốt, cấp tốc dạy cho toàn dân biết đọc biết viết tiếng Việt. * Trong kháng chiến chống Pháp, Chủ tịch Hồ Chí Minh có lần phát biểu: “Dân ta có một lòng nồng nàn yêu nước. Đó là truyền thống quý báu của ta. Từ xưa đến

82 nay, mỗi khi Tổ quốc bị xâm lăng thì tinh thần ấy lại sôi nổi, nó kết thành một làn sóng vô cùng mạnh mẽ, to lớn, nó lướt qua mọi sự nguy hiểm, khó khăn, nó nhấn chìm tất cả lũ cướp nước và lũ bán nước!”.(9) Do đó dân tộc Việt Nam đặc biệt quý những người yêu nước. Chỉ nói riêng thời Pháp thuộc cho đến năm Phan Chu Trinh qua đời, bao nhiêu tên tuổi đã đi vào lòng dân, được mãi mãi ghi nhớ. Đám tang cụ Phan to hơn đám tang những nhà ái quốc khác không phải vì người Việt Nam quý cụ hơn những người kia. Sở dĩ nó to, chủ yếu vì ba lý do này. Thứ nhất, Phan Bội Châu mới bị giặc Pháp bắt. Danh sĩ thiết tha với nước và còn đang hoạt động giờ còn hết sức ít nên dân có ý trông mong nơi Phan Chu Trinh, nào ngờ hồi hương chưa được bao lâu cụ đã mất, khiến lòng dân thê thảm, trong cái khóc một người có chen bao nhiêu nước mắt rơi cho vận nước. Thứ hai, nhiều người Việt Nam muốn nhân cơ hội bày tỏ nhiệt tình ái quốc. Tức cái đám này vừa là một đám khóc vừa là một cuộc biểu tình có trật tự nhằm phản đối thực dân. Thứ ba, đám tang Phan Chu Trinh to là vì đã có điều kiện để tổ chức to. Có phải dân ta không muốn đi đám tang Phan Đình Phùng, Hoàng Hoa Thám hay Nguyễn Thái Học đâu, chẳng qua có đám đâu mà đi! Trong điếu văn của Huỳnh Thúc Kháng có chỗ viết: “Tiên sinh thường nói rằng (…) nếu muốn cải cách thì cần liên lạc đoàn thể mới được. Tiếc (…) đồng chí với tiên sinh chẳng được mấy người. Vì vậy mà tấm lòng bị phân hóa ra uất ức, uất ức hóa nên đại bệnh (…) thương ôi!”. Đó, rõ ràng là quốc dân đã chủ yếu “thương ôi” một tấm lòng yêu nước chân thành bền bỉ, chứ đâu phải ủng hộ một sách lược cứu nước sai lầm cơ bản. Cuối cùng, chắc chắn lời ghi đậm nét của Nguyễn Ái Quốc về đám tang Phan Chu Trinh là rất có hậu ý. Xin để ý rằng mấy dòng tường thuật này nằm trong một bản báo cáo gửi Quốc tế Cộng sản đúng vào cái khoảng thời gian mà Nguyễn đang hết sức kêu gọi Quốc tế giúp đỡ giải phóng dân tộc Việt Nam.(10) Hẳn Nguyễn đã lợi dụng “thời cơ”, cố ý nhấn mạnh lòng yêu nước của dân mình để lời xin giúp thêm thuyết phục. Bởi Tây phương bấy giờ còn vô cùng lờ mờ về đất nước ta, Nguyễn không nhắc đến những lần chống giặc Tàu thuộc quá khứ xa xôi hay những cuộc khởi nghĩa chống giặc Pháp dù sao cũng đã nguội, mà chọn kể cái đám tang to còn nóng hổi của một người Việt Nam được Tây phương biết tới ít nhiều. * Ôn lại quãng lịch sử đen tối ấy, chợt nhớ lời trăn trối của Lương Văn Can: “Giữ hồn nước, rửa nhục nước”. Đó là hai việc nước cần làm nhất, thế mà có một người yêu nước lại đi chủ trương không đặt ưu tiên!!! Tại sao Phan Chu Trinh sáng kiến ra cái “quốc gia chủ nghĩa” quái gở, đặt việc

83 giành lại độc lập cho quốc gia bên dưới việc thực hiện một chủ nghĩa Tây?!(11) Tại sao Phan Chu Trinh đặt tiếng Việt bên dưới tiếng Pháp?! Ngoài hai lý do ngây thơ tột bực, lý luận viển vông, còn một lý do nữa: là Phan Chu Trinh đã không hiểu mấy về văn hóa Việt Nam! Viết tháng 9-2015 Sửa tháng 5-2017 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II, 2017 _________ (1) Trần Dân Tiên, “Những mẩu chuyện về đời hoạt động của Hồ Chủ tịch”, nxb. Sự Thật, 1975. (2) Xem chẳng hạn, trang vi.wikipedia.org. (3) Trong hồi ký Tự phán, Phan Bội Châu viết: “Cụ căm giận chế độ quân chủ một phần vì cha cụ xưa đi theo Cần vương (...) nhưng sau vì có lỗi nên bị (...) xử tử”. Phan Bội Châu hẳn biết rõ chuyện này, vì “Cụ vào (...) thấy chúng tôi, chưa chào đã cười, tôi dậy bắt tay cụ, vui không thể nói được (...) Tôi với cụ ríu rít với nhau ở Quảng Đông hơn 10 ngày (...) tôi (...) qua Nhật Bản (...) cụ Tây Hồ cũng đi với tôi”. Sách lược cứu nước bất đồng, mà đối với nhau như thế, người xưa hay thật! (4) Phan Bội Châu, sđd. (5) Trong bài “Ông Phan Châu Trinh đối với chữ quốc ngữ”, Nam Phong số 95, 5-1925. (6) Huy Cận, Hồi ký song đôi, tập 2, nxb. Hội Nhà Văn, 2003. (7) Nguyễn Tuân, “Về tiếng ta”, đăng trên Văn Học số 3, 1966, in lại trong Các nhà văn nói về văn, nxb. Tác Phẩm Mới, tập I, 1985. (8) Trong bài thơ “Theo chân Bác”. (9) Trong “Báo cáo chính trị” trình bày trong đại hội lần thứ hai của Đảng Lao Động Việt Nam họp tại Việt Bắc tháng 2 năm 1951. (10) Xem bài “Hồ Chí Minh” trong Cảm nghĩ miên man (2015, TT). (11) Về chế độ dân chủ ở Tây phương, chúng tôi có trình bày nhận định trong bài viết “Trường kỳ cải thiện” cũng trong sách này.

Thơ nôm Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm Nguyễn Trãi (1380-1442) và Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491-1585) cuộc đời rất khác nhau. Nhưng lại giống nhau ở chỗ cùng có làm thơ tiếng Việt vào cái thời mà hiếm trí thức Việt chịu sáng tác bằng tiếng mẹ đẻ. Vì số tác phẩm không nhiều, xin bàn về hai cụm thơ tiên phong rất đáng trân trọng của Người Côn

84 Sơn và Người Am Mây Trắng trong cùng một lần. Nguyễn Trãi cáo quan về Côn Sơn năm 58 tuổi, với tâm trạng chán nản cực độ về chính sự và lòng người: “Góc thành nam lều một gian / No nước uống thiếu cơm ăn / (...) / Triều quan chẳng phải ẩn chẳng phải / Góc thành nam lều một gian”, “Lan huệ chẳng thơm thì chớ / Nỡ chi lại phải chốn tanh tao”, “Khó ngặt qua ngày, xin sống!” v.v. Sen giữa bùn vẫn cốt cách: “Khó khăn phải đạo, cháo càng ngon”, vẫn tinh thần: “Có xạ tự nhiên mùi ngát bay / Lọ là đứng gió vung tay”, “Nước càng tuôn đến, biển càng cả / Ðất một trùng thêm, núi một cao”. Nhưng hoàn cảnh khó rồi khó thêm. Người có nhân cách cao bắt đầu trăn trở nên tiếp tục ở hay nên về: “Cốt lãnh hồn thanh chăng khứng hóa”, “Lưng khôn uốn, lộc nên từ”. Ngẫm đi nghĩ lại, Nguyễn quyết định “từ”: “Rũ bao nhiêu bụi, bụi lầm / Giơ tay áo đến tùng lâm”. Về đến rừng tùng Côn Sơn, Nguyễn bắt đầu vui cảnh, “vui đạo quên nghèo” , thơ những bài như “Ðun một nồi hương”, “Ðêm thanh nguyệt bạc”, “Kìa nước nọ không”. Nhưng, ít nhất trong một hai năm, Nguyễn chưa quên hẳn được chuyện cũ, nên trong thơ gió mây trăng núi vẫn thi thoảng có chen đời, chen người, như những bài “Ðêm nguyệt trà mai”, “Bui một lòng người”. Lẽ ra rồi tất cả sẽ nguôi ngoai. Oan nghiệt. Người đã lui mà đời vẫn “tới”. Không đầy hai năm sau khi Nguyễn Trãi xin về trí sĩ, vua Lê Thái Tông tỏ ý muốn trọng dụng vị lão thần. Nguyễn vui vẻ nhận lời. Ðể ba năm sau đó, bị tru di tam tộc! So với đời Nguyễn Trãi, đời Nguyễn Bỉnh Khiêm suôn sẻ và có hậu hơn không biết bao nhiêu. Thấy nước loạn lạc, Nguyễn này ở ẩn tới ngoại tứ tuần. Năm 45 tuổi đi thi, đỗ Trạng Nguyên, làm quan. Năm 52 tuổi cáo quan, về tiếp tục ở ẩn, 43 năm nữa mới qua đời. Tính ra, sống tới 95 tuổi mà vào đời chỉ có vỏn vẹn bảy năm! Kể từ khi đỗ Trạng đến khi chết, hàng nửa thế kỷ, Nguyễn Bỉnh Khiêm lúc nào cũng được trọng vọng. Nước chia Mạc, Nguyễn, Trịnh, thì cả Mạc, Nguyễn, lẫn Trịnh tương truyền đều từng xin ý kiến chủ am Mây Trắng về chuyện trọng đại nhất của mình. Người chuyên sống xa “chốn lao xao”, “chốn xôn xao”, thơ tự nhiên cũng thật vô tư: “Khát uống trà mai hương ngọt ngọt / Giấc nằm hiên nguyệt gió hiu hiu”. Trở lại với Nguyễn “Số Ðen”. Ðời càng bất như ý, càng dễ nẩy cảm xúc mạnh. Cảm xúc càng mạnh, nghệ phẩm càng dễ hay. Có lẽ một phần vì thế mà thơ Nguyễn Trãi trội hơn thơ Nguyễn Bỉnh Khiêm. Về hình thức, thơ Nguyễn Trãi lắm bài câu sáu chữ chen giữa câu bảy chữ, có khi nhiều hơn câu bảy chữ. Những câu sáu thường khiến thơ có một phong cách rắn rỏi độc đáo rất hợp với nội dung. Sau đây là một số bài chọn từ Quốc âm thi tập và Bạch Vân quốc ngữ thi (tất cả đều không có nhan đề, nhan đề là tạm đặt).

Ở thế nhiều phen “Ở thế nhiều phen thấy khóc cười / Năm nay tuổi đã ngoại tư mươi / Lòng người một sự yêm chưng một / Ðèn khách mười thu lạnh hết mười / Phượng những tiếc cao, diều hãy lượn / Hoa thì hay héo, cỏ thường tươi / Ai ai đều có hai con mắt / Xanh bạc dầu chưng mặt chúng ngươi”. Ngoại tứ tuần, dù sống một cuộc đời bình thường thì cũng đã khá từng trải, già dặn. Huống gì Nguyễn Trãi sống nổi trôi, thường xuyên va chạm. Chạm nhiều với những nhân cách kém hơn, chán đến tận cổ, nên: “Phượng những tiếc cao, diều hãy lượn”. Nhưng vì đại nghĩa phượng đành sà xuống thấp, đáp lẫn với gà. Nguyễn Trãi ngoài bốn mươi thì khởi nghĩa Lam Sơn đang ở vào khoảng giữa. Ngay trong kháng chiến, “hoa” đã “hay héo”. Kháng chiến thành công, hoa càng thường xuyên ủ rủ, để đến khoảng mười năm sau đó thì rời chốn Rồng Lên mà về núi... Đêm nguyệt trà mai “Trà mai đêm nguyệt dậy xem bóng / Phiến sách ngày xuân ngồi chấm câu / Dưới công danh đeo khổ nhục / Trong dầy dãi có phong lưu”. “Trà mai” là thứ trà gì mà trước Nguyễn Trãi uống rồi sau Nguyễn Bỉnh Khiêm cũng uống? Chắc không làm mất ngủ vì có thể uống ban đêm, có phải thực trà không? Có phải thức uống ưa thích của ẩn sĩ không? Bài thơ này hẳn làm ở Côn Sơn, khi người làm đã thôi “đeo khổ nhục”... Đêm thanh nguyệt bạc “Tằm ôm lúc nhúc thuyền đầu bãi / Hào chất so le khóm cuối làng / Nước biếc non xanh thuyền gối bãi / Ðêm thanh nguyệt bạc khách lên lầu / Thạch lựu hiên còn phun thức đó / Hồng liên trì đã tiễn mùi hương / Lao xao chợ cá làng ngư phủ / Dặng dõi cầm ve lầu tịch dương”. Bài thơ này tiếng Việt có mấy chỗ lạ. Có chỗ đoán được, như “khóm” là xóm, “đó” là đỏ; có chỗ thì chịu, như “tằm ôm lúc nhúc”...(1) Thời gian cản trở ta thưởng thức trọn vẹn thơ xưa của ta. Nhưng tuy không được trọn, niềm vui vẫn thật đáng kể. Ta có thể “thấy” được những hình ảnh, “nghe” được những âm thanh, “ngửi” được những mùi hương của buổi chiều nơi cái xóm chài hẻo lánh nào đó chứ. Nhất là hai câu “Ðêm thanh nguyệt bạc khách lên lầu” và “Dặng dõi cầm ve lầu tịch dương” rất gợi, đọc rồi nghe sờ sờ bóng dáng, tâm sự người viết nên câu... Ðun một nồi hương “Giậu thưa thưa, hai khóm cúc / Giường thấp thấp, một nồi hương / Vượn chim kết bạn non nước quạnh / Cầm sách cùng nhau ngày tháng trường”. “Ở thế nhiều phen thấy khóc cười”. Kẻ chán thấy xin được thôi ở. “Rũ bao nhiêu bụi,

86 bụi lầm / Giơ tay áo đến tùng lâm”. Ra khỏi triều đình, giũ bụi khỏi áo, rồi giơ tay áo lên mà đứng trên mây bay về rừng thông như một ông tiên! Tiên về núi thì “Dầu phải dầu chăng mặc thế / Ðắp tai biếng mảng sự vân vân”. Nghe chi “sự vân vân” nữa, phải quá. Trong “con am” thanh vắng, kẻ ở ẩn khi ra xem hoa nở trước sân, khi vào thăm nồi hương đang sôi riu riu cạnh giường. Ngắm đẹp ngửi thơm, tất có làm thơ. Hễ nên được “câu thần” bèn “dửng dửng ca”... Nếu Nguyễn Trãi cứ tiếp tục kết bạn với vượn với chim, gẩy đàn, đọc sách, xem hoa, ngửi hương, thi thoảng ngâm nga, biết đâu “ngày tháng” của ông chẳng đã “trường” như của Nguyễn Bỉnh Khiêm... Bui một lòng người “Ðủng đỉnh chiều hôm dắt tay / Trông thế giới phút chim bay / Non cao non thấp mây thuộc / Cây cứng cây mềm gió hay / Nước mấy trăm thu còn vậy / Nguyệt bao nhiêu kiếp nhẫn này / Ngoài chưng mọi chốn đều thông hết / Bui một lòng người cực hiểm thay!”. Chiều hôm thong dong bước giữa Côn Sơn, trông non non nước nước mây mây cây cây trăng trăng gió gió... Dễ tưởng người đi dạo đã quên hẳn chốn “bụi lầm”. Nhưng không, người trông mây “thuộc” núi, trông gió “hay” cây, rồi người chợt nghĩ đến một cái hết sức khó thuộc khó hay. Ðời trót đã bước vào, không phải cứ hễ bước ra là quên ngay được. Kìa nước nọ không “Trời nghi ngút nước mênh mông / Hai ấy cùng xem một thức cùng / Lẻ có chim bay cùng cá nhảy / Mới hay kìa nước nọ hư không”. “Nghi ngút” nhưng mà không mờ mịt lắm, vì vẫn còn thấy được kìa nhảy nọ bay. Giá sẵn chiếc thuyền con, xuống, chèo sâu vào giữa chỗ “hai ấy cùng xem một thức”, cho đến lúc “Mắt tuy mở mà lòng không thấy nữa / Hồn lạc rồi, không biết ngõ nào ra”(2), cho quên sạch những chim cùng cá. Mượn đắp lấy hơi “Loàn đan ướm hỏi khách lầu hồng / Ðầm ấm thì thương kẻ lạnh lùng / Ngoai ấy dầu còn áo lẻ / Cả lòng mượn đắp lấy hơi cùng”.(3) Thời Nguyễn Trãi mà văn chương trí thức đã lãng mạn vậy sao. Sao không, trước Nguyễn Trãi nhiều trăm năm, Lý Bạch bên Tàu từng gieo vần rằng từ ngày “em” đi chăn gấp để giữa giường không dùng, ba năm rồi mà hương còn phảng phất (bài “Ký viễn”)... Nhưng quả thực Nguyễn Trãi không hay nhắc đến “khách lầu hồng” trong thơ mình đâu. Hình như chỉ có một lần này thôi, hẳn làm khi chưa gặp “cô bán chiếu gon”... Lơ lửng bên sông

“Chiếc thuyền lơ lửng bên sông / Biết đem tâm sự ngỏ cùng ai hay / Chắc chi thiên hạ đời nay / Mà đem non nước làm rầy chiêm bao / Ðã buồn về trận mưa rào / Lại đau về nỗi ào ào gió đông / Mây trôi nước chảy xuôi dòng / Chiếc thuyền hờ hững trên sông một mình”. Về tám câu rất nổi tiếng này, Hoài Thanh viết: “... đã có lúc chúng ta ngờ không biết có phải thơ Nguyễn Trãi không vì lời thơ hình như quá mới. Nhưng sau khi đọc tập thơ nôm Nguyễn Trãi, tôi lại nghĩ bài thơ này ý thơ cũng rất có thể bắt nguồn từ thơ Nguyễn Trãi”.(4) Tức là sau cũng như trước, Hoài Thanh vẫn thấy đó khó lòng là của... Hơn nữa, theo một số nhà nghiên cứu, thể lục bát chỉ mới xuất hiện vào cuối thế kỷ 15, khi Nguyễn Trãi qua đời đã khá lâu. Có lẽ một thi sĩ khuyết danh đã vay tứ cũ để làm thơ mới. Thi sĩ ấy nếu sinh trước Nguyễn Du thì chắc cũng không trước xa... Uống rượu gốc cây “Một mai một cuốc một cần câu / Thơ thẩn dù ai vui thú nào / Ta dại ta tìm nơi vắng vẻ / Người khôn người đến chốn lao xao / Thu ăn măng trúc đông ăn giá / Xuân tắm hồ sen hạ tắm ao / Rượu đến cội cây ta sẽ uống / Nhìn xem phú quý tựa chiêm bao”. Thơ nôm của Nguyễn Bỉnh Khiêm văn bản tam sao thất bổn, “bổn” trên có lẽ được nhiều người biết nhất. Tắm mát rồi ngồi gốc cây... khà, ở ẩn như Trạng Trình tưởng những kẻ lăn lộn theo phú quý không khỏi có lúc ước ao. Tréo cẳng hiên mai “Nép mình qua trước chốn xôn xao / Mấy sự bên tai gió thoảng ào / Cửa trúc vỗ tay cười khúc khích / Hiên mai tréo cẳng hát nghêu ngao / Lo le đã vậy thời dầu vậy / Vặt vãnh màng bao sá quản bao / Chẳng hết trung cần hai chữ ấy / Nhờ ơn đất rộng cậy trời cao”. Cái ông già ưa ăn măng, ăn giá, tắm hồ sen, tắm ao, ưa ngồi uống rượu dưới gốc cây, cái ông đó chắc đã đạt đạo nên mới hóa “hồn nhiên như trẻ thơ”, khi “vỗ tay cười khúc khích”, lúc “tréo cẳng hát nghêu ngao”... Chợt thắc mắc, cái hôm cao hứng nghêu ngao ấy, không biết Nguyễn Bỉnh Khiêm đã ngồi hay là nằm nhỉ? Ngồi mà tréo cẳng thì ra dáng ngang tàng, còn nằm mà tréo cẳng thì ra dáng thoải mái. Trạng Trình ưa thoải mái, chứ đâu có ngang, vậy chắc đã nằm... Tưởng tượng người “nép mình qua trước chốn xôn xao”, người ấy về đến am Mây Trắng bèn nằm khểnh trước hiên hát chơi, hát một lúc thì “mấy sự bên tai gió thoảng ào”, người luôn tiện chợp mắt! Sống như vậy, trách nào sống đến sơ sơ 95 tuổi! Viết năm 2011 Sửa tháng 5-2017 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II, 2017

88 ___________ (1) Xuân Diệu, Ba thi hào dân tộc, nxb. Thanh Niên, 2000. (2) Trong bài “Sương mờ” của Xuân Diệu. (3) Loàn đan: lăng loàn, mạo muội; cả lòng: rộng lòng (theo Hoài Thanh, trong Tuyển tập Hoài Thanh, tập II, nxb. Văn Học, 1982. (4) Hoài Thanh, sách đã dẫn.

Nguyễn Tuân nghĩ về văn xuôi Văn xuôi mà có nhạc, viết xong phải đọc lại cả bằng tai, mà mỗi lần viết phải là một lần sử dụng sáng tạo tiếng nói dân tộc để “lập ngôn”, mà tác giả nổi tiếng là “người đi tìm cái đẹp”, loại văn xuôi ấy nhất định không có thể dịch ra thứ ngôn ngữ “quốc tế” nào để chờ được phát giải thưởng. Ai cố viết văn xuôi cho giống ở đâu đâu thì mặc ai. Nguyễn Tuân suốt đời theo đuổi loại văn xuôi riêng của mình. Nguyễn Tuân nhận thức hoàn toàn đúng đắn về bản chất của việc mình làm chứ không mắc “bệnh giải thích”, nên không bao giờ lý luận về văn chương. Sau đây là một số ngẫm nghĩ, lời tâm sự của một người “đi tìm” tận tụy và đã đến được Đẹp nhiều lần hơn bất cứ người viết văn xuôi nào khác.(1) * “Người xông nhà chúng tôi rất sớm, khi còn tối đất, sáng mồng Một năm Đinh Tỵ (1977), là nhà văn Nguyễn Tuân (...) (Khi) ra về (...) khỏi cổng, dừng lại hồi lâu trên hè, nhìn phố Hai Bà Trưng thưa thớt người đi lại vào sáng sớm, ông nghiêng đầu nói khẽ với tôi: “Anh có thấy Hà Nội buổi sáng mồng Một này thiếu cái gì không?”. Tôi không cần động não để tìm câu trả lời làm gì. Câu hỏi được đặt ra chỉ là cái cớ cho câu trả lời đã có sẵn, chắc chắn là sẽ rất Nguyễn Tuân. “Thiếu sương!”. Nguyễn Tuân mắt vẫn nhìn chung quanh, thở dài. “Anh không nhận ra cái sự thiếu ấy, tôi không trách. Anh còn quá trẻ. Ngày trước sáng mồng Một bao giờ cũng có sương nhè nhẹ, không nhiều, một chút gọi là có thôi, nhưng đích thực là sương. Nó bay là là, thoang thoảng, như có mà như không. Rét ngọt. Chỉ có trên các lá cây mới có sương hiển hiện, lâu lâu đọng thành giọt, rơi xuống mặt mình, có khi lọt cả vào cổ áo mình, rất là Tết. Đã mấy năm nay, vào ngày Tết mình cứ thấy thiếu thiếu cái gì đó mà không biết là cái gì. Bây giờ mới phát hiện ra: đúng là thiếu nó, thiếu sương”. Tôi bàng hoàng trước nhận xét của ông. Tôi nhớ đến những năm xa xưa, khi tôi còn rất nhỏ. Đúng là Hà Nội những ngày đầu năm ấy sương la đà trên mặt đường, lẩn khuất trong những bãi cỏ, bụi cây. “Thưa bác, có lẽ tại Hà Nội đông dân thêm, nhiều

89 nhà máy, nhiều xe cộ, thành thử cái tiểu khí hậu địa phương thay đổi, nhiệt độ tăng cao hơn trước...”. “Xì, đốt anh đi! Các anh bây giờ, đụng đến cái gì cũng vội vã chỉ ra nguyên nhân rồi dài dòng giải thích, cứ như chung quanh mình toàn một lũ thất học vậy. Các anh làm văn kia mà!” - không nhìn tôi, ông cằn nhằn - “Tôi là tôi đang nói cái có, tôi nói cái hiện hữu, nói cái cảm xúc mà nó gây ra trong tâm hồn con người... Còn cái việc đi tìm cội nguồn của hiện tượng là việc của người khác”. “Dạ!”. “Thế là mất đứt cái anh sương xuân bảng lảng. Tiếc quá!”. Nguyễn Tuân lại thở dài. Ông buồn thật sự. “Thiếu nó, Tết (...) nghèo đi, mà không chỉ nghèo đi một chút đâu nhá, anh hiểu không? Đành vậy, sang năm phải tìm cách đón giao thừa ở ngoại thành, may chăng còn có thể gặp lại nó”.”. Năm sau Nguyễn có đón giao thừa ở ngoại thành không nhỉ? Nếu có thì sáng mồng Một, có gặp lại “cái anh sương xuân bảng lảng” chăng? Nếu có và có, thì cũng chỉ là để cùng hướng về tương lai tái ngộ ở ngoại ngoại thành! Mới mất “anh sương” đã kêu “nghèo”, vậy cái chiều ba mươi tháng Chạp vừa qua, hồn Nguyễn được con cháu rước về ăn Tết Quý Tỵ, nhìn quanh chắc thấy Tết... rách mồng tơi. Tết truyền thống sắp sửa “mất đứt” rồi. Mà những người Việt cảm xúc tinh tế như Nguyễn cũng sắp sửa “mất đứt” rồi. Cả cái đất nước từng có một nền văn hóa hết sức thơ này rồi chỉ rặt những “anh” gặp bất cứ cái gì cũng đòi mổ xẻ, phanh phơi! Bây giờ cả dân tộc Việt Nam đang đua nhau theo “người khác” ngày đêm nặn óc “đi tìm cội nguồn của hiện tượng”, chả ai còn rỗi để cho tâm hồn mình cảm xúc cho ra cảm xúc bất cứ hiện tượng nào nữa. Văn chương sắp sửa “mất đứt” rồi, Vang bóng một thời ơi. “Đào năm nay được mùa. Chợ nhan nhản toàn đào, giá lại hạ, nhà nghèo năm nay cũng có đào Tết. Thế mà đố có tìm ở Cống Chéo Hàng Lược được một cành nào như cành đào của bố anh. Tuyệt! Không chê vào đâu được. Năm nào cành đào của ông ấy cũng làm tôi mê mẩn, cũng làm tôi sửng sốt (...) Thôi, tôi về. Còn phải đến mấy nhà nữa mà mình thì thích cuốc bộ (...) Mai có khi tôi còn đến đây nữa. Để ngắm cành đào của bố anh!”. Ngày hôm sau ông lại đến thật. Và đúng là chỉ để ngắm có một cành đào mà thôi (…) Tôi (tức Vũ Thư Hiên) kể cho Nguyễn Tuân nghe cách bố tôi nhìn vẻ đẹp của cành đào. Ông tủm tỉm cười: “Về đại thể, bố anh đúng. Nhưng ông ấy cũng có mắc một chút bệnh giải thích. Cái đẹp, theo tôi, là cái không giải thích được. Chỉ có thể cảm nhận được nó mà thôi. Bố anh cũng chẳng giải thích nổi tại sao ông đã cắt đi một cành con này mà không phải một cành con khác, tại sao ông giữ cành đua này mà lại bỏ cành đua kia, cái cành được để lại ấy gợi nên trong lòng ông cảm xúc gì”.” Ðọc xong phát biểu của Nguyễn Tuân, có thấy nhẹ nhõm. Tưởng tượng “người đi tìm cái đẹp”, sau một đời xuôi ngược tìm, tuyên bố: “Tôi đã giải mã được cái đẹp, bí mật của nó đây...”! Tưởng tượng Nguyễn Tuân trịnh trọng “bật mí” Vang bóng một thời hay Chùa Ðàn: còn thất vọng nào hơn! Để ý, “bố tôi” hiển nhiên rất có tài trong việc sáng tạo ra một cành đào đẹp, thế mà..., thế nghĩa là không phải cứ hễ nghệ sĩ sáng tạo giỏi thì chắc chắn nhận thức hoàn toàn đúng về hoạt động sáng tạo của chính mình! Ai biết có bao nhiêu nghệ sĩ ưu tú khác

90 cũng như “bố tôi”, “có mắc một chút bệnh giải thích”... “Một chút” không sao, nhưng trầm trọng là chí nguy cho nghệ thuật đấy. Bây giờ thời đại khoa học. Người người say sưa giải thích tất cả mọi cái, kể cả cái đẹp. Càng được nghiên cứu công phu, giải thích cặn kẽ, cái đẹp đích thực nó càng hiếm khi xuất hiện! Nhưng nhân loại khoa học có biết đâu. “Ngay cả lúc anh đăm đăm ngồi trước trang giấy trắng lạnh phau giữa phòng văn, anh cũng vẫn là một người đang đi. Ði vào cái đêm làm việc của mình. Ði cho đến tận cùng của đêm mình. Của một đêm, của trăm của ngàn đêm, của ngàn lẻ đêm”. Tưởng tượng một người ngồi một mình trong đêm khuya, ôm một “nồi” cảm giác cảm xúc, loay hoay tìm cách nấu cho nó thành... sách. Nguyễn Tuân đó. Nguyễn đang “đi đêm”. Nguyễn sẽ ngồi đi cho đến bao giờ những cái chất chứa bên trong Nguyễn nó chịu bốc hơi lên, hơi đông lại rơi xuống thành, chẳng hạn, Chùa Đàn. “Phải đọc nhiều. Ði thực tế là cần thiết nhưng chưa phải là đủ (...) Theo tôi vốn đọc sách cũng là một nguồn thực tế. Ðó là một cách tích lũy thực tế qua kinh nghiệm của người khác”. Viết, nhưng về cái gì chứ. Muốn có cái để viết thì phải “đi”. Ði không chỉ bằng chân mình, mà cả bằng chân người khác! Nguyễn Tuân mới nói đến một cái hay của đọc sách là “tích lũy thực tế”. Còn một cái hay thứ hai. Ấy là khi đọc sách, ngoài tiếp thu kinh nghiệm sống ta còn tiếp xúc với những cách viết có thể mới lạ đối với ta, gợi ý cho ta làm mới cách viết của mình... Một đọc đến hai hay, chờ gì nữa! “Người làm nghiệp văn thấy hình như đời mình, nghề mình chỉ thâu tóm lại có ba việc cơ bản: đi, đọc, viết. Ba việc ấy liên quan chặt chẽ với nhau. Hạnh phúc vậy thay là những người làm nghiệp văn mà lại đều đều làm được song song cả ba việc đi, đọc, và viết”. Như vừa bàn ở trên, đi và đọc tạo vốn nội dung, riêng đọc còn tạo thêm vốn hình thức. Có đủ vốn rồi thì phải lo làm ăn sao cho xứng với vốn. Viết thế nào cho khỏi uổng công đi đọc đó thì viết! “Lao động nghệ thuật là sự đánh nhau với chữ nghĩa nhưng anh phải tích lũy, lao động như thế nào để khi viết ra người đọc cảm thấy nhẹ nhàng. Phải tỏ rõ được sự hàm dưỡng trong bài văn của mình. Ðừng lộ cho người đọc thấy mình phải thở hồng hộc, bở hơi tai ra. Ðúng là mình phải bở hơi tai làm việc cật lực, nhưng để đem đến cho người đọc một bài văn nhẹ nhàng, thanh thoát. Ðọc xong bài văn, câu chữ hết rồi, nhưng ý vẫn còn dư”. Thực là đã “thở hồng hộc”, thế mà nếu để lộ cái thở hồng hộc ra, thì uổng công... thở hồng hộc! Cũng phải thôi. Vì người đọc đọc không phải để nghe người viết thở! Cho người ta nghe, người ta thôi đọc đấy. Có muốn kể công thở tí, phải kể cho nhẹ, như Tản Đà: “... Thâu đêm hao tổn tinh thần, đèn xanh chiếc bóng xoay vần từng câu!”, thì mới được. “Cũng cùng một vốn ngôn ngữ ấy, nhưng sử dụng (...) sáng tạo thì văn sẽ có bề

91 thế (...) Có vốn mà không biết sử dụng thì cũng chỉ là nhà giầu giữ của”. Nói văn to, người ta hay nghĩ đến văn chở đạo chở triết. Đấy mới là một lối to. Còn lối nữa. Văn mà có sức gợi cảm đặc biệt, chẳng hạn, “Buồn trông ngọn nước mới sa, hoa trôi man mác biết là về đâu”, hay “Bến Tầm Dương canh khuya đưa khách, quạnh hơi thu lau lách đìu hiu”, cũng là văn to. Loại văn bề thế thứ hai, nhà văn nhà thơ Việt Nam có lợi thế khi sáng tạo vì tiếng Việt cực kỳ gợi cảm. Vốn độc đáo của bao nhiêu đời tổ tiên để lại, ta phải hết sức tìm cách huy động thế nào cho xứng! “Văn phải linh hoạt. Văn không linh hoạt gọi là văn cứng đơ, thấp khớp”. “Cứng đơ” thì như máy móc. “Linh hoạt” thì như tự nhiên. Máy móc có thể “hoạt” lắm, nhưng “hoạt” mấy đi nữa trông cũng không “linh”. Văn phải như nước như mây chứ đừng như máy! “Phải ngửi lại, nếm lại cái lời mình viết ra (...) trước khi bưng nó ra cho người khác thưởng thức (...) theo chỗ tôi biết, hình như câu gì, trang gì mà mặn - dù có mặn đắng, mặn chát cũng vẫn chữa dễ hơn là những câu nhạt và những trang nhạt (...) khác hẳn với sự cấp cứu chữa chạy trong việc nhà bếp”. Món ăn mặn nhạt là do thừa hay thiếu muối. Thừa nói chung đành chịu, còn thiếu thì chỉ việc thêm muối. Văn mặn nhạt là do thừa hay thiếu “duyên”. Thừa duyên có thể liệu bỏ bớt đi cho “mặn đắng, mặn chát” hóa thành mặn mà, còn thiếu duyên thì phải làm sao cho có thêm duyên, là việc tương đối khó làm hơn. “Viết ra rồi, chưa có nghĩa là đã xong hẳn (...) (Phải) đọc lại bằng mắt, đọc lại bằng tai. Đọc thầm bằng mắt và đọc to lên bằng miệng để cho tai cũng đọc (tức là nghe) với (...) Tự mình kiểm tra về tính trong sáng của văn mình, cặp mắt vẫn là ở hàng đầu, rất cần, nhưng một mình nó riêng tôi cho là chưa đủ. Có những tiếng, những chữ mỗi lần vác từ trong kho dân tộc ra mà dùng, cần phải gieo nó xuống, cần phải gõ nó lên mà đo lại cả những vòng ngân vang của nó. Người đã làm nổi thơ thì rất hiểu sự quan trọng của tai, cái tai nhạc của nhà thơ giúp việc đắc lực cho sự trong trẻo của lời thơ. Mà người làm văn xuôi cũng phải hiểu điều này (...) Bởi không thấy được cái tiềm lực kín đáo của chất nhạc trong mọi cái hơi của văn xuôi, cho nên đã bục ra một số hiện tượng tê thấp và thấp khớp tại chỗ văn xuôi này, tại chỗ văn xuôi kia (...) (Văn xuôi có chất nhạc), hãy khá đừng lẫn nó với cái kiểu văn xuôi biền ngẫu con hoang của thể phú! (cái thứ nhạc biền ngẫu ấy đã từng phá đám mất bao nhiêu là trang văn xuôi có thể là hay)”. Tại sao thơ văn cần nhạc? Thực ra không phải thơ văn nào cũng cần nhạc, mà chỉ thứ thơ văn có chứa cảm xúc mới cần nhạc, để nhờ nhạc giúp chở cảm xúc vào lòng người thưởng thức thơ văn. Văn xuôi như văn Nguyễn Tuân mới nên nhờ tai đọc lại. Những loại văn xuôi tối tân hơn, xin chỉ cậy mắt thôi, cho tai được miễn! “(Nguyễn Tuân cho biết ông chia sẻ hai ý kiến sau đây, nhất là ý kiến thứ hai:) -

92 Anh phải viết như thế nào để khi người ta đọc đi đọc lại thật kỹ vẫn thấy không thể thêm vào được một chữ nào. - Anh phải viết như thế nào để khi người ta đọc đi đọc lại thật kỹ vẫn thấy không thể bớt đi được chữ nào”. Lý tưởng là không thiếu không thừa. Nhưng chẳng thà thiếu hơn thừa. Tại sao? Có phải vì cái thiếu nó vắng mặt, trong khi cái thừa nó giơ mặt nó ra tích cực làm giảm giá trị tác phẩm?! “Phải nói rằng Nguyên Hồng là người kiên trì trong công việc sáng tác. Có những ngày, có những buổi anh không hứng thú gì lắm - nói một cách văn hoa thì chúng tôi gọi là “đầu ngòi bút không thấy động gió” - nhưng Nguyên Hồng vẫn cặm cụi viết (...) Riêng tôi những lúc (...) tờ giấy trắng cứ như hất ngang ngòi bút mình đi, cứ lặng tờ mà khước từ bất cứ ý định câu cú nào định ươm ướm thả xuống – thì tôi lại phải nghĩ đến Nguyên Hồng, lấy cái chịu thương, chịu khó ở anh ra mà tự động viên mình. Đêm thanh vắng còn gì dễ sợ bằng trang giấy nguyên như thế cho tới gần hết đêm. Mà canh này nối tiếp canh khác đêm cứ trôi đều trên cái trắng băng ấy (...) . Mà thế nào thì sáng mai cũng phải sang được bờ bên kia (...) Thấy muốn nguyền rủa bè lũ hình tượng chữ nghĩa nó hè nhau từ giã mình, mình bỗng chốc là kẻ cùng đường bên sông chữ quạnh trắng thê lương. Ấy chính lúc khốn cùng ấy hình ảnh Nguyên Hồng thình lình hiện ra in hệt một ông chở đò tận tình đưa mình sang ngang cho kịp (...) Bên kia bờ văn đã thấp thoáng cái người thợ ty-pô già đang ngóng bài”. Người thợ typô già thì có gì đáng sợ. Sợ là sợ cái tờ báo sau lưng người ấy đấy, cái nơi vẫn gửi tiền cho nhà văn tiêu đấy. Áp lực của vật chất, hay bất cứ thứ áp lực gì, có làm hại văn chương chăng? Khó nói. Một mặt, dĩ nhiên nó đã khiến ra đời hằng hà sa số tác phẩm đọc để... quên ngay lập tức. Mặt khác, biết đâu khi bắt đầu viết ta không có hứng nhưng viết một lúc thì hứng sẽ đến ào ào (cũng như ngược lại, có lúc cầm bút lên thì đầy hăng hái nhưng viết chưa được mấy đã đâm chán)... Có lẽ áp lực vừa phải là tốt nhất. “Một cái chuẩn quan trọng - nếu không là duy nhất - để nhận định giá trị của một nhà văn (...) công đức lập ngôn của nhà văn nó mở mang thêm vốn liếng dân tộc về tiếng nói được tới mức nào (...) (nhà văn) đã góp được phần sáng tạo của mình vào ngôn ngữ Việt Nam như thế nào”. Nhà văn “lập ngôn” chứ không “lập từ”. Nghĩa là không đặt ra một từ nào cả, mà dùng những từ sẵn có viết nên những lời văn vừa đúng tinh thần ngữ pháp dân tộc lại vừa sáng tạo. “Công đức” là ở chỗ sáng tạo. Tuy Nguyễn Tuân phát biểu trong lúc giới thiệu tác phẩm của người khác, nhưng kể từ ngày văn xuôi Việt Nam ra đời đến nay, chính ông mới là người góp được nhiều công đức nhất. “Công đức lập ngôn của nhà văn nó mở mang thêm vốn liếng dân tộc về tiếng nói”?... Thiết tưởng, cơ bản, nhà văn huy động vốn ngôn ngữ dân tộc cách sáng tạo để làm ra những tác phẩm có giá trị biểu dương vốn, chứ không thực sự thêm được gì đáng kể vào vốn. Lời văn Nguyễn Tuân hay tuyệt, nhưng có khiến được bao nhiêu người Việt Nam đổi lời mình nói đi ít nhiều đâu! Nông nỗi bởi đông đảo nhân dân

93 không quen thuộc với văn ông, hơn nữa dù có bị ép đọc thật nhiều thì chính cái tính chất tinh hoa của nó cũng khiến họ không thể nào lĩnh hội được. Ngay Truyện Kiều cũng chủ yếu là biểu dương tiếng nói dân tộc... Nếu xem ngôn ngữ như một cái “cây” mọc lên từ “đất” là thực tế đời sống, thì thơ văn giá trị là hoa chứ không phải thân cành lá của cây ấy. Cứ mỗi lần có một nhà văn “lập ngôn” thành công, trên “cây tiếng” lại thấy có thêm một “đóa lời”, còn thân cành lá nó thì cơ bản vẫn y nguyên (Nhận định viết vào nhiều lúc khác nhau, tập hợp thành bài với lời dẫn năm 2014, in vào sách Cảm nghĩ miên man năm 2015) _______ (1) Tất cả đều từ Nguyễn Tuân - người đi tìm cái đẹp, nxb. Văn Học, 1997, và Các nhà văn nói về văn, nxb. Tác Phẩm Mới, tập I, 1985.

Nguyễn Bính - Thơ giữa quê Từ năm sinh 1918 đến khoảng năm 1940, Nguyễn Bính ở miền Bắc. Từ khoảng 1940 đến năm 1954, ông ở miền Nam.(1) Sau 1954, ông lại ra ở Bắc cho đến khi mất năm 1966. Ba giai đoạn của một cuộc đời ấy có thể gọi là Giữa Quê, Đi Xa và Trở Về. Giai đoạn nào Nguyễn Bính cũng làm được nhiều thơ hay. Nguyễn Bính sinh trưởng ở nông thôn, nên “thơ Giữa Quê” dĩ nhiên là về quê. Ở đâu thì cũng có “tình” và “cảnh”. Như để phối hợp với Đoàn Văn Cừ “chuyên trị” cảnh quê, Nguyễn Bính khi sáng tác tập trung vào tình quê, với quan tâm đặc biệt đến tình yêu giữa những gái quê và những trai quê. Quan tâm ấy không hề “vô tư”, bởi chính ông đang là một người trong cuộc rất tích cực! Cảm xúc sâu sắc kết hợp với thi tài đã khiến ra đời bao nhiêu thơ như những lời hát lên thật thiết tha cái ước mơ lãng mạn nơi thôn dã… Tình yêu trai gái quê vốn đã được ghi lại bằng không biết bao nhiêu ca dao rồi, nhưng như thể đến khoảng ấy nó linh cảm sắp có một “cuộc bể dâu chưa từng”, nên nó tìm trao cho một người thích hợp nhiệm vụ gấp rút ghi thêm nhiều lần nữa, để “mai sau dù có bao giờ” thì “chút của tin” được càng to càng tốt. Thơ Giữa Quê có thể xem là những bài ca dao dài có ký tên tác giả. Đáng chú ý, Nguyễn Bính không nệ cổ, chỉ biết có lục bát với song thất lục bát thôi đâu, mà đã sáng tác theo cả lối thơ Mới bảy chữ nhịp 4/3 xuất phát từ thơ Đường luật. Cái nhịp Tàu này chưa hề phổ biến trong văn học dân gian, nhưng “ca dao Mới” của ông bài nào bài nấy vẫn cứ nghe tự nhiên, dân dã y như lời người quê! “Chàng trai xuân mơ chuyện vợ chồng”, bình thường quá, nhưng đây mơ nhất định không chịu hóa thực. Một cái đám cưới cứ mãi là một ảo ảnh! Tình yêu đã

94 gặp cản trở ghê gớm gì? Đại khái, là tình trạng thiếu trầm trọng “gạch Bát Tràng” cho “nàng rửa chân”. Thử tưởng tượng một con bướm xôn xao bay giữa vườn quê đầy những hoa thơm. Bướm đến bên hoa, chờn vờn muốn đỗ, có những lần đỗ được giây lát, nhưng hoa hay mẹ hoa cân “gạch” xong, không chịu lấy chỉ đỏ buộc chân bướm, mà mời vỗ cánh đi thăm hoa khác! Cứ thế, thất bại chồng chất, khiến giữa bao nhiêu bản tình ca say đắm của một tâm hồn cực kỳ lãng mạn dần có chen vào ngày càng nhiều những lời trách móc, than thở, chán đời, kêu giời, “kêu chị”... “Dở dang cho đến thế thì…”. Buồn cho nhà thơ, nhưng lại vui cho thơ nhờ đó mà có thêm được nhiều tác phẩm giá trị về một quan hệ tình cảm căn bản vào cái thời Việt Nam hãy còn chưa “thôi một nước quê”. Trong Thi nhân Việt Nam, Hoài Thanh bảo thơ Nguyễn Bính nhắc ta “một điều quý vô ngần: hồn xưa của đất nước”. Hồn quê nghìn năm hiện hình, tất nhiên là mộc mạc và tinh tế. Sau đây chúng tôi xin được chia sẻ chút cảm nghĩ khi thưởng thức một ít vần tiêu biểu. Hội xuân “Chiều xuân mưa bụi nghiêng nghiêng / Mưa không ướt áo người xem hội làng / Khen ai nhuộm áo tam giang / Ðánh dây xà tích cho nàng chơi xuân / (...) / Ðường thôn hoa bưởi trắng ngần / Hoa xoan tím nhạt vân vân rụng đều / Làng quê dìu dịu sương chiều / Tưởng đâu khói pháo hạ nêu hôm nào... / Cỏ non sườn núi phơi màu / Lúa đồng con gái rì rào lá tơ / (...)”. “Hội làng nô nức gái trai” nhất định có Bính “mê mải sớm trưa đi về”. Sớm, trưa, chiều, tối, nhất là đêm, “mong đêm quên sáng cho dài ngày xuân”! Xuân tỉnh Nam, trống chèo thâu canh, vui quá thể. Bính hẳn xem chèo cũng có, mà tíu tít “khen ai tròn áo tứ thân” với “mịn quần lĩnh tía” lại càng chắc có. “Gió loạn đuôi cờ”, ơ hay, trong ngực ai không gió mà sao tim cũng cứ đập loạn cả lên thế này! Xuân về “Ðã thấy xuân về với gió đông / (...) / Bên hiên hàng xóm, cô hàng xóm / (…) / Trên đường cát mịn, một đôi cô / (…)”. Một bức tranh xuân quê rất... Bính. Thoạt vừa mở cuộn, thấy ngay một cô gái “mắt trong”, “má màu chưa chồng”. Mở đến gần cuối cuộn, lại thấy một đôi cô khác “yếm đỏ, khăn thâm” hẳn cũng chưa chồng... Cái lúc trong năm hay quá nhỉ. Cây “lá nõn, ngành non”, lúa vào “thì con gái”, đến nắng cũng “mới”. Đã thế, “hoa bưởi hoa cam” lại thả “hương bay ngào ngạt” khiến “bướm vẽ vòng” trông sốt cả ruột. Cảnh xuân gợi quá, mà gái quê mơn mởn lại trang phục trang điểm thật quyến rũ kéo nhau “trẩy” trên đường làng, trai quê chịu làm sao nổi, riêng lòng một người bỗng cứ muốn bay! Tưởng ai, chứ người ấy thì các hoa biết nói có lạ gì đâu: Chúng em đi guốc trong bụng anh Bính, nào, mời anh cứ... vẽ vòng đi!

Tương tư “Thôn Ðoài ngồi nhớ thôn Ðông / Một người chín nhớ mười mong một người / Gió mưa là bệnh của giời / Tương tư là bệnh của tôi yêu nàng / (…) / Bảo rằng cách trở đò giang / Không sang là chẳng đường sang đã đành / Nhưng đây cách một ngọn đình / Có xa xôi mấy mà tình xa xôi / Tương tư thức mấy đêm rồi / Biết cho ai, hỏi ai người biết cho? / Bao giờ bến mới gặp đò / Hoa khuê các, bướm giang hồ gặp nhau? / Nhà em có một giàn giầu / Nhà tôi có một hàng cau liên phòng / Thôn Ðoài thì nhớ thôn Ðông / Cau thôn Ðoài nhớ giầu không thôn nào?”. “Tôi” mắc bệnh cũng đã lâu. Giá có đủ điều kiện vật chất thì đã chữa dứt nọc được rồi. Nhưng, cho nên bệnh cứ trở đi trở lại, thành một cái bệnh rất “thân”. Điển hình, “ốm tương tư” có nặng lắm thì cũng chỉ làm rụng tóc (4), đây lại làm rơi ra bao nhiêu là câu thơ thật tình tứ! Bài này đề tặng “Ch.”. Dường như không ai biết Ch. là ai. Dẫu có biết, chắc chắn là mới “biết một mà chưa biết mười”. Vì Nguyễn Bính ai cũng biết rất đa tình... nhân. Người hàng xóm “Nhà nàng ở cạnh nhà tôi / Cách nhau cái giậu mồng tơi xanh rờn / Hai người sống giữa cô đơn / Nàng như cũng có nỗi buồn giống tôi / (…) / Cái gì như thể nhớ mong? / Nhớ nàng? - Không, quyết là không nhớ nàng! / (…) / Hồn trinh còn ở trần gian / Nhập vào bướm trắng mà sang bên này”. Trong văn chương Việt Nam, dễ đây là người hàng xóm nổi tiếng nhất! Cũng lạ. Hàng xóm, chứ có phải “hàng phố” đâu, mà bỡ ngỡ nhau thế. Chắc “tôi” mới dọn về hoặc “nàng” mới dọn về... Tôi buồn vì “ân ái nhỡ nhàng”, rồi tôi tưởng tượng người ta cũng như tôi... Tôi tuy “riêng nhớ bạn vàng ngày xưa”, nhưng thấy con “bướm trắng thường sang bên này” thì cũng không nhịn được mà phải gọi vào “hỏi nhỏ (…) chút thôi”, hỏi xong bướm “về bên ấy rồi” thì “bỗng dưng tôi thấy bồi hồi (…) hay tôi (lại) yêu” không biết là lần thứ mấy đây?! Tự hỏi rồi chối, lại tự hỏi, lại chối, nhưng rút cuộc đành nhận “quả” là như thế. Yêu nhiều, tốt thôi người ơi. Qua nhà “Cái ngày cô chưa có chồng / Ðường gần tôi cứ đi vòng cho xa / Lối này lắm bưởi nhiều hoa... / (Ði vòng để được qua nhà đấy thôi) / Một hôm thấy cô cười cười / Tôi yêu yêu quá nhưng hơi mất lòng / Biết đâu rồi chả nói chòng: / “Làng mình khối đứa phải lòng mình đây!” / (...) / Từ ngày cô đi lấy chồng / Gớm sao có một quãng đồng mà xa / Bờ rào cây bưởi không hoa / Qua bên nhà thấy bên nhà vắng teo / Lợn không nuôi, đặc ao bèo / Trầu không dây chẳng buồn leo vào giàn / Giếng thơi mưa ngập nước tràn / Ba gian đầy cả ba gian nắng chiều”. Hoa thơm bướm lượn. Em thơm Bính lượn. Lượn vòng, vòng, vòng, rồi hơi mất lòng khi thấy hoa, à em, cười cười chế giễu... Ai chòng mặc

96 ai, “một năm đến lắm là ngày”, làm thân con bướm chẳng ngày nào không bay! Bướm Bính bay mỏi gần rụng cánh mà chẳng nên công cán gì. Có chăng, biết đâu, cái bông hoa người ta đã đánh vào chậu đem đi xa, có hôm hoa ấy ra đứng ngõ sau trông về quê mẹ, chợt thấy hơi nhơ nhớ một cánh bướm thấp thoáng bên rào. Mưa xuân “(…) / Bữa ấy mưa xuân phơi phới bay / Hoa xoan lớp lớp rụng vơi đầy / Hội chèo làng Ðặng đi qua ngõ / Mẹ bảo: “Thôn Ðoài hát tối nay” / Lòng thấy giăng tơ một mối tình / Em ngừng thoi lại giữa tay xinh / Hình như hai má em bừng đỏ / Có lẽ là em nghĩ đến anh / (...) / Chờ mãi anh sang anh chẳng sang / Thế mà hôm nọ hát bên làng / Năm tao bảy tuyết anh hò hẹn / Ðể cả mùa xuân cũng nhỡ nhàng! / (…) / Anh ạ! Mùa xuân đã cạn ngày / Bao giờ em mới gặp anh đây? / Bao giờ hội Ðặng đi qua ngõ / Ðể mẹ em rằng hát tối nay?”. “Em nghĩ đến…”, rồi em nghĩ rằng “thế nào anh ấy chả sang xem!”, rồi “em xin phép mẹ vội vàng đi”, rồi “em mải tìm anh chả thiết xem”, thế mà anh đâu, anh đâu?! Vẫn “một thôi đê” ấy, đi ngắn sao về thấy dài thế, mưa bây giờ nặng hạt thế, canh khuya “lạnh lùng” thế... Chao ơi sốt ruột, bao giờ, bao giờ? Lòng em mà anh đọc vanh vách cứ y như lòng anh! Chẳng những đoán được hết những ý nghĩ thầm kín liên hệ đến mình, anh lại còn hình dung ra cả những cử chỉ vu vơ của em như “ngửa bàn tay trước mái hiên”, để “mưa chấm bàn tay từng chấm lạnh”… Tưởng tượng tỉ mỉ xong đâu đấy, ngon trớn, anh đặt luôn lời anh vào miệng em. Nghe cứ y như em thật, nhưng không có thể! Vì đây là thơ bảy chữ nhịp Tàu, mà em thì bao giờ cũng sáu tám hay bảy bảy sáu tám thôi. Lòng mẹ “Gái lớn ai không phải lấy chồng / Can gì mà khóc, nín đi không! / Nín đi! mặc áo ra chào họ / Rõ quý con tôi! Các chị trông! / Ương ương dở dở quá đi thôi! / Cô có còn thương đến chúng tôi / Thì đứng lên nào! lau nước mắt / Mình cô làm bận mấy mươi người / Nào áo đồng lầm, quần lĩnh tía / Này gương này lược này hoa tai / Muốn gì tôi sắm cho cô đủ / Nào đã thua ai đã kém ai? / Ruộng tôi cày cấy, dâu tôi hái / Nuôi dạy em cô tôi đảm đương / Nhà cửa tôi coi, nợ tôi trả / Tôi còn mạnh chán! khiến cô thương! / Ðưa con ra đến cửa buồng thôi / Mẹ phải xa con, khổ mấy mươi! / Con ạ! đêm nay mình mẹ khóc / Ðêm đêm mình mẹ lại đưa thoi”. Nữa, nhà thơ lại đoán lòng rồi đặt lời giúp người khác. Cả đoán lẫn đặt đều giỏi. “Tôi” nào đó nếu có nghe rất có thể tưởng mình đã thốt ra như thế thật cái hôm con gái đi lấy chồng. Ơ, nhưng lời thốt từ một cái miệng nhân dân… Đại Việt, sao nó lại nhịp như thơ Đường thế này nhỉ, mà nghe lại vẫn cứ tự nhiên y như ca dao! Lẳng lơ

“Láng giềng đã đỏ đèn đâu / Chờ em ăn dập miếng giầu, em sang / Ðôi ta cùng ở một làng / Cùng đi một ngõ, vội vàng chi anh? / Em nghe họ nói mong manh / Hình như họ biết chúng mình... với nhau / Ai làm cả gió, đắt cau / Mấy hôm sương muối cho giầu đổ non”. Đây là lục bát, nên có thể là lời “em” mà Nguyễn Bính nghe xong chép xuống, bảo là thơ mình! Đùa thôi, chứ tuy lục bát cực thân thiết với dân tộc Việt Nam, đâu phải bất cứ ai cũng nói được bằng thơ cho ra thơ. Chính “anh” đã vận dụng năng khiếu có thể thao thao lục bát bất cứ chuyện gì mà đặt ra lời em nói thầm với em đó. Chân quê “Hôm qua em đi tỉnh về / Ðợi em ở mãi con đê đầu làng / (…) / Hoa chanh nở giữa vườn chanh / Thày u mình với chúng mình chân quê / Hôm qua em đi tỉnh về / Hương đồng gió nội bay đi ít nhiều!”. Bài thơ rất nổi tiếng này viết năm 1936. Năm ấy quê đã mấy nghìn tuổi mà vẫn hãy còn khỏe khoắn lắm. Thế rồi thêm có 80 năm nữa, trông lại quê “thôi đã thôi rồi”.(5) Ờ, mà thực ra không phải đã cần đến cả 80 năm đâu, đưa quê xuống suối vàng, chủ yếu là “bàn tay” của cái khoảng độ phần tư thế kỷ gần đây nhất. Chỉ từ khoảng năm 1990, 1991, quê mới bắt đầu chết ào ào, chết như rạ, chết “đại trà”. Có nơi quê mất hẳn “xác”, bị chính thức nhập vào tỉnh (tức thành phố) mở rộng; có nơi xác còn nhưng hồn mất, quê hóa thành những cụm phố giữa đồng! Dân quê bây giờ đêm đêm xem phim Tây phim Tàu phim Nhật phim Hàn. Gái quê bây giờ mặc những món tối tân hơn “khăn nhung, quần lĩnh, áo cài khuy bấm” không biết bao nhiêu mà không “làm khổ” trai quê nào cả. Dâu hóa hẳn bể rồi. Ðồng đó, nội kia, nhưng hương thơm gió mát “bay đi hết rồi”! “Những người muôn năm cũ / Hồn ở đâu bây giờ?”.(6) Đêm cuối cùng “Hội làng mở giữa mùa thu / Trời cao gió cả trăng như ban ngày / Hội làng còn một đêm nay / Gặp em còn một lần này nữa thôi / Phường chèo đóng Nhị Ðộ Mai / Sao em lại đứng với người đi xem? / Mấy lần tôi muốn gọi em / Lớp Mai Sinh tiễn Hạnh Nguyên sang Hồ / Tình tôi mở giữa mùa thu / Tình em lẳng lặng kín như buồng tằm”. Đi xem chèo chả “đứng với người đi xem” thì đứng chỗ nào?! Tình “bướm” mở thì cứ mở nhé. Vì nở chỉ một lần, “hoa” đo đắn lắm, chưa mở tình đâu. Cô hái mơ “Thơ thẩn đường chiều một khách thơ / Say nhìn xa rặng núi xanh lơ / Khí trời lặng lẽ và trong trẻo / Thấp thoáng rừng mơ cô hái mơ / Hỡi cô con gái hái mơ già! / Cô chửa về ư? Ðường thì xa / Mà ánh chiều hôm dần một tắt / Hay cô ở

98 lại về cùng ta? / Nhà ta ở dưới gốc cây dương / Cách động Hương Sơn nửa dặm đường / Có suối nước trong tuôn róc rách / Có hoa bên suối ngát đưa hương / Cô hái mơ ơi! / Chẳng trả lời nhau lấy một lời / Cứ lặng rồi đi, rồi khuất bóng / Rừng mơ hiu hắt lá mơ rơi...”. Mặc “ta” khoe suối khoe hoa, rủ rê, cô con gái cứ lẳng lặng hái mơ già đầy rổ, rồi lẳng lặng cắp rổ ra về, “chẳng trả lời ta lấy một lời”! Không sao. Bởi đây “thấp thoáng đường thơ anh hái thơ” mới là cái chính. “Hương Sơn phong cảnh”(7) gợi cảm quá, lại có cả đại biểu của một loài hoa vốn tự nó là nguồn hứng bất tận cho tâm hồn thi sĩ, nên bất chấp đại biểu “rồi khuất bóng”, cảm hứng cứ hóa thành dìu dặt tiếng thơ rơi... Tán gái thất bại, làm thơ thành công, cũng đỡ! Viết tháng 11-2016 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II, 2017 ______________ (1) Trong mấy năm đầu, Nguyễn Bính thỉnh thoảng có trở ra Bắc. (2) Ca dao: “Ba cô đội gạo lên chùa...”. (3) Trong bài “Khóc Dương Khuê” của Nguyễn Khuyến. (4) Trong bài “Ông đồ” của Vũ Ðình Liên. (5) “Hương Sơn phong cảnh” là tên một bài thơ của Chu Mạnh Trinh.

Nguyễn Bính - Thơ trở về Từ năm sinh 1918 đến khoảng năm 1940, Nguyễn Bính ở miền Bắc. Từ khoảng 1940 đến năm 1954, ông ở miền Nam.(1) Sau 1954, ông lại ra ở Bắc cho đến khi mất năm 1966. Ba giai đoạn của một cuộc đời ấy có thể gọi là Giữa Quê, Đi Xa và Trở Về. Giai đoạn nào Nguyễn Bính cũng làm được nhiều thơ hay. Những bài thơ Giữa Quê chủ yếu diễn tình cảm riêng tư. Những bài Trở Về cũng chứa nhiều tình cảm riêng tư, nhưng loại khác, và giữa tình riêng có quyện nhuyễn tình chung. Nội dung thơ sau khác trước, ấy bởi đời nhà thơ đã có hai biến chuyển quan trọng trong lúc ông Đi Xa. Thứ nhất là việc Nguyễn Bính theo kháng chiến. Thứ hai là việc ông lấy “được” vợ. Về việc thứ hai, qua bao nhiêu thi phẩm nổi tiếng, ai nấy đều biết đường tình duyên của nhà thơ đã trắc trở tới mức nào. Nông nỗi đại khái do Nguyễn Bính tuy rất nhiều (thi) tài nhưng lại rất ít (tiền) tài. Vừa hay, có lẽ ông đang định lại gieo vần “gửi chị Trúc” để than thở, thì bỗng “Trời đất nổi cơn gió bụi”. Cách mạng rồi kháng chiến giải quyết vấn đề cho ông. Một mặt, nhà nước ta hết sức giúp đỡ để tranh thủ văn nghệ sĩ nổi tiếng; mặt nữa, lòng người Việt Nam trở nên bừng bừng lý tưởng: “Đã người kháng chiến mẹ thì cho không”! Tội nghiệp nhà nước, vì không chuyên làm Bà Nguyệt nên sợi chỉ hồng buộc cho nhà thơ lần đầu rồi phải cởi, để ông tự làm Ông Tơ, cầm tờ “thuận ly” xuống Cà Mau hỏi cưới một người

99 con gái Bến Tre… Mới được non hai năm, “tình Bắc duyên Nam” đang nồng đượm, lại được củng cố bằng một đứa con, thì xảy ra chuyện “lũ chúng nó ngăn sông cản núi”, chia rẽ Bắc Nam, khiến Nguyễn Bính chợt thấy mình “ở một đầu nỗi nhớ” ngày đêm trông về đầu kia! Lòng thương vợ nhớ con và lòng yêu nước thù giặc kết hợp ngay với năng khiếu thơ khiến ra đời những “lời lời hàng hàng” thật là tha thiết... Thơ Nguyễn Bính sau 1954 còn gồm những vần diễn tâm trạng khi hồi hương: vừa ngậm ngùi vì “mười năm mất mát biết bao”, vừa hân hoan bởi “nước non để có hôm nay sáng trời”, và những vần “vẽ” cảnh nông thôn, cũng đều rất gợi cảm. Tuy nội dung khác, thơ Trở Về vẫn mộc mạc và tinh tế y như thơ Giữa Quê. Sau đây là một số tác phẩm tiêu biểu. Tỉnh giấc chiêm bao “Chín năm đốt đuốc soi rừng / Về đây ánh điện ngập ngừng bước chân / Cửa xưa mành trúc còn ngân / Góc tường vẫn đọng trăng xuân thuở nào / (...) / Tình cờ gặp giữa phố đông / Em đi ríu rít tay chồng tay con / (...) / Chín năm bão tối mưa ngày / Nước non để có hôm nay sáng trời / Em đi hạnh phúc hồng tươi / Anh nhìn tận mắt cuộc đời đẹp sao / Sắc hương muôn nẻo tuôn trào / Tiếc mà chi giấc chiêm bao một mình / (...)”. Người về Hà Nội đây không phải Nguyễn Bính, mà là một bộ đội Việt Bắc hay Tây Bắc, bởi những “đốt đuốc soi rừng”, “làng xa, bản nhỏ, đèo cao”, “luyến núi thương rừng” v.v. Người ấy giống Nguyễn Bính ở chỗ cũng có một mối tình dang dở. “Tình cờ gặp”, nhưng “tiếc mà chi”, đất nước vừa hồi sinh, hãy mừng cho tất cả rồi lo xây dựng đời ta. Trở về quê cũ “Ði đã mười năm mới trở về / Tâm tình tràn ngập bước đường quê / (...) / Ði lâu quên cả màu hoa dại / Quên cả mùi hương gạo tám thơm / (...) / Một cơn khói lửa mấy tơi bời / Cảnh cũ làng xưa khác cả rồi / Ngước mắt trông lên trời cũng lạ / Nhà ai đây chứ phải nhà tôi / (…) / Nháo nhác đầu hồi chim sẻ kêu / Mưa thưa trăng lạnh nửa ao bèo / (…) / Xuân này vui tết lại vui quê / Lại chuyện làm ăn, chuyện hội hè / Xanh biếc đầu xuân nương mạ sớm / Giậu tầm xuân nở, bướm vàng hoe / (…) / Hôm ấy tôi đi nắng ửng vàng / Bời bời ngõ cũ tím hoa xoan / (...) / Ta đi, chào núi, ta đi nhé! / Phơi phới tình quê buổi xuất quân...”. Trong “Tỉnh giấc chiêm bao”, “anh” về “tỉnh” Hà Nội, còn đây “tôi” về quê Nam Định. Cũng như anh, tâm tình tôi buồn vui lẫn lộn, “mừng tủi bâng khuâng khóc lẫn cười”. Vừa “bời bời”, lại vừa “phơi phới”, dĩ nhiên ấy bởi mất riêng nhưng lại được chung. (“Tôi” rất giống Nguyễn Bính, không hiểu tại sao trở về rồi lại “xuất quân”? Hình như nhà thơ hay đồng hóa mình với bộ đội.)

100

Gửi người vợ miền Nam “Thư một bức nghìn lời tâm huyết / Đêm canh dài thức viết cho em / Bồi hồi máu ứ trong tim / Chảy theo ngòi bút hiện lên thư này / (…) / Nhớ lại buổi chúng mình gặp gỡ / Xanh bóng dừa bỡ ngỡ nhìn nhau / Cắn môi chẳng nói lên câu / Ai hồng đôi má nghiêng đầu làm thinh / (...)”. Buổi như thế, “em” mới lần đầu chứ “anh” thì đã bao nhiêu. Bao nhiêu nhưng phải đến buổi này, nhờ ơn kháng chiến, kết cuộc mới được như ý. “Lứa đôi tuổi trẻ đầu xanh”… Ấy, xanh đầu chỉ một người, còn người kia thì xanh lòng thôi chứ (năm 1952, Nguyễn Bính đã 34 tuổi). “Em thì tuần cữ còn non / Một ngày bốn lượt ôm con xuống hầm / (…) / Vách lá mới tươi cờ Tổ quốc / Xuồng hành quân mát nước sông xa / Mẹ ngồi thức mấy canh gà / Gói thêm bánh tét gửi ra chiến trường / (…) / Lửa Điện Biên đỏ trời phương Bắc / Gió hòa bình thổi mát xóm thôn / Em vâng tiếng gọi nước non / Đưa anh theo bóng cờ son lên đường”. Gian khổ, nguy hiểm, mà vẫn đầm ấm quá. Mặc dầu “xe giặc càn tím ruột đồng xanh” vẫn được gần vợ trẻ con thơ, đến khi giặc cút mới phải chia lìa (bởi có ngay giặc khác)! “Đời chiến đấu thêm tươi thêm đẹp”: chữ “chiến đấu” có thể hiểu theo nghĩa rộng, cầm bút cũng là chiến đấu. Nhưng còn “Anh tập kích hạ đồn Ngã Bảy”? Chắc nhà thơ đã đi cùng bộ đội, rồi hăng say quá mà bất giác tự đồng hóa mình với bộ đội. “Em trở giấc trăng nghiêng nửa gối / Mẹ chống rèm sương gội vườn cam / (...) / Mấy gian khổ chẳng nao dạ sắt / Bao tù đày chẳng tắt niềm tin / Tháp Mười đẹp nhất bông sen / Việt Nam đẹp nhất có tên Bác Hồ / (…) / Cau nở bẹ dừa tơ lớn đọt / Xoài thơm hương cam ngọt trĩu cành / Cây vườn ngày một thêm xanh / Trái ngon thêm ngọt chờ anh trở về / Dạ canh cánh tình kia nghĩa nọ / Mắt đăm đăm ngoài đó trong này / (…) / Lời thề năm ấy còn đây / Còn ta ta phải còn ngày đoàn viên”. “Anh” nằm mơ thấy “em”, rồi thấy dừa thấy xoài. Còn em hẳn đêm đêm cũng nằm mơ thấy anh, nhưng chỉ anh thôi chứ không hình dung nổi ruộng vườn cây trái gì cả vì chưa ra ngoài ấy lần nào. Người ngày Bắc đêm Nam, kẻ ngày Nam đêm Bắc. Bao giờ cho đến ngày “dạ” thôi “canh cánh”, “mắt” hết “đăm đăm”?... “Giấc mộng đẹp qua nghìn vạn dặm / Gối chăn này vẫn ấm hơi em / Đầu cành ríu rít tiếng chim / Giật mình trông hút bóng em xa dần / (…) / Ta những tưởng hai năm đoàn tụ / Mà vì đâu để lỡ hẹn hò / (…) / Ai chia rẽ kẻ Nam người Bắc? / Mảnh trăng tròn ai cắt làm đôi? / Ai làm máu đổ, lệ rơi? / Ai đang rấp ngõ, ai xui phá cầu? / (…) / Quản chi sóng cả sông sâu / Tay ta lại bắc nhịp cầu ta qua / Cầu nối nhịp duyên ta tròn vẹn / Dòng Hiền Lương mát bến xuôi đò / Con sông vẫn đẹp đôi bờ / Tấm lòng có một cơ đồ không hai”. Mộng ấm cả chăn! Đã “giấc chiêm bao nhắc nhở”, rồi ra đường lại gặp “đoàn trẻ nhỏ bước chân

101 lẫm chẫm” nhắc nữa, “tháng đợi năm chờ” dài quá ai ơi… “Nghĩ đến buổi nước mình thống nhất / Lệ tuôn trào khoé mắt rưng rưng / Anh sẽ đón gia đình ra Bắc / Vợ chồng mình dạo khắp thủ đô / Con ta được gặp Bác Hồ / Mẹ ta được vãn cảnh chùa Ngọc Sơn / (…) / Cùng trở lại quê mình vườn cũ / Dấu đạn thù còn trổ thân cây / Nhà ta ta lại sum vầy / Lại gieo mạ nếp, lại gây giống dừa / (…) / Chiều chủ nhật xanh mây biếc gió / Tay nắm tay đi giữa Sài Gòn / Lo màu chọn kiểu áo con / Sách in nét chữ tươi giòn thơ anh / (…) / Làng trên xóm dưới vui ca / Mặt sông pháo nổ, mái nhà sao bay / (…)”. Mộng “đẹp như mơ” hiện ra thành những vần “đẹp như thơ”. Rồi ngừng ở đó, chứ không chịu hiện tiếp thành cuộc đời… Nguyễn Bính ít nhất còn được một bài thơ dài, chứ nhiều người khác đồng cảnh ngộ rút cuộc chỉ có giấc mộng thôi. “Giơ-neo ngâm khúc” làm nhớ đôi điều. Trong Thi nhân Việt Nam, Hoài Thanh bảo thể ngâm đã “cơ hồ chết”. Văn học cách mạng và kháng chiến chứa nhiều bằng chứng thực ra nó vẫn sống khỏe. Trong Việt Nam văn học sử giản ước tân biên, Phạm Thế Ngũ bảo thể ngâm “rất thích hợp để diễn tả những tình cảm ảo não triền miên”. Lại văn học cách mạng và kháng chiến chứa nhiều bằng chứng nó cũng rất thích hợp để diễn những tình cảm tích cực. Đôi mắt “Vò nhàu chéo áo làm vui / Ướt đôi mắt đẹp nhìn tôi nặng tình / Sông đầy lạnh bến dừa xanh / Kể từ ngày cưới xa anh lần đầu / (…) / Miền Nam em đứng trông chồng / Ðầu sông ngọn sóng một lòng đinh ninh / (…) / Ðường về dựng suối treo ghềnh / Chân ta vững bước, mắt mình dõi trông / Chiều quê lại ngát hương đồng / Ðẹp sao đôi mắt tiễn chồng hôm xưa...”. Mới “xanh bóng dừa bỡ ngỡ nhìn nhau” đó, “đám cưới mình tiếng hát vang sông” đó, “tổ êm biếc bóng cây vườn đung đưa” đó, mà đã “lạnh bến dừa xanh”! Tình vợ chồng tuy chỉ mới có non hai năm, nhưng đã nặng lắm. “Tôi” đứng ở đầu Bắc của nỗi nhớ, hướng vào đầu Nam như thấy hiển hiện đôi mắt “vọng phu”... Đêm sao sáng “Ðêm hiện dần lên những chấm sao / Lòng trời đương thấp bỗng nhiên cao / (…) / Sao Hôm như mắt em ngày ấy / Rớm lệ nhìn tôi bước xuống tàu / (…) / Em ở bên kia bờ vĩ tuyến / Nhìn sao thao thức mấy năm rồi... / Sao đặc trời cao sáng suốt đêm / Sao đêm chung sáng chẳng chia miền / Trời còn có bữa sao quên mọc / Tôi chẳng đêm nào chẳng nhớ em”. Nguyễn Bính “lưu lạc phương nam này” lâu lắm, “tình Bắc duyên Nam” đôi mới chịu đẹp, thế mà chưa được bao lâu “Xanh kia” đã nỡ bày trò rẽ Bắc chia Nam. Trước hễ xảy ra trắc trở thì “tôi” thơ (không phải thư) “gửi chị Trúc”, giờ tôi ngước lên “chòm sao Bắc Đẩu sáng tinh khôi” mà cầu “lộng lẫy uy nghi” run rủi cho đất thấp chóng cũng “chẳng chia miền” y như trời cao.

102

Chim thêu “Chiều chủ nhật ba thường đi dạo / Các cửa hàng bày áo trẻ con / Lòng ba không khỏi riêng buồn / Ngắm từng kiểu áo, nhớ con vô cùng! / Lũ chúng nó ngăn sông cản núi / Áo ba mua khôn gửi về Nam / (…) / Ba ôm tấm áo xanh giữa ngực / Tưởng chừng nghe thổn thức tim con / (…) / Treo áo con bên bàn làm việc / Nhìn chim thêu, ba viết thư này / Áo không gửi được hôm nay / Thì ba giữ lấy mai ngày cho con / Ngày mai ấy, nước non một khối / Giở áo này, thấu nỗi niềm xưa / (...)”. Thấy áo, mua áo, ôm áo giữa ngực mà “tưởng chừng” cảm giác được “tim thổn thức”, thấy được “cặp mắt đen tròn”, nghe được văng vẳng “tiếng chim non gọi đàn”! Ôm xong rồi treo, rồi vừa ngắm “chim thêu” trên áo treo, vừa thơ lên tâm sự... Tưởng tượng đã có cái ngày “con” giở áo “ba Bính” mua cho, giở cả cảo thơm, vừa ngắm áo vừa ngâm nga những vần bảy bảy sáu tám mà “thấu nỗi niềm xưa”!... Mưa xuân 2 “Chiều ấm mùi hương thoảng gió đưa / Tà tà mưa bụi rắc thưa thưa / Cây cam cây quít cành giao nối / Lá ngửa lòng tay hoa đón mưa / Nào ai nhìn thấy rõ mưa xuân / Tơ nhện vừa giăng sợi trắng ngần / Bươm bướm cứ bay không ướt cánh / Người đi trẩy hội tóc phơi trần / Đường mát da chân lúa mát mình / Đôi bờ cỏ dại nở hoa xanh / Gò cao đứng sững trâu kềnh bụng / Nghếch mõm nghe vang trống hội đình / Núi lên gọn nét đá tươi màu / Xe lửa về Nam chạy chạy mau / Một toán cò bay là mặt ruộng / Thành hàng chữ nhất trắng phau phau / Bãi lạch bờ dâu sẫm lá tơ / Làng bên ẩm ướt giọng chuông mờ / Chiều xuân lưu luyến không đành hết / Lơ lửng mù sương phảng phất mưa”. Mưa xuân lần trước “em” rõ mồn một, quê chỉ là cái nền mờ. Mưa xuân lần này gái quê đứng hoàn toàn kín đáo trong “người đi trẩy hội”, chỉ có quê hiện ra thật “gọn nét”, “tươi màu”. Hương quê lần trước thơm “ngào ngạt” khiến bướm cuống quýt “vẽ vòng” (bài “Xuân về”). Vẫn quê nhưng lần này “ấm mùi hương thoảng gió đưa”, bướm không cuống mà cứ thong thả nhịp nhàng đôi cánh… Cái quê không “em”, quê “chay”, không hề nhạt. Đọc những vần “vẽ” nó đây, thấy “lưu luyến không đành hết” đọc! Chiều thu “Thăm thẳm trời xanh lộng đáy hồ / Mùi hoa thiên lý thoảng chiều thu / Con cò bay lả trong câu hát / Giấc trẻ say dài nhịp võng ru / Lá thấp cành cao gió đuổi nhau / Góc vườn rụng vội chiếc mo cau / Trái na mở mắt, nhìn ngơ ngác / Ðàn kiến trường chinh tự thuở nào / Lúa trổ đòng tơ, ngậm cốm non / Lá dài vươn sắc lưỡi gươm con / Tiếng chim mách lẻo cây hồng chín / Ðiểm nhạt da trời những chấm son / (…) / Sông đỏ phù sa, nước lớn rồi / Nhà bè khói bếp lững lờ

103 trôi / (…) / Thong thả trăng non rựng cuối làng / Giữa nhà cây lá bóng xiên ngang / Chìu con, cặm cụi đôi ngày phép / Ngồi bẻ đèn sao, phất giấy vàng”. Đây không phải Nguyễn Bính, vì có con, và hẳn lại là bộ đội, vì “đôi ngày phép”. Người lính về thăm nhà đang cảm xúc rất êm đềm quê hương thanh bình... Phải thế chứ! Sau thu cách mạng, bao nhiêu thu chiến trường, thu khói lửa, thu tơi bời, thu tan tác, rồi cũng phải đến thu thanh bình chứ. Phải có lúc được thong thả trông trời trông lúa trông hồng trông na, trông bê con, trông trẻ con, trông mẹ trẻ con về chợ, được cặm cụi ngồi bẻ đèn sao cho con chứ. Bao thu mới đến được thu, trời xanh không một bóng thù bay qua... Xuân nhớ “Rộn rã xuân về giữa thủ đô / Hồn đơn gác lẻ đón giao thừa / Nhà ai hàng xóm khoe mầu cúc / Vườn cũ mai vàng biết nở chưa? / Câu thơ đứt giữa lòng trang giấy / Mắt rượu mờ trông mái tóc thề / Đất Bắc phải đâu là đất khách / Sao lòng mãi nặng mối tình quê? / Ngày muộn, mẹ già hong tóc trắng / Khác nào mây núi đỉnh Trường Sơn / Mẹ ơi giữ lấy vườn mai nhé / Cho trải vàng xuân đẹp bước con”. Trông cúc nhớ mai. Đi giữa xuân hồng nhớ xuân vàng. Nhưng đó lại là một người Bắc chính hiệu! Thì một lòng hai quê, càng hay chứ sao. Chỉ còn chín lần xuân về nữa thì tha hồ “đẹp bước”, tiếc quá “câu thơ” ơi. Viết tháng 11-2016 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II, 2017 _________ (1) Trong mấy năm đầu, Nguyễn Bính có thỉnh thoảng trở ra Bắc.

Nguyễn H. Tưởng - Chuẩn bị sống mãi Chỉ vài tuần sau Tuyên ngôn Độc lập, quân Pháp bắt đầu tái chiếm nước ta. Ngày 23-9-1945, đồng bào Nam bộ dũng cảm đứng lên chống lại kẻ thù. Trung ương nhanh chóng lập những đội quân Nam tiến vào tham gia chiến đấu. Nhưng hơn một năm sau, toàn quốc kháng chiến mới bùng nổ. Nó lâu xảy ra là do ta và Pháp còn đàm phán. Vừa đàm phán, phía ta vừa “không ngừng một phút công việc sửa soạn (...) kháng chiến”(1), phía Pháp cũng “không ngừng một phút công việc” tăng cường lực lượng và chia rẽ nội bộ ta. Đàm phán mãi cũng có kết quả, nhưng Hiệp định Sơ bộ ngày 6-3-1946 và Tạm ước ngày 14-9-1946 bất quá hai tờ giấy hoa hòe đậy hờ lên hai cái quyết tâm không thể lay chuyển ngược hẳn nhau. Phần nó, quyết bằng mọi cách tiếp tục làm “mẹ” ta. Phần ta, quyết bằng mọi cách đá cho “mẹ” văng ra khỏi nước Việt Nam! Chỉ thị ngày 93-1946 của Thường vụ Trung ương nhấn mạnh: “Chúng ta HÒA (...) để giành lấy thời gian (...) đặng mau TIẾN tới độc lập hoàn toàn”.(2)

104

Hạ tuần tháng 9-1946, quân Pháp bắt đầu tiến hành tái xâm lược miền Bắc. Sáng ngày 19-12-1946 địch gửi tối hậu thư yêu cầu ta cơ bản giao nộp Hà Nội. Ta đã sẵn sàng trả lời cái thư láo xược ấy rồi: tám giờ tối cùng ngày, “voi” Láng gầm lên, trút đạn pháo (cả pháo lẫn đạn đều là của Pháp bị ta tịch thu) xuống sở chỉ huy quân nó, làm hiệu nổ súng, đưa thủ đô vào 60 ngày đêm hoàn toàn độc đáo trong lịch sử Thăng Long - Hà Nội. “Trận Hà Nội” khai mạc toàn quốc kháng chiến. Với từ đầu chí cuối là bao nhiêu gương hy sinh cao cả, bao nhiêu mẫu mực chiến đấu anh dũng, sáng tạo, đó là một màn khai hội hết sức huy hoàng, được chấm dứt đầy ấn tượng với cuộc rút lui thần kỳ của Trung đoàn Thủ Đô. Nên nhớ đây mục đích không phải là giữ cho được Hà Nội, mà nhằm mua thêm thời gian cho công tác chuẩn bị trường kỳ kháng chiến. Với lực lượng gồm khoảng 80% là dân (thực ra ngay 20% Vệ quốc quân cũng chỉ là dân mới hóa quân) trang bị hết sức yếu kém, đánh nhau với một quân đội chuyên nghiệp thiện chiến được trang bị hoàn toàn hiện đại, mà “mua” được hai tháng, là cả một thành tích phi thường. Trận Hà Nội đã diễn ra như một điềm tốt, báo trước thắng lợi tối hậu của cuộc kháng chiến dài nhất, gian khổ nhất và oanh liệt nhất của dân tộc Việt Nam. Thủ đô đã nêu được một tấm gương sáng ngời cho cả nước noi theo Nhắc đến Hà Nội trong những ngày tháng vô cùng vinh quang ấy, ai nấy nghĩ ngay đến tác phẩm Sống mãi với thủ đô của Nguyễn Huy Tưởng. Từ điển văn học (1983) chép: “... tập I hoàn thành năm 1958 (...) Tác giả dự định viết làm hai tập (...) Nhưng (...) bệnh ác đã cướp ông đi”. Tập I chủ yếu viết về Hà Nội những ngày chuẩn bị kháng chiến. Trong Sống mãi với thủ đô, Nguyễn Huy Tưởng không lý tưởng hóa đời sống, mà trình bày cả mặt tốt lẫn mặt xấu. Ông quan sát thật kỹ nhiều mẫu người Hà Nội khác nhau và “vẽ” họ ra thật linh động. Ông lại ở nhiều chỗ viết nên thứ lời văn rất gợi cảm. Tự nó, tác phẩm này của ông có giá trị đặc biệt. Đã thế, về chính 60 ngày đêm Hà Nội kháng chiến, ta có khá nhiều lời ghi của người trong cuộc hay nhân chứng, nhưng về những ngày chuẩn bị thì tương đối ít, do đó tập I của Sống mãi với thủ đô càng thêm giá trị. Sau đây là một số trích đoạn tiêu biểu. Thế nào là dã man Ngày 17-12-1946, sự kiện: “Tại đầu phố Hàng Bún (...) một toán lính lê-dương (...) ùa vào những nhà dân, tàn sát đàn bà trẻ em (...) bắt một số đàn bà đưa đi. Lát sau, những toán lê-dương lại kéo tới phố Yên Ninh ở gần đó (...) lùng sục các nhà dân, bắn chết và làm bị thương thêm nhiều đồng bào”.(3) Lời kể của

105 nhân chứng: “Cụ Nguyễn Đức Thái (...) nhà số 31, phố Yên Ninh (...) kể: Nghe tiếng súng bắn dữ dội và tiếng giày đinh nện rầm rập, tôi vội chạy lên gác hai trông xuống thì thấy lính Tây đầy đường. Hễ nhìn thấy bóng người là chúng xả súng. Có em bé 3 tuổi bị chúng xọc lưỡi lê xuyên qua bụng, có cụ già bị chúng bắn vỡ đầu chết gục ngay giữa cửa...”.(4) Và trong truyện Nguyễn Huy Tưởng: “Lính mũ đỏ rầm rập tiến vào (...) Cánh cửa mở ra, giữa tiếng kêu hãi hùng của một người đàn bà và hai đứa con (...) Người mẹ quỳ xuống chắp tay vái lia lịa, miệng van: “Quan lớn làm phúc, tha cho mẹ con chúng tôi”. Tên lính nắm lấy tóc, gật gật đầu cười. Người mẹ tưởng nó tha mình, ú ớ: “Trăm lạy quan lớn”. Nhưng nó cười gằn, lật mặt người đàn bà ngửa ra đằng sau. Cái cổ tròn căng thẳng thoi thóp, gợn mấy đường gân xanh. Một bàn tay chới với nắm lấy bàn tay của đứa con trai chừng năm tuổi. Đứa con gái mới hai tuổi hờn, giẫy đành đạch, hai tay bíu vào gấu quần mẹ: “Mợ ẵm con. Mợ ẵm con”. Tên lính thản nhiên tháo đôi hoa tai của người mẹ, đút vào túi. Mặt người đàn bà trắng như một tờ giấy, thân oãi cong lên. Môi tên lính rung rung. Nó tuốt lưỡi lê đâm gọn vào cái cổ, tay nắm tóc buông ra. Đầu người mẹ gieo mạnh xuống sàn gạch. Không một tiếng kêu. Lưỡi lê lại vung lên, đứa con lớn đứng bên xác mẹ vừa khóc vừa đưa hai bàn tay nhỏ bé lên đỡ. Một ánh chớp loáng. Hai bàn tay vụng dại nắm chầm lấy cái lưỡi lê đâm mạnh xuống, thọc sâu vào ngực nó”. Dĩ nhiên Nguyễn Huy Tưởng đâu có mặt trong căn phòng ấy lúc ấy. Nhưng khi nó rút rồi, ai vào trông thấy xác nạn nhân, mà lại không hình dung đại khái được chuyện vừa xảy ra. Vụ Hàng Bún - Yên Ninh chính thức khai mạc một “đại hội giết hiếp” rất tưng bừng mà quân đội Pháp mở trên đất nước ta. Giết đàn bà, trẻ con, người già, nhiều khi theo những cách cực kỳ dã man. Hiếp phụ nữ tại chỗ hoặc đem về hiếp. Hiếp xong có khi giết luôn. Ai mà không nhớ thơ Quang Dũng: “Mẹ tôi, em có gặp đâu không / Bao xác già nua ngập cánh đồng / Tôi nhớ một thằng con bé nhỏ / Bao nhiêu rồi xác trẻ trôi sông”. Dĩ nhiên nó đã như thế từ trước, gây căm phẫn tột độ, nên trong lời gốc của bài Tiến quân ca làm năm 1944 mới có câu “Thề phanh thây uống máu quân thù”. Nhưng ta hát thế thôi, chứ trên thực tế trong kháng chiến đã đối xử với tù binh Pháp đầy nhân đạo, theo lệnh trực tiếp rất sớm của chính Hồ Chủ tịch. Chủ trương “dĩ đức báo oán” ấy xuất phát từ đạo đức rất cao của dân tộc Việt Nam, và cũng từ nhu cầu binh vận và tranh thủ quần chúng Pháp. Những gương hy sinh “Anh cán bộ còn trẻ, bị tra tấn nhiều nên xanh lắm. Bọn mật thám dẫn anh ta ra Cửa Nam để chỉ cho chúng bắt một anh cán bộ khác đã hẹn anh ta gặp nhau ở đây (...) Vừa lúc ấy, xe điện ở Hàng Bông chạy xuống. Anh cán bộ bỗng kêu to: “Chúng mày muốn tao khai thì đây này!”, rồi lao ngay vào cái xe điện. Trông thương lắm. Thật lâu, dân chúng còn đứng ngẩn ngơ nhìn cái nơi mà một người cách mạng đã hy sinh. Chưa bao giờ tôi xúc động như buổi sáng hôm ấy, chính mình được chứng kiến”. Giặc giết dân ta cách dã man, giặc tra tấn những người

106 cách mạng rủi ro sa cơ lại còn dã man hơn. Nhờ bao nhiêu người đã kiên cường, bất khuất dưới những đòn thù ghê gớm nhất mà quá trình đất nước hồi sinh mới bắt đầu được. Trong lời tuyên bố thành lập Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân ngày 22-12-1944, Đại tướng Võ Nguyên Giáp nói: “Bao nhiêu căm hờn của dân tộc, bao nhiêu sự tàn khốc thê thảm đang chờ đợi một cuộc thanh toán”. Tháng 12-1946, cuộc thanh toán sắp bắt đầu rồi, anh linh liệt sĩ ơi. “Bác phu khuân vác đứng tuổi (...) đã tình nguyện vào đội cảm tử đánh xe tăng (...) “Cháu không được ở với ông nữa. Cháu muốn nhờ ông một việc. Nhờ ông biên cho một lá thư về quê cho mẹ các cháu, dặn dò nuôi lấy ba đứa con, cứ nhớ lấy ngày hôm nay mà làm giỗ cháu” (...) “Vâng, tôi sẽ viết. Nhưng sao lại dặn thế?” Tu cười lặng lẽ (...) “Dạ. Ông cứ viết cho như thế ạ. Cháu cũng được yên trí mà mẹ con nó cũng được yên trí”. “Nhưng nhỡ mình sống thì thế nào?”. “Thế thì còn gì bằng nữa ạ” (...) Trần Văn rút bút máy. Tu nhắc lại như thể nhờ người ta viết đơn: “Ông cứ bảo mẹ con nó nhớ ngày hôm nay cho cháu””.(5) Ôm bom ba càng thì trên thực tế không xẩy ra chuyện “nhỡ sống”. Hành động thực sự phi thường mà lời lẽ giản dị như không. Lại còn cười! Chợt nhớ câu thơ Chế Lan Viên: “Hỏi họ Tổ quốc là gì ư? Họ lúng túng im (…) Im lặng đánh, im lặng cười, nghìn chết chẳng khi lui”.(6) Chợt nhớ cả câu văn Nam Cao: “vô số anh răng đen (...) hát Tiến quân ca như người buồn ngủ cầu kinh, mà lúc ra trận thì xung phong can đảm lắm. Mà không hề bận tâm đến vợ con, nhà cửa, như họ vẫn thường thế nữa”.(7) Có những người như Tu, có vô số chiến sĩ dũng cảm vì nghĩa lớn quên mình quên nhà, đâu phải vô cớ mà đất nước này sẽ lập được một thành tích chống ngoại xâm vô cùng rực rỡ (thêm vào chuỗi thành tích chống ngoại xâm đã là có một không hai trên thế giới)! Những lòng tích cực “Nam nữ học sinh không chịu tản cư với gia đình, hăng hái xung vào các tổ tự vệ. Nhân dân các khu phố góp tiền mua súng, mua đạn. Chúng ta đang đứng trước một phong trào nhân dân tự võ trang sôi nổi chưa từng có. Nhân dân đào hào, đắp ụ, dựng chướng ngại vật, đục các lỗ giao thông xuyên nhà nọ sang nhà kia”. Đến Vệ quốc quân trang bị cũng hết sức thiếu thốn, nên trên 8.000 tự vệ ở Hà Nội đã phải “tự trang bị bằng vũ khí bỏ tiền ra mua hoặc chế tạo”(8), đại khái gồm lựu đạn, súng lục, súng trường lạc hậu, với rất ít đạn, nhiều trường hợp chỉ là gươm, giáo, mác, thậm chí dao, gậy, và những chai xăng đặc. Mua súng đạn ở đâu? Thì Hà Nội lúc ấy có một thứ chợ đen vũ khí bán chủ yếu những món mà quân Nhật và quân Tàu Tưởng đã bán lại trước khi rút. “Căm thù quân giặc, chị em chợ Đồng Xuân và tất cả các chợ Hà Nội đã nhất tề bãi thị, thề không bán lương thực cho Pháp”. Việc bãi thị rút cuộc không hiệu quả lắm, vì có một số kẻ phản bội, như ta sẽ thấy sau đây. “Cháy nhà ra…” và “Lửa thử vàng…”

107

“Sinh nhìn ra thì là Phú (...) trong trung đội mình. Anh giữ bạn lại. Phú giằng tay: “Bỏ ra! Nó đến thì chết hết!” (...) “Mình là tự vệ phải ở lại chứ” (...) “Tự vệ cái con... Tự vệ này...”, Phú nắm tay đấm thẳng vào mặt Sinh và cắm đầu chạy (...) Chợt trông thấy ông Tiến Lợi, anh mừng quá. Ông ta (…) mọi ngày lúc nào cũng mũ ca-lô sao vuông, mặc toàn ka-ki, đeo súng lục, rõ ra một ông đại đội trưởng tự vệ. Nhưng lúc này (…) “Ông đi đâu đấy?” Ông không nhìn Sinh, vì đang lo trông người nhà khiêng hòm xiểng lên xe xích-lô (…) Ông lên xe, giậm chân ình ình: “Chạy nhanh lên. Ra ga Hàng Cỏ””. Rõ đẹp “mặt chuột” chưa! “Cửa chính của chợ Đồng Xuân mở toang (…) Một chị khăn nhung đen (…) “Bãi thị cho nó một buổi là nó nháo lên rồi kia mà (...) Cứ để cho chúng tôi bãi thị vài hôm là nó chết hết!” (…) Một bà: “Nhưng lại có đứa lén lút đem rau, đem lợn vào bán cho nó kia kìa””. Hóa chuột chạy tứ tung còn đỡ hại hơn những “đứa” này. “Hà Nội là đất của tiểu tư sản, bấp bênh và quay quắt, cách mạng lên thì nó ào ào theo, cách mạng xuống nó sẽ quay lưng lại, Pháp cũng theo, Nhật cũng theo, Tàu trắng cũng theo, và nếu Mỹ vào thì cũng đi với Mỹ nốt...”. Đây là quan điểm của một nhân vật mà một nhân vật khác tức thì phản bác: tư sản vẫn có những người theo kháng chiến đấy chứ. Đúng là vẫn có, nhưng một số rồi sẽ dinh tê, hồi cư. Họ vẫn yêu nước, nhưng việc nước lúc khó khăn họ rất sẵn lòng nhường cho người khác làm để về vùng bị tạm chiếm ở cho nó sướng thân. Tư sản mà theo kháng chiến đến cùng thì thật đáng quý. Lạ quá, đẹp quá, Hà Nội ơi “Khắp bốn bề, những tiếng đục tường thông nhà nọ sang nhà kia nổi lên bí mật, như đứt hơi, như giận dữ. Nó không còn lẻ tẻ nữa, mà râm ran, vội vã. Giữa phố xá vắng lặng một cách nặng nề, thứ âm thanh mới lạ ấy độc tôn. Tiếng nặng chen nhẹ, tiếng xa chen gần, như có liên lạc với nhau, chốc chốc trộn vào tiếng kê lại bàn ghế, tủ giường lục cục, rít rít, sệt sệt. Âm thanh của khẩn trương chuẩn bị (...) Hà Nội đang tự hủy mình để chặn giặc (...) Tiếng đục tường như chính tiếng đập của trái tim Hà Nội!”. Hình như trên thế giới chưa có một thành phố nào từng vang lên thứ âm thanh độc đáo này. Cư dân thủ đô đang làm cho cái tinh thần bất khuất của dân tộc Việt Nam bỗng nhiên trở nên nghe thấy được! “Những tiếng thuổng đâm vào tường vừa chất chứa giận dữ, lại như vừa có một cái gì phơi phới. Lắng kỹ, nghe rì rầm tiếng nói tiếng cười. Những bức tường ngăn cách mọi nhà đang được mở ra (...) bao nhiêu con người không biết nhau, thành kiến với nhau (...) đang gần lại”. Hà Nội chuẩn bị đi vào chiến đấu sinh tử với thái độ “coi cái chết nhẹ tựa lông hồng”. Hà Nội nêu cao gương đoàn kết. Về mà nghe con cháu sát cánh chuẩn bị làm vẻ vang nòi giống, tổ tiên ơi! “Dưới ánh sáng điện vừa bật, những khẩu hiệu “Thanh niên sống chết với thủ đô” chữ đỏ nền trắng dán la liệt khắp nơi bỗng bừng lên như chớp lòe trong một buổi hoàng hôn nắng quái trước cơn giông (...) Những khẩu hiệu (...) bỗng như

108 cùng kêu lên, và khẽ rung rung trong cái sáng tối mập mờ. Đêm lạnh như băng. Tiếng gió buốt vù vù, vo vo trên các dây điện, mơ hồ có chứa vọng về những tiếng kêu thảm thiết của Hàng Bún – Yên Ninh (...) Đầu phố Hàng Đào (…) đỏ tươi, hai chữ CẢM TỬ (...) chiếm gần trọn bề ngang một bức tường vôi (…) trừng trừng nhìn ra Hồ Gươm, vừa là kêu gọi và cũng vừa là trả lời (...) Các phố phía trước như sát lại, những phố đằng sau như bôn tới, âm ỉ, quyết liệt, sẵn sàng”. Cái “Hà Nội phố” đẹp một vẻ dữ dội hiếm có này, giá Võ An Ninh đã chụp, Bùi Xuân Phái đã vẽ, Nguyễn Tuân đã ghi cho thật nhiều nhỉ. Nhưng hiếm ảnh nghệ thuật hiếm tranh hiếm ký lại khiến cái giá của văn chương Nguyễn Huy Tưởng càng thêm cao. “Kháng chiến rồi!” Tối ngày 19-12-1946: “Chuông đồng hồ Nhà thờ Lớn (...) thong thả điểm tám tiếng (...) Họ lắng nghe, gần như nín thở. Trong cái tĩnh mạc của thành phố bỗng có tiếng sành sạch, sành sạch, tiếp theo một tiếng nổ ùng oàng vang trời (...) Quốc Vinh đứng dậy hét to như để bù những ngày giữ gìn: “Tiêu diệt thực dân Pháp!”. Tiếng anh chìm trong nhiều tiếng nổ lớn (...) Ngoài đường vang những tiếng reo, tiếng chân chạy, và tiếng chó sủa vang. Ai đó đang chạy, nói lớn, như với chính mình: “Kháng chiến rồi!”. Tối ngày 20, từ một địa điểm tạm thời trên đường di chuyển lên Việt Bắc, Đài Tiếng Nói Việt Nam phát thanh lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Hỡi đồng bào toàn quốc! (…) thực dân Pháp (…) quyết tâm cướp nước ta lần nữa! Không! Chúng ta thà hy sinh tất cả, chứ nhất định không chịu mất nước, nhất định không chịu làm nô lệ (…) Việt Nam độc lập và thống nhất muôn năm! Kháng chiến thắng lợi muôn năm!”. Nhiều người Việt Nam đang sắp nằm xuống, để “sống mãi với Thủ đô”, sống mãi với Tổ quốc! Viết tháng 10-2016 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II, 2017 _________ (1), (2), (3), (8) Đại tướng Võ Nguyên Giáp, hồi ký Những năm tháng không thể nào quên, 1972. (4) “Để tổ quốc quyết sinh...”, báo Quân Đội Nhân Dân, 3/12/2006. (5) Tu lớn tuổi hơn Trần Văn, xưng “cháu” là theo nếp cũ, cách mạng rồi mà chưa bỏ! (6) Chế Lan Viên, “Nghĩ suy 68”, (7) Nam Cao, “Đôi mắt”.

Chống xâm lược phương Bắc Chống xâm lược, muốn cho có hy vọng thành công, cần vài điều kiện. Điều kiện thứ nhất là ý chí chống xâm lược mạnh mẽ. Nhân Tàu đang lấn ta ở Biển Đông,

109 thử nhìn lại ý chí chống xâm lược Tàu của nhân dân Việt Nam xưa nay. Bình Ngô đại cáo: “Nước Việt ta từ trước, vốn xưng văn hiến đã lâu (...) phong tục Bắc Nam cũng khác”. Hịch kêu gọi đánh quân Thanh của vua Quang Trung: “Đánh cho để dài tóc. Đánh cho để đen răng...”. Nêu ra làm cái lý do để “đánh”, tức là tin tưởng văn hiến, phong tục, “tóc răng” mình dù chẳng hơn cũng chẳng kém người. Tức dân tộc Việt Nam chống xâm lược Tàu là để bảo vệ văn hóa tinh thần Việt Nam (ta bảo vệ của mình nhưng không hề bảo thủ mà “mềm như nước”, điều quan trọng là mọi thay đổi phải do ta tự ý chứ không phải do bất cứ ai áp đặt). Dân tộc Việt Nam chống xâm lược Tàu cũng vì lý do vật chất: giặc tàn bạo hoặc gây khổ sở cho đông đảo nhân dân. Giữa tinh thần và vật chất, đằng nào giữ vai trò quyết định? Do nhân loại có bản năng thiên về vật chất, trong việc có chống xâm lược hay không, lý do vật chất giữ vai trò quyết định. Giặc mà hiền, rất khó dựng cờ khởi nghĩa! Ta nên “căm ghét” Tích Quang, Nhâm Diên, Sĩ Nhiếp, vì đã tử tế với dân ta: nếu thái thú nào cũng như thế, thì làm gì còn có cơ hội cho Ngô Quyền đuổi quân Nam Hán, cho ít lâu sau đó nước Đại Cồ Việt ra đời! May, trong hơn nghìn năm Bắc thuộc, giặc Tàu nói chung là giặc ác, khiến khi có cơ hội việc kêu gọi dân Việt đánh đuổi Tàu thường dễ dàng. Dù không thành công, mỗi lần nổi dậy như một lần tinh thần dân tộc bừng cháy, có tác dụng giúp tinh thần ấy sau đó lại tiếp tục âm ỉ, dai dẳng chờ đợi cơ hội lớn... Ta nên nhớ “ơn”, chẳng hạn Tô Định thời Hán, vì chính nhờ hắn bạo tàn mà trong lịch sử dân tộc mới có Hai Bà Trưng! Sau Bắc thuộc, giặc Tàu lần nào qua cũng là giặc ác. Vì chúng đã được bắt đầu cai trị nước ta đâu, mà có dịp để hiền! Ngay cả giặc Minh cũng chưa thực sự có dịp đề hiền. Nghĩa là, từ Ngô Quyền cho đến mãi cuối thế kỷ 20, việc kêu gọi kháng chiến chống giặc phương bắc không lúc nào gặp khó khăn gì cả. Nhưng tình hình đã khởi sự trở nên khác trước. * Trước ta trồng lúa ta ăn, đời sống vật chất của hầu hết nhân dân ta chẳng mảy may phụ thuộc vào bất cứ thứ hoạt động kinh doanh gì của Hoa kiều, nói chi người Tàu bên Tàu. Bây giờ nước Tàu là đối tác kinh tế số một của nước Việt Nam. Bao nhiêu người Việt Nam đang đi làm ở những cơ sở do người Tàu làm chủ. Bao nhiêu người Việt Nam đang có thu nhập bằng cách buôn bán với Hoa kiều và cả với người Tàu bên kia biên giới. Nếu suy nghĩ cho thực tế, tưởng phải lấy làm băn khoăn về quyết tâm chống Tàu xâm lược của những đồng bào ấy. Trong số hình ảnh phổ biến về những cuộc biểu tình phản đối Tàu đặt giàn khoan trong vùng biển Việt Nam, có hình ảnh một người đứng trước cổng một

110 hãng xưởng gì đó tay giơ cao tấm biển “Xin đừng làm hại miếng cơm manh áo của chúng tôi”. Đọc bài tường thuật đi kèm, được biết có những nhân viên Việt Nam của hãng Tàu cho hay tiếc đã không hết sức bảo vệ tài sản của chủ khi có người biểu tình xông vào đập phá. Chuyện có vẻ đơn giản, nhưng không. Dĩ nhiên đập phá tài sản là sai trái, nhưng thử tưởng tượng cái cảnh người Việt xung đột với người Việt để bảo vệ tài sản của người Tàu! (Công an bảo vệ tài sản của người nước ngoài thì không sao, vì việc ấy ý nghĩa hoàn toàn khác: họ làm thế là thi hành luật pháp chứ không phải nhân danh quyền lợi riêng của họ.) Nước Việt Nam cần tìm cách hạn chế số người Việt bị “miếng cơm manh áo” (hoặc nhà tầng xe con) ảnh hưởng đến quyết tâm chống giặc. Cách nào? Chỉ có cách phát triển quan hệ kinh tế với những nước khác để giảm mức phụ thuộc vào quan hệ với Tàu. Những nước khác nào? A, phải coi chừng cái kẻ ngày đêm ra sức tái tạo văn hóa cả thế giới cho giống văn hóa nước mình đấy! Kẻ ấy chuyên môn xía vào nội bộ nước khác, xúi giục, ủng hộ thiểu số làm mất ổn định xã hội, thậm chí đảo chính, lật đổ chính phủ! Giữ dân yêu nước và đoàn kết, chưa bao giờ khó như bây giờ. Viết tháng 7-2014 In trong Cảm nghĩ miên man (2015)

Thơm mãi nghìn năm Lên xe lửa ở ga Đồng Hới, xuống ở ga Hương Phố (Hà Tĩnh). Ngồi quán nước ngoài ga ăn kẹo cu đơ uống nước chè xanh. Kẹo còn bán nhiều, nhưng nước chè xanh bây giờ ít thấy, nên gặp đây… Đằng kia, chiếc xe buýt đi thị trấn Khe Giao đậu sát vệ đường như đang chờ đợi. Thôi đi kẻo nó đợi lâu, chạy mất! Xuống Khe Giao lại vào hàng nước, ngay ngã ba. Bên kia đường là sườn đồi phủ một rừng thông cao vút, những ngọn cây non mởn sáng rực lên dưới nắng trưa. Cách hàng nước dăm mét có tấm bảng vẽ Ngã ba Đồng Lộc đi thẳng, thành phố Hà Tĩnh thì rẽ phải. “Đây đi Đồng Lộc, chỉ có xe thồ thôi anh ạ”, chị chủ hàng nước bảo thế. Ờ, cái phương tiện này vẫn là cơ bản nhất. Ngồi sau lưng chị, xe chạy phăng phăng, gió thổi mạnh có làm dịu bớt gay gắt của nắng hè. Cái nắng rực rỡ sao. Nhiều đám mây trắng to đang trôi rất chậm. “Trời mô xanh bằng trời Can Lộc, nước mô xanh bằng dòng nước sông La, ai về Hà Tĩnh mà quê ta…”.(1) Xe chợt nẩy một cái khá mạnh làm giật mình, hai tay vội đưa bám lấy vai lái, nghe như đằng trước có tiếng cười… * “Khăn thêu những dấu tay gầy / Thành mây Đồng Lộc bay bay trắng trời”…(2)

111 Đến rồi đây. Đi trong thơ văn nhạc lâu lắm, giờ mới tới thực địa. Nhìn qua cảnh lớn, nhớ ngay tác phẩm viết rất công phu và thật cảm động của Nghiêm Văn Tân.(3) Cuối quyển truyện ký viết xong năm 2004, tác giả kể đã mơ thấy mình về thăm Đồng Lộc vào dịp kỷ niệm 50 năm ngày mất của các nữ liệt sĩ. Giấc mơ thật đẹp, với những tượng đài, kiến trúc hoành tráng, không khí hành lễ đặc biệt long trọng… Khi trở về thực tại, nhà văn “ứa nước mắt, thầm tự đặt câu hỏi: - Đây chỉ là một giấc mơ hão huyền, hay một giấc mơ thiêng?”. Còn gần hai năm nữa mới đến cái ngày lễ ấy, nhưng trưa nay đứng đây, dám xin thưa rằng: “Cơ bản là thiêng đấy, nhà văn ạ”. Khu tưởng niệm rộng mênh mông bát ngát, đồi núi hai bên, đất bằng ở giữa. Trên cái diện tích đại khái hình tam giác này là cả một quần thể tượng đài và kiến trúc và nơi triển lãm di vật ngoài trời: nào cột biểu tượng lưu niệm của ngành Giao thông Vận tải, nhà bia tưởng niệm liệt sĩ Thanh niên Xung phong toàn quốc, nào khu mộ mười nữ liệt sĩ, đài tưởng niệm các anh hùng liệt sĩ ngành GTVT, nào tượng đài Chiến thắng, cụm tượng mười nữ liệt sĩ đang thi hành nhiệm vụ, nào nhà trưng bày truyền thống TNXP toàn quốc, phòng trưng bày truyền thống Ngã ba Đồng Lộc (gọi chung là Bảo tàng Đồng Lộc), nào nơi trưng bày xác máy bay địch, pháo phòng không của ta, xe tải, xe ủi đất v.v. Dưới chân các tượng đài, có nhiều bức phù điêu, cả đài và phù điêu ngoài hình ảnh người rất linh động còn tạc khắc cả khói lửa và mây. Trên đỉnh núi Mũi Mác sừng sững một tháp chuông bảy tầng, cao 37 mét, với quả chuông nặng 5,7 tấn. Và việc xây dựng vẫn chưa xong: gần đỉnh một ngọn đồi thấy có công trình còn dang dở. Cây cối thì tuy nói chung chưa lớn lắm, nhưng dưới chân núi Trọ Voi gần nhà bia cũng đã xanh thật mát mắt, có đoạn cây hai bên giao cành che rợp cả mặt đường. Đây đó phấp phới những lá quốc kỳ đỏ tươi... * Tại sao Ngã ba Đồng Lộc trở thành “thánh địa” của thanh niên xung phong? “Sau Tổng tiến công và nổi dậy tết Mậu Thân (1968) nhu cầu tăng viện cho chiến trường Miền Nam (…) trở nên cấp thiết (…) Tuyến đường quốc lộ 1A đi qua địa bàn Hà Tĩnh bị bom đạn Mỹ phá hỏng hoàn toàn (…) bắt buộc phải chuyển hướng qua con đường 15A (…) chạy qua Ngã ba Đồng Lộc (…) Địch lại tập trung đánh phá ác liệt khu vực này (…) Chỉ tính riêng từ tháng 4 đến tháng 10 năm 1968 chúng đã đánh trên 2.000 trận, thả xuống 50.000 quả bom các loại, chưa kể bắn rốc-két và đại liên. Bình quân mỗi tháng địch đánh 28 ngày, ngày đánh nhiều nhất là 103 lần với trên 800 quả bom (…) Đất đá bị cày đi xới lại, sạch hẳn bóng cây ngọn cỏ”.(4) Địch đánh ác thế, chắc đã thắng to, ta lại phải tìm đường khác cho xe đi chứ gì? Dĩ nhiên lịch sử là ngược lại. Để đối phó với “giặc trời”, ở đoạn đường này ta bố trí cả một trung đoàn pháo phòng không và huy động có lúc đến 16.000

112 thanh niên xung phong. Hố bom đào đâu lấp đấy, những con chim sắt lao xuống nhiều con không bao giờ lên, cứ thế, những dòng xe chở viện cho Miền Nam không bao giờ ngừng chảy qua Đồng Lộc. Tất nhiên cái giá chiến thắng không lực hết sức ghê gớm của một siêu cường không thể rẻ: nơi đây, cùng với khoảng 400 chiến sĩ của trung đoàn pháo 210 (sư đoàn 367) hy sinh hoặc bị thương nặng, “hàng ngàn thanh niên xung phong đã gửi lại tuổi thanh xuân tươi đẹp”. * Mất “hàng ngàn” sau hơn 2.000 trận bom, tức bình quân cứ hai trận ta mất một thanh niên xung phong. Tổn thất điển hình là lẻ tẻ, cộng lại nên to. Hy sinh đến mười người một lúc, mà lại toàn nữ, thì chỉ xảy ra có đúng một lần. Thiệt hại sinh mệnh do bom đại khái có ba lối. Hoặc là bị “đánh đáo”, tức bị bom rơi xuống chính xác vị trí của mình. Hoặc là bị mảnh bom bay trúng. Hoặc là bị đất do bom đào bay lên rơi xuống, vùi. Chuyện xảy ra ngày 24-7-1968 là trường hợp thứ ba. Lúc nó đánh, mười chị em của A4 kịp nhảy xuống một cái hầm, nhưng hầm ngay sau đó bị đất rơi lấp mất cửa. Loạt bom ác liệt làm xáo trộn cả địa hình, nên khi mọi người đổ xô đi tìm A4 không thấy mẩu thịt xương nào, biết là không phải đã bị đánh đáo, nhưng không nhận ra được vị trí của các hầm để tập trung đào cứu. Cứ đào lung tung mãi mới tình cờ gặp: “Trần Triện lật nhát cuốc đầu tiên tìm thấy cửa hầm. Mấy hòn đất sụt xuống. Một mái tóc đen hiện ra (…) Chân tay Tần còn mềm nhưng tim đã ngừng đập, mặt tím ngắt (...) Minh Châu cắn răng, xốc nách tiếp đồng chí thứ hai đang cúi đầu sát vách hầm. Châu thấy chiếc phong bì màu hồng cài trên mái tóc còn nguyên (...) Xuân ơi! Xuân ơi! (...) Châu nâng cằm Xuân lên. Hai dòng máu nhỏ trong mũi Xuân từ từ ứa ra. Đôi mắt Xuân vẫn mở, nhưng đờ dại”.(NVT) Cứ thế, lần lượt... Tưởng tượng sau ánh chớp và tiếng nổ, trời đất vụt tối đen. Mình còn sống đây, nguyên vẹn, nhưng ở trong một cái huyệt đã lấp! Để ý liệt sĩ Võ Thị Tần ngay giữa lúc sinh tử vẫn giữ đúng cương vị thủ trưởng, xuống hầm sau tất cả các đồng đội của mình. Không phải là chị không biết sợ đâu! Nhiếp ảnh gia Hoàng Văn Sắc, người đã ngẫu nhiên chụp bức ảnh A4 đang làm việc chỉ 20 ngày trước cái ngày định mệnh, kể: “Tôi hỏi chị Tần: - Làm việc nơi này có sợ không? - Sợ chứ. Ai đi qua nơi cửa tử này cũng phải chạy, không dám đi thong thả. Địch có thể đến bất cứ lúc nào...”. HVS còn thuật lại lời của đại đội trưởng 552 về A4: “Tuy sợ nhưng các cô luôn có trách nhiệm với công việc. Nhiều hôm vào lúc nửa đêm, địch đánh ác liệt, để giúp xe cộ qua các cô mặc áo trắng ra đứng xếp hàng làm dấu hiệu chỉ đường”.(6) Biết sợ mà vẫn làm nhiệm vụ hết sức nghiêm túc, cái làm ấy mới càng đáng quý. Cũng không phải là các chị không có gì để thiết tha trong đời sống riêng nên liều mình thế! Đây lại chút ít về liệt sĩ Võ Thị Tần: “Nguyễn Đình Hồng (chồng chưa cưới của chị Tần) vào bộ đội. Cuộc chia tay diễn ra bên ngọn đèn dầu

113 trong gian bếp nhà Tần (…) - Anh đi, khi mô hoàn thành nhiệm vụ về thì ta mần lễ cưới (…) Tần tiễn Hồng ra sân, dúi vào tay anh một hộp giấy cỡ hộp diêm, màu đỏ, xinh xắn. Trong hộp là tấm ảnh chân dung của Tần và một lọn tóc mềm, đen nhánh (…) Hồng đi được hai tháng thì Tần gia nhập Thanh niên Xung phong”.(5) Cái hộp đỏ xinh ấy đã theo chiến sĩ Hồng bao lần xông pha vào khói lửa mịt mù, và khi chiến tranh kết thúc đã theo anh về quê, để được đặt lên bàn thờ khói hương nghi ngút của người vợ không bao giờ cưới! Nếu đếm lạnh lùng, mười xác chết có là gì đâu. Nhưng nếu biết nghĩ rằng đó là những cô gái còn rất trẻ, chịu đựng gian khổ không biết bao nhiêu mà vẫn rất hồn nhiên, trong sáng, tích cực, vừa ấp ủ trong lòng ước mơ hạnh phúc lứa đôi, lại vừa thiết tha với lý tưởng vì nước vì dân, sẵn sàng hy sinh vô bờ bến, thì hình ảnh mười cái thi thể tím ngắt lấm lem bụi đất giữa ngổn ngang nón lá áo mưa cuốc xẻng cáng tải thương hộp thuốc cấp cứu kia, sao khỏi làm cho tâm tư chấn động. Nghiêm Văn Tân kể, đêm hôm ấy: “… đơn vị báo tin là hết cả quan tài rồi, xin phép lãnh đạo cho được bó các thi hài bằng ni-lông để chôn cất như ở ngoài mặt trận. Anh Nguyễn Xuân Linh lúc đó là Bí thư Tỉnh ủy Hà Tĩnh, nói như gào lên: “Không thể được! Phải làm lễ an táng cho trọng thể. Phải đợi áo quan về, khâm liệm cẩn thận đã” (…) Nói xong, anh Linh quay lưng lại, vai rung lên, lấy khăn thấm nước mắt…”. * Hình ảnh người đi gây xúc động mãnh liệt. Hình ảnh người thay người đi cũng gây xúc động thật là sâu sắc. A4 thiếu mười người, nhưng A4 lại ngay lập tức đủ quân số, và A4 lại ra làm việc ở Ngã ba y như ngay trước khi xảy ra mất mát. Chẳng bao lâu, tiếng súng lệnh thông xe lại nghe nổ vang trên đường qua Đồng Lộc. Cách đường xe chạy không xa: “Lễ hạ huyệt (...) Mọi người chỉ còn chờ A4 mới đi làm về. A4 mới đã về. Các cô đi theo hàng một, mỗi người vác hai ba thứ dụng cụ (...) để dụng cụ mũ nón ở bên ngoài, rồi xếp hàng một đi vào. Mười sáu cô gái trẻ, mặt trang nghiêm đầy xúc động (...) cố nén những giọt nước mắt (...) dàn thành hàng ngang thẳng tắp, mặt hướng về phía những người vừa nằm xuống”.(NVT) Nhớ bài thơ “Giao ban” của Huy Cận. “Năm 1967 Mỹ liên tục đánh phá cầu Hàm Rồng (…) Tháng 9 tôi vào Thanh (…) Bom đánh sập mấy hầm liền, hơn 30 đồng chí (...) hy sinh (...) Đồng chí bí thư có một sáng kiến rất xúc động (...) Trước thi hài những người đã mất (...) phân công những ai phải làm việc thay (...) Ðào suốt hai ngày đêm / Mới đủ xác anh em / Dẫu chết rồi cũng phải cho đủ mặt / Ðồng chí bí thư giao ban trong nước mắt, phân công thay những người đã mất / Ai làm thêm phần việc của ai / Nuốt nước mắt, cuộc chiến đấu ngày

114 mai còn tiếp tục / Ở đâu cái chết ghê rợn / Ở đâu người chết vụt biến hư vô / Ở đây cái chết có cuộc đời ở cạnh / Một cuộc giao ban bi thiết biết chừng mô”.(7) Trên đất nước này, mọi mất mát đều biến thành sức mạnh tinh thần. Ở Đồng Lộc trong những ngày sau đó, khắp nơi nhan nhản “những khẩu hiệu bướm dán trên mũ, nón, thành xe, trên lá chắn thép của mỗi khẩu pháo”, với lời ghi hai dòng chữ đậm: “QUYẾT ĐÁNH VÀ QUYẾT THẮNG - TRẢ THÙ CHO A VÕ THỊ TẦN”.(NVT) Người sống tiếp tục chiến đấu kiên cường, và cả người chết cũng vẫn tận tụy thi hành nhiệm vụ! Lại Huy Cận, khi viếng Hà Tĩnh năm 1971: “... Ngã ba Đồng Lộc làm bằng xương máu / Khi con về quê con nhớ viếng thăm / Mộ người cô kề bên đường đỏ / Các cô như còn đứng đó / Chờ lấp hố bom / (...) thông xe các cô mới đi nằm”.(8) Chỉ ít lâu nữa, các anh linh sẽ thôi phải lo lắng cho đường mà yên giấc nghìn thu. Nhưng hễ là liệt sĩ thì “nằm” mà không “khuất”: “Nước chúng ta / Nước những người chưa bao giờ khuất / Đêm đêm rì rầm trong tiếng đất / Những buổi ngày xưa vọng nói về…” (“Đất nước”, Nguyễn Đình Thi). * Tha thẩn dưới nắng lâu làm ly nước mía uống trong căn-tin gần nhà bia ấy ngon quá. Cũng muộn rồi, ra ngã ba chờ xe buýt về thành phố Hà Tĩnh là vừa. Ngồi nhờ cái ghế thừa bên một bàn bán hương và hoa gần trạm xe, thấy có mấy bọc sim, bèn hỏi mua và mở ra dùng. Lần trước mình ăn sim, bao giờ nhỉ? Sim là các chị thích lắm đây. Ngày ấy, ngay ngã ba thì tan nát chứ trên các đồi xung quanh hẳn cây cối vẫn mọc đầy, đến mùa tha hồ ăn sim, sim nhiều đến tận bây giờ vẫn còn cơ mà. Gần nửa thế kỷ đã trôi qua, nhưng nếu còn sống thì các chị cũng mới xấp xỉ bảy mươi chứ mấy... Lẩn thẩn sim, rồi bỗng nhớ: “Xung quanh phần mộ tập thể mới là những bụi mua đang nở đầy hoa tím. Những cánh hoa về chiều tím sẫm lại. Một vài chiếc nụ vừa hé. Đàng sau (…) mấy khóm hoa chạc chìu điểm nhiều bông trắng rung rinh, đang nhè nhẹ dâng hương…”.(NVT) Chiều nay ở Ngã ba, không ngửi thấy mùi hoa chạc chìu. Nhưng hương của hoa lúc có lúc không, chứ cả khu vực này bất cứ lúc nào cũng tỏa đầy hương của hy sinh cao cả. Thứ mùi hương thơm mãi nghìn năm!

Viết tháng 9-2016 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II, 2017 __________ (1) Lời ca khúc “Một khúc tâm tình của người Hà Tĩnh” của Nguyễn Văn Tý. (2) Mai Văn Phấn, “Mười nén nhang ở ngã ba Đồng Lộc”.

115 (3) Nghiêm Văn Tân, Mười cô gái ngã ba Đồng Lộc, trang quansuvn.net. (4) Trang hatinh.gov.vn. (5) Đức Ban và Trần Huy Quang, Chuyện mười cô gái Đồng Lộc, nxb. Hội Nhà Văn, 2013. (6) Trang cand.com.vn. (7) Huy Cận, Hồi ký song đôi, tập II. (8) Huy Cận, “Ngã ba Đồng Lộc”.

Thắng đẹp như thơ! Suốt chiến dịch Biên Giới (1950), Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn có mặt ở chỉ huy sở. Trong hồi ký Đường tới Điện Biên Phủ, Đại tướng Võ Nguyên Giáp kể: “… hôm lên đài quan sát theo dõi trận Đông Khê, Bác đã làm một bài thơ chữ Hán”. Bài “Đăng sơn” nguyên văn như sau: “Huề trượng đăng sơn quan trận địa Vạn trùng sơn ủng vạn trùng vân Nghĩa binh tráng khí thốn ngưu đẩu Thệ diệt sài lang xâm lược quân”. Nghĩa là: “Cầm gậy lên núi xem trận địa Lớp lớp núi đỡ lớp lớp mây Quân nghĩa khí mạnh nuốt sao Ngưu sao Đẩu Thề diệt quân xâm lược tham tàn”. Câu đầu diễn phong thái cương quyết mà điềm tĩnh của người lãnh tụ. Câu thứ hai “vẽ” khí thiêng sông núi. Câu thứ ba hình dung ý chí quyết chiến của quân ta. Câu thứ tư là lời thề quyết thắng của các chiến sĩ. Bài thơ như báo trước chiến thắng thật huy hoàng! Chiến dịch Biên Giới thắng lợi to đến nỗi Chủ tịch Mao Trạch Đông bên Trung Quốc cũng gửi thơ chúc mừng, trong đó có hai câu: “Thanh niên đích Việt Nam quân Nhất minh kinh nhân”.(1) Đại tướng Võ Nguyên Giáp dịch là:

116 “Quân đội Việt Nam trẻ tuổi Cất một tiếng người người kinh sợ”. * Thực ra, đến năm 1950 Quân đội Nhân dân Việt Nam mới có 6 tuổi. Ta đã lớn nhanh như thổi, như Thánh Dóng mà hóa “thanh niên”! Nhưng về kinh nghiệm chiến đấu trong chiến tranh hiện đại, quân đội Pháp đã tích lũy được đến hàng mấy trăm năm! Đã tương đối quá sức non trẻ, nếu đem so sánh những phương tiện chiến tranh của đôi bên, quân ta lại sút kém địch không biết bao nhiêu, cả về chất lẫn về lượng. Chiến dịch Biên Giới tiến hành chính là để thông đường cho ta nhận viện của các nước bạn mà giảm bớt chênh lệch trang bị cực kỳ bất lợi này. Đã thế, “nhìn chung, ta không có ưu thế về quân số”. Và đã thế, quân giải phóng lại phải đối đầu với những đơn vị tinh nhuệ nhất của lực lượng viễn chinh Pháp: nào dù, nào lê-dương, Âu Phi, Ta-bo. Thế mà nó đại bại! Quân đồn trú Đông Khê, binh đoàn Lơ-pa-giơ, binh đoàn Sạc-tông, và cuối cùng một tiểu đoàn trên đường bỏ Thất Khê, đã lần lượt bị xóa sổ, tổng cộng hơn tám ngàn tên địch bị loại khỏi vòng chiến, cả hai bộ chỉ huy binh đoàn đều bị bắt sống! Một khu biên thùy rộng mênh mông bỗng chốc sạch không còn một mống thù! Thành công của chiến dịch Biên Giới có nét độc đáo là qui mô của nó hoàn toàn bất ngờ! Vốn ta chỉ nhằm giải phóng tỉnh Cao Bằng. Nhưng diễn biến là sau khi quân kháng chiến lấy Đông Khê và đánh tan hai binh đoàn Lơ-pa-giơ và Sạc-tông, thì địch hốt hoảng bỏ Thất Khê, Na Sầm, Đồng Đăng, thị xã Lạng Sơn v.v., rút luôn một mạch ra tận gần bờ biển! Trong hồi ký, Đại tướng Võ Nguyên Giáp viết: “Điều này (tức việc Pháp bỏ Lạng Sơn) nằm ngoài dự kiến của chúng ta (...) Nếu địch không rút (...) Chắc chắn chúng ta lại phải có một chiến dịch nữa để đẩy quân địch ra khỏi đường số 4”. Cái chiến dịch “Biên Giới II” ấy không bao giờ phải mở. Ta đã đánh một mà được đến hai!!! Bây giờ mọi người đều biết những suy nghĩ của bộ chỉ huy Pháp đằng sau quyết định di tản lịch sử này. Ngay sau “thảm họa ở Cao Bằng”, “Công-x-tăng (chỉ huy Khu Biên thùy Đông Bắc) đề nghị với Các-păng-chi-ê (Tổng chỉ huy quân Pháp ở Đông Dương) cho toàn bộ lực lượng của Khu (...) rút lui khi còn có thời gian. Bức điện báo cáo của y đã khiến Các-păng-chi-ê nhận xét: “Những tin tức

117 mà chúng ta nhận được (...) thật kinh hoàng” (...) và quyết định cho Công-xtăng rút”. Nó đã vắt giò lên cổ, bỏ chạy gấp tới mức gần như nơi nào cũng để lại nguyên vẹn kho tàng! Vừa tiêu diệt được rất nhiều sinh lực địch, giải phóng được nhiều đất vượt xa dự kiến, ta lại vừa tịch thu được một số lượng chiến lợi phẩm cũng hoàn toàn nằm ngoài dự kiến! Theo chính tài liệu của Pháp, khi rút khỏi Lạng Sơn, địch đã để lại “1.500 tấn trang bị, 2.000 tấn quân nhu, 4.000 khẩu tiểu liên, 10.000 viên đạn pháo, 150 tấn thuốc nổ, ước tính đủ trang bị cho tám trung đoàn đối phương”! Đại tướng Võ Nguyên Giáp cho biết “Số đạn pháo lấy được ở Lạng Sơn đã rất có ích cho ta sau này”. Sau này là ở Điện Biên Phủ đó. Quân Công-xtăng bỏ của chạy lấy người, nộp hàng vạn viên đạn pháo 105 ly cho ta để dành đợi ngày trút như mưa xuống đầu quân Đờ Cát-tơ-ri! * Trong chiến dịch Biên Giới, quân ta thế mạnh hơn cả chẻ tre: “cây tre” đường số 4 bị bổ một nửa, nửa còn lại bèn tự tách!

Nhờ đâu mà được thế? Trước tiên, nhờ thiên tài quân sự của Đại tướng Võ Nguyên Giáp. Với tình hình quân hai bên như đã trình bày, đánh làm sao cho thắng đây? Đại tướng đã tạo thế mạnh chủ yếu bằng ba cách. Thứ nhất, chọn đúng điểm đột phá mở đầu chiến dịch, là cụm cứ điểm Đông Khê thay vì thị xã Cao Bằng như Tổng quân ủy đề xuất. Thứ hai, điều binh cực nhanh để trong từng trận phía ta có được ưu thế quân số. Thứ ba, tận dụng địa hình có rừng che núi đỡ để giảm hiệu quả của phi pháo địch. Nói nghe cũng dễ, nhưng làm thì... Mà không phải chỉ vận dụng óc! Để chọn cho chắc, phải thấy tận mắt: có lần Đại tướng đi nghiên cứu thực địa, khi quay về “... mưa như trút (...) chúng tôi bì bõm hết lội suối lại lội bùn suốt đêm trong rừng”. Ngày chiến dịch kết thúc: “Tôi bỗng cảm thấy mệt, đầu óc nặng trĩu. Nhẩm tính đã mười một đêm không ngủ, nhiều đêm ngồi trên lưng ngựa”... Kế đến, nhờ tinh thần hết sức cao của quân kháng chiến. Tinh thần này dẫn tới khả năng cơ động ngoài mọi ước lượng của địch. Cơ động thế nào khi các chiến sĩ chỉ có duy nhất phương tiện “chân”? Thì ta cứ bằng chân mà khẩn trương tiến về phía địch, không có đường thì phát bụi chặt cây mở đường, gặp núi cản thì leo qua đỉnh núi. “Quân hành” vất vả mà không dừng bước. Đại tướng kể bộ đội “vừa đi vừa ăn, vừa đi vừa ngủ”! Các chiến sĩ Đại đoàn Quân Tiên Phong hăng đến nỗi khi nghe tin quân Lơ-pa-giơ tới Khâu Luông, những người yếu mệt

118 đang tạm nghỉ ở những góc rừng xa cũng lập tức vùng dậy cầm súng đua nhau chạy về phía giặc. Tinh thần hết sức cao dĩ nhiên biểu hiện thành chiến đấu cực kỳ dũng cảm. Trong trận Đông Khê, anh hùng La Văn Cầu bảo chặt bỏ cánh tay bị thương cho khỏi vướng mà tiếp tục ôm bộc phá lao tới, anh hùng Trần Cừ bị thương nặng còn cố lết tới, nhoài lên lấy thân mình bịt lỗ châu mai v.v. Tinh thần quân ta siêu cao khiến có những lần ít hơn hẳn mà vẫn cứ thắng địch! Thứ ba, nhờ tổ chức hậu cần đặc biệt hiệu quả. Tướng thiên tài, quân anh dũng, mà thiếu đạn, thiếu gạo, thiếu muối, thì cũng không thể đánh được giặc. Trong Hội nghị Tổng kết Chiến dịch, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã biểu dương người phụ trách công tác hậu cần là Chủ nhiệm Tổng cục Cung cấp Trần Đăng Ninh. Thứ tư, nhờ công tác tuyên truyền vận động quần chúng đã thành công cực kỳ tốt đẹp. Làm công tác hậu cần thiếu phương tiện cơ giới mà không có quần chúng khiêng gánh giúp thì chỉ có kế hoạch tiếp tế chứ không có đồ tiếp tế tới tay chiến sĩ! Và sau khi chiến sự bắt đầu mà không có quần chúng giúp tải thương thì tinh thần chiến đấu của bộ đội chắc chắn sẽ bị ảnh hưởng tai hại. Trong Hội nghị Tổng kết Chiến dịch, Chủ tịch Hồ Chí Minh ca ngợi: “Chưa bao giờ có những đoàn phụ nữ Kinh, Mán, Thổ, Nùng v.v. đi tiếp tế vận tải đông như vậy. Khó nhọc, khổ sở, nguy hiểm, mà vẫn hăng hái, vui vẻ, dũng cảm. Thật là đáng khâm phục”. Hồ Chủ tịch gửi thư khen riêng đồng bào ba tỉnh Cao - Bắc - Lạng với lời cảm ơn: “Tôi trân trọng thay mặt Chính phủ và quân đội cảm tạ đồng bào”. Dĩ nhiên sự kiện nhân dân miền núi sát cánh với quân kháng chiến cách đầy ấn tượng này chính là kết quả của công tác chính trị kiên trì thực hiện trong suốt hàng chục năm trước ngày súng nổ ở Đông Khê! Đóng góp của đội ngũ cán bộ dân vận, trong đó có nhà văn - liệt sĩ Nam Cao, vì trường kỳ và quá căn bản nên bị quên nhắc trong dịp mừng công! Thứ năm, quân ta có cái thế mạnh hơn chẻ tre trong chiến dịch Biên Giới cũng là nhờ sự có mặt của người lãnh đạo tối cao được đặc biệt ngưỡng mộ. Hồ Chủ tịch đi chiến dịch làm quân dân thêm nức lòng đánh giặc. Không chỉ chiến sĩ và đồng bào, ngay cả bộ chỉ huy chắc chắn cũng cảm thấy được động viên tinh thần. Đại tướng Võ Nguyên Giáp kể, suốt 52 giờ “dằng dặc” của trận đánh “phải thắng” (tức trận Đông Khê): “Bác ngồi trên đài quan sát (…) tỏ vẻ xúc động khi có tin vui từ mặt trận báo về. Khi trận đánh gặp trắc trở, Người bình thản để cán bộ chỉ huy giải quyết công việc”. Lúc thuận lợi thì lộ cái vui cho mọi người thêm vui. Lúc trắc trở thì giấu cái lo để trấn tĩnh mọi người, chứ không giành làm tướng! Ngồi đó, ung dung, tự tại, vững vàng như núi, như hiện thân của “linh hồn của chiến dịch, linh hồn của chiến thắng”! Cuối cùng, cũng cần có lời cảm ơn kẻ bại trận. Đại tướng Võ Nguyên Giáp nhận xét: “Chúng chủ quan, quá coi thường lực lượng ta, khi thất bại thì chúng quá hoảng hốt”. Nếu ngay từ đầu, giặc đã không “khinh” mà biết sợ “địch”, tập

119 trung cố thủ các nơi, ép quân giải phóng luôn phải đánh công kiên là loại hình chiến đấu ta còn thiếu rất nhiều cả kinh nghiệm lẫn hỏa lực cần thiết... Nếu bộ chỉ huy Pháp đã không bố trí cho Lơ-pa-giơ và Sạc-tông dẫn binh đoàn đi vào... miệng Quân Tiên Phong, nghĩa là hành quân vào rừng tạo cơ hội cho bộ đội tiến hành vận động chiến là lối đánh đã khá thạo... Nếu thế, thì phiền phức vô cùng! * Đây là lần thứ hai mùa thu núi rừng phía bắc Tổ quốc chứng kiến quân ta đại thắng quân xâm lược. Lần đầu là năm 1427, tại Chi Lăng. Ở Đông Khê mấy hôm Chủ tịch Hồ Chí Minh ngồi trên đài quan sát, khí thiêng sông núi hòa quyện với tráng khí nghĩa quân thành một vùng dày đặc sát khí. Hẳn ở nơi Liễu Thăng và Lương Minh rơi đầu năm xưa cũng thế. Đất nước có những địa điểm mà vào dịp “đặc biệt”, nói chi sao, tưởng đến trăng rằm cũng phải mờ! Nhưng “vạn trùng sơn” cụ thể là thế nào? Năm 1947 Nam Cao trèo lên tận “thế giới bí mật” của người “Mán”, đứng trên đầu non mà ngắm non, rồi tả: “Núi lại núi. Núi kế tiếp nhau, cuốn những đợt sóng (… ) Chỉ có trời với núi”.(2) Năm 1949 Nguyễn Tuân theo bộ đội hành quân dọc đường số 4, ghi: “Núi (…) nhấp nhô như sóng bể cứng sững đông đặc lại”(3); sau 1954 Nguyễn lại đăng sơn, lên “Mỏm Lũng Cú tột bắc”, để ghi nữa: “Ngồi trên núi cao (…) nhìn ra sóng núi tứ bề, cứ thấy nhớ biển”.(4) Núi mà như sóng biển! Mà có khi ngay bên trên cái “biển” núi đầy sóng ấy, lại là cả một biển mây cũng đầy sóng! Người “đăng sơn” thấy tự nhiên như thể đã dựng sẵn sân khấu chờ đợi quân ta và quân xâm lược diễn một màn “kịch” cực kỳ bạo liệt! * Trở lại bài thơ của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Chúng tôi thử dịch ba lần: Chống gậy trèo non xem thế quân Trùng trùng núi sóng đỡ mây giăng Quân ta khí mạnh mờ tinh tú Cướp nước phen này lũ giặc tan! Gậy tay trèo núi xem quân Trùng trùng non lượn đỡ trùng trùng mây Khí hăng mờ cả sao trời Hẳn loài cướp nước phen này tan xương!

120 Núi cao cứ trèo xem trận Rừng non dựng dưới bể mây (5) Quân nghĩa khí hăng sao nhạt Tan xương lũ giặc phen này! Viết tháng 7-2016 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II, 2017 ________ (1) “Nhất minh kinh nhân” là lời Sở Trang Vương thời Đông Chu. (2) Trong Nhật ký ở rừng. (3) Trong bút ký “Tình chiến dịch”. (4) Trong bút ký “Mỏm Lũng Cú tột bắc”. (5) Vì núi nhiều quá, có thể hình dung mỗi ngọn núi là một “cây”, tất cả hợp lại thành một “rừng”.

Nam Cao - Nhật ký ở rừng Những dòng nhật ký này của Nam Cao có thể coi như một văn bản về diễn biến thay đổi lớn lao trong quan hệ giữa dân tộc Kinh với các dân tộc ít người ở Việt Bắc. Xin xem lời giới thiệu trong bài “Nam Cao - Viết trong kháng chiến”. Sau đây là một số trích đoạn. Để độc giả tiện theo dõi, chúng tôi đặt những đoạn mà nội dung có liên hệ với nhau vào cùng một chỗ, với tiểu đề tạm đặt. “Hoàn toàn bí mật” “Mán còn là một thế giới hoàn toàn bí mật. Ngay người Thổ (tức Tày) cũng rất ít khi lên. Làng Thổ ở ngay dưới chân ngọn núi có làng Mán ở trên. Thế mà có những ông già Thổ ngoài sáu mươi chưa lên Mán một lần nào (…) Sườn núi dốc gần như dựng đứng. Không có đường đi. Cả đến lối mòn cũng gần như không có (…) phải cố tìm ra những vết trên lá rơi, cỏ rậm (…) Không có một cái mặt bằng bằng con dao nào để mà ngồi. Chỗ nào cũng là dốc cả. (…) (Mặt đất) lù lù ngay trước mũi (…) đằng sau chỉ trông thấy gót chân (…) đằng trước, nhưng nghe rất rõ tiếng (…) đằng trước hồng hộc thở (…) Cứ độ vài trăm bước (…) dừng lại, chân trước cong, chân sau thẳng (…) thở phì phì (…) Càng đi càng vào sâu trong rừng rậm. Đường càng rắc rối quanh co (…) Cành lá chồng lên nhau, che kín cả trời (…) Chân đã mỏi nhừ, cổ đã khô cháy thì may quá (…) đột nhiên gặp (…) Chị Pin (…) “chân tròn như cột” (…) vạm vỡ, mặt tròn vành vạnh, trán nhẵn thín dưới cái khăn xếp to vành bọc vải màu đỏ thêu chỉ trắng che cái đầu cạo trọc (…) cũng mặc áo dài quần Chàm như phụ nữ Thổ, nhưng cũ kỹ và rách rưới hơn. Cổ, cổ tay đeo vòng bạc, vòng đồng (…) Sẩm tối (…)

121 vào nhà một ông già. Cái nhà bằng gỗ còn cả vỏ và bương, tre (…) Lại cơm với muối. Cơm xong, cả bọn lăn quay ra đất, chung quanh bếp lửa. Ông già nhường cái giường độc nhất (…) nhưng chúng tôi không chịu nhận (…) Tôi ngủ ngon lành (…) cả ngày lên dốc, ba-lô, bị gạo nặng ê vai (…) Nửa đêm, tỉnh dậy thấy (…) bên đống lửa, một thiếu phụ ngồi (…) Ánh lửa hồng hắt lên khuôn mặt trái xoan điểm một cái miệng nhỏ rất thanh và đôi mắt lá răm hơi xếch (…) Lửa chập chờn. Ánh lửa đỏ vờn nhau với những miếng tối lung linh”. “Mán” là tiếng trước kia ta thường dùng để chỉ một số tộc người sống du cư du canh trên núi cao ở Bắc bộ, trong đó có người Mèo (tên mới là Mông). Vì từ “Mán” hàm ý miệt thị, nên ta đã thôi dùng. Sóng núi vờn trời “Tư vẫn chưa cho chỗ ông ké Nhàn là kín! (…) Lội suối chui rừng, vắt bám gỡ ra không kịp, qua hết rừng cây lớn, rừng lau, rừng chuối rồi lại rừng cây lớn, men, lách, leo, trèo bở hơi tai, chúng tôi đến Vàng Kheo (…) Ba nóc nhà như ba cái chuồng chim đeo lủng lẳng ở ngọn núi. Ðược cái quang đãng và nhìn ra một phong cảnh sáng sủa và tuyệt đẹp. Núi lại núi. Núi kế tiếp nhau, cuốn những đợt sóng mềm mại vờn trời. Chỉ có trời với núi (…) Những quả núi gần khoe những mảnh áo rất xinh. Từng miếng vàng tươi của ruộng. Những miếng khác màu vàng rơm. Và màu xanh. Ðủ các thứ xanh. Những buổi sáng, ửng hồng ria núi. Mây trắng ngập các thung lũng. Một cảnh bể, trong đó nhô lên những cù lao. Những buổi chiều, ánh sáng chiếu rọi đúng như đèn pha rọi những phong cảnh rạp hát. Phong cảnh đổi từng khắc một, đúng như trên sân khấu (…) Ðêm trăng. Một cây trụi lá, đen, rướn lên trời xanh phớt. Một nét đẹp đơn sơ. Núi đằng sau. Và trăng nằm giữa mây, mềm xốp như đệm gối”. “Bở hơi tai” đáng quá! Bổ mắt quá! Nhất là mắt bỡ ngỡ của những người Kinh trèo lên “cao độ Mán” lần đầu. Non sông gấm vóc. Đã biết sông rồi, giờ đi cho biết cả non. “Nắm chắc” và “chắc” “Ở Vàng Kheo, người ta không biết tiếng Kinh. Tiếng Tày cũng biết ít thôi. Chúng tôi lại chẳng biết được bao nhiêu tiếng Mán. Họ nói hơi dài, ngoài mấy tiếng thường dùng, là mình ngẩn mặt ra. Mình nói, họ cũng lắc đầu: “Nắm chắc” (nghĩa là “Không biết”). Nhưng hỏi đến cụ Hồ thì ai cũng chắc. Chắc cả đồng chí Văn (tức là Ðại tướng Võ Nguyên Giáp), đồng chí Thạch (không thấy ghi chú là ai)”. Mừng quá! Như đang chới với, chân bỗng dẫm lên một cái nền vững chãi. Tuy chưa ai hiểu ai nói gì cả, nhưng chỉ trông thấy mặt mũi nhau cùng rạng rỡ khi nhắc đến những cái tên nọ là đã đủ để cho người lên “Mán” thấy phấn khởi và người “Mán” thấy có cảm tình. Nền đã sẵn rồi, giờ ta bắt tay vào xây. “Cần cách mạng khổ lai!”

122

Nhắc đến chuyện những nhà cách mạng hoạt động ở đây hồi bí mật, người vợ Triệu Vân Hương luôn luôn bảo với Tư: “Cần cách mạng khổ lai!” (“Làm cách mạng khổ lắm!”)”. Người “Mán” quen sống rất khổ, thế mà phải trầm trồ cái khổ của những người Kinh lên núi lâu trước Nam Cao, đủ biết lớp cán bộ hoạt động thời giặc khủng bố “trắng” đã chịu đựng đến mức phi thường. Cùng hội cùng thuyền “Người Mán (...) không bắt người cách mạng nộp cho Tây (...) cưu mang người cách mạng (...) nhịn ăn, giấu cơm, đem cho người cách mạng ăn. Tây mà bắt được (...) thì họ mất đầu. Có người đã mất đầu. Nhưng họ vẫn ủng hộ cách mạng như thường (...) Cứ xem cách họ săn sóc chúng tôi, đủ biết họ có cảm tình với cách mạng thế nào (…) Cả làng (...) trìu mến, săn sóc, bảo vệ, chia ngọt sẻ bùi với chúng tôi, cũng chỉ vì coi chúng tôi là những người cách mạng”. Người Thổ cũng hết sức nhiệt tình với cách mạng. Tại sao? Chắc chắn không phải vì họ thấy cán bộ Kinh khổ. Do quan hệ với ta vốn từ lỏng lẻo (Thổ) đến không có (“Mán”), bình thường ra dù ta có khổ đến chết cũng không ai rơi nước mắt chứ nói chi chịu rơi đầu. Thiết tưởng cái nguyên nhân thứ nhất của nhiệt tình đây là tình trạng cùng chung số phận điêu đứng bởi giặc Pháp. Có bị giặc làm cho điêu đứng hay không ảnh hưởng rất lớn đến thái độ đối với người chống giặc. Hễ có, thì điển hình sẽ nảy sinh cảm tình dù khác tộc người. Hễ không, thì điển hình dù cùng tộc người sẽ xảy ra mâu thuẫn. Nhờ Pháp làm cho đại đa số người Kinh, người Thổ, người “Mán” điêu đứng mà người Kinh chống Pháp lên núi được đại đa số nhân dân trên ấy đối xử ngoại lệ. Nhưng đó mới là một nguyên nhân. Gương mẫu, gương mẫu “Dân chúng (ở núi rừng) rất chú ý nhìn (…) để phán đoán về tinh thần của người miền xuôi (…) Tư cách gương mẫu của chúng tôi khiến mọi người chung quanh rất mến phục (…) Nửa đêm, trong lúc chú giao thông ngủ, tôi lặng lẽ chui ra khỏi chăn, cầm lấy ống tre đi chân không lần từng bước xuống một cái dốc khá trơn để lấy nước ở một cái vũng nước nhỏ, ban ngày cạn vì nhiều người lấy quá. Từ chủ nhiệm, chủ bút, đến giao thông, tiếp tế, chúng tôi ăn ở với nhau thân mật và bình đẳng, hòa thuận hơn anh em ruột (…) Đồng bào ở chung quanh trông vào có lòng yêu”. Người “Mán”, chứ nói chi người Thổ, không ngây ngô chút nào đâu. Họ quan sát kỹ và đánh giá chính xác. “Tư cách gương mẫu” khi tiếp xúc với họ và quan hệ trong nội bộ tổ chức cũng gương mẫu là nguyên nhân thứ hai khiến đồng bào ở núi rừng dành cho những người cách mạng một cảm tình hết sức đặc biệt. Cách mạng nhất định hơn

123 “Ngồi bếp, hút thuốc lào, nói chuyện (...) Các anh kể lại những chuyện Pháp khủng bố ngày xưa (...) Người đi hoạt động khổ một phần, người ở nhà khổ mười phần. Nhưng đến lúc chúng nó đem gia đình các cán bộ tập trung cả vào một chỗ (...) thì các cán bộ không cần gì nữa. Không lo cho gia đình nữa. Càng hoạt động già”. Người Kinh vì nước quên nhà, lên miền núi hoạt động cách mạng, không lo cho gia đình mình dưới xuôi nữa. Rồi người Kinh thuyết phục người miền núi cũng làm y như mình... Hy sinh lớn, tất nhiên thuyết phục không thể dễ! Tuy họ với ta cùng chung số phận, họ lại quý yêu cán bộ, nhưng vậy chưa đủ. Ta còn phải tạo được trong lòng đông đảo đồng bào dân tộc ít người cái niềm tin rằng theo ta thì đời sống của họ sẽ trở nên tốt đẹp hơn hẳn hiện tại. Niềm tin vào tương lai tươi sáng là nguyên nhân thứ ba của nhiệt tình đối với cách mạng. Viết cho nhân dân “Mỗi ngày ngồi cặm cụi viết bài (…) phải cố viết sao cho thật ngắn, thật dễ hiểu, viết xong đưa cho một chú giao liên Thổ đọc trước, hỏi xem có hiểu cả không. Chỗ nào chú không hiểu, viết lại. Chữ nào chú chưa quen thay bằng chữ khác (…) Tôi làm rất chăm chú, rất ham thích cái công việc mà giá bốn năm trước đây người ta bắt tôi làm, tôi có thể điên người lên được (…) Viết được một bài thật ít lời nhưng vẫn đủ ý và đọc lên đàn bà, trẻ con nghe cũng hiểu, tôi cũng thấy sung sướng như viết được một truyện ngắn chính tôi ưng ý (…) Những bài cỏn con của tôi (…) làm cho người đọc hiểu biết hơn, tin tưởng vào chính nghĩa của ta hơn; nó khiến họ cũng thấy hăng hái và gợi cho họ những việc họ có thể làm để giúp ích cho cuộc kháng chiến của toàn dân”. Để tạo niềm tin vào tương lai tươi sáng, song song với cải cách có thể thực hiện được ngay, cách mạng phải tích cực tuyên truyền. Nhờ nhân dân bây giờ nhiều người biết chữ, tuyên truyền có thể không chỉ bằng lời nói mà cả bằng lời viết. Viết để tuyên truyền là một hình thức nghĩa vụ công dân đặc biệt dành cho các nhà văn. Hễ nhà văn biết nghĩ thì không “điên người” mà lại “thấy sung sướng” mỗi khi làm tốt! “Mán” hóa quê rồi “Hôm qua xuống núi, cả làng Mán quyến luyến tiễn đưa. Nhà đồng chí Chẩn cho chanh, đậu nành với trứng gà. Bà ké nhà đồng chí Quân chạy theo, đưa cho một bó rau cải thật to. Ði được một quãng còn thấy thằng con trai đồng chí Minh đuổi theo, gọi ơi ới. Tưởng quên gì. Nhưng không. Nó vừa thở hồng hộc, vừa đưa cho một xâu gừng. Tuy đã (...) nặng chết người (...) phải cầm tất (...) Mọi người dặn: bao giờ được rồi, các đồng chí lên chơi (…) Thỉnh thoảng anh, chị em Mán xuống thăm cho rau cải, nấm hương, hạt bí, sắn, gừng hay thịt gấu. Chúng tôi gọi đùa trên Mán là nhà quê của chúng tôi. Tết đến, Tư và tôi phải (…) “về quê” đi chúc tết cả mọi nhà”. Mới ngày nào... “Khi ta ở, chỉ là nơi đất ở

124 / Khi ta đi, Mán đã hóa quê rồi!” (“Tiếng hát con tàu”, Chế Lan Viên). “Bao giờ được rồi...” “Tối hôm nay, ngồi quây quần chung quanh bếp lửa với gần đủ mặt cả làng, chúng tôi hỏi họ về các đồng chí hoạt động bí mật hồi còn đế quốc. Họ nói đến đồng chí Văn, đồng chí Tống (tức Thủ tướng Phạm Văn Đồng). Họ tả lại mấy trận đánh đồn. Họ hát lại những bài hát cách mạng hồi ấy cho chúng tôi nghe. Chúng tôi nói với họ về miền xuôi, về Hà Nội, những ngày khởi nghĩa, về Trung bộ, Nam bộ, có ý cho họ hiểu nước mình rộng lớn thế nào, nhiều người nhiều của thế nào (...) Câu chuyện mỗi lúc thêm náo nhiệt. Mắt những người Mán ngồi với chúng tôi sáng và nhanh nhẹn hẳn lên. Một cái gì như vừa mới thức dậy trong những tâm hồn rừng núi âm u. Mấy người bảo nhau: khi nào kháng chiến thành công sẽ kiếm tiền may mấy cái áo tốt, về dưới xuôi chơi. Có người hứng chí nói toang toang sẽ cố bắn một con hươu, lấy da may áo để mặc về Hà Nội (…) Có phụ nữ rủ rỉ với Tư: “Kháng chiến thành công, đồng chí giú nảy au mê cần đông, thu mà” (ở đây rồi lấy vợ người Mán mà làm ruộng)”. Cũng khá lâu rồi, mà những người những việc “hồi còn đế quốc” nhắc lại vẫn thấy say sưa! Nhờ cách mạng, đồng bào ở núi rừng lần đầu tiên biết đến khái niệm “nước mình”. Biết và yêu luôn! “Khi nào kháng chiến thành công”, các anh em nhất định xuống chơi nhé, mặc áo rách cũng không sao. “Bao giờ được rồi, các đồng chí lên chơi”. Phải lên lại chứ, không phải để chơi mà để đền ơn đáp nghĩa cho thật xứng đáng. Lên, rồi biết đâu sẽ chẳng có người miền xuôi “giú nảy au mê cần đông, thu mà”! Tình riêng ai chẳng “Lạnh ngay từ chập tối. Chúng tôi đốt một đống lửa to, nhưng về khuya tắt mất. Cái chăn hơi hẹp. Hai thằng nằm co quắp, xương đau mỏi. Thức giấc, nghe gió thổi ào ào. Trăng xiên qua kẽ mái, qua bức phên thưa, lọt vào nhà. Tôi dậy thổi lửa, mũi hít phải tro. Sờ bếp, lạnh. Ðành lại vào màn nằm đắp chăn, nhưng không sao ngủ được (…) Nghĩ đến Liên. Vợ tôi từ trước đến nay chưa bao giờ rời khỏi quê hương. Làng tôi, địch chiếm rồi. Liên đã tay bồng tay dắt, bỏ nhà cửa vườn đất, đưa con nhỏ và một bị quần áo ra đi (…) Những ngày nghèo khổ sống bên nhau. Ngày trở về, gặp nhau... Khao khát được ôm chặt lấy thằng Thiên gầy một cái. Ngoạm cái chân múp míp của thằng Thành đang chúi mặt vào vú mẹ. Vuốt ve mái tóc mềm của con Hồng. Nghĩ đến những lúc ở nhà, mình mắng mỏ con Hồng, thương nó quá... (…) Mưa dữ dội (…) Mưa đến từng đợt như đợt sóng. Ào ào rồi ngớt, rồi lại ào ào, rồi lại ngớt. Nước không gõ trống trên lá nữa. Nước chảy thành thác trên lá rậm. Dòng suối dưới gầm sàn như một cái nhọt vỡ mủ, ăn loang trong đêm tối (…) Lại nhớ đến Liên, nhớ các con”. Đêm lạnh nhưng không mưa, nằm thương nhớ vợ con. Đêm lạnh và mưa, lại nằm thương nhớ vợ con. Bao nhiêu đêm... Thì người chứ có phải thánh đâu

125 mà chẳng. Mà có sao đâu, vì đây tình riêng đâu có để hại đến việc chung. “Ngày trở về, gặp nhau...”, người tốt lành như thế sao lại không để có, hở ông Trời?... Dĩ nhiên sau cơn binh lửa ác liệt, vô số người xứng đáng khác cũng không có ngày trở về, nhưng tay mình đang giở những trang thơm của một người, thì trong một lúc hãy cứ bâng khuâng xót xa riêng người ấy vậy. Tấm lòng bằng thép tôi già “Vẫn mưa (…) Nhưng mỗi lúc ngớt mưa, lại nghe tiếng súng nổ ran. Tiếng súng đã nổ ran suốt ngày hôm qua, mặc dầu mưa. Trong cái đêm mưa tầm tã này, súng vẫn nổ như thường. Súng không biết có giời mưa. Lòng súng không ỉu xịu bao giờ. Ôi súng! Ôi những cây súng thép! Ôi những anh vệ quốc quân! Tôi biết các anh nhiều khi phải nhịn cơm ăn cháo, đứng dưới mưa suốt ngày, suốt đêm mà đánh giặc. Lòng các anh cũng là lòng súng thép. Mưa có bao giờ làm ỉu xịu một tấm lòng bằng thép tôi già (…) Súng vẫn nổ ròn. Tôi lắng tai, cố nghe tiếng súng”. Làm sao mà khỏi thao thức. Thức thì nghe. Đây là một người nghe không phải thẹn với thứ âm thanh không phải tiếng mưa kia. Bởi người ấy khi công tác “càng thấy phải (…) vất vả, càng vui”, và thấy “ngày nào cũng ngắn, vì mình muốn làm việc nhiều quá”. Đêm nay, âm thanh của những lòng bằng thép tôi già từ góc rừng xa nào vọng đến “cơ quan” này đã qua tai lọt luôn vào và vang thật rộn rã trong một tấm lòng cũng bằng thép tôi già! Viết tháng 7-2016 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II, 2017

126 khắp nơi trên quê hương ta, chảy ro ro vào tận lòng dạ của mọi tầng lớp nhân dân ta. Chưa bao giờ văn hóa ngoại lai có cơ hội xâm nhập xã hội Việt Nam cách sâu rộng như bây giờ. Chưa bao giờ sự độc lập văn hóa của dân tộc Việt Nam bị đe dọa mạnh mẽ như bây giờ. (Ta đang “bỏ, thờ” đến tận “hình hài”: tóc trên đầu một số đồng bào, chủ yếu phụ nữ, từ màu đen trời sinh đang bỗng hóa nâu, đỏ như râu ngô, thậm chí vàng như rơm!) * Diễn biến Âu hóa đang xảy ra khẩn trương và triệt để. Thế chẳng tốt cho dân tộc Việt Nam sao? Chẳng phải người Tây phương đã chứng tỏ có một nền văn hóa ưu việt đáng cho cả nhân loại bắt chước đấy sao? Họ đã lên cung trăng, đã chế ra đủ thứ máy móc giúp con người hiện đại có khả năng của “thần tiên”. Việc gì mà phải băn khoăn? Năm 1930, Trần Trọng Kim: “Xét ra cho kỹ, sự tiến hóa thái quá về đường vật chất vị tất đã hay cho sự sinh hoạt của loài người (...) Văn hóa phương Tây (...) làm (...) sự cần dùng càng ngày càng thêm ra, sự cạnh tranh rất kịch liệt, sự sinh hoạt có lắm điều phiền phức, nhân sinh hình như lúc nào cũng chật vật vất vả, không mấy khi trong bụng được nhàn hạ thư thái (...) Biết đâu là khi ta quá thiên về khoa học lại không có điều hại? (...) Ta nay thấy người cường thịnh, thì ai ai cũng háo hức theo người, biết đâu rằng cái cường thịnh ấy lại không có cái nguy cơ đã nằm sẵn đó rồi”.(2) Năm 1938, Ðào Duy Anh: “Ở Tây phương, từ trong gia tộc ra ngoài xã hội việc gì cũng lấy pháp trị làm chủ, là thói khắc bạc phi nhân tình (...) Cái văn hóa phú cường chỉ đem cho người ta đến những cuộc xung đột ghê gớm, ở trong thì giai cấp tranh đấu, ở ngoài thì quốc tế chiến tranh, văn hóa phú cường càng tiến bộ chừng nào thì nó lại cung cho những cuộc xung đột ấy những lợi khí tàn ác khốc liệt chừng ấy”.(3) Thập kỷ 1950, Cao Xuân Huy: “Con người phương Tây càng ngày càng bị giam hãm trong ý thức của mình”.(4) Năm 1971, Nguyễn Hiến Lê: “Phương Tây khác chúng ta nhất ở điểm họ có bản tính cực đoan, cuồng tín, không bao dung (...) Lịch sử phương Tây trong thời hiện đại vẫn là lịch sử của sự bất bao dung, sự kỳ thị (...) Không còn kì thị tôn giáo (...) thì người ta kỳ thị chủng tộc (...) kỳ thị cả ý thức hệ (...) Cái xã hội Âu Mỹ sản xuất để tiêu thụ, tiêu thụ để sản xuất, có đáng làm mẫu cho ta không?”.(5) Những học giả uyên bác này không hề chủ trương bài ngoại, thậm chí còn ra sức truyền bá cái hay của văn hóa Tây. Nhưng vừa truyền cái hay, các cụ vừa hết sức băn khoăn về cái dở. * Ðầu thế kỷ 21, những linh cảm không lành của tiền nhân đang chứng nghiệm.

127 Văn hóa tinh thần Tây phương hiện đại, xét theo quan hệ giữa người với người và theo giá trị của các văn hóa phẩm, rõ ràng nói chung đang thoái hóa, chứ không phải tiến hóa.(6) Năm xưa Ðào Duy Anh nhắc văn hóa Tây dẫn đến xung đột giai cấp và xung đột quốc tế. Hơn thế, nó lại còn dẫn đến xung đột cá nhân sâu sắc đến nỗi làm tan rã một quan hệ vốn hết sức cơ bản. Do cái tôi cứ mỗi ngày mỗi to, bây giờ ngay chỉ hai cái - tức cái tôi chồng và cái tôi vợ - cũng không sao có thể chung sống hòa bình dưới một mái nhà. Tôi to đùng, cùng lúc giá trị những văn hóa phẩm do tôi làm ra bé tí teo! Làm sao kết quả khác được, khi đủ thứ “quyền” kết hợp với kinh tế thị trường, khi thị hiếu thấp của số đông trở nên yêu cầu của “Thượng Ðế”! Nhưng nói làm chi chuyện quan hệ lủng củng với chuyện văn hóa cao tầm cỏ nữa. Ðã thấy rồi, những dấu hiệu con người bắt đầu thôi làm… người! Nhân loại phương Tây đang vừa chế phi thuyền bay đi tìm Thượng Ðế vừa nhanh chóng hóa “ghê” hàng loạt.(7) Nếu bao giờ họ có gặp Thượng Ðế của họ, chắc chắn Người sẽ sững sờ: “A-đam… E-và… Các con... các con ta thật đấy ư?”!!! Xem đồng tính là bình thường, hợp pháp hóa việc nam lấy nam, nữ lấy nữ, xã hội như thế là bệnh hoạn chí tử. Sắp… chết, nhưng do còn rất giàu và rất mạnh, Tây vẫn tiếp tục cuồng tín vào “chính nghĩa” của mình và hung hăng tìm mọi cách giải thể cho bằng được tất cả các cách tổ chức xã hội khác trên thế giới. Coi chừng có ngày nước Việt Nam bị Tây đem quân đánh vì không chịu để cho “bóng” chính thức kết hôn! Tưởng tượng bị xâm lăng bởi một quân đội trang bị siêu đẳng gồm những tướng tá lại cái chỉ huy những chiến sĩ lại cái! Coi chừng Tây sẽ khỏi phải đánh vì tự ta đã hóa cũng như thế rồi! Tiền nhân dù sáng suốt đã không thể ngờ sự tình sẽ tệ đến bực này. * Trở lại với cơn sốt cải thiện vật chất của dân tộc. Muốn giàu bằng Tây cần nhiều thời gian. Người Việt Nam còn bắt chước Tây dài dài. Nhưng hễ san bằng xong chênh lệch vật chất thì tinh thần truyền thống sẽ phục hồi, chứ lo gì. Không đâu! Bởi nỗ lực “lên đời” đang thay đổi hết sức sâu xa môi trường sống. Từ một nước Quê, Việt Nam đang vùn vụt biến thành một nước Tỉnh.(8) Không đừng được, toàn bộ văn hóa tinh thần Việt Nam đang vùn vụt biến theo. Sau khi Mẹ Quê về với ông vải, “bốn nghìn năm văn hiến” chắc chắn cũng sẽ chầu... Hùng Vương. Mất văn hóa cũ thì có sao đâu? Hồn nước, hay dân tộc tính, đâu phải là cái gì bất biến. Giàu bằng Tây xong, thôi phục lăn Tây, dân tộc Việt Nam sẽ dần dần xây nên một văn hóa mới vừa cạnh tranh được với thiên hạ về vật chất, lại vừa không khuyết điểm quá đỗi nặng nề về tinh thần như văn hóa Tây.

128

E không đơn giản vậy. E trước khi giàu bằng thì ta đã bệnh bằng rồi, đã trở nên “khuyết điểm” vô phương cứu chữa y như Tây rồi! “Cách ly” để khỏi bị lây ư? “Cách” làm sao được, khi ta cần giao thương với họ, thậm chí có thể còn phải “liên minh” thế nào đó với họ nữa để chống xâm lược từ phương Bắc… Viết năm 2014, sửa năm 2015 In trong Cảm nghĩ miên man (2015) _________ (1) NHL, Ðể tôi đọc lại, nxb. Văn Học, 2001. (2) TTK, Nho giáo, 1930, nxb. Văn Học tái bản năm 2003. (3) ÐDA, Việt Nam văn hóa sử cương, 1938, nxb. TPHCM tái bản năm 1992. (4) CXH, Tư tưởng phương Ðông - gợi những điểm nhìn tham chiếu, nxb. Văn Học, 1995. (5) NHL, sđd. (6) Xin đọc bài “Xin chớ ai làm Trời!” của TT. Kể ra, khoa học cũng là văn hóa tinh thần và khoa học thì tiến bộ liên tục. Nhưng đây là cái tiến duy nhất giữa vô số cái thoái! (7) Phiên âm từ gay trong tiếng Anh, nghĩa là đồng tính. (8) Xin đọc bài “Thôi một nước quê” của TT.

“Người Việt cao quý” Mọi người biết cũng lâu rồi. Tác giả sách Người Việt cao quý đích thị là một người Việt. “Mèo khen mèo dài đuôi”! Chẳng biết loài mèo đuôi có dài đặc biệt hay không, chứ người Việt Nam về văn hóa tinh thần chắc chắn có ưu tú. Bình thường, biết mình hơn người thì để trong lòng thôi, nói ra sao tiện. Nhưng hoàn cảnh nước Việt Nam lúc ấy có bình thường đâu. Ngay sau khi chia hai đất nước ta, ở Miền Nam ngoại bang đã lập tức tiến hành xâm lăng văn hóa với sự hợp tác của một số trí thức Việt vong bản. Hơn mười năm sau, do diễn biến quân sự, mặt trận văn hóa trở nên đặc biệt khẩn trương. “Vào khoảng tháng tư năm 1965, tôi được gọi ra mật khu Hố Bò học tập tình hình. Bấy giờ chính phủ Hoa Kỳ chuẩn bị đổ quân ào ạt vào Miền Nam để cứu nguy cho chính quyền tay sai đang hồi rệu rã. Khu ủy nhận định rằng sự việc ấy nhất định sẽ làm tổn thương tinh thần dân tộc Việt Nam. “Lúc này, viết cái gì đó đề cao dân tộc là cách chống Mỹ tốt nhất của người cầm bút”. Lời đồng chí Trần Bạch Đằng khuyên tôi (…)”.(1) Như vậy, Người Việt cao quý ra đời như một thứ áo giáp giúp bảo vệ tinh thần dân tộc Việt Nam chống lại giặc văn hóa sắp ào ạt đổ vào theo giặc cầm súng.

129

* Về quá trình “may giáp”, nhà văn Vũ Hạnh cho biết “đoạn đầu tôi phải đăng thử trên tờ nhật báo Đất Tổ, sau đó dò xem phản ứng người đọc, thấy tác dụng cao hơn cả mong chờ, liền viết tiếp trong tuần lễ đã xong”. Viết nhanh như thế, mà lại không phải do một người chuyên nghiên cứu về văn hóa Việt Nam… Tác giả ngỏ lời khiêm tốn: “tập sách nhỏ bé này (…) còn quá xa (…) tác phẩm nghiên cứu, biên khảo”. Thiết tưởng ở đây xa là về phương pháp, chứ còn về kết luận thì Người Việt cao quý rất gần với những công trình nghiên cứu văn hóa dân tộc dày dặn và công phu. Đại khái, sách trình bày một cái nhìn trực giác, toàn thể, hướng về tinh thần của đối tượng hơn là chi tiết. Cái nhìn ấy cơ bản có thấy được đúng bản sắc văn hóa Việt Nam. Việc trình bày ở một số chỗ có lẽ vượt quá mức đậm đà. Người viết cũng biết thế: “Tôi yêu quý và tự hào về dân tộc Việt Nam (…) nói lớn lên điều đó với đồng bào mình trong sự say sưa, với ít hay nhiều cường điệu. Có đam mê nào mà không cường điệu?”. Dĩ nhiên. Hơn nữa, dẫu là chỗ cường điệu nhất trong sách này thì cũng chưa tới gần được cái mức chủ quan của những kẻ tự cho văn hóa mình là đáng để cả nhân loại noi theo, mình có cái quyền được dùng đến thậm chí vũ lực để “thay đổi chế độ” ở đất nước khác! Hừ, ai còn lạ gì cái lối Tây phương lập tức chụp cái mũ sô-vanh lên đầu bất cứ ai có hành động chống lại thái độ cực kỳ sô-vanh của chính mình! Không người Việt Nam hiểu biết nào đọc Người Việt cao quý mà nên thấy áy náy về những chỗ tác giả cường điệu. Nên nhận ra là thế, nhưng không nên áy náy. Đây là tâm lý chiến quyết liệt chống lại xâm lăng văn hóa ào ạt, chứ không phải là bàn luận văn hóa giữa thời đất nước vắng bóng dáng giặc. Nói cho chính xác, “sự say sưa”, “đam mê” còn dẫn đến vài giải thích, suy diễn, đánh giá hiện tượng văn hóa mà có lẽ hơi khó được chia sẻ rộng rãi. Nhưng cái hoàn cảnh viết “trong (chỉ hơn) tuần lễ đã xong” đâu có thuận lợi cho việc ngẫm đi nghĩ lại. * “Người Việt cao quý” là người như thế nào? Họ có “tinh thần thiết thực”. Họ “quân bình đặc biệt (…) chấp nhận (…) được mọi quan niệm, dung hòa được mọi ý kiến dị đồng”. Họ “mềm dẻo lạ thường (…) mềm dẻo mà cương quyết (…) khuất phục mà kiêu hãnh (…) uyển chuyển để tự tồn”. Họ “có cái khả năng chế hóa đặc biệt”. Họ “chiến thắng (…) không (…) hân hoan tột độ (…) chiến bại (…) không (…) bi đát tột cùng”. Họ “hiếu hòa (…) không xem (…) chém giết là vinh quang”. Họ “có một ý thức luân lý hết sức sâu xa”. Họ “không có đầu óc bài ngoại”. Họ “không (…) kỳ thị (…)

130 dân tộc (…) hoặc chủng tộc”. Họ “thực ra chỉ có mỗi sự kỳ thị duy nhất, là kỳ thị về phẩm chất luân lý trong mỗi con người, tức là phân biệt kẻ xấu người tốt trong đạo ăn ở (…) mọi sự phê phán (…) đều quy về (…) nhân nghĩa (…) tình nghĩa”. Người ấy nói thứ tiếng nói ra sao? “(Tiếng Việt) là tiếng nói của cảm xúc (và cảm giác) (…) khả năng tượng thanh, tượng hình có lẽ hơn tiếng nào hết trên thế giới (…) chỉ có thể hiểu hoàn toàn trong những câu nói (…) không thua kém gì ngôn ngữ Trung Hoa (…) có thể (…) vượt hẳn (…) về mặt nghệ thuật”. Người ấy đối xử với phụ nữ có gì đặc biệt chăng? “Phụ nữ Việt Nam (…) không bị gò ép lệ thuộc như phụ nữ Trung Hoa thời xưa (…) Phần nhiều đàn bà có một vị trí quan trọng, nhiều khi quyết định ở trong gia đình (…) (Phụ nữ) đóng góp (to lớn vào) sự nghiệp chung (của dân tộc)”… Về văn hóa Việt Nam, dĩ nhiên lâu trước sách Người Việt cao quý đã có sách Việt Nam văn hóa sử cương của Đào Duy Anh, sách Văn minh Việt Nam của Nguyễn Văn Huyên và không ít phát biểu rời, chẳng hạn của Nguyễn Đình Thi. Ngay ở Miền Nam, cùng thời với Vũ Hạnh cũng có một số người cầm bút từng trình bày ý kiến về chủ đề này. Tuy nhiên, căn cứ vào nội dung những tác phẩm Vũ Hạnh phổ biến trước Người Việt cao quý và vào lời kể của nhà văn về hoàn cảnh viết NVCQ – bắt đầu khoảng một tuần lễ sau khi được “khuyên” và hoàn thành trong chỉ hơn một tuần –, ta phải nghĩ rằng những nhận xét vừa nêu trên không phải là của tác giả khác đã được Vũ Hạnh tích lũy dần hay sưu tầm hỏa tốc, mà cơ bản đã bộc phát từ tiềm thức của chính ông – một người Việt Nam có cái trực giác đúng về văn hóa dân tộc mình. Vì sự thật chỉ có một, nên hễ nghĩ đúng thì “chí lớn gặp nhau” với những người khác cũng nghĩ đúng, thế thôi. Trong nửa thế kỷ sau năm 1965, những sự thật căn bản về văn hóa Việt Nam rồi sẽ được xác nhận đi xác nhận lại bởi nhiều tác giả nữa, nổi bật nhất là trong những chuyên khảo quy mô như Bản sắc văn hóa Việt Nam của Phan Ngọc, Văn hóa Việt Nam – tìm tòi và suy ngẫm của Trần Quốc Vượng, Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam của Trần Ngọc Thêm v.v. Sách Người Việt cao quý là một biểu dương mạnh mẽ của sức mạnh của trực giác. Trong số những điều nhà văn Vũ Hạnh cảm thấy về văn hóa Việt Nam, có lẽ chúng tôi lấy làm thú vị nhất cái nhận định rằng “Tiếng nói của họ không thua kém gì ngôn ngữ Trung Hoa (…) có thể (…) vượt hẳn (…) về mặt nghệ thuật”. Bao nhiêu người đã ca ngợi tiếng Việt rồi, nhưng hình như đến tận bây giờ vẫn chưa có ai đặt vấn đề so sánh cụ thể như thế. Chúng tôi không dằn được ý muốn đi luôn bước cuối cùng, tức khẳng định rằng, với từ vựng hết sức phong phú từ gợi cảm, sở hữu rất nhiều hư tự, và với ngữ pháp uyển chuyển có khả năng liền da liền thịt từ và từ lại với nhau thành thứ lời toàn thể, sinh động, hữu cơ, tiếng Việt chắc chắn “vượt hẳn” tiếng Tàu “về mặt nghệ thuật”.(2)

131

* Trực giác vẫn hay gợi cho ta những liên kết mà suy luận không thể nào đưa ta tới được. Trong phần đầu của sách Người Việt cao quý, nhà văn Vũ Hạnh đã xem tướng mặt người Việt Nam – cụ thể, mắt và môi – mà đưa ra nhận định đánh giá rất quả quyết về văn hóa Việt Nam: “Mắt người Việt (…) tinh anh (…) sắc sảo tinh anh (…) Cái nhìn (của họ làm người nhìn họ phải nghĩ) “Đây không phải dân tộc tầm thường” (mà là) “một dân tộc ưu hạng có nền văn minh riêng biệt” (…) Cái nhìn của người Việt Nam (…) có chiều sâu thẳm của nền văn minh riêng biệt (…) Ở trên khuôn mặt (…) đôi mắt, đôi môi là đáng lưu ý hơn cả (…) Nụ cười Việt (khiến) người ta đoán thấy một sự nhạy cảm lạ lùng”. Nhà văn liên hệ “ánh mắt và nụ cười” của từng cá nhân với “tiềm thức cộng đồng (…) di sản (…) kết quả của bao nhiêu đời sinh hoạt (…) bao nhiêu nỗi thăng trầm”. Chúng tôi cũng tin rằng có cái mối liên hệ như thế. Nhưng nó thành hình như thế nào nhỉ? Hẳn là “bao nhiêu đời sinh hoạt” tạo nên một không gian văn hóa đặc thù, rồi không gian văn hóa tác động ảnh hưởng đến tất cả những cá nhân lớn lên trong nó. Không phải chỉ ảnh hưởng kín đáo đến bên trong, đến tính tình thôi đâu. Mà đến cả bên ngoài, tạo ra vẻ riêng cho ánh mắt của ta, nụ cười của ta! Kỳ dị hơn nữa, hình như văn hóa sau không biết bao nhiêu thời gian có thể phần nào được ghi vào bộ mã di truyền, khiến cho người thuộc các nòi giống khác nhau ngay từ khi còn rất bé đã có ánh mắt dễ dàng phân biệt! Chúng tôi đã có nhiều dịp ngắm nghía trẻ con của nhóm nhân loại kia: rõ ràng mắt chúng trông không “khôn” như mắt trẻ con Á Đông hay mắt trẻ con Âu Mỹ đâu. “Anh hoa phát tiết ra ngoài”, thậm chí di truyền, là chuyện có thật đấy. * Trong hồi ký in năm 1905, cựu Toàn quyền Đông Dương Paul Doumer đưa ra nhận xét: “Phải sang đến tận Nhật Bản người ta mới thấy được một giống dân tương xứng (...) Cả hai giống người Việt và Nhật (...) đều thông minh, chăm chỉ và can đảm (...) Người Việt (...) vượt xa các dân khác (ở Ðông Nam Á)”.(3) Thế là “trăm miệng một lời”. Cả chuyên gia lẫn người không chuyên môn, cả người Việt Nam lẫn người nước ngoài, đều thấy ta là “một dân tộc ưu hạng”. Chắc ai đó vừa nảy ý: cứ chịu khó sưu tầm “hàng ngoại” như vừa dẫn trên mà đan chen vào với những sợi “nội hóa” thì sẽ có loại áo giáp bảo vệ tinh thần dân tộc tuyệt vời. Giáp có sợi Tây đem đỡ đạn Tây, còn gì bằng! Vâng, giáp thế thì nhất rồi, nhưng e bây giờ chẳng còn bao nhiêu người thấy mình cần mặc.

132

Năm 1965 nhà văn Vũ Hạnh báo động việc một số người Việt Nam học đòi thứ “văn minh hình thức, thiên về vật chất” và kêu gọi “chống lại tất cả hiện tượng suy đồi, thoái hóa”. Năm 2015, thứ văn minh hình thức kia đã “tiến bộ” tới mức hợp pháp hóa hôn nhân đồng tính! Trời xui đất khiến, quốc gia cựu thù chủ của nó từ khá lâu đã trở nên đối tác kinh tế hàng đầu của nước Việt Nam. Cuộc xâm lăng văn hóa lần này mới thực đáng sợ. “Đạn” độc hại vô cùng, lại nhờ những phương tiện truyền thông tối tân siêu đẳng mà bắn xa khắp quê hương ta, bắn sâu vào tận tim óc nhân dân ta, bắn ngày bắn đêm, không một ngày nghỉ đêm nghỉ! Bị tiến công hết sức ác liệt, nhưng do vắng lòng căm thù, một số người Việt Nam không sao thấy được rằng tinh thần mình đang bị tổn thương, thậm chí trước vật chất hào nháng của kẻ bắn còn nhầm tưởng rằng mưa đạn ấy là tinh hoa văn hóa nhân loại cần khẩn trương tiếp thu để hội nhập vào cộng đồng quốc tế!!! (Cộng đồng quốc tế nào? Chỉ có Tây phương đang thoái hóa mà không tự biết vẫn hung hăng tìm cách đồng hóa cả thế giới!) Thực ra, “tất cả giá trị cao quý (…) dồi dào trong dân tộc” hồi năm 1965, hiện nay có lẽ cơ bản cũng vẫn còn dồi dào. Vấn đề là làm sao phát huy trong hoàn cảnh cực kỳ bất lợi. Viết tháng 9-2015 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II, 2017 ________ (1) Tất cả các chỗ trích dẫn tác phẩm đều từ ấn bản năm 1999 của nxb. Mũi Cà Mau. (2) Xem các bài “Tương lai từ vựng tiếng Việt”, “Tương lai ngữ pháp tiếng Việt”, “Thơ nhạc, thơ tranh” trong sách Cảm nghĩ miên man (2015, TT). (3) L’Indochine francaise, nxb. Vuibert et Nouy, Pháp, 1905, dẫn theo Phạm Cao Dương, Lịch sử dân tộc Việt Nam, nxb. Truyền Thống Việt, Mỹ, 1987.

Dư âm phồn thực Dân tộc Việt Nam có truyền thống hoàn toàn thoải mái đối với sinh hoạt tình dục.(1) Sau khi “mùa cổ điển” của văn học chữ Nôm bắt đầu đâu đó trong thế kỷ 18, “thừa cơ” tiếng mẹ đẻ được các nhà nho dùng nhiều khi sáng tác, nét cơ bản của văn hóa dân tộc này đã xâm nhập mạnh mẽ vào văn chương bác học. Trên “cành” thơ Nôm, ngay bên cạnh những “quả” Cung oán, Chinh phụ, Kiều, thơ Bà Huyện Thanh Quan, thơ Nguyễn Công Trứ, thơ Cao Bá Quát, thơ Nguyễn Khuyến, thơ Tú Xương v.v., là lủng lỉu những “trái” Xuân Hương...(2) Như thế hoàn toàn tự nhiên, vì nho Việt vẫn là dân Việt, trong lòng không hề

133 xem tục là xấu. Nho ta viết chữ Tàu thì thôi, chứ đã sáng tác bằng quốc ngữ thì sao khỏi có lúc cầm bút lông nhúng vào mực Tàu để viết ra những chữ những câu rất trái ý thánh hiền Tàu. * Giặc Pháp chiếm nước ít lâu, chữ quốc ngữ La-tinh thay chữ quốc ngữ Nôm và Tây học thay Nho học. Có ai để ý, với ngoại lệ xin sẽ nói sau, văn học chữ quốc ngữ La-tinh tiền chiến thiếu hẳn cái nét Xuân Hương của văn học chữ quốc ngữ Nôm ngay trước nó? Chính thơ Xuân Hương cũ thì có được in lại bằng chữ quốc ngữ mới để bán cho những người hoài cổ, nhưng không có nhà thơ mới nào sáng tác loại thơ Xuân Hương. Ô hay, thời Nho học, mặc cho... Khổng Tử cấm, trí thức Việt vẫn thơ tục vô tư. Tại sao bước sang thời Tây học, lại rủ nhau cùng thoát ly văn hóa dân tộc thế? Giặc Pháp không chỉ đổi cái cách ta viết chữ quốc ngữ và nội dung của chương trình học đâu. Giặc đã làm xẩy ra cái diễn biến “tỉnh Tây hóa” cả một nước quê (3), mà một kết quả là thay đổi quan trọng trong lòng trí thức Việt Nam. Thời Nho, học trò điển hình ở ngay trong làng, sống chan hòa với dân làng, nên học Nho thì học vẫn cứ thấm nhuần văn hóa Việt Nam. Thời Tây, học trò phải ra tỉnh học, sống xa cách nông thôn là chỗ hầu hết người Việt sống, do đó dần dần trở nên bỡ ngỡ với một số nét của chính văn hóa dân tộc mình. Tam Nguyên Yên Đổ làm thơ dùng chữ “buội” tỉnh bơ, trong khi đố ai tìm thấy trong thơ Mới một tiếng tục nào. Thân xa quê, lòng rồi lạ quê, là chuyện buồn không thể tránh được. * Một nét văn hóa cơ bản lẽ nào mất đi “không một tiếng vang”.(4) Thời tiền chiến nét tục không vang trên thi đàn chính thức, nhưng có dư âm ở ít nhất đôi nơi khác. Năm 1942, khi dịch Tây sương ký, đến những đoạn nóng bỏng trong câu chuyện tình giữa Trương Quân Thụy và Thôi Oanh Oanh, dịch giả Nhượng Tống bỗng hóa thi sĩ: “(...) Tha cho nhau tội lần khân, Tôi mở dần khuyết áo, cởi lần dây đai... Chưa quen ngây ngất cả người, Buồng khuya lan xạ ngát mùi hương xông. Sao không quay mặt lại cùng? Yêu nhau phượng bế loan bồng đã sao! Then mây mở cửa Ðộng Ðào...

134 Ðào tiên hớn hở đón chào tin xuân. Những là tê tái tần vần, Lả dần vóc liễu, mở dần lòng hoa... Rồng, mây, cá, nước mặn mà! Nụ đơn nở, giọt sương sa đầm đìa... Nhị non, hương sớm bốn bề, Tha hồ con bướm đi về thong dong! Em dùng dằng nửa thuận nửa không! Tôi khắp người bủn rủn, trong lòng mê tơi!”. Tất nhiên là “em Oanh” rồi thuận để “anh Thụy” tha hồ... “Mây lồng đài Dương” không được lâu như ý, vì “em” đang đêm trốn mẹ lén qua với “anh”. Chia tay bịn rịn, “anh” xin ngay cái hẹn nữa: “Bây giờ họp mặt buồng xuân, Bao giờ lại được cởi lần dây lưng?”. Hoa còn lúng túng, bướm đã cầm... cuống, khen dồi: “Mày xanh lồ lộ vẻ xinh! Nõn nà bộ ngực xuân tình đầy vơi!”, rồi rất tự nhiên lên luôn lịch ái ân: “Ðã thương, thương trót họa là.. Ðêm mai sang sớm hơn là đêm nay!”! Ðêm mai, đêm mốt, đêm kia..., hoa cứ đều đặn “nở” vào giờ Tí canh ba như thế được ít lâu thì Bà Lớn biết. Bị tra hỏi đưa cô chủ qua bên ấy để “(cô) làm trò gì”, con a tì Hồng ấp úng: “Chắc là tiêm thuốc bổ cho nhau! Cái trò trai gái biết đâu cho cùng!”. Hỏi vậy, nhưng Bà Lớn biết thừa trò gì đã diễn ra giữa con gái mình và tên nho sinh “dâm đãng” kia. Chuyện đã lỡ, chi bằng gả quách cho hắn, với điều kiện phải thi đỗ làm quan. Về phần Trương Quân Thụy, trên đường vào kinh thi Hội, còn bàng hoàng: “Ðêm qua đệm thúy hương bay, Nhích mình kề má, luồn tay gối đầu, Dưới đèn tỉ mỉ nhìn nhau, Càng nhìn càng thấy mọi màu mọi tươi!”.

135

Màu tươi cần đêm đêm thắp đèn nhìn tỉ mỉ trước khi nó hết tươi. Kẻ đi thi phen này phải lo xôi kinh nấu sử thật chín để mau mau được về nhìn! Ra sau mùa, nhưng thơ Mái tây của Nhượng Tống tự nhiên kém gì những bài Xuân Hương sáng tác ngay giữa mùa cổ điển. * Dư âm thứ hai đến từ tác giả Tắt đèn, Lều chõng. Ai cũng biết Ngô Tất Tố ấy. Có một Ngô Tất Tố khác hình như ít được để ý. Nguyễn Công Hoan kể ông Ngô này dịch Cẩm Hương đình kể chuyện Dương Quý Phi cưỡng dâm thanh niên thành bài hát xẩm: “Loan thì phòng, loan thì phòng, (...) Ðôi gối hoa chiếc dọc chiếc ngang, Tóc mây rũ rợi, cái thoa vàng lung lay...”, được Tản Đà khen “Văn anh này láu lắm!” và từ đó hai người giao thiệp.(5) Hẳn không ngẫu nhiên, người làm được thứ thơ “láu lắm” sau đó có sáng tác một quyển tiểu thuyết dã sử về Hồ Xuân Hương. Trong Trong rừng nho (6), rải rác những bài thơ Nôm truyền tụng quen thuộc, thêm một bài song thất lục bát năm mươi câu “láu” ơi là láu, hẳn của chính tác giả: “(...) Cơn vắng vẻ mặt dầy ngắm lại, Lúc buồn tình tay gãi đã quen. Rành rành múi mít đôi bên, Lùm lùm trai úp là miền hạ thôn. Cỏ rêu mọc xanh om cửa tía, Lá cờ bay đỏ khé song đào. Môi dầy, miệng rộng, trán cao, Ðúng trong tướng pháp “anh hào nghi dung”. Ấy rõ thật là... vông rầy rậy, Bằng lương nhân trông thấy cũng ghê. Há như lá tróc, lá tre, Mà cười mà ngắm mà kề mà hôn? Của trời cho, xinh giòn là thế (…)

136 Nhưng mà lại vào dòng quý tướng, Bộ râu xồm quai nón phất phơ. Màn quần che kín sớm trưa, Tuyết sương chẳng quản nắng mưa chẳng từng”. Giữa bài thơ trên của Ngô Tất Tố với bài “Đèo Ba Dội” chắc có hàng trăm năm phân cách, trong đó năm chục năm sau là dâu bể xã hội, văn hóa, thế mà hai bài y như tác phẩm cùng thời! * Sau Nhượng Tống khá lâu, trong cụm thơ rất hay kia, nếu lắng kỹ ta có thể nghe được dư âm phồn thực. Yếu lắm rồi, nhưng không thể nhầm, chính là nó! Dịp khác chúng tôi xin sẽ bàn. Viết năm 2013 Sửa tháng 5-2017 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II, 2017 __________ (1) Xem bài “Tục nhiều căng ít” trong sách này. (2) Theo chúng tôi đây là tác phẩm của một số nhà nho, chứ không phải của nữ sĩ Hồ Xuân Hương. Xin xem bài “Thơ Hồ Xuân Hương”, Cảm nghĩ miên man (TT, 2015). (3) Xem bài “Thôi một nước quê”, sđd. (4) Nhan đề một vở kịch của Vũ Trọng Phụng. (5) Tuyển tập Nguyễn Công Hoan, tập III, 1986. (6) Nxb. Mai Lĩnh (Hà Nội) in lần đầu khoảng năm 1940, nxb. Ðà Nẵng tái bản năm 1990.

Tục nhiều căng ít... Đọc thơ Hồ Xuân Hương, tưởng chẳng mấy ai bốc hỏa. Những “Quả mít”, “Cái quạt”, “Hang Cắc Cớ”, Đèo “Ba Dội” v.v. không khiến mắt nam hau háu, mắt nữ long lanh, chúng may lắm chỉ khiến được cái miệng của người đọc bỗng hé. Ta bật cười, bởi bất ngờ được chỉ cho thấy cái nọ cái kia thế mà giống cái ấy! Cười xong quên ngay, mặt không nóng bừng, đầu óc chẳng bớt “trong sáng” tí nào... Nhắc cái ấy mà ví von bóng gió như trên là các nhà nho, vì bị ảnh hưởng văn hóa Trung Quốc. Ảnh hưởng hời hợt thôi, nên mới vẫn thích nhắc, chứ các nhà nho Trung Quốc thì đã không có bao giờ làm cái gì giống như thơ Hồ Xuân Hương cả.

137

Trí thức học sách thánh hiền rồi bóng gió chữ nghĩa, mặc kệ. Đông đảo nhân dân Việt Nam cứ gọi thẳng tên cái ấy. Dĩ nhiên dân lại càng hay ví, nhưng ví ngược với nho: nho thơ mít nghĩ ấy thì dân đố ấy giảng ông đầu rau. Ca dao tục ngữ truyện tiếu lâm lắm khi tục ơi là tục. Ta hay nói tục, ấy không phải vì bị dồn nén, ẩn ức gì cả. Mà vì thoải mái về chuyện sinh lý là truyền thống rất lâu dài của ta. Cứ đọc lại về các lễ nghi của tín ngưỡng phồn thực, hay ngắm lại vùng trung tâm của mặt trống đồng Ngọc Lũ, và nhất là nắp của thạp đồng Đào Thịnh, thì biết. * Văn học cổ điển Tàu Tây không thiếu tác phẩm nhắc chuyện sinh lý. Nhưng cái lối nhắc trong những sách ấy vừa ít tục lại vừa làm cho “gái thở dài, trai nằm sấp” khẩn trương! Ấy, khi sinh hoạt căn bản không được nhìn đúng “như nó là”, mà bị vo tròn bóp méo, thì bức xúc cao độ nẩy sinh, tích lũy. Gặp dịp, bức xúc hiện ra thành những truyện ngắn, tiểu thuyết, nóng hơn trăm độ! Cũng như trong mọi chuyện khác, ngược hẳn với ta là Tây, còn Tàu ở vào khoảng giữa. Sách Tây xưa kể chuyện ấy “căng” hơn sách Tàu xưa. Cứ hễ kể càng căng, thì lại càng ít ví von. Ðầu óc đâu nữa mà ví với von. Không ví làm sao cười. Cho nên đọc Tây sương ký còn thi thoảng hé miệng được, chứ đọc Delta of Venus thì chỉ có căng đến... vỡ! Tây khác Việt nhiều hơn Tàu khác Việt, nhưng Tây xưa ở xa nên chẳng nói năng đụng chạm gì đến tổ tiên ta. Trong khi Tàu xưa hay cao giọng mắng Việt xưa có “dâm phong”. Buồn cười. Ông bà ta sinh hoạt tự nhiên nên lòng chùng dịu, không thèm muốn quá độ, dâm cái gì! “Kẻ đội mũ” nghĩ quanh quẩn, chế ra cái lồng “nam nữ thụ thụ bất thân”, tự nhốt mình vào lồng, rồi ngồi trong lồng mà đêm ngày mơ tưởng chuyện nọ chuyện kia, chính kẻ ấy mới dâm. Cái “Chiếu thịt” (Nhục bồ đoàn, tiểu thuyết đời Nguyên) còn dải sờ sờ kia, nó to tiếng mách lẻo về giống người hay khoe “văn chương chữ nghĩa bề bề” đấy! * Bây giờ nói đến Tây, cái giống người luôn nhảy nhót từ cực này qua cực nọ. Về chuyện sinh lý, Tây nay khác Tây hồi thế kỷ 19 vô cùng!

138 Hồi ấy, phụ nữ Anh chẳng hạn, ăn mặc kín ơi là kín. Phụ nữ để lộ mắt cá là hỏng, vì mắt cá làm nghĩ đến bắp chân, bắp chân làm nghĩ đến đầu gối, đầu gối làm nghĩ đến đùi v.v.! Hồi ấy, cứ hễ động nhắc đến “ta-bu” là giẫy nẩy như đỉa phải vôi, lên giọng giảng giải đạo đạo đức đức... Vì che né kỹ quá, Tây đã sinh bức xúc nặng nề, làm tâm lý học Tây được dịp tha hồ phát triển. Oái ăm, Tây bây giờ ăn mặc thiếu điều tụt hết, cởi hết, cứ tưởng sẽ... khỏe re. Nào ngờ không che cũng đôi ba đường. Cái lối bỏ che của Tây từ khoảng giữa thế kỷ 20 hóa ra làm tâm lý Tây bị đè lại còn nặng hơn cả trong thời nữ vương Vích-to-ri-a cai trị nước Anh! Hiện tượng bệnh đồng tính lan tràn ở Tây phương là chuyện cực kỳ nghiêm trọng, có ý nghĩa đe dọa sự tồn tại của loài người như ta biết. Nó do một số nguyên nhân, mà hình như cuộc “Cách mạng Tình dục” là một. Nhờ “cách mạng”, sách báo băng đĩa khiêu dâm tràn ngập xã hội Tây phương. Rồi Mạng phát triển, hình ảnh âm thanh khiêu dâm lại càng dễ tìm đến với tai với mắt của đông đảo thanh niên nam nữ Tây. Bản năng bị “khiêu” thật kỹ khiến tất cả cơ hồ phát điên lên vì muốn! “Cầu” nở to dị thường, “cung” không nở theo kịp, vì tuy thái độ đối với chuyện ấy bây giờ rất cởi mở nhưng tìm được một “đối tác” để giúp nhau cùng diệt giặc muốn vẫn không quá đơn giản. Trong số nam nữ không sao thỏa muốn được, bắt đầu xảy ra những trường hợp “bỏ cuộc”, thôi không tìm bạn tình đúng phái tính nữa mà nam tìm nam, nữ tìm nữ, cho dễ! Cách nay cũng chưa lâu, những con bệnh đồng tính phải che giấu sinh hoạt bất thường để tránh kỳ thị, nhưng rất nhanh chóng họ thấy chung quanh mình có thật nhiều “đồng chí”... Năm 2013 ở Tây phương phong trào đã lớn mạnh lắm, một số nước đã hợp pháp hóa hôn nhân đồng tính! Người một phương đã tự khiêu dâm mình dữ dội đến nỗi trở nên bệnh hoạn! * Cứ đà văn hóa Tây tuôn mạnh hơn lũ vào xã hội Việt Nam hiện nay, mấy chốc mà... Ới Bố Lạc Long Quân, ới Mẹ Âu Cơ. Viết lần đầu năm 2013 Sửa tháng 6-2017 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II, 2017

Tưng tửng, tưng tửng... Ðâu đó trong Tạp văn, Nguyễn Ngọc Tư nhắc “giọng văn tưng tửng của mình” và cho biết để văn có giọng tưng tửng người viết cần dùng những lời “dân dã,

139 không quan cách”. Thế nào là lời quan cách? Đại khái, nói cách quan thì lời không để lồ lộ ý, lời trịnh trọng, cầu kỳ bao bọc ý lại như áo mũ cân đai hia hốt bao bọc da thịt tóc tai quan! Lời quan nghe xong rồi phải đoán ý. Còn thế nào là lời “dân cách”? Hình như quan cách ba miền không khác nhau: hễ đã làm quan thì đều nói năng một lối. Nhưng dân cách mỗi miền mỗi khác. Nền nếp sinh hoạt ở Nam bộ khiến cư dân không cần phải ăn nói rào trước đón sau cẩn thận như ngoài Bắc. Người Việt miền Nam cứ hễ nghĩ sao là nói luôn ra vậy. Phong cách dân dã Nam bộ là gọn, thẳng. Như thế, tưng tửng là gọn, thẳng. (Giọng tưng tửng dễ gây cảm tưởng người nói không lấy làm quan trọng điều mình nói, hay bất cần phản ứng của người nghe, hay cả hai. Có thể thế thật, như một kết quả của hoàn cảnh sinh tồn tương đối dễ dàng.) * Chợt nhớ một số văn nghệ phẩm miền Nam. Trong truyện ngắn Con Cá Chết Dại của Sơn Nam, Hai Ty mê Hồng mà chưa có dịp làm quen, bữa đó đứng trên bờ rạch thấy Hồng bơi xuồng ngang qua, Hai chưa kịp chào hỏi thành lời đã hăm nhảy xuống rạch để níu xuồng Hồng lại! Trong Lý Con Sáo Sang Sông của Nguyễn Ngọc Tư, Út Thà sắp lấy chồng mà không phải lấy người thương là Phi. Bữa nhóm họ, Út tỉnh bơ một xuồng một mái chèo qua thăm Phi, ngồi nhậu mắm lóc với Phi, rồi chợt nói: “Sao tự nhiên em qua đây lãng xẹt vậy không biết?”. Trong rất nhiều hài kịch Nam bộ, diễn viên nói năng gọn lỏn... Hình như Hai Ty, Út Thà, diễn viên hài, người Việt miền Nam cho là “tửng”. Có thể chắc chắn tửng là “gọn lỏn”. Tửng hình như không hàm ý đùa, vì Hai Ty hăm nhảy rạch là do “mết” Hồng, Út Thà chèo xuồng qua thăm Phi là vì yêu Phi, chứ Hai với Út đâu có cà rỡn. Nhưng thế tại sao khi xem hài kịch, khán giả lại cười... chết bỏ? Thiết tưởng chỉ do người viết kịch đã khéo léo vận dụng cái đặc điểm “bất ngờ” của tửng. Tửng bất ngờ vì quá tự nhiên, quá thẳng! Tửng là gọn lỏn và thẳng băng. * Hiểu như trên thì phù hợp với qui luật láy âm nhẹ nghĩa trong tiếng Việt. Tửng có tính ngoại lệ, chỉ thấy ở một số ít người Việt miền Nam. Người viết hài kịch Nam thường khai thác tửng để gây tác dụng hài.

140 Tưng tửng nhẹ hơn tửng, là một nét điển hình trong phong cách dân dã Nam bộ. Người viết văn miền Nam có thể cố ý viết giọng tưng tửng cho văn mình đậm đà màu sắc địa phương. * Còn điều này kể cũng lạ. Một mặt, Đại Nam quấc âm tự vị của Huỳnh Tịnh Của (1895), Việt Nam tự điển của Hội Khai Trí Tiến Đức (1931), Việt ngữ chánh tả tự vị của Lê Ngọc Trụ (1960), Việt Nam tự điển của Lê Văn Ðức (do Lê Ngọc Trụ hiệu đính) (1970), tất cả đều không có tửng hay tưng tửng. Bấy nhiêu học giả lẽ nào để sót? Đây là tiếng mới lọt lòng vài thập kỷ nay chăng? Mặt khác, cái phong cách rất đặc thù Nam bộ này chắc đã thành hình từ trước thời Sơn Nam bắt đầu ngửi “Hương rừng Cà Mau”... Phong cách thì cũ, từ chỉ phong cách thì mới, lẽ nào?! Viết 2013 năm, sửa năm 2015 In trong Cảm nghĩ miên man (2015)

Con đường phở đi Phở vào văn xuôi lâu rồi. Hóa ra phở cũng vào thơ lâu rồi, trước khi vào văn xuôi, mà nay mình mới biết. Cảo thơm lần giở: “Trong các món ăn quân tử vị Phở là quà đáng quý trên đời…”. Món ăn của người quân tử có “nước dùng sao nhánh mỡ”, có “khói nghi ngút đưa lên thơm điếc mũi”, nên “xơi một bát, thường khi chưa thích miệng”. Miệng chưa đủ thích, miệng cứ vô tư xơi thêm bát nữa, vì thứ “quà đáng quý” ấy “đại bổ, tốt bằng mười thuốc bắc (...) bổ âm dương phế thận can tì (...) bổ cả ngũ tạng tứ chi bát mạch”! Ngon và bổ rùng rợn như thế, e trên đời chỉ có dồi chó là may ra bì kịp (1), trách nào thiên hạ ai cũng muốn được khôn: “Sống trên đời, phở không ăn cũng dại”! Châu ngọc ba mươi chín hàng, thơ Phở Đức Tụng của Tú Mỡ Hồ Trọng Hiếu đấy. Đem cái “đức” của phở viết nên thơ phở mỡ màng khiến người đọc mới “tụng” sơ sơ đã thấy nhờn môi, “phở thi” mà xuất sắc như ông Tú chắc thi sĩ Tản Ðà bạn ông cũng phải chịu ngay là làm thứ thơ “có ích”.(2)

141 * Người quân tử khó gặp, của quý thường đắt. Phở rất dễ tìm mà giá thì chỉ “một vài xu, nào đắt đỏ mấy mươi”, cho nên từ “kẻ phú quý cho chí người bần tiện” đều có thể phở (tất nhiên phú tha hồ sơi ngày ba bữa nếu thích, còn bần ba ngày được một bữa đã mừng). “Ca” cái tính “đại đồng” của phở, nào chỉ mình ông Tú... Phở. Ðây Vũ Bằng: “phở (...) quà căn bản (...) người Việt Nam (...) chắc chắn (...) ai cũng đã từng ăn phở”.(3) Ðây Nguyễn Tuân: “phở (...) món ăn rất nhiều quần chúng tính (...) món ăn bình dân (...) các tầng lớp nhân dân (...) không mấy ai là không biết ăn phở”.(4) Ba miệng vừa thơ vừa văn chỉ đúng một lời: phở đã đi vào lòng dân tộc. Về chuyện ấy, chả lẽ lại có điều gì đáng ngờ vực hay sao? * Ở trần gian, không có cái gì vừa đi đã đến. Nhất là đi vào lòng dân thì đường sá lắm khi ngoằn ngoèo, khúc khuỷu, bao giờ đến được hẵng mừng. Cũng như mọi thứ khác, phở đầu tiên là lọt lòng, rồi mới nằm nôi, rồi mới lẫm chẫm tập đi, rồi mới bắt đầu chạy để… té. Trông bé phở lớn mãi chán mắt, quay đi, lúc nào đó trông lại thì bé đã thành người lớn và đã xin được hộ khẩu thường trú tận trong đáy dạ dày ta rồi! Nhưng lúc đó là cái lúc nào? Tú Mỡ thơ phở có lẽ vào khoảng năm 1937, 1938 gì đó. Vũ Bằng và Nguyễn Tuân ngẫu nhiên cùng văn phở vào năm 1957.(5) Ðừng nói năm 1957, đến năm 1997, thiết tưởng hoàn toàn vẫn còn có thể đặt vấn đề về tính quần chúng thực sự của phở! Khoảng năm ấy, chúng tôi về thăm một làng quê ở huyện Nghĩa Hưng, tỉnh Nam Ðịnh, có dịp trò chuyện với thanh niên, ngẫu nhiên nhắc phở, hóa ra đã cô cậu nào ở đây từng dùng “quà căn bản” chính hiệu đâu, chỉ mới thỉnh thoảng thưởng thức món “phở lợn” ở quán đầu làng. Bốn mươi năm sau ngày được Nguyễn Tuân phong danh hiệu “thực tế vĩ đại của dân tộc”, phở vẫn chưa về đến cái nơi đại đa số người Việt Nam sinh sống! * Tại sao xẩy ra chuyện thơ văn phản ánh hiện thực kém chính xác như thế? Thiết nghĩ “lỗi” phần lớn do cái chỗ ở của người làm thơ, viết văn. Tú Mỡ, Vũ Bằng, Nguyễn Tuân khi bàn về phở đều cư ngụ tại Hà Nội. Khi các văn nhân ấy nói “kẻ phú quý cho chí người bần tiện”, nói “người Việt Nam”, nói “các tầng lớp nhân dân”, thực ra họ đang nói riêng về người Hà Nội mà thôi!

142

Nguyễn Tuân có thấy phở ở ngoài Hà Nội, khi tham gia kháng chiến sau ngày Toàn quốc Kháng chiến. Này phở ở chợ nọ chợ kia, này phở do các anh nuôi nấu để bồi dưỡng bộ đội. Nhưng những bát phở chợ quê hay phở dã chiến ấy không có liên hệ gì với lúa với ngô với khoai cả, mà chính đã do những nỗi lòng Hà Nội tạm biệt thủ đô ấp ủ đem theo. Khói lửa tơi bời ở tỉnh đưa phở về quê, nhưng phở về mà không bén rễ ở quê, không mọc tỏa khắp làng khắp xóm được. Sau những năm đánh giặc xôn xao, trông lại thì quà quê điển hình vẫn là bún riêu, bún ốc, chứ không phải phở. Quần chúng trong “quần chúng tính” của phở mới chỉ là quần chúng đô thị thôi. * Năm 2008... Thịt bò đang mỗi ngày thêm dễ mua.(6) Nhưng phở vẫn chưa thực sự trở thành “đặc sản nhân dân”. Vì đa số nhân dân vẫn đang sống ở thôn quê. Mà dân quê tuy nay ăn thịt bò có nhiều hơn trước, vẫn chưa ăn phở. Tại sao lại chưa? Vì ở quê phở đâu có mà ăn. Muốn có, thì hoặc mình tự nấu, hoặc có người khác nấu cho mình đi mua. Ở quê, cả hai cái “hoặc” đều bất khả. Nói chung, món nấu để bán thường tương đối cầu kỳ. Có thế thì người ta mới bỏ nhà chạy ra... nhà hàng, chứ không ai dại tốn cẳng tốn tiền. Phở bò chắc chắn là món cầu kỳ. Vũ Bằng sau khi “tìm tòi suy nghĩ rất cẩn thận” về “những giả thuyết về phương pháp làm nước dùng phở” đã “thú thực, tôi vẫn chưa biết (...) giả thuyết nào là đúng”. Nấu thế nào cho nước dùng thật hấp dẫn là một “bí quyết” mà “tất cả những hàng phở ngon đều giữ (...) rất kín đáo, y như người Tàu giữ của”. Hàng phở giấu nghề kỹ thế, người Hà Nội không là hàng phở (ngon) còn không biết nấu, lẽ nào người dân quê ở Hà Tây, chẳng hạn, lại nắm được bí quyết của phở để tự nấu lấy mà ăn? Cùng không biết nấu, nhưng người Hà Nội muốn ăn phở thì rất đơn giản, trong khi người ở quê mà có chịu khó ra đến quán đầu làng cũng chỉ thưởng thức được bất quá cái món gọi - là - phở thôi. * Hà Tây sắp thành Hà Nội.(7) Khắp nơi quê đang hóa tỉnh, nhân dân Việt Nam (chứ không phải chỉ riêng những thị dân) chẳng bao lâu nữa sẽ tha hồ có phở mà ăn. Có lẽ vào khoảng cuối thế kỷ 19, phở bắt đầu lìa cái gốc của nó là món “ngưu nhục phấn” Quảng Đông, lên đường Việt hóa. Đến khoảng giữa thập kỷ 1930 thì nó đã đậm đà mùi vị dân tộc lắm rồi, đã vào được lòng người Hà Nội. Bây giờ nó đang trên chặng đường chót, sắp vào đến lòng tất cả người Việt Nam.

143

Các văn nhân thực khách tiền bối ơi, thơ phở văn phở đúng đến nơi rồi! Viết năm 2008, sửa năm 2014 In trong Cảm nghĩ miên man (2015) ____________ (1) “Sống trên đời ăn miếng dồi chó, chết xuống âm phủ biết có hay không”, không nhớ của ai. (2) TĐ có câu thơ: “Có văn có ích, có văn chơi” (trong bài “Lo văn ế”). (3) VB, “Phở bò, món quà căn bản”, trong Miếng ngon Hà Nội (in lần đầu ở Sài Gòn năm 1957, nxb. Văn Học tái bản năm 1994). (4) NT, “Phở”, trong Cảnh sắc và hương vị đất nước, nxb. Tác Phẩm Mới, 1988. (5) MNHN in năm 1957, Nguyễn Tuân đăng báo bài “Phở” cũng trong năm 1957. (6) Xin đọc bài “Con thịt thứ tư” của TT. (7) Dĩ nhiên đã thành rồi. Khi viết lại bài này, chúng tôi chỉ nhuận sắc văn mà không cập nhật sự kiện.

Thơ văn yêu nước 1858-1930 Đến khoảng giữa thế kỷ 19 thì văn học chữ nôm đã hết sức già dặn. Nguyễn Du viết Truyện Kiều đã hằng nửa thế kỷ. Trí thức Việt Nam lại có truyền thống yêu nước. Một cách tự nhiên, sau khi giặc Pháp bắt đầu gây hấn, thơ văn nôm giá trị có nội dung ái quốc nhanh chóng ra đời. Bước vào thế kỷ 20, trí thức ta chuyển sang viết chữ quốc ngữ La-tinh, dùng luôn phát minh của Pháp để phổ biến tình cảm yêu nước căm thù giặc của mình. Thơ văn ái quốc của trí thức Việt Nam từ khi thực dân tiến hành xâm lược đến ngày khởi nghĩa Yên Bái thất bại có thể chia làm năm nhóm. Nhóm thứ nhất sáng tác sau khi thành thất thủ hay khởi nghĩa thất bại, chứa cảm xúc phẫn nộ, bàng hoàng, điển hình là văn tế và thơ của Nguyễn Ðình Chiểu, Phan Văn Trị, Nguyễn Văn Giai v.v. Nhóm thứ hai gồm những lời kêu gọi hành động vì nước của phong trào Văn Thân và phong trào Cần Vương, và những lời lên án bọn phản bội, như thơ Phan Văn Trị “đánh” Tôn Thọ Tường. Nhóm thứ ba sáng tác để diễn tâm trạng uất ức, buồn bã trước cảnh mất nước, chẳng hạn thơ Nguyễn Khuyến, Tú Xương. Nhóm thứ tư gồm những tác phẩm của Phan Bội Châu, Phan Chu Trinh, Hoàng Trọng Mậu v.v. kêu gọi toàn dân tham gia những nỗ lực cứu nước mới (sau khi phong trào Cần Vương thất bại). Nhóm thứ năm chứa lòng yêu nước được diễn rất kín đáo trong hoàn cảnh giặc Pháp coi như đã thiết lập xong nền đô hộ, điển hình là truyện, thơ của Tản Ðà, Á Nam Trần Tuấn Khải.

144

Rồi sẽ xuất hiện vô số thơ văn yêu nước mới tiêu biểu cho một giai đoạn đấu tranh mới mà kết cục là thắng lợi vẻ vang cho dân tộc Việt Nam. Tất cả đều cần được biểu dương đích đáng. Hãy bắt đầu với những lời xiết nỗi thiết tha mà sĩ phu Việt Nam đã cất lên trong vô cùng tăm tối một thời. Nguyễn Ðình Chiểu - “Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc”

“Hỡi ôi! / Súng giặc đất rền; lòng dân trời tỏ / (…) / Nhớ linh xưa / Cui cút làm ăn; toan lo nghèo khó / Chưa quen cung ngựa, đâu tới trường nhung; chỉ biết ruộng trâu, ở trong làng bộ / Việc cuốc, việc cày, việc bừa, việc cấy, tay vốn quen làm; tập khiên, tập súng, tập mác, tập cờ, mắt chưa từng ngó / (…) / Vốn chẳng phải quân cơ, quân vệ, theo dòng ở lính diễn binh; chẳng qua là dân ấp, dân lân, mến nghĩa làm quân chiêu mộ / (…) / Ôi! / Một trận khói tan, nghìn năm tiết rỡ / (…) / Thác mà trả nước non rồi nợ, danh thơm đồn sáu tỉnh chúng đều khen; thác mà ưng đình miếu để thờ, tiếng ngay trải muôn đời ai cũng mộ / Sống đánh giặc, thác cũng đánh giặc, linh hồn theo giúp cơ binh (…) / Nước mắt anh hùng lau chẳng ráo, thương vì hai chữ thiên dân; cây hương nghĩa sĩ thắp thêm thơm, cám bởi một câu vương thổ / Hỡi ôi thương thay! / Có linh xin hưởng”. Giặc Tây khó đánh hơn hẳn mọi thứ giặc trước nó. Dữ như quân Mông Cổ cũng chỉ dùng vũ khí đại khái như của quân ta. Ðằng này, “đạn nhỏ, đạn to”, “tàu thiếc, tàu đồng”, lợi hại quá thể! Biết thừa rằng thất thế, vậy mà “nghĩa sĩ” vẫn cứ “xông vào, liều mình như chẳng có”! Ðã bao lần người nông dân Việt Nam bỏ cày cuốc cầm gươm giáo đánh giặc và đánh được giặc. Nhưng lần này... “Thác mà trả nước non rồi nợ”. Chết vì nước, đối với người Việt Nam chẳng chết nào bằng. Bài văn tế của Nguyễn Ðình Chiểu như một nén nhang rất thơm cháy mãi trên bàn thờ liệt sĩ trong lòng người. Phan Văn Trị - “Cảm tác”

“Tò te kèn thổi tiếng năm ba / Nghe lọt vào tai dạ xót xa / Uốn khúc sông Rồng mù mịt khói / Vắng hoe thành Phụng ủ sầu hoa / Tan nhà căm nỗi câu li hận / Cắt đất thương thay cuộc giảng hòa / Gió bụi đòi cơn xiêu ngã cỏ / Ngậm ngùi hết nói nỗi quan ta”. “Giảng hòa” làm sao được, khi kẻ mạnh người yếu chênh lệch quá rõ ràng như Tây với ta hồi thế kỷ 19. Chỉ có mạnh lấn và lấn, yếu lùi và lùi, cho tới khi yếu không còn một chút chủ quyền thực sự nào trên toàn thể đất đai của mình. Nguyễn Văn Giai (?) – “Hà thành chính khí ca”

“Một vầng chính khí lưu hình / Khoảng trong trời đất: nhật, tinh, sơn, hà / Hạo nhiên ở tại lòng ta / Tấc vuông son sắt hiện ra khi cùng / Hơn thua theo vận

145 truân phong / Ngàn thu rạng tiếng anh hùng sử xanh / (…) / Đau đớn nhẽ, ngẩn ngơ dường! / Tả tơi thành quách tồi tàn cỏ hoa (…)”. Bài thơ này làm sau khi Pháp hạ thành Hà Nội lần thứ hai. Nội dung ca ngợi Hoàng Diệu và phê phán một số văn quan võ tướng đã uống rượu hòa máu thề cùng Hoàng Diệu sống chết với thành mà “nhà” vừa cháy đã hóa “chuột” chạy mất tăm, có “con” chạy luôn qua phía giặc! Ngay bên mình hóa ra đầy “chuột”, mà ở chót vót trên đầu mình là một “đấng” khi giặc chuẩn bị tiến công đã hạ chiếu quở trách mình sao có điều binh đối phó! “Một vầng chính khí”, thương ơi. Khuyết danh – “Hà Thành thất thủ”

“Trái phá Tây chăm chực bắn vào / Chỉ không cho đánh biết làm sao! / Ngọn cờ tướng lệnh oai linh gượng / Chén rượu Ðông Môn khảng khái phào / Uất khí Nùng Sơn cây muốn cựa / Thương tâm Nhị Thủy sóng tranh xao / Rặng hoa Võ Miếu rơi thơm mãi / Sống trộm ghe trông thẹn biết bao”. Hẳn đây ý nói khi biết Tây chuẩn bị đánh thành Hà Nội, Hoàng Diệu định phá giặc trước nhưng vua hạ “chỉ không cho”. Vẫn hay có đánh trước cũng không tài nào thắng nổi vì hỏa lực đôi bên quá chênh lệch, nhưng “chỉ” bắt quân ta phải tự nhốt trong thành đợi thua thế này thì… hèn quá. Bài thơ không biết của ai mà “kể khóc” thật hay. Nguyễn Khuyến – “Hoài cổ”

“Nghĩ chuyện đời xưa cũng nực cười / Sự đời đến thế, thế thời thôi! / Rừng xanh núi đỏ hơn ngàn dặm / Nước độc ma thiêng mấy vạn người / Khoét rỗng ruột gan trời đất cả / Phá tung phên giậu hạ di rồi / Thôi thôi đến thế thời thôi nhỉ / Mây trắng về đâu nước chảy xuôi”. Dĩ nhiên thực là “Nghĩ chuyện đời nay cũng nực… khóc”. Nguyễn Khuyến đang ức giặc Pháp bắt người Việt “khoét rỗng ruột gan” đất Việt cho chúng tha hồ chở về làm giàu cho nước chúng đó. Tú Xương – “Đêm dài”

“Chợt giấc trông ra ngó sáng lòa / Ðêm sao đêm mãi thế ru mà / Lạnh lùng bốn bể ba phần tuyết / Xao xác năm canh một tiếng gà / Chim chóc hãy còn nương cửa tổ / Bướm ong chưa thấy lượn vườn hoa / Nào ai là kẻ tìm ta đó / Ðốt đuốc lên soi kẻo lẫn nhà!”. “Đêm sao đêm mãi” đây hẳn là đêm dài “đô hộ giặc Tây”. Tục truyền khi ra Bắc kết nạp đồng chí, Phan Bội Châu có ghé Nam Ðịnh, có “đốt đuốc lên soi”, gõ đúng vào cửa căn nhà số 247 phố Hàng Nâu. Không biết đôi bên trao đổi với nhau ra sao. Chỉ biết sau đó ông Tú Vị Xuyên có thơ hỏi thăm “Gửi ông thủ khoa Phan” nhắc những “trèo non”, “vượt bể”, “lấp bể”, “vá trời”. Phan Bội Châu – “Bài ca chúc Tết thanh niên”

146 “Dậy! Dậy! Dậy! / Bên án một tiếng gà vừa gáy / Chim trên cây liền ngỏ ý chào mừng / Xuân ơi xuân, xuân có biết cho chăng? / Thẹn cùng sông, buồn cùng núi, tủi cùng trăng / Hai mươi năm lẻ đã từng bao chua với xót! / Trời đất may còn thân sống sót / Tháng ngày khuây khỏa lũ đầu xanh / Thưa các cô, các cậu, lại các anh / Trời đã mới, người càng nên đổi mới / Mở mắt thấy rõ ràng tân vận hội / Ghé vai vào xốc vác cựu giang san / Ði cho êm, đứng cho vững, trụ cho gan / Dây đoàn thể quyết ghe phen thành nghiệp lại / Ai hữu chí từ nay xin gắng gỏi / Xếp bút nghiên mà tu dưỡng lấy tinh thần / Ðừng ham chơi, đừng ham mặc, ham ăn / Dựng gan óc lên đánh tan sắt lửa / Xối máu nóng rửa vết nhơ nô lệ / Mới thế này là mới hỡi chư quân! / Chữ rằng: nhật nhật tân, hựu nhật tân!”. Ðọc bài ca chúc Tết của Ông già Bến Ngự, thanh niên nào còn dám ngủ, dám ăn, dám chơi, dám mặc nữa! Chắc chắn những lời “chúc” khi to khi nhỏ khi hở khi kín của Phan Bội Châu trong thời gian bị Pháp giam lỏng ở Huế có tác động đến không ít thanh niên, có giúp giữ cháy trong lòng người Việt ngọn lửa ái quốc. Sao chẳng sống đến ngày “vết nhơ nô lệ” được “máu nóng xối rửa” sạch, Ông ơi! Phan Chu Trinh – “Giai nhân kỳ ngộ chi ca”

“(…) Bốn ngàn năm còn dõi dấu Lạc Hồng / Kìa biển, kìa núi, kìa sông, kìa đô ấp / (…) / Hai ngàn vạn đồng bào sanh tụ / Sử văn minh đem đọ, kém gì ai? / (…) / Chánh, tự chủ dân ta dốc quyết / Ðùm ruột gan xin kết cùng nhau / Cởi trói dây, còn đợi lúc nào? / Hãy gắng sức anh hào tuấn kiệt! / (…) / Gươm tự do sẵn mấy lúc chùi lau / Người trí thuật dễ hầu ai húng hiếp? / Ðấng trượng phu một trường oanh liệt / Rút gươm ra đôi mắt liếc nhìn thù / Thề nhau hai chữ đồng cừu!”. “Sử văn minh (…) kém gì ai?”. Thơ tự hào dân tộc thế, thế rồi đi “hoàn toàn ủng hộ tiếng Pháp và hy sinh hẳn tiếng Việt Nam”!(1) Rõ ràng lòng tự hào của Phan Chu Trinh xuất phát từ nhiệt tình ái quốc chứ không phải từ hiểu biết sâu sắc về những thành đạt của văn hóa truyền thống. “Kìa (…) kìa (…) kìa (…) kìa (…) tự chủ (…) dốc quyết”, thơ có lúc lời lẽ “oanh liệt” nhưng thực ra trong đời hoạt động vì nước Phan Chu Trinh chẳng hề có lúc nào “rút gươm ra” cả, trước sau chỉ toàn “đến xin giặc rủ lòng thương”! “Người trí thuật” mà lại đi chọn một sách lược thất sách kỳ lạ! Nếu xưa đa số đã nghe cụ thì chắc chắn dòng giống Lạc Hồng nay vẫn còn đang bị “húng hiếp”. May, “đồng chí với tiên sinh chẳng được mấy người”.(2) Hoàng Trọng Mậu – “Ái quốc”

“Nay ta hát một thiên ái quốc / Yêu gì hơn yêu nước nhà ta / Trang nghiêm bốn mặt sơn hà / Ông cha ta để cho ta lọ vàng / Trải mấy lớp tiền vương dựng mở / Bốn ngàn năm dãi gió dầm mưa / Biết bao công của người xưa / Gang sông, tấc núi, dạ dưa, ruột tằm / Hào Ðại Hải âm thầm trước mặt / Dải Cửu Long quanh quất miền tây / Một tòa san sát xinh thay / Bên kia Vân, Quảng, bên này Côn

147 Lôn / Vẻ gấm vóc nước non thêm đẹp / Rắp những mong cơ nghiệp dài lâu / Giống khôn há phải đàn trâu / Giang sơn nỡ để người đâu vẫy vùng! / Hai mươi triệu dân cùng của hết / Bốn mươi năm nước mất quyền không / Thương ôi! công nghiệp tổ tông / Nước tanh máu đỏ, non chồng thịt cao / Non nước ấy biết bao máu mủ / Nỡ nào đem nuôi lũ sài lang / Cờ ba sắc, xứ Ðông Dương / Trông càng thêm nhục, nói càng thêm đau! / Nhục vì nước, mà đau người trước / Nông nỗi này, non nước cũng oan / Hồn ơi! Về với giang san / Muôn người muôn tiếng hát ran câu này / “Hợp muôn sức ra tay Quang Phục / Quyết có phen rửa nhục báo thù...” / Mấy câu ái quốc reo hò / Chữ đồng tâm ấy phải cho một lòng”. Việt Nam Quang Phục Hội thành lập năm 1912. Hoàng Trọng Mậu là Quân vụ Ủy viên. Hội chủ trương dùng vũ lực đánh đuổi giặc Pháp. Than ôi, vũ lực nào! Phải mấy thập kỷ nữa, điều kiện thuận lợi mới đến để dân tộc Việt Nam có thể “kịch liệt bạo động” (chữ Phan Bội Châu) với quân thù mà có hy vọng thắng. Các liệt sĩ Việt Nam Quang Phục Hội hy sinh đau xót quá. “Hồn ơi! Về với giang san”. Tản Ðà – “Thề non nước”

“Nước non nặng một lời thề / Nước đi, đi mãi, không về cùng non / Nhớ lời “nguyện nước thề non” / Nước đi chưa lại, non còn đứng không / Non cao những ngóng cùng trông / Suối khô giòng lệ chờ mong tháng ngày / Xương mai một nắm hao gầy / Tóc mây một mái đã đầy tuyết sương / Trời tây ngả bóng tà dương / Càng phơi vẻ ngọc nét vàng phôi pha / Non cao tuổi vẫn chưa già / Non thời nhớ nước, nứớc mà quên non / Dù cho sông cạn đá mòn / Còn non còn nước hãy còn thề xưa / Non cao đã biết hay chưa? / Nước đi ra bể lại mưa về nguồn / Nước non hội ngộ còn luôn / Bảo cho non biết chớ buồn làm chi / Nước kia dù hãy còn đi / Ngàn dâu xanh tốt non thì cứ vui / Nghìn năm giao ước kết đôi / Non non nước nước chưa nguôi lời thề”. Bài thơ này làm năm 1920. Hai năm sau, nó được đưa vào làm “nhân” cho một cái truyện cũng lấy tên là “Thề non nước”. Thơ – truyện có hai ruột. “Ruột vỏ” là nội dung phong tình quen thuộc; “ruột ruột” là lòng yêu nước. Vào thời điểm ấy, thơ văn ái quốc phải thật kín đáo. Ðộ tám thập kỷ sau ngày Tản Đà viết truyện “Thề non nước”, đạo diễn Tự Huy có đem truyện ra làm phim. Trong phim “Núi tương tư”, cái nội dung “bí mật” của tác phẩm xưa rút cuộc đã được “bật mí”. Á Nam Trần Tuấn Khải – “Hai chữ nước nhà”

“Chốn ải Bắc mây sầu ảm đạm / Cõi trời Nam gió thảm đìu hiu / (…) / Trông con tầm tã châu rơi / Con ơi con nhớ lấy lời cha khuyên: / Giống Hồng Lạc hoàng thiên đã định / Mấy ngàn năm suy thịnh đổi thay / Trời Nam riêng một cõi này / Anh hùng, hiệp nữ xưa nay kém gì! / (…) / Ngậm ngùi đất khóc giời than / Thương tâm nòi giống lầm than nỗi này! / (…) / Phải nên thương lấy giống nòi / Đừng tham phú quí mà nguôi tấc lòng / Kiếp luồn cúi, đỉnh chung

148 cũng nhục / Thân tự do chiên chúc mà vinh / (…) / Sống như thế, sống đê, sống mạt / Sống làm chi thêm chật non sông! / Thà rằng chết quách cho xong / Cái thân cẩu trệ ai mong có mình! / (…) / Nghĩa vụ đó, con hay chăng tá? / Tính toán sao vẹn cả đôi đường / Cha dù đất khách gửi xương / Trông về cố quốc khỏi thương hồn già / Con ơi! hai chữ NƯỚC NHÀ...”. Chuyện Nguyễn Phi Khanh khuyên Nguyễn Trãi thì xưa lắm, nhưng “nghĩa vụ đó” chẳng bao giờ cũ. Hồi thập kỷ 1920, khi khúc ngâm này phổ biến, những thanh niên Việt Nam nào đang “sống như thế” đọc đến những “làm chi thêm chật”, “chết quách cho xong”, “thân cẩu trệ ai mong có”, hẳn một số đã giật nẩy mình, vội vàng tìm cách “Theo chân anh khóa xuống tàu”!(3) Viết năm 2012 Sửa năm 2016 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II, 2017 __________ (1) Phạm Quỳnh, “Ông Phan Châu Trinh đối với chữ quốc ngữ”, tạp chí Nam Phong số 95, tháng 5-1925. (2) Trong điếu văn của Huỳnh Thúc Kháng khóc Phan Chu Trinh. (3) Á Nam TTK có bài thơ “Tiễn chân anh khóa xuống tàu” làm để diễn cảm xúc khi đưa chân một nhà ái quốc xuất dương tìm đường cứu nước. Ðể che mắt Pháp, ông viết thành lời vợ tiễn chồng.

Đá Cô Lin Buổi trưa hôm ấy trời mưa. Nghe nói Trường Sa năm ngoái hạn hán, có nơi suốt “mùa mưa” không rơi một giọt nước nào. Vậy đây có thể là cơn trút nước đầu tiên sau không biết bao nhiêu tháng biển “khô”. Mưa xong, mặt biển vốn liên tục nhấp nhô trở nên gần như phẳng lì, nhìn ra xa thấy mênh mang một màu trắng sáng… Xế chiều thì đến Đá Cô Lin. Cũng như những Đá (còn gọi là “đảo chìm”) khác, đây chỉ là một chút đất cát nhô lên giữa một rạn san hô bán kính có lẽ hàng cây số. Nước biển trên rạn màu xanh ngọc tươi tắn hiền dịu tương phản hẳn với màu xanh đen sa sầm dữ dội khắp xung quanh. Dĩ nhiên cũng vẫn chính là một thứ nước trong veo mặn chát ấy thôi, chẳng qua độ sâu của đáy biển đã tô nên những màu sắc khác nhau thế. Tưởng tượng ngồi trên máy bay mà nhìn xuống, kia giữa nền đại dương rất sẫm bỗng nổi bật lên một cái đĩa hình dạng kỳ lạ, tráng men ngọc, có “tim” trăng trắng, giữa tim là một “cục” vuông vuông. Trở lại nhìn từ boong tàu vừa thả neo ngay ngoài rìa rạn san hô, cục vuông ấy hiện rõ ra là một cái đồn tiền tiêu vách quét màu vôi quen thuộc, trên nóc đồn phấp phới một lá cờ đỏ thắm rực rỡ vàng tươi cánh sao…

149

Tàu đến đây rồi, Đá ơi! “Toàn tàu tập trung, thả xuồng!”. Xuồng tiếp xuồng băng băng chạy về phía Đá, những quốc kỳ tung bay trên biển theo nhau tiến gần mãi quốc kỳ đang tung bay trên Đá. Cập bến. Những bàn tay đồng bào từ đất liền Tổ quốc và cả từ những đất không phải là Tổ quốc, có nơi rất xa xôi, giơ ra siết thật chặt những bàn tay chiến sĩ. * “Bình thường thôi, những bàn tay… / Mà sao khi nắm lại cay mắt cười! / Bắt tay lính đảo bồi hồi…”.(1) Cô Lin không phải là Đá đầu tiên mà tàu ghé thăm. Cô Lin trông cũng tương tự mấy Đá đã ghé trước. Nhưng chắc quả thực ở đây tay bắt có chặt hơn, mặt có mừng hơn, lòng bồi hồi hơn ở những nơi khác. Vì “Nó” gần lắm. Nó như chỉ độ vài trăm mét ngoài rìa bên kia của rạn san hô ta thôi! Gạc Ma vốn cũng là Đá, nhưng đã hóa Đảo hẳn rồi. Đảo to, với đủ thứ công trình xây dựng ngoại khổ: hai tòa nhà hình như đến 8, 9 tầng, một ngọn hải đăng cao vút, một tháp viễn thông cao xấp xỉ hải đăng, hai kiến trúc gì mỗi cái đội một quả cầu sơn trắng trên đầu v.v. Không biết tình trạng rạn san hô quanh Gạc Ma thế nào mà thấy có một chiến hạm lớn và một tàu tiếp tế còn lớn hơn đang đậu sát bờ. Cách bờ có lẽ chừng nửa hải lý, một chiến hạm lớn thứ hai thả neo án ngữ… Mặc kệ “Ma”. Trên Đá Cô Lin bé nhỏ chiều nay, chiến sĩ và văn công và đồng bào ngồi sát bên nhau cứ say sưa “Hát mãi khúc quân hành”, ca mãi “Khúc quân ca Trường Sa”, cất vang lên mãi “Tổ quốc gọi tên mình”... Làm gì có nơi nào khác mà nhạc yêu nước gây được nhiều xúc động nơi lòng người đến thế! * Mặt trời sắp lặn xuống biển. Lễ tưởng niệm các anh hùng liệt sĩ đã hy sinh tại quần đảo Trường Sa được tổ chức ở sân đáp trực thăng trên tàu. “Hồn tử sĩ” cất lên. Tiêu binh từng bước tiến vào vị trí hai bên bàn thờ. Trưởng đoàn công tác kể lại chuyện xảy ra ở Gạc Ma gần 30 năm trước. Không nghe một tiếng khóc nào cả, nhưng nhìn về phía trước mình thấy có những đôi vai hơi rung động. Cả đoàn cúi đầu mặc niệm, rồi từng người lĩnh hương lên cắm vào lư. Cắm hương xong, lại được trao một nhánh cúc vàng. Trở về chỗ, mới bắt đầu ngọ ngoạy nghiêng ngó chút ít, thì tình cờ gặp ngay đôi mắt đỏ hoe

150 của một cô văn công… Bàn thờ được đưa xuống biển, thả ở phía đuôi tàu. Mọi người thả theo xuống những nhánh cúc vàng. Bàn thờ bập bềnh trôi xa, hương vẫn tiếp tục cháy nghi ngút, khói trắng lồ lộ trên nền biển xanh gần đen, đằng sau là cả một luồng những đốm vàng trôi theo. Biển hoàng hôn vẫn rất lặng, như cũng muốn tỏ lòng thành kính. Trong lúc trên tàu cử hành lễ, trên Đá Cô Lin các chiến sĩ cũng ra đứng trông về phía tàu mà hành lễ theo. Trở xuống khoang, lục đọc lại mấy câu trong tập thơ mà một thành viên của đoàn đã tặng: “Kiều bào thăm đảo Trường Sa / Nhớ người chiến sĩ xông pha năm nào / Người con đất Việt tự hào / Kiên cường chiến đấu năm nào tại đây / Hăm lăm năm trước nơi này / Các anh ngã xuống lòng đầy quyết tâm / Gạc Ma biển đảo xa xăm / Xác thân nằm lại âm thầm biển khơi…”. Đọc nữa: “(...) / Các anh nằm lại biển xanh / Vì dân vì nước các anh quên mình / (…) / Máu hồng nhuộm thắm biển xanh / Quê hương ghi nhớ công anh muôn đời”.(2) Thơ mộc mạc, nghe có chân tình. Lại lộn trở lên boong. Chiều đã tím. Cô Lin đã bật đèn. Trong tranh tối tranh sáng, quốc kỳ vẫn phấp phới. * Ở những Đá trước, tàu thăm xong đi ngay. Nhưng ở Cô Lin, tàu neo lại đến mờ sáng hôm sau. Thế mới hợp tình. Tàu là một biểu tượng của hậu phương đất liền xa tít trong kia. Tàu đã ra tận đây, phải chia sẻ với Đá một đêm tiền tuyến biển khơi chứ. Đêm nay mười sáu, trăng tròn vành vạnh, mỗi lúc ra khỏi mây thì cả vùng biển lại sáng lên rất dịu dàng. Lên tầng cao nhất đứng nhìn xuống, thấy dưới biển có một vệt trăng phản chiếu từ chân trời chạy về phía mình, càng gần càng rộng, trắng mơ hồ, lăn tăn gợn sóng. Ở nơi nào khác, cái đêm trăng biển với gió mơn man này tha hồ gợi bao nhiêu cảm xúc lãng mạn… Bây giờ mà vào đài chỉ huy mượn cặp ống nhòm, chắc trông thấy được hình dáng các chiến sĩ Cô Lin đang tập trung làm nhiệm vụ ở những vị trí canh gác, thấy cả những quân khuyển chiều nay bơi lội vui đùa quanh bờ Đá cũng đang cùng hướng ra biển mà dỏng tai nghe ngóng... Vẫn hay Cô Lin tự thân làm sao có thể chống lại được thứ vũ lực rất ghê gớm mà đối phương chắc chắn sẽ sử dụng. Nhưng Cô Lin có một mình đâu trong cuộc đấu tranh gìn giữ lãnh thổ lãnh hải thiêng liêng này. Đằng sau Đá bé nhỏ là cả một dân tộc lừng danh yêu nước, sẵn sàng hy sinh vì nước, chiến đấu kiên cường, dũng cảm, được lãnh đạo

151 tài ba, đã từng bao nhiêu lần đánh bại những kẻ xâm lược khổng lồ. Theo đà kinh tế tăng trưởng, tổ chức phòng thủ biển đảo đã được liên tục nâng cấp: Trường Sa bây giờ là pháo đài kiên cố được yểm hộ hùng hậu từ trên không, từ ngang mặt biển, và cả từ dưới mặt biển. Tuy vũ lực của đối phương đã mấp mé mức siêu cường, nhưng mọi hành động xâm lược chắc chắn sẽ phải trả một giá rất đắt. * Trăng giờ ở ngay trên đỉnh đầu. Giữa bàng bạc trải rộng đến vô cùng khắp xung quanh, thấy cái con tàu mình đang đứng trên boong đây sao mà bé thế! Lại nhớ thơ của người bạn cựu chiến binh mới quen: “Biển cả mênh mông xem nơi ấy là nhà / Đêm chốt tiền tiêu tựa lưng vào ghềnh đá / Năm tháng miệt mài ngày đêm nghe sóng vỗ / Người lính tự hào cầm súng giữ đảo xa…”(3), của thành viên một đoàn viếng Trường Sa không biết năm nào: “Những người lính gác biển, hình dáng các anh như tạc vào biển trời nét hùng ca…”(4). Và nhớ “Tiếng biển” ngẫu nhiên cất lên từ ngay Khánh Hòa mới chỉ vài tuần lễ trước: “Bao la trời biển bao la / Trường Sơn níu đảo. Đảo xa đảo gần / Cát còn bịn rịn dấu chân / Còn sông nhớ biển mỗi lần về non / Con đi chân cứng đá mòn / Để cho biển mặn vẫn còn vẹn nguyên / Linh thiêng hồn biển linh thiêng / Tráng ca của biển nối liền ngàn sau…”.(5) “Hào”, “hùng”, “tráng”. Quả thực, hiện nay không có nơi nào trên Tổ quốc xứng với những cái từ ấy hơn là nơi “đầu sóng ngọn gió” này. Thăm Đá Cô Lin ngày 22-4-2016 Viết đầu tháng 5-2016 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II, 2017 _______ (1) Thơ Thu Nguyệt. (2) Bác sĩ Thái Bá Y, một kiều bào ở Cam Pu Chia. Anh Y làm bài thơ này sau chuyến thăm Trường Sa năm 2013. (3) TBY vốn là bộ đội “đánh Pốt”. (4) Thơ Trần Minh Hợp. (5) Thơ Trần Vạn Giã, đăng trên Tuần Báo Văn Nghệ Thành Phố Hồ Chí Minh, số ra ngày 31-3-2016.

Dâu bể trên non Lên vùng cao tất nhiên gặp nhiều người “dân tộc”. Đồng thời cũng gặp vô số người Kinh. Bây giờ thì thế là bình thường quá, nhưng thực ra mới cách đây

152 chưa lâu trên ấy coi như không có người Kinh. Chúng tôi vừa có dịp lên thăm Tây Bắc. Đi về, chợt nẩy ý thử ôn lại nhanh cuộc “dâu bể trên non” ở miền Bắc nước ta. * Nam Cao theo kháng chiến lên rừng, đi “Trên những con đường Việt Bắc”, rồi trầm trồ: “Ngày xưa, mới nghe nói đến mạn ngược là đã thấy một cái gì bí mật, ghê gớm. Thổ, Mán, Mèo là những giống người gì khác hẳn chúng ta, chỉ nhắc tên đã khiến chúng ta sờ sợ. Một phần nữa, các con đường mà anh thấy tấp nập bây giờ, ngày xưa vắng ngắt. Năm chừng mười họa mới có người đi bộ (…) Ngày xưa đi qua các con đường mạn ngược, rợn lắm (…) Cách mạng đã đổi hẳn bộ mặt nước mình (...) (Người miền xuôi) không còn sợ núi rừng (...) Vẫn đóng khung trong những biên giới cũ, lãnh thổ Việt Nam có vẻ như mở rộng. Trước mắt chúng ta cả một vùng rừng núi mênh mông không còn phải là chỗ ma thiêng nước độc”. “Ngày xưa” đây chẳng xưa mấy đâu. Đại khái là chỉ mới trước khi Chủ tịch Hồ Chí Minh về nước lãnh đạo kháng chiến (đầu năm 1941). Muốn biết nó ra sao, cứ giở những sách truyện đường rừng của Thế Lữ, Tchya, Lan Khai v.v. ra mà đọc. “Vẫn (…) biên giới cũ (…) (lại) có vẻ như mở rộng”, ấy không phải chỉ bởi rừng núi bây giờ đông “chúng ta”, mà còn bởi “chúng ta” bây giờ gặp đồng bào ở rừng núi thấy sao xiết nỗi thân tình. Cái tình thân mới mẻ này không hề xảy ra tự nhiên đâu! Nó là thành quả rực rỡ của một nỗ lực tranh thủ các dân tộc ít người vùng cao do Hồ Chủ tịch trực tiếp chỉ đạo. * Cần nói ngay rằng giặc Pháp đã không hề khoanh tay ngồi nhìn anh em ta “Nối Vòng Tay Lớn”, mà vừa đem quân đi “xóa” những nơi có nhiều dân theo kháng chiến, vừa cũng cố “nối” với một số ít kẻ xấu giữa đông đảo đồng bào dân tộc. Trong hồi ký Từ nhân dân mà ra, Đại tướng Võ Nguyên Giáp nhắc đến tình hình ở Cao – Bắc – Lạng năm 1943: “Cuộc khủng bố lan rất nhanh (...) địch (…) kết hợp dụ dỗ với đàn áp dữ dội (...) Quang cảnh điêu tàn hiện ra trên khắp dọc đường (...) địch (…) tàn khốc (...) bêu đầu những người cách mạng”. Trong hồi ký Chiến đấu trong vòng vây, Đại tướng kể chuyện Tây Bắc đầu năm 1948: “Lai Châu là tỉnh duy nhất ta chưa lập được chính quyền trong Cách mạng tháng Tám (…) Quân Pháp đã tạo ra cái gọi là khu tự trị Thái, bình định

153 ráo riết, xây dựng một hệ thống đồn bốt dày đặc (…) Liên khu báo cáo bốn đội vũ trang xung phong tuyên truyền (…) đã được tổ chức xong, sẵn sàng lên đường (…) Nhiệm vụ của cán bộ, chiến sĩ ta lần này rất nặng. Họ sẽ phải vượt hàng trăm ki-lô-mét đường toàn là vùng trắng, quân địch kiểm soát chặt chẽ. Những ngày dài gian khổ, hiểm nghèo, bệnh tật, đói rét đang chờ họ (…) Trong không khí xúc động đưa tiễn anh em lên đường thực hiện một nhiệm vụ rất khó khăn, tôi ứng khẩu đọc tặng anh em mấy câu thơ: Sông Đà, sông Mã uốn dòng / Ghềnh rêu thác bạc ghi công anh hào / Con vàn tung cánh bay cao / Ngọn cờ chỉ hướng, ngôi sao dẫn đường”. (Đại tướng hiếm khi làm thơ!) Câu chuyện của những “anh hào”, về sau Nguyễn Tuân nhắc lại đầy cảm khái: “Đi trên con đường (…) qua Châu Mộc, Châu Yên, Châu Thuận, Mường La, Mường Muội, Mường Mùn, Mường Lay mà rủi quên đi cái dĩ vãng phức tạp của cuộc sống hai bên trục đường (…) là một thiếu sót nó hạn giới tấm lòng cảm thông của mình với cảnh và người trước mắt (…) Cán bộ gây cơ sở địch hậu Tây Bắc hồi ấy chỉ đem theo trên người một cái bật lửa, một cái thuổng đào củ mài và một tấm lòng. Rạch bẹ chuối rừng ra hứng lấy từng giọt mà uống, ngắt lấy búp cỏ gianh mà nhai cho đỡ đói đỡ khát; nằm trong hang đá mà khát mà đói mà thèm muối, nhìn đá lấp lánh trong hang mà mơ đến những tảng những hòn muối mỏ. Muối thời chiếm đóng là vàng trắng. Giặc Pháp đã đem cái vàng trắng ấy ra mà dụ dỗ bọn tham bọn xấu. Cũng đã có những đứa ham mấy bơ muối mà cắt đầu anh cán bộ đem nộp cho Tây. Cán bộ địch hậu hồi ấy nhớ muối và thèm đi trên đường cái quan. Có đồng chí mải mê nhen lửa trong lòng nhân dân Tây Bắc để Cách mạng sớm bùng ngọn khắp nơi, mong Tây Bắc mà giải phóng rồi, thì cái nguyện vọng đầu tiên và cũng giản đơn của anh lúc ấy sẽ là được nhảy ngay xuống con đường trục mà chạy suông một đoạn giữa mặt đường thênh thang chói chang ánh sáng tự do, cười nói cử động thừa thãi với cái tư thế của một người làm chủ đất nước mình”! (“Đường lên tây Tây Bắc”). * Bất chấp mọi nỗ lực “cắt” của thực dân và tay sai, nhờ công tác tuyên truyền được Đảng chỉ đạo đúng đắn, tổ chức hợp lý, và nhờ tác phong gương mẫu của các cán bộ làm nhiệm vụ, Vòng Tay Lớn vẫn cứ mỗi ngày Nối chặt thêm, dẫn đến những biểu hiện đoàn kết hết sức ấn tượng. Trong “Việt Bắc”, Tố Hữu say sưa: “Những đường Việt Bắc của ta / Ðêm đêm rầm rập như là đất rung / Quân đi điệp điệp trùng trùng / Ánh sao đầu súng bạn cùng mũ nan / Dân công đỏ đuốc từng đoàn / Bước chân nát đá, muôn tàn lửa bay”. Trong “Vui dân công”, Nam Cao kể cho ta nghe cụ thể: “Đàn ông, con trai Cao Bằng đi bộ đội, đi công tác rất nhiều. Vì vậy trong các đoàn dân công, phụ nữ đông gấp mấy đàn ông (…) Luôn sáu tháng rồi, nhân dân Cao Bằng hết lớp này

154 đến lớp kia, đi sửa đường, đắp thêm đường, tham gia các công việc vận tải, tiếp tế, cứu thương. Nhưng người dân Cao Bằng không tỏ ra mệt mỏi một chút nào. Họ đi dân công vui vẻ như đi hội (…) Trận mưa chưa ngớt hẳn chúng tôi đã thấy những người Nùng, Thổ, Mán, đàn bà lẫn đàn ông, áo chàm đẫm nước mưa, quần xắn đến đùi, người gánh, người khiêng, xình xịch chạy qua (…) Hàng không biết bao nhiêu người khiêng gánh – nhiều như mối sau một trận mưa rào – từ trên đồi đổ xuống, tỏa ra ở trên dốc thành hai, ba dòng uốn éo. Những dòng người như chạy thi với những dòng nước cũng đang lao xuống dốc (…) Đến lưng chừng đèo, chỉ còn một lối đi, những dòng người chập lại nhau. Cả một thác người đổ xuống”. Đồng bào miền núi không những lao động chiến dịch đặc biệt hăng say, mà còn tỏ ra có một cảm tình nồng nàn, đằm thắm đối với tất cả những người Kinh lên kháng chiến: “Một chị thấy chúng tôi ngừng lại để nhường đường (…) chào chúng tôi bằng một giọng dịu dàng (…) nghe như lời thân mến của một em gái. Chúng tôi thấy lòng ấm quá. Chưa bao giờ tôi thấy tình đồng bào, đồng chí (…) thấm dịu lòng như lúc ấy. Gia đình thật!”. “Gia đình thật” nữa đây: “Đơn vị chúng tôi cũng có nửa tiểu đội dân công toàn phụ nữ đi theo. Một buổi chiều, gạo chưa đem tới kịp, chúng tôi bàn nhau: tất cả anh em đều nhịn, ai còn sót được chút gạo nào, dồn cả lại, nhường cho các chị dân công. Các chị lẳng lặng lĩnh gạo đi ra suối, chẳng nói gì. Nhưng hơn một giờ sau, một chị về gọi chúng tôi: “Các anh đi ăn cháo”. “Mời các chị. Gạo về, chúng tôi sẽ ăn sau. Sao các chị không thổi cơm ăn?”. “Nấu cháo thôi, nhiều lắm, các anh đến cùng ăn”. “Chúng tôi chẳng ăn đâu”. “Ăn chứ! Có cơm cùng ăn cơm, có cháo cùng ăn cháo, các anh nhịn, chúng tôi không ăn vớ!”! “Gia đình thật” tất nhiên phải có tình mẹ con: “Con nhớ mế! Lửa hồng soi tóc bạc / Năm con đau, mế thức một mùa dài / Con với mế không phải hòn máu cắt / Nhưng trọn đời con nhớ mãi ơn nuôi” (Chế Lan Viên, “Tiếng hát con tàu”). Tình nghĩa cực kỳ sâu đậm ơi, biết trả sao đây cho vừa? * Sau ngày súng ngừng nổ ở Điện Biên Phủ, nhà nước ta đã vừa giữ nhiều đơn vị quân đội ở lại vùng rừng núi phía bắc, vừa tổ chức đưa người một số tỉnh châu thổ lên các “khu kinh tế mới”. Quân và dân cũ dân mới cùng nhau trồng lúa làm đường làm cầu… Giặc đã hoàn toàn vắng bóng, thế mà trên vùng cao lại “rền vang tiếng mìn” và lô nhô “những cột khói mìn”.(1) Mìn phá đá đấy. Đá của những sơn hệ lô nhô như sóng biển kín cả chân trời! Làm đường trên núi đá có giống như đánh cứ điểm. “Tiền pháo” xong, ta “hậu xung”. Rừng cuốc xẻng ồ ạt xung phong, giơ lên, bổ xuống, xúc, đổ…, thanh niên cứ gọi là tha hồ thi đua làm dũng sĩ, làm anh hùng lao động; nhưng cũng chỉ mới là bước thứ nhất thôi, để hoàn thành một đoạn đường còn muôn vàn khó khăn vất vả, nhất là nếu phải

155 xây vài chiếc cầu. Quang cảnh “chiến trường thời bình” gợi nơi Nguyễn Tuân nhiều cảm giác cảm xúc độc đáo đến nỗi đã ra đời “Một bài thơ đường” văn xuôi. Ờ nhỉ, đã có bao nhiêu thơ giá trị chưng cất từ sông máu giành độc lập, sao lại không có được thứ thơ giá trị nấu bằng bể mồ hôi xây dựng quê hương. Có cả “thơ đường” thơ nữa đấy: “Ầm tiếng xe lu vách đá vọng / Mờ ảo công trường hiện dưới lau / Đôi hạt cầu đường lán lưu động / Còn bay than bếp dưới hoa đào” (Quang Dũng, “Pha Đin”). Ồ, cái vùng đất là tỉnh Điện Biên bây giờ, nó đã thấy bao nhiêu là bộ đội đánh Pháp, đồng bào Thái nâu mới (tức di dân từ Thái Bình), đồng bào Thái chàm cũ và đồng bào Mông, Dao v.v. đề huề lao động xây dựng tương lai. Ngộ nghĩnh, đường phá núi mà làm, có thứ không phải để người đi mà cho nước chảy. Vẫn Nguyễn Tuân kể, trong “Mõm Lũng Cú tột bắc”, ở Hà Giang từng xảy ra chuyện cả một huyện mở hội mừng nước sau khi “công trình” hoàn thành, đem “thủy lợi” tới nơi đồng ruộng “khát nước cháy cổ” đã suốt hằng bao nhiêu đời… Trong chiến tranh chống ngoại xâm, trong mở mang đất nước, anh em xuôi ngược luôn sát cánh, đắng chia ngọt sẻ. Vui gì hơn. * Sau cái lượt làm đường đi vào thơ, ở Tây Bắc đã biết bao nhiêu lượt làm lại và làm thêm đường. Đường và cầu và nhà… Tây Bắc bây giờ có những khu đô thị khang trang. Thành phố Điện Biên Phủ chiếm một phần cánh đồng Mường Thanh mênh mông, với những di tích lịch sử thu hút du khách quanh năm, với những con đường trắng xóa hoa ban suốt từ giữa tháng ba cho đến hết tháng năm dương lịch. Thị xã Mường Lay, cái “phố núi” thơ mộng của Nguyễn Tuân năm xưa, Mường Lay nằm bên bờ con sông Đà mà vào mùa xuân này chúng tôi đi qua đã sững sờ trước màu nước xanh đẹp như không có thật, Mường Lay với kiến trúc hiện đại khiêm tốn thu mình bên sơn thủy hữu tình làm chân du khách bỗng thấy mỏi quá! Thành phố Lai Châu, không biết đây trước là vùng rừng núi ra sao, mà nay nơi trung tâm đường sá rộng đến ngơ ngác, nhà đồ sộ tòa ngang dãy dọc, ngay cái “tòa” trong bến xe khách nó cũng to đẹp hơn hẳn ở bến xe Mỹ Đình của thủ đô Hà Nội! (Lai Châu hãy còn “trống” lắm, mau lên mà ở ai ơi!). Sa Pa, Lào Cai, nhưng thôi, hai cái “Phố” này thì ai nấy đều biết rõ cả rồi. Trên Tây Bắc mới, hậu duệ của những đồng bào miền núi từng vào sinh ra tử, chia chăn sẻ cháo, vất vả gian nan với ông cha ta hiện nay đang sống ra sao nhỉ? Những cái chỗ Vòng đã Nối thật chặt xuyên qua thời khói lửa rồi thời “phá thạch khai sơn” có còn chắc chắn không?

156 À, cái sự nghiệp “phá khai” rút cuộc đã có quá độ. Ta làm đường làm cầu xuyên rừng, rồi dần dần ta đốn gần sạch cả cây rừng! Rừng già hiếm hẳn, khiến việc kiếm sống của một số đồng bào dân tộc ít người trở nên khó khăn, chưa nói do môi trường biến đổi nhiều hiện tượng tự nhiên tai hại cho mùa màng có thể bất chợt xảy ra. Nhưng cũng không có khủng hoảng gì đâu. Vì ân tình cũ và để duy trì củng cố đại đoàn kết, nhà nước Việt Nam luôn có nhiều biện pháp nâng đỡ, ưu đãi phù hợp để cải thiện điều kiện vật chất của các anh em. Ở Điện Biên chúng tôi có dịp hỏi chuyện lãnh đạo tỉnh, thì được cho biết quan tâm lớn của tỉnh là ngăn chận buôn ma túy từ Lào, chứ quan hệ giữa các dân tộc không có vấn đề gì đáng kể, tình hình nội an vẫn hoàn toàn ổn định. Nghe mà mừng lắm. * Cái buổi sáng đứng trên đỉnh Phan Xi Păng mây trắng có lúc trôi nhanh đến bàng hoàng ấy, nghĩ ngợi miên man quá. Trông những cụm mây trắng nõn lũ lượt kéo phớt qua sườn núi ngay bên dưới, thay phiên nhau vùi một mái chùa đang xây, sực nhớ chùa Linh Sơn còn mới lắm ở thành phố Điện Biên Phủ mới thăm mấy hôm trước. Dâu bể cũng lâu rồi, giờ trên non những mái đầu đao bắt đầu mọc là tự nhiên thôi. Chợt ước ao được thấy những đồng bào dân tộc ít người cùng đi chùa với ta! Ngoài kinh tế, giáo dục, nếu Vòng Tay Lớn được giữ Nối bằng cả văn hóa tâm linh thì sẽ bền chặt hơn nữa… Tháng 3-2016 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II, 2017 _______ (1) “Vẫn cái tiếng dội Cà Mau ấy…”, Ký, nxb, Văn Học, 1986.

Tô Hoài chuyện về văn hóa Việt Nam Tô Hoài viết nhiều và để lại được không ít tác phẩm giá trị. Nhân nhà văn vừa qua đời, chúng tôi tự hỏi: nhớ cái viết của ông, nhớ nhất những gì? Hỏi đi hỏi lại, thấy ngoài một số truyện và ký, lòng mình còn không sao quên được độ chục phát biểu rải rác đó đây nói lên cảm nghĩ của Tô Hoài về văn hóa Việt Nam truyền thống. Cái văn hóa cũ của dân tộc ta, nhà văn rất hiểu nó nên không hề rẻ nó, có khi còn nhẹ nhàng đặt nó lên trên những nền văn hóa nổi tiếng ầm ĩ. Ông yêu nền nếp Việt nghìn năm tha thiết, nên dĩ nhiên đã không khỏi “đau lòng” trước “cuộc bể dâu” tinh thần cực kỳ dâu bể đang diễn ra hết sức gấp rút trên khắp quê hương bắt đầu từ khoảng cuối thế kỷ 20. Ông ít lời nhưng bày tỏ minh bạch đánh giá về một số “điều trông thấy”. Đọc ông, hẳn có những người Việt Nam... hả dạ.

157 * “Hương là đặc điểm vườn hoa Việt Nam (...) Vườn hoa ta có mùi hoa, “vườn hoa Tây” chỉ chuộng màu, màu sắc không (...) kém ý nhị (...) Cánh hồng rụng xuống (...) như tơ hương bay (...) Hoa ngâu hoa lan tới độ chín đứng gần chỉ thoang thoảng thế mà đằng cuối gió (...) sực nức mùi hoa mát cả ánh trăng đêm hè (...) Hoa sói thơm ngọt, hoa nhài thơm gời gợi (...) Vườn hoa Việt Nam (...) bốn mùa thơm (...) sáng sớm đêm khuya đưa thơm dậy một vùng (...) Vừa rồi, vãng cảnh chùa Tây Phương, thấy bể nước sân chùa, bờ tường, trồng những khóm cây lá đuôi lươn, lá đốm. Hỏi nhà chùa có biết những cây ấy không? Sư bà cười, trả lời: chỉ biết những cây này khỏe, dễ trồng. Chùa chiền - những am thanh cảnh vắng vốn xưa thơm nhẹ nhàng mùi hoa mộc, hoa ngâu, hoa móng rồng... -, nay người ở chỉ nghĩ qua loa thế về hoa và cây, thì còn ra thế nào (...) Trong các công viên hiện nay mùi hoa chưa được chú trọng xứng đáng (...) Công viên Việt Nam (nên) là kiểu vườn (truyền thống) đã có màu đẹp hợp mắt, lại có mùi thơm ngan ngát, thơm nồng nàn, thơm thoảng, khác với công viên kiểu Pháp, kiểu Anh chỉ chú trọng có màu”. Ðọc Tô Hoài viết về lối chơi hoa xưa kia của người Việt mà bắt thèm... ngửi. Liệu những mùi “thơm ngan ngát, thơm nồng nàn, thơm thoảng” có bao giờ trở lại với vườn hoa Việt Nam nữa không? Mùi hoa, mà như chính mùi của cái văn hóa tinh thần một thời... “Câu tục ngữ “tay bắt mặt mừng” ý rằng lâu không gặp nhau, vẫn nhớ nhau nên mừng rỡ nhìn mặt nhau nắm tay nhau (...) không giống “bắt tay” theo phép chào hỏi của người châu Âu (...) Tuy nhiên, việc bắt tay như một thói quen ngoại nhập đã được Việt Nam hóa và phổ biến hợp với “tay bắt mặt mừng” của ta (...) Phong tục chắp tay chào hỏi của ta đã có từ lâu (...) Ðón khách hay tiễn khách, chủ nhà bước ra, hai bàn tay úp chắp nhẹ nhàng vào nhau, hơi cúi đầu (...) Hai chữ chào và hỏi nghĩa là: chào người trên, người ngang vai, và hỏi người dưới. Không chào người dưới, nhưng thường ngỏ lời: Thế nào, hồi này con (chú, cháu) có khỏe không, vẫn đi học chứ? (...) Chào hỏi là bước giao tiếp đầu tiên và quan trọng vì người gặp sẽ nhớ mãi, cho nên đã có câu “lời chào cao hơn mâm cỗ” (...) Ngoài đường, trong làng hay trong phố cũng thế (...) họ hàng, láng giềng và quen biết (...) đều chào hỏi nhau. Với các cụ ông cụ bà, các vị cao tuổi (...) miễn là biết mặt, biết tiếng, đều lễ phép chào. Ðương đi nhanh, bước chậm lại, dừng lại, chắp tay (trẻ con, học sinh thì khoanh tay) cất tiếng chào (...) Khi chào, khi hỏi, không nói cộc lốc, trống không. Nói như thế, thà không nói (...) Ở trong nhà thì “đi hỏi về thưa” với các bậc trên, ông bà, bố mẹ, các anh chị (...) Bây giờ chểnh mảng nhiều”. Nền nếp Việt Nam nghìn năm đấy, cao kém gì ai. Cái nền mới của ta, nó sẽ ra sao nhỉ? Một khối liền lạc, chặt chẽ, chứa chủ yếu là chất Việt với một số yếu tố ngoại nhập đã được Việt hóa đến nơi đến chốn? Hay một đống lổn nhổn những cục, những mảnh, những vụn nền Tàu nền Tây?! “Mâm cơm (...) mỗi thứ bày ra đều có chỗ nhất định. Bát nước chấm đặt giữa.

158 Không để bát cà, bát dưa, những thức ăn kém giá trị trước mặt người cao tuổi, người trên. Hai bát canh không đặt liền nhau (...) Ông bà, cha mẹ ngồi trên, anh chị em ngồi giữa, lẫn với trẻ con, cũng có khi ông bà hay cha mẹ chiều chuộng, cho con bé cho cháu ngồi cạnh, vợ chồng ý tứ không ngồi bên nhau, nàng dâu và con gái giữ chân đầu nồi xới cơm cho cả nhà. Trẻ con lấy đũa so cho mọi người, đặt đầu đũa to ra ngoài (...) Vào mâm thì ai cũng mời ăn. Ông bà bề trên nhất thường nói một câu vui: “Cả nhà ăn cơm nào”. Mọi người lần lượt mời bậc cao tuổi trước. Không phải mời người dưới thứ bậc mình (...) Ðưa bát cơm vừa xới cho người vai trên, đưa hai tay. Gắp thức ăn thì tránh gắp chen đũa (...) Không chăm chắm chỉ gắp liền một món - nhất đấy lại là đĩa thịt gà nhất mâm (...) Gắp thức ăn chấm nước mắm không đưa thẳng lên miệng, mà đặt thức ăn vào bát đã, rồi mới và (...) Ðừng tưởng chỉ người châu Âu mới chú ý nhai kín miệng, nhai không thành tiếng. Người Việt Nam nhã nhặn không nhai nhồm nhoàm, nhai tóp tép và không vừa miệng lúng búng nhai vừa nói chuyện (...) Cũng không gõ đũa cả, đũa con canh cách, không cắm đũa vào giữa bát cơm mới xới, không vét nồi cơm cồn cột, không cầm thìa húp canh xùm xụp (...) Ăn xong, đặt bát đã sạch xuống, để ngang đôi đũa, nói: “Cháu (con) xin phép ạ” rồi mới đứng dậy. Ra rửa miệng (hoặc lau miệng) và lấy tăm, uống nước. Không hếch môi xỉa quèn quẹt như chải răng”. Bữa cơm là một dịp cả nhà sinh hoạt với nhau, tất nhiên đầy nền nếp. Bấy nhiêu nền nếp thể hiện cái tinh thần “hòa nhã”. Mọi người “hòa” với nhau, từng người thì “nhã”. Ngồi ăn thế, dù không miếng ngon lòng cũng thấy vui. “Bây giờ tràn lan các nơi những kẹo và bánh. Bánh Trung Quốc, bánh Tháilan, bánh Ma-lai-xi-a, lại có cả bánh quy bơ Hy-lạp nữa. Những cái bánh cái kẹo vốn quen thuộc quanh ta thì mất hút chẳng thấy đâu.Trong hội ẩm thực Hà Nội ở Bách Thảo tháng trước nhà hàng bày bán các bánh tẻ Sơn Tây gạo ngon (...) người ăn đông tíu tít, vừa quen vừa lạ miệng. Cái quen và cái lạ ấy, các nhà giỏi về cái ăn cái uống nên nghiên cứu, nó là cái ngon quen thuộc lâu năm của ta, nó khác với cái kẹo, cái bánh xanh đỏ bọc giấy bóng ở đâu mang về”. Ấy, bây giờ cái bánh tẻ Sơn Tây thỉnh thoảng “về”, còn có “người ăn đông tíu tít”, chứ độ mươi năm nữa dịp nào đấy nó lại về, e quang cảnh sẽ... tẻ hơn nhiều. Cái bánh cái kẹo thế, cái thơ cái nhạc v.v. cũng y như thế. Cũng “tràn lan các nơi” những thứ từ nước nọ nước kia, trong khi những thứ “vốn quen thuộc quanh ta thì mất hút chẳng thấy đâu”. Món ngoại thì món Tây được người Việt Nam quý nhất, bất kể mới hay cũ. Ta đang hết sức nhanh chóng lạ quá khứ của mình và hết sức nhanh chóng quen cả hiện tại lẫn quá khứ của Tây! Thua vật chất, mất tinh thần (khiếp), bỏ tinh thần (của mình đi), rước tinh thần (của người về)! “Váy năm tầng trắng toát, mặt trùm chàng mạng (...) (Trang phục cưới) như thế là bắt chước phim ảnh nước ngoài, đầu tiên bị xì xào là lố lăng, thế mà rồi cũng quen mắt (...) Hiện nay mọi cung cách quần áo tân thời ở thành thị đáng chê cười đương lan dần đến các làng xóm xa”. Tô Hoài viết mấy dòng này muộn

159 nhất là vào năm 2000. Lúc ấy “mọi cung cách” còn “đương lan dần đến các làng xóm xa”. Bây giờ, năm 2011, coi như đã lan xong đâu đấy cả rồi, các làng xóm xa nhất cũng đã thấm thực kỹ rồi. Người Việt Nam vốn có trang phục đẹp đẽ kém gì ai, thế mà cởi hết, tụt hết, để rước hết của người về! Tiếc, nhục, buồn quá, ta ơi! “Người Việt Nam mặc Tây không ra mẽ gì”. Người Việt Nam bắt đầu mặc Tây đã được hàng trăm năm, đàn ông đi tiên phong... Nhưng mãi đến gần cuối thế kỷ 20, vào ngày cưới đông đảo phụ nữ Việt Nam còn chọn mặc trang phục truyền thống. Hết rồi, bây giờ cô dâu ở ta trông y hệt như cô dâu bên Tây. Chỉ thua súng, mà rồi mất khăn mất áo mất quần, mất tận yếm, khố, mất trong ngày thường, mất luôn trong cái ngày nói chung đặc biệt nhất của một đời người! Tất nhiên “không ra mẽ gì” là cả... nút Á Đông, chứ chẳng riêng ta. “Vẫn có nhảy đấy. Nhưng cái đó là trò đú nhảy lắc mất vệ sinh và thiếu văn minh”. Trước kia người Tây phương khiêu vũ trông văn minh (và “vệ sinh”). Thế rồi họ “tiến” từ van-xờ v.v. qua đú nhảy lắc. Người Việt Nam không có truyền thống khiêu vũ. Khi ta mới gặp Tây, Tây còn van-xờ, ta bắt chước vanxờ, sau đó Tây “tiến” đến đâu ta “tiến” theo sát sạt đến đấy... Trông “đú nhảy lắc”, rồi xem lại hát quan họ, khó tin là vẫn cùng một giống người! (Cái từ ấy gợi ghê. Không biết có phải sáng tạo của Tô Hoài?) “Ðọc ngàn vạn Ðông Tây cũng chỉ để tham khảo. Những ý lớn có thấm vào ta cũng chỉ để phát triển ý của ta. Một người từng đi nhiều nơi, khi trở về quê hương, chỉ càng thấy sâu sắc được nhiều mặt quê hương mình hơn”. Đọc hay đi là để gặp cái có thể gợi ý cho mình làm ra cái mới của mình. Đọc hay đi cũng là để có cái mà so cho dễ biết mình hơn. Đáng ra thì thế. Nhưng luôn sẵn những người hễ đọc văn thơ Tây xong thì bắt đầu viết văn thơ Tây... giả cầy, mà hễ đi Tây về thì bắt đầu kêu ở quê hương có lắm chuyện khó hiểu! (Nhận định viết vào nhiều lúc khác nhau, tập hợp thành bài với lời dẫn năm 2014, in vào sách Cảm nghĩ miên man năm 2015) _________ Nguồn trích dẫn: Sổ tay viết văn (nxb. Tác Phẩm Mới, 1977), Chuyện cũ Hà Nội (nxb. Hà Nội, 2000), Bút ký (nxb. Hội Nhà Văn, 2000), Chiều chiều (nxb. Hội Nhà Văn, 1999), Giấc mộng ông thợ dìu (nxb. Hội Nhà Văn, 2006).

Đoàn Văn Cừ - Thơ cảnh quê Về việc làm thơ, Huy Cận bảo: “Nội dung quyết định hình thức”.(1) Nội dung

160 thơ Đoàn Văn Cừ cũ ơi là cũ, sao nó lại thường chọn hình thức tám chữ hay bảy chữ của thơ Mới? Nhớ Hoài Thanh. Trong Thi nhân Việt Nam, ông xem xét kỹ các lối thơ Mới rồi kết luận rất đúng rằng đó chẳng qua “là những lối thơ xưa phục hưng (...) biến thể ít nhiều”. À, thì ra do hình thức thơ Mới tuy mới mà cũ, mà các nhà thơ có thể dùng để diễn nội dung cũ. Nhìn rộng hơn văn học, những “Chợ Tết”, “Đám hội”, “Ðám cưới mùa xuân” v.v. là như thế nào nhỉ? Thiết tưởng có thể xem chúng như những cái bóng mà quê Việt nghìn năm đã in lên một tâm hồn thi sĩ để con cháu mai sau tha hồ ngắm nghía. Quê thôi rồi, nhưng vẻ đẹp mộc mạc và bình dị của quê vẫn còn thấy được qua những câu thơ tuy hình thức “Mới” mà vẫn rất đỗi “chân quê”… Tết và hội và xuân… Làm sao quên Nguyễn Bính! Thơ Nguyễn Bính và thơ Ðoàn Văn Cừ bổ túc nhau, chứ không có “trùng” đâu. Một đằng “chuyên trị” tâm tình những trai quê, gái quê. Một đằng bao quát cảnh quê... “Chợ Tết”

“Dải mây trắng đỏ dần trên đỉnh núi / Sương hồng lam ôm ấp nóc nhà tranh / Trên con đường viền trắng mép đồi xanh / Người các ấp tưng bừng ra chợ Tết / Họ vui vẻ kéo hàng trên cỏ biếc / Những thằng cu áo đỏ chạy lon xon / Vài cụ già chống gậy bước lom khom / Cô yếm thắm che môi cười lặng lẽ / Thằng em bé nép đầu bên yếm mẹ / Hai người thôn gánh lợn chạy đi đầu / Con bò vàng ngộ nghĩnh đuổi theo sau / Sương trắng dỏ đầu cành như giọt sữa / Tia nắng tía nháy hoài trong ruộng lúa / Núi uốn mình trong chiếc áo the xanh / Ðồi thoa son nằm dưới ánh bình minh / Người mua bán ra vào đầy cổng chợ / Con trâu đứng vờ dim hai mắt ngủ / Ðể lắng nghe người khách nói bô bô (…) / Bà cụ lão bán hàng bên miếu cổ / Nước thời gian gội tóc trắng phau phau (…) / Những mẹt cam đỏ chót tựa son pha / Thúng gạo nếp đong đầy như núi tuyết (…) / Những người quê lũ lượt trở ra về / Ánh dương vàng trên cỏ kéo lê thê / Lá đa rụng tơi bời quanh quán chợ”. Nhà thơ chơi màu thấy mà mê! Màu xanh đỏ tím vàng hồng lam đen trắng phấp phới trong thơ y như trong chính một cái chợ Tết! Hoài Thanh bảo Ðoàn Văn Cừ “nhận xét rất tinh” và có “hồn thơ phong phú”. Hẳn rồi, nhưng tưởng trước tiên là có một tấm lòng yêu quê thắm thiết. Không yêu lắm lắm, chắc không thấy những “tia nắng tía nháy hoài trong ruộng lúa”, “con trâu đứng vờ dim hai mắt ngủ” v.v. đâu, có lẽ cũng không tưởng tượng ra được thứ “nước thời gian” “gội tóc (bà cụ lão) trắng phau phau”… Năm 1941, Hoài Thanh viết “những hình ảnh cuộc đời Việt Nam xưa còn lưu lại trong thời nay chẳng bao lâu sẽ mất hết”. Năm 2015 quê đã “mất hết”, vậy mà qua những vần “Chợ Tết” thấy như ngay trước mắt đang có “những người quê lũ lượt trở ra về” và bao nhiêu là “lá đa rụng tơi bời quanh quán chợ”…

161

“Đám cưới mùa xuân”

“Ngày ửng hồng sau màn sương gấm mỏng / Nắng dát vàng trên bãi cỏ non xanh / Dịp cầu xa lồng bóng nước long lanh / Đàn cò trắng giăng hàng bay phấp phới (…) / Một cụ già râu tóc trắng như bông / Mặc áo đỏ, cầm hương đi trước đám / Dăm sáu cụ áo mền bông đỏ sẫm / Quần nâu hồng, chống gậy bước theo sau / Hàng ô đen thong thả tiến lên sau / Kế những chiếc mâm đồng che lụa đỏ (…) / Bà lão cúi lom khom bên cháu nhỏ / Túi đựng trầu chăm chăm giữ trong tay / Thằng bé em mẹ ẵm, má hây hây / Đầu cạo nhẵn, áo vàng, quần nâu sẫm (…) / Người cô dâu hôm nay coi choáng lộn / Vành khuyên vàng, áo mớ, nón quai thao / Các cô bạn bằng tuổi cũng xinh sao / Hai má thắm, ngây thơ nhìn trời biếc / Dăm bảy cô phủ mình trong những chiếc / Áo đồng lầm, yếm đỏ, thắt lưng xanh / Một lúc sau đi tới chỗ vòng quanh / Nếp chùa trắng in hình trên trời thắm / Thì cả bọn dần dần cùng khuất lẩn / Sau trái đồi lấp lánh ánh sương ngân / Chỉ còn nghe văng vẳng tiếng chim xuân / Ca ánh ỏi trên cành xanh tắm nắng”. Ðã mùa xuân, lại đám cưới, màu sắc được dịp khoe! Trang phục truyền thống Việt Nam có hai lối màu. Khi làm lụng, ta mặc nâu, thâm, chan hòa với đất. Khi “ăn chơi”, ta mặc những màu rực rỡ, nổi bật trên đất. Cả hai lối nay đã “khuất lẩn sau trái đồi lấp lánh ánh sương ngân”. Giờ ta chỉ còn được nghe “những màu muôn năm cũ”(2) trong những bài thơ cũng đã cũ muôn năm! “Bình minh”

“Chân trời loé đỏ bóng vừng ô / Lúa biếc mênh mông chảy lụt bờ / Sương đọng ngọc trên tàu trúc nõn / Cồn xa chim gáy cúc... cu... cu... / Ánh sáng tuôn trên những lá chè / Những đường thôn trắng, những bờ tre / Ông đồ bảo học bên hàng xóm / Tiếng giảng chen trong giọng chích choè”. Mặt trời lên như đám cháy, lúa mênh mông dập dờn, dào dạt, “ngọc sương” treo lấp lánh đầu nõn trúc, chim chích chòe chim... ông đồ đua nhau hót, bình minh! “Đường về quê mẹ”

“U tôi ngày ấy mỗi mùa xuân / Dặm liễu mây bay sắc trắng ngần / Lại dẫn chúng tôi về nhận họ / Bên miền quê ngoại của hai thân / Tôi nhớ đi qua những rặng đề / Những dòng sông trắng lượn ven đê / Cồn xanh, bãi tía kề liên tiếp / Người xới cà, ngô rộn bốn bề / Thúng cắp bên hông, nón đội đầu / Khuyên vàng, yếm thắm, áo the nâu / Trông u chẳng khác thời con gái / Mắt sáng, môi hồng, má đỏ au / Chiều mát, đường xa nắng nhạt vàng / Đoàn người về ấp gánh khoai lang / Trời xanh cò trắng bay từng lớp / Xóm chợ lều phơi xác lá bàng / Tà áo nâu in giữa cánh đồng / Gió chiều cuốn bụi bốc sau lưng / Bóng u hay bóng người thôn nữ / Cúi nón mang đi cặp má hồng / Tới đường làng gặp

162 những người quen / Ai cũng khen u nết thảo hiền / Dẫu phải theo chồng thân phận gái / Đường về quê mẹ vẫn không quên”. Tưởng tượng một phụ nữ “khuyên vàng, yếm thắm, áo nâu, môi hồng, má đỏ” bước dưới trời có mây trắng ngần, bước trên bờ con sông trắng có cồn xanh bãi tía... Người ấy có lẽ đi từ sáng tinh mơ, thế mà mãi khi “nắng nhạt vàng”, “trời xanh cò trắng bay từng lớp”, thì mới đến. Nhờ người ấy có dắt theo... Ðoàn Văn Cừ, mà nay những người yêu thơ cũng được “bước” trên một thứ “đường về quê mẹ”! “Ngày xuân chơi đồng quê”

“Ngày xuân rạng, vàng son lồng mặt nước / Trời thêu mây, núi tím nắng phun hường / Cây xanh rờn sương nạm ngọc kim cương / Dòng nước biếc lượn như dòng ngọc chảy / Ðàn chim sẻ nấp mình qua kẽ sậy / Tia nắng hồng đốt cháy hạt sương trong / Ðám mây vàng lơ lửng lướt trên không / Bóng trôi xuống dòng nước trong sâu thẳm / Vài tia khói trên nóc nhà nâu xám / Như những đường phấn trắng tỏa liu điu / Trên đồng xanh vài ngọn tháp chuông cao / Bóng nổi rõ trên nền trời hồng nhạt / Ngôi miếu nhỏ bên đường hương khói lạt / Như bức tường văn hóa bị tàn vong / Con trâu đen chúi mũi đứng bên đồng / Cứ liếm mãi nắng vàng trên cỏ biếc (…) / Ðây, cây đề tán rợp bóng rung rinh / Nắng len lỏi tìm chim trong kẽ lá / Kia, rải rác bên chùa dăm tấm đá / Dấu thời gian còn lại vết rêu mờ / Dưới chân đồi, trong những ruộng trồng dưa / Qua khe lá hoa vàng chen lấm tấm / Những cồn (?) mía lá non, mình tía sẫm / Vạch lên trời một nét uốn thanh thanh / Vài ba cô yếm đậu, thắt lưng xanh / Giơ gáo dội trong những vườn cải biếc (…) / Từ đàng xa văng vẳng tiếng chim cu / Làm sóng sánh cả bầu không khí biếc / Vài chiếc quán bên đường che cánh liếp / Khói đầu nhà theo gió uốn mình bay... / Ngày chiều về, vàng tía rộn chân mây / Trăng sao bạc thêu màn trời gấm đỏ / Hơi lam tím phủ mờ trên lá cỏ / Một đàn bò thấp thoáng bước trong sương (…)”. Ngày xuân bắt đầu “vàng son lồng mặt nước”. Ngày xuân hết “vàng tía rộn chân mây”. Ðồng quê lộng lẫy từ sáng tới chiều như thế, đi chơi là phải lắm. Như thường lệ, Ðoàn Văn Cừ nhìn đâu thấy màu đó, bài thơ 47 câu chứa đến gần 30 từ chỉ màu! Có màu “nóng” như lửa: “Tia nắng hồng đốt cháy hạt sương trong”! Có màu “ngon”, bị trâu liếm: “Cứ liếm mãi nắng vàng trên cỏ biếc”! Trâu liếm nắng, còn nắng thì “len lỏi tìm chim trong kẽ lá”! Có chim chơi trốn tìm với nắng, lại có chim gù “làm sóng sánh cả bầu không khí biếc”! Trong bức tranh quê truyền thống lần này có lẫn vào một nét bất thường, là “vài ngọn tháp chuông cao”. Ðoàn Văn Cừ quê Nam Ðịnh nơi về phía biển có nhiều nhà thờ, hẳn ông đã đi chơi nhằm khu bên giáo. Trông tháp sừng sững, rồi trông “ngôi miếu nhỏ bên đường hương khói lạt”, ông chạnh lòng, thấy nó “như bức tường văn hóa bị tàn vong”... Mẹ Quê ơi, con yêu và thương mẹ biết làm bao nhiêu thơ cho xiết! “Đám hội”

163 “Mùa xuân ấy, ông tôi lên tận tỉnh / Đón tôi về xem hội ở làng bên / Suốt ngày đêm chuông trống đánh vang rền / Người lớn bé, mê man về hát bội / Những thằng cu tha hồ khoe áo mới / Và tha hồ nô nức kéo đi xem / Các cụ già uống rượu mãi gần đêm / Tổ tôm điếm chơi đều không biết chán / Những con bé áo xanh đòi chị ẵm / Để đi theo đám rước lượn quanh làng / Các bà đồng khăn đỏ chạy loăng quăng / Đón các khách thập phương về dự hội / Một chiếc kiệu đương đi dừng bước lại / Rồi thình lình quay tít mãi như bay / Một bà già kính cẩn chắp hai tay / Đứng vái mãi theo đám người bí mật / Trên bãi cỏ dưới trời xuân bát ngát / Một chị đương đu ngửa tít trên không / Cụ lý già đứng lại ngửng đầu trông / Mắt hấp háy nhìn qua đôi mục kỉnh (…) / Đoàn trải dài vùn vụt giữa dòng sông / Người lố nhố chèo trên làn nước lạnh / Bọn đô vật trước đình thi sức mạnh / Mình cởi trần gân cốt nổi như lươn / Tiếng reo hò khuyến khích dậy từng cơn / Lẫn tiếng trống bên đường khua rộn rã / Bên mấy chiếc khăn vuông hình mỏ quạ (…) / Bọn trai quê bá cổ cạnh cô hàng / Vờ mua bán để tìm câu chuyện gẫu (…) / Tiếng chiêng trống chen từng hồi lặng lẽ / Những bóng người trịnh trọng khẽ đi lên / Những cánh tay áo thụng vái mơ huyền / Đang diễn lại cả một thời quá khứ (…) / Người đi xem nhiều bọn đã ra về / Trên đường vắng lá đề rơi lác đác / Ốc xa rúc từng hồi trong xóm mạc / Trời đỏ hồng sau những trái đồi xanh / Đàn chim hôm nhớn nhác gọi trên cành (…) / Lẫn trống chèo văng vẳng phía làng xa / Của đám dân nô nức dưới trăng tà…”. “Người lớn bé, mê man về đám hội”! Người bé mê hội lối bé: “thằng cu (...) khoe áo mới”, “con bé (...) đòi chị ẵm (...) theo đám rước lượn quanh làng”, “thằng bé em đòi mẹ bế lên đền (…) xem các cụ”... Người lớn mê lối lớn: hội có đủ thứ trò vui cho cả già lẫn trẻ, nhưng trai gái đương độ thì bao giờ cũng say nhất cái trò tự tổ chức là tán và được tán. Tất nhiên không phải chỉ trai trẻ mới ưa gái trẻ: cụ lý già đi qua bãi cỏ thấy “một chị đương đu ngửa tít trên không”, bèn “đứng lại ngửng đầu trông”, “mắt hấp háy nhìn qua đôi mục kỉnh”… Các cụ ông thích xem đu thì cứ việc xem, các cụ bà còn mãi bận xem kiệu, vái kiệu: “Một chiếc kiệu đương đi dừng bước lại / Rồi thình lình quay tít mãi như bay…” Kiệu mà biết bay, “bí mật” thật, đáng vái thật! Hội làng lắm trò vui ơi, lại không lo sẽ lặn mất theo mặt trời. Kìa đã “trống chèo văng vẳng”, đến giờ... Nguyễn Bính! “Trăng hè”

“Tiếng võng trong nhà kẽo kẹt đưa / Đầu thềm con chó ngủ lơ mơ / Bóng cây lơi lả bên hàng dậu / Đêm vắng, người im, cảnh lặng tờ / Ông lão nằm chơi ở giữa sân / Tàu cau lấp loáng ánh trăng ngân / Thằng cu đứng vịn bên thành chõng / Ngắm bóng con mèo quyện dưới chân / Bên giếng, dăm cô gái xứ quê / Từng đàn vui vẻ rủ nhau về / Trên vai nặng trĩu đôi thùng nước / Kĩu kịt đi vào lối cổng tre / Trong xóm giờ lâu quá nửa đêm / Tiếng chày giã gạo đã ngừng im / Trăng tà hạ xuống ngang đầu núi / Đom đóm bay qua dải nước đen / Tiếng ốc trên chòi rúc thiết tha / Gió lay cót két rặng tre già / Sao trời từng chiếc rơi thành lệ / Sương khói bên đồng ủ bóng mơ”. Ðã quen ngắm những bức tranh

164 quê đầy màu sắc của Ðoàn Văn Cừ, đọc đến “Trăng hè” ta hơi ngẩn ngơ: nó đấy sao, cái nơi chốn mới cách đây mấy tiếng đồng hồ hãy còn rực rỡ… “Ðêm vắng, người im, cảnh lặng tờ”. Vắng là vắng người, chứ đêm trăng thì đông đảo bóng (trẻ con chết khiếp!). Lặng là lặng tiếng người, chứ đêm quê thì đêm nào cũng đầy tiếng của những loài không phải người! “Sao trời từng chiếc rơi thành lệ / Sương khói bên đồng ủ bóng mơ”. Thức khuya để thấy “lệ sao” với “bóng mơ”, thật đáng thức quá! Viết năm 2011 Sửa tháng 11-2015 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II, 2017 _________ (1) Trong phụ trương Thơ của báo Văn Nghệ, tháng 3-2005. (2) Bài “Ông đồ” của Vũ Ðình Liên: “… Những người muôn năm cũ / Hồn ở đâu bây giờ”.

Xanh ơi, có nhớ... Viếng thành cổ Quảng Trị, lẽ nào không ra thăm bờ sông Thạch Hãn. Trong 81 ngày đêm của “Mùa Hè Đỏ Lửa”, biết bao nhiêu lượt quân ta đã phải vượt qua dòng “Mồ Hôi Đá”. Có lẽ nhiều trăm chiến sĩ đã không bao giờ sang tới bờ bên kia… Quân tiếp viện phải qua sông để vào thành. Rồi đến khi ta quyết định bỏ thành thì toàn bộ quân còn lại cũng phải qua sông mà về. Đò giang sông nước luôn đầy nguy hiểm, đây lại là “quá giang” hết sức vội vã, có thể dưới mưa bom pháo hay trong lưới đạn bộ binh đối phương. Điển hình, có đò chở hay là tất cả chiến sĩ cùng hành trang đã xuống thẳng nước mà tự đưa mình qua? “Đất nước”… Đất chỉ giúp thôi, vô cùng đắc lực. Chính nhờ có đất che chở mà lực lượng vũ trang ta mới chống được thứ hỏa lực ghê gớm của quân Pháp và nhất là quân Mỹ. Chiến hào ở Điện Biên Phủ đã giúp bắt sống Đờ Cát; địa đạo ở Củ Chi đã giúp duy trì được một khu căn cứ quan trọng rất gần Sài Gòn trong suốt bao nhiêu năm trời; địa đạo ở Vĩnh Linh đã giúp quân dân địa phương tồn tại mặc dầu từ năm 1965 đến năm 1972 mỗi người “được” lĩnh bình quân khoảng 7 tấn bom... Nước cũng có khi giúp chiến sĩ rất nhiều, nhưng dưới nước có Thủy Tinh, Hà Bá ưa làm hại loài người. “Cuối tháng 8 đến giữa tháng 9 năm 1972 (…) ở Quảng Trị mưa rất dai. Nước sông Thạch Hãn dâng cao (…) cả thành cổ bị ngập lụt. Địch đã lợi dụng tình hình này tập trung bom pháo vào các trận địa của ta làm hầm hào sạt lở (…) các chiến sĩ giải phóng quân phải chiến đấu trong hoàn cảnh vô cùng khắc nghiệt (…) ngâm mình trong nước, ăn

165 lương khô, uống nước lã (…) sức khỏe giảm sút rất nhanh (…) hàng trăm chiến sĩ và thương binh của ta khi vượt sông (sau quyết định bỏ cổ thành) không đủ sức chống lại với dòng nước đang chảy xiết”.(1) Trận cố thủ bi tráng đã kết thúc với tổn thất cho bộ đội vào phút chót bị nâng cao thêm bởi sự tác quái đồng lõa của bọn Tinh Nước, Thần Sông. * Cái đoạn này của sông Thạch Hãn hay được gọi là “nghĩa trang nước”. Thành cổ là nghĩa trang không mộ, còn đây là nghĩa trang không xác, vì nước chảy không giữ xác tại chỗ mà đưa xác đi ngay. Như vậy, thực ra không phải là nghĩa trang. Mặt khác, ta vẫn có tục ghi nhớ chỗ mà người qua đời đã gặp nạn. Dù xác đi đâu, thì hồn cũng không đi đâu cả mà cứ tiếp tục quanh quẩn gần “hiện trường”. Vậy nên: “Đò lên Thạch Hãn ơi... chèo nhẹ / Đáy sông còn đó bạn tôi nằm / Có tuổi hai mươi thành sóng nước / Vỗ yên bờ, mãi mãi ngàn năm”.(2) Nhưng “tuổi xuân” mà cứ “nằm lạnh cút côi nước này” thì không ổn. Phải lập trai đàn cầu siêu cho các anh: “Chiều tàn nổi gió trên sông / Khói nhang quyện tỏa xoay vòng u minh / Thuyền bè đèn sáng lung linh / Nhẹ chèo, kẻo động bóng hình các anh / Rưng rưng nước mắt lăn nhanh / “Mùa hè đỏ lửa” máu tanh ngập vùng / Án ma ni bát mê hồng / Mõ kinh trì tụng rền vang khắp trời / Hoa đăng sóng vỗ nổi trôi / Tuổi xuân nằm lạnh cút côi đất này / Chiêu linh hồn phách, cỏ cây / Có thiêng về chứng theo mây tụ quần / Lập đàn chung thủy tri ân / Đêm huyền ảo, tiếng chuông ngân ấm lòng”.(3) Chắc chắn anh linh liệt sĩ siêu thoát rồi vẫn mãi mãi không quên phù hộ cho đất nước. * Hơn 900 năm sau ngày Kinh Kha qua sông Dịch, Lạc Tân Vương bảo nước sông vẫn còn lạnh. Thi sĩ tưởng tượng giỏi quá. Chứ “mới” 43 mùa hè sau cái mùa bao nhiêu chiến sĩ ta qua sông Thạch Hãn, chúng tôi ra đứng bên bờ đã không sao hình dung nổi dòng nước “ác ôn” năm xưa. Cái buổi trưa ngày 2510-2015 ấy, giữa hai đài tưởng niệm xây đối diện nhau trên hai bờ chỉ thấy có nước xanh xanh chảy lơ thơ y như sông Cầu. Đoàn mỗi người hai tay một chiếc hoa đăng, bước xuống đến bậc cấp cuối cùng, thả rất khẽ… Kìa, đa số hoa đăng đang trôi tấp vào một góc kẹt ở chân đài. Ra nhanh ngoài kia mà xuôi đi chứ! Thôi, cứ tưởng tượng rằng đã như thế rồi: Viếng thành xong bước thăm sông Hoa đăng lững thững xa trông ngậm ngùi Yên bình êm ả dòng trôi Xanh ơi, đỏ lửa một thời nhớ chăng…

166 Viết tháng 12-2015 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II, 2017 __________ (1) Theo Lê Lương Thọ, trong ban Quản lý Di tích Thành cổ. (2) Lê Bá Dương, “Lời gọi bên sông”. (3) Trần Hữu Dũng, “Trai đàn trên sông Thạch Hãn”.

Bùi Xuân Phái nghĩ về vẽ (1) Thái Bá Vân bảo “Phố cổ Hà Nội vô cùng hội họa”.(1) Ấy là sau khi xem tranh Phố Phái, ta mới thấy thế, chứ trước vẫn “băm sáu phố phường” mà nào ai thấy hội họa ở đâu. Cái thiên tài của một “đứa con ruột thịt” đã làm cho ngoại hình của “mẹ” Hà Nội đi vào hội họa cách “ấn tượng” hình như hơn bất cứ khu phố cổ nào khác trên thế giới. Bùi Xuân Phái là người đầu tiên giúp ta thấy cái chất tranh nơi những mái ngói, tường gạch, lối, ngõ của lòng thủ đô. Ông cũng là người đầu tiên giúp ta thấy cái chất tranh nơi sân khấu chèo, nhất là ở hậu trường. Ngoài Phái Phố, Phái Chèo, còn có Phái Khỏa Thân, Phái Xuân Hương, Phái Chân Dung, Phái Tĩnh Vật, Phái Biển v.v. Bất kể đề tài, mọi tác phẩm hoàn thành đều toát ra phong cách rất riêng. Đã đẹp lại “độc (đáo)”, chẳng thế mà người vẽ lại nên được cái danh danh họa! Thực ra ở một người, cái tài đã chẳng dẫn đến cái danh cách suông sẻ. Bùi Xuân Phái đã bị “bỏ quên” cho mãi đến sau khi ông qua đời. Ngoài sự chú ý của quần chúng, nhưng hẳn trong sự trân trọng của một thiểu số họa sĩ và người thưởng thức tranh, Bùi Xuân Phái đã sáng tác cực khỏe. Thái Bá Vân: “Phái (...) vẽ đến hàng ngàn bức”! Chắc nhiều người thắc mắc: thời ấy kinh tế hết sức khó khăn, lấy đâu ra sơn với vải mà cọ đêm cọ ngày thế? Thì nhiều lúc có đâu! “Nhiều bức chỉ bé bằng lòng bàn tay (...) vẽ (...) trên một chiếc bì thư, một vỏ bao thuốc lá, một hộp diêm”. Tranh kích cỡ bình thường còn khó bán, nữa là tranh hộp diêm. Nghe nói có những bức thời giá chỉ tính được bằng số cốc cà-phê thôi! Nông nỗi của một “họa nghiệp” qua lâu rồi. Tranh Phái bây giờ tiếng to khắp nước, mà tiền thì cũng đã khá nặng trong túi khá nhiều người Việt Nam... Bây giờ một cái Phố Phái trên vỏ bao thuốc lá, nếu không phải là đại gia thì rước được về chắc cũng thấy hơi mệt. Trở lại chuyện “trong, ngoài”. Nhà nước Việt Nam chả phải áy náy. Thời ấy

167 nước có việc cực lớn cần làm. Mọi hoạt động không đóng góp vào nỗ lực chung không được đề cao là bình thường. Nhà nước không đề cao tranh Bùi Xuân Phái, không tạo điều kiện thuận lợi cho nhưng cũng không hề cấm họa sĩ sáng tác. Thiết tưởng trong lúc bao nhiêu người cầm súng cầm cuốc, trong lúc họa sĩ khác vẽ để động viên người cầm súng cầm cuốc, mà mình được vẽ gì tùy thích, mình may mắn chứ! Thế rồi đại sự xong, nhà nước cho mọi người tha hồ tán tụng tranh đẹp của mình, mình lại may mắn nữa! (Cái việc khi tranh lừng lẫy Phái đã vĩnh viễn xa Phố là chuyện không thể bắt nhà nước chịu trách nhiệm!) Ngoài sáng tác, Bùi Xuân Phái còn “năng suy nghĩ đến nghệ thuật”. Sau đây là một số suy nghĩ đã được họa sĩ viết xuống.(2) * “Một thế giới riêng. Một cái nhìn riêng. Nghệ thuật làm người xem thú vị ở chỗ đó”. Phố cổ Hà Nội ai có mắt chả thấy. Người ta đi xem tranh là muốn xem cái Phố riêng của Phái. Nếu không có được một cái nhìn riêng, đừng vẽ làm gì. “Tôi không còn nghĩ gì về nghệ thuật nữa thì tôi mới tự do được mà vẽ. Ðừng băn khoăn nhiều trong lúc vẽ. Ðừng đặt ra một tiêu chuẩn gì về cái đẹp. Cứ vẽ như người không biết vẽ cũng được chứ sao? Mà lại khó nữa nếu lại cố tình làm ra không biết vẽ! Chính cái hồn nhiên mới đem lại cái tươi mát trong tranh”. Đi thì thành đường. Mà làm nghệ thuật kỵ nhất đi vào đường đã đi. Vậy mỗi lần làm, phải làm sao cho mắt không nhìn thấy đường! “Ðừng thừa. Cứ lải nhải vẽ mãi thì nhất định là sẽ có nhiều cái thừa. Nên tránh đi thì hơn. Vẽ lâu cũng được nhưng cốt để đi sâu vào cái đẹp, cái cần, chứ không phải để thấy cần cù nhiều quá của bàn tay. Càng ngắn càng khó (tất nhiên là ngắn hay). Càng ít nét, càng giản dị, càng khó. Cái tinh chất mới thực là cái đáng quý”. Tranh “lải nhải vẽ mãi” sẽ hóa ảnh! Sẽ có đầy đủ chi tiết mà thiếu mất cái chất tranh. Cảnh vật bao giờ cũng vô số nét. Vẽ là bớt nét đi. Nhưng cẩn thận, đừng bớt mất cái “tinh chất”! “Tác phẩm hội họa được xây dựng theo một kiểu riêng của nó. Nó không giống như cách xây dựng tác phẩm của một nhà văn hoặc của một ngành khác và cuối cùng mỗi con người nghệ sĩ lại có một lối riêng để hoàn thành tác phẩm”. Vẽ không giống viết. Người này vẽ không giống người khác vẽ. Vậy thì cái mẫu số chung của sáng tạo nghệ thuật là gì? Thiết tưởng là tính biện chứng: nghệ phẩm đích thực bao giờ cũng hoàn chỉnh dần trong quá trình sáng tạo chứ không thể được “nghĩ ra” trước! “Xây” tranh “xây” thơ theo lối nào đó thì xây, miễn đừng xây theo một thiết kế! “Không ngại gì làm đi làm lại để tìm ra cái hay hơn (...) Ðừng sợ không được quần chúng thích mà đi tìm lối này lối nọ. Chính cái hay nhất của anh mới làm

168 quần chúng thích được. (Tôi không nói quần chúng ở mức độ kém)”. Làm nghệ thuật, dĩ nhiên không nên cố làm để được quần chúng thích, dù là quần chúng “ở mức độ giỏi”! Còn “làm đi làm lại” thì rất nên, tuy không hề có bảo đảm là càng làm lại nhiều lần kết quả sẽ càng “hay”! “Cái khó vẫn là cái xưa nay ít vẽ hoặc không vẽ đến”. Hẳn “ít vẽ hoặc không vẽ đến” đây là do thiếu cảm xúc đậm đà. Không ai có thể vẽ thờ ơ thành tranh đẹp. “Không phải cái cũ, cái cổ không hay, không có giá trị. Nó tuyệt vời với những tác phẩm bất tử đã có. Nhưng cái đó không phải để anh bắt chước”. Bắt chước là hỏng, bất kể bắt chước cái gì. Không cần nói tác phẩm của người. Nói quả núi kia. Nếu anh cố vẽ nó cho thật giống, đó là anh đang bắt chước tác phẩm của trời! Anh có cố lắm, cũng bất quá vẽ nên một bức ảnh! Cầm lấy máy ảnh mà chụp cho mau xong! (Chụp ảnh cũng có lối bắt chước và lối nghệ thuật, đây nói lối bắt chước.) Ngắm cái núi mà con mắt thịt của mọi người đều thấy như nhau, rồi vẽ ra một cái núi riêng của tâm hồn mình, mới là làm nghệ thuật. “Những bức tranh tồi, tranh dở, tranh xoàng sẽ làm hại uy tín của mình đó. Xóa cái xấu đi không thương tiếc”. Kể ra, người xem có thấy tranh xấu thì mới biết họa sĩ không phải cứ vẽ là ra tranh đẹp! Tức tranh xấu giúp người xem nhận thức đúng hơn về vẽ tranh. Nhưng tranh xấu có thể gây ấn tượng bất lợi về tài năng họa sĩ, trong khi đánh giá tài năng chỉ nên căn cứ vào tranh đẹp. Có biết vẽ đẹp là khó thì biết, đây nhất định chỉ cho xem đẹp thôi! “Ðáng buồn khi người vẽ không nhìn thấy thất bại, thành công (...) Giữ lại cái gì đẹp (...) Xóa cái xấu đi (...) Phân biệt cho hay”. Sáng tạo nghệ thuật và thưởng thức nghệ thuật là hai năng khiếu khác nhau. Tức có người vẽ kém mà phân biệt tranh đẹp xấu lại hay hơn người vẽ giỏi. Tưởng tượng họa sĩ vẽ rồi giữ xấu xóa đẹp! “Tôi nghĩ rằng không phải là cứ hùng hục vẽ là tốt mà còn phải năng suy nghĩ đến nghệ thuật, đến con đường tuy có nhiều khó khăn nhưng đẹp đẽ. Ngoài ra tôi thấy cần phải xem sách xem tranh (nếu có) tất cả các họa sĩ bậc thầy, để mình được nâng tầm mắt lên. Ðể mình phân biệt được cao thấp, vàng thau không lẫn lộn. Nghệ thuật thật là phong phú. Biết thưởng thức, biết đánh giá, đòi hỏi người xem phải có trình độ, phải học tập nhiều”. Nhà vẽ phải có lúc nghỉ vẽ để nghĩ về vẽ và để ngắm tranh của nhà vẽ khác. Và để đi dạo phố cổ, đi xem hát chèo, đi... ngồi ngắm cái đèn dầu, cái điếu cày, nải chuối, mấy quả hồng v.v. nữa chứ. Nghệ thuật nào cũng thế. Lúc tạm nghỉ làm là lúc nghĩ về làm, ngắm thành quả của người khác và xây vốn cảm xúc. “Vẽ nên có mẫu hay không? Ðiều đó còn tùy (...) Nếu vẽ theo lối cổ điển, ấn tượng, tả thực... thì nhất định là cần phải có mẫu. Nhưng cũng không nên nệ

169 mẫu. Có những cái đẹp mà ở mẫu không đáp ứng được. Vậy, không nhất thiết phải luôn luôn có mẫu”. Vẽ là vẽ ra cái con mắt nhìn cái đẹp của mình, chứ có phải vẽ ai hay vẽ cái gì đâu. Mẫu chỉ là nơi họa sĩ bắt đầu. Mà cũng không cần phải bắt đầu ở đấy. Họa sĩ có thể “cọ” mấy nhát lên vải, để chính sơn (và vải) làm nơi bắt đầu. “Hà Nội có rất nhiều vẻ đẹp (...) Phố cổ, những căn nhà cổ vào tranh rất dễ đẹp. Nhịp điệu của nó không đều đều như những căn nhà cao tầng, nhà lắp ghép. Chúng ta thấy có cái cao, cái thấp, cái to, cái nhỏ, cái lùi vào, cái nhô ra... Người vẽ về mặt tạo hình và bố cục có rất nhiều thuận lợi. Về màu sắc nó mang nhiều màu thời gian. Có nhiều mảng tường tưởng như là bẩn, không phải đâu. Nó rất đẹp đối với những đối tượng biết nhìn thấy, biết khám phá... Những loang lổ, những dấu vết thời gian ấy thêm vào óc tưởng tượng của người nghệ sĩ sẽ tạo ra những cái đẹp bất ngờ. Vẽ phố cổ, nhà cổ Hà Nội mà quá nặng về ghi chép cho đúng thì tranh sẽ mang ít chất hội họa, về phần này nên nhường chỗ cho nhiếp ảnh hoặc điện ảnh. Chúng ta đều biết cái đẹp của tranh, phần cốt yếu vẫn là phần sáng tạo của nghệ sĩ”. Phố cổ Hà Nội là cả một cái “mỏ” cảm hứng hội họa chờ Phái “khai”! Không phải chỉ việc cầm cọ “bổ” xuống là “đào” lên được tranh Phố Phái đâu. Tâm hồn họa sĩ phải tinh lọc hình ảnh và biến hóa hình ảnh tinh lọc cách sáng tạo thì ta mới có “những cái đẹp bất ngờ” để thưởng thức. (Nhận định viết vào nhiều lúc khác nhau, tập hợp thành bài với lời dẫn năm 2014, in vào sách Cảm nghĩ miên man năm 2015) ________ (1) Tất cả những chỗ trích dẫn lời TBV đều từ sách Tiếp xúc với nghệ thuật, Viện Mỹ thuật Việt Nam xuất bản, 1997. (2) Tất cả đều từ BXP, Viết dưới ánh đèn dầu, nxb. Mỹ Thuật, 2008, và BXP, “Tâm tư nghệ thuật”, tạp chí Thơ, 2006.

Văn hóa và số lượng từ Văn hóa vật chất mới là công nghệ. Công nghệ đang tiến bộ rất nhanh, khiến loài người tới tấp có thêm và thấy thêm rất nhiều vật và hiện tượng mới. Cái mới và đặc điểm và lối hoạt động, vận hành riêng của nó đòi tên! Ngoài cách tự mình đặt tên, người Việt Nam có thể dịch hay phiên âm tiếng Tây phương, chẳng hạn, dịch pointer thành con trỏ, phiên âm virus thành vi-rút;

170 hoặc nhập từ Tàu mà người Tàu đặt ra để dịch từ Tây, chẳng hạn, “vi tính”, “linh kiện”; hoặc cũng có khi không nhập thẳng mà dịch lại những từ Tàu ấy, như “xe hơi” dịch “khí xa” dịch automobile! Số lượng từ cụ tượng vô cảm đang tăng vùn vụt.(1) * Văn hóa tinh thần mới chủ yếu là khoa học và cách tổ chức xã hội. Khoa học tiến bộ nhanh và cách tổ chức xã hội thay đổi cũng nhanh làm nẩy sinh ra nhiều khái niệm. Hễ có khái niệm mới, lập tức có tên gọi. Đây người Việt Nam điển hình nhập từ Tàu dịch từ Tây. Ví dụ: gia tốc, động lượng, xung lượng, năng lượng, đạo hàm, nguyên hàm, nguyên tử, điện tử, tư bản, vô sản, cộng sản, dân chủ, dân quyền, nhân quyền, biểu tình, cách mạng, đối tác, liên doanh, mậu dịch, tài trợ, đầu tư, bảo hiểm, cổ phiếu, chứng khoán. Số lượng từ trừu tượng khái niệm tư duy và từ trừu tượng khái niệm sinh hoạt cũng đang tăng nhanh. * Đã khá lâu, số lượng những từ cụ tượng hữu cảm, từ trừu tượng khái niệm tình cảm và từ trừu tượng cảm xúc coi như không tăng. Nguyên nhân là: Trước kia, các cụ ta nghe, ngắm, ngửi, sờ, nếm đến nơi đến chốn nên sinh đủ thứ cảm giác. Ta bây giờ, phần do cái mới xuất hiện ào ào liên tục và thay đổi nhanh như chong chóng, phần do chính mình bận rộn quá, chỉ có vừa đủ thì giờ để đặt cho chúng những cái tên! Trước kia, trong xã hội Việt Nam quan hệ người với người rất khắng khít nên nhiều khái niệm tình cảm nẩy sinh. Bây giờ quan hệ này mỗi ngày mỗi thêm hờ hững, khái niệm mới làm sao ra đời được! Trước kia, đời sống người Việt Nam gần tự nhiên, đơn giản và thay đổi chậm. Tâm hồn ta đã được thường xuyên tiếp xúc mật thiết với những cái gợi cảm và đã có đủ thời gian để thấm thía mọi cái, mọi chuyện, nhờ đó mà nẩy được nhiều cảm xúc. Bây giờ đời sống xa tự nhiên, phức tạp và thay đổi nhanh quá. Tâm hồn ta vừa không thường được gặp những cái gợi cảm vừa không có đủ thời gian để thực “thấm” bất cứ cái gì, chuyện gì, làm sao sinh cảm xúc phong phú được! Đã thế, bây giờ người Việt Nam lại hiếm khi vận dụng tâm hồn mà ngày đêm bóp trán, nặn óc y như Tây. Bóp nặn dù đến vỡ méo, cũng không thể rơi ra được chút cảm xúc nào!

171 Chẳng những không sinh thêm, “từ cảm” đang âm thầm lọt dần ra ngoài kho từ vựng tiếng Việt phổ thông. Rủi thì mất tích luôn, may thì được “bảo tàng” trong “đại từ điển”... Viết năm 2003, sửa năm 2014 In lần đầu trong Tìm tòi và suy nghĩ (2005) In lần thứ hai trong Cảm nghĩ miên man (2015) _________ (1) Về cách chia từ tiếng Việt của chúng tôi, xin xem bài “Tương lai từ vựng tiếng Việt”.

Cuộc bể dâu chưa từng Năm 1971, sốt ruột trước hiện tượng quanh ông người Việt Nam đua nhau chạy theo văn hóa Tây phương, Nguyễn Hiến Lê kêu gọi: “Chúng ta (...) mặc cảm tự ti (...) mù quáng bắt chước người, chỉ mong theo gót được người, không dám có một ý muốn riêng của mình, một quan điểm của mình, một đường lối của mình (...) Ðã đến lúc chúng ta phải tư tưởng lại”.(1) Cuối năm 2014, cụ Nguyễn mà còn sống… Bệnh bắt chước, gốc nó ở cái bản năng hướng về vật chất. Cứ hễ thua vật chất, là mất tinh thần (khiếp), bỏ tinh thần riêng của mình đi, thờ tinh thần của người hơn mình về vật chất. Còn thua, còn mất, còn bỏ, còn thờ! Do thấy Tây giàu, đông đảo người Việt Nam đang “khát” văn hóa Tây cháy cổ! Tây thì lợi dụng thế thượng phong kinh tế mà ép nhà nước Việt Nam phải để cho Tây tha hồ “rót” văn hóa Tây cho dân ta “uống”! Thông qua các phương tiện truyền thông cực kỳ tối tân, “rượu Tây” nguyên chất đang chảy ào ào tới khắp nơi trên quê hương ta, chảy ro ro vào tận lòng dạ của mọi tầng lớp nhân dân ta. Chưa bao giờ văn hóa ngoại lai có cơ hội xâm nhập xã hội Việt Nam cách sâu rộng như bây giờ. Chưa bao giờ sự độc lập văn hóa của dân tộc Việt Nam bị đe dọa mạnh mẽ như bây giờ. (Ta đang “bỏ, thờ” đến tận “hình hài”: tóc trên đầu một số đồng bào, chủ yếu phụ nữ, từ màu đen trời sinh đang bỗng hóa nâu, đỏ như râu ngô, thậm chí vàng như rơm!) * Diễn biến Âu hóa đang xảy ra khẩn trương và triệt để. Thế chẳng tốt cho dân tộc Việt Nam sao? Chẳng phải người Tây phương đã chứng tỏ có một nền văn hóa

172 ưu việt đáng cho cả nhân loại bắt chước đấy sao? Họ đã lên cung trăng, đã chế ra đủ thứ máy móc giúp con người hiện đại có khả năng của “thần tiên”. Việc gì mà phải băn khoăn? Năm 1930, Trần Trọng Kim: “Xét ra cho kỹ, sự tiến hóa thái quá về đường vật chất vị tất đã hay cho sự sinh hoạt của loài người (...) Văn hóa phương Tây (...) làm (...) sự cần dùng càng ngày càng thêm ra, sự cạnh tranh rất kịch liệt, sự sinh hoạt có lắm điều phiền phức, nhân sinh hình như lúc nào cũng chật vật vất vả, không mấy khi trong bụng được nhàn hạ thư thái (...) Biết đâu là khi ta quá thiên về khoa học lại không có điều hại? (...) Ta nay thấy người cường thịnh, thì ai ai cũng háo hức theo người, biết đâu rằng cái cường thịnh ấy lại không có cái nguy cơ đã nằm sẵn đó rồi”.(2) Năm 1938, Ðào Duy Anh: “Ở Tây phương, từ trong gia tộc ra ngoài xã hội việc gì cũng lấy pháp trị làm chủ, là thói khắc bạc phi nhân tình (...) Cái văn hóa phú cường chỉ đem cho người ta đến những cuộc xung đột ghê gớm, ở trong thì giai cấp tranh đấu, ở ngoài thì quốc tế chiến tranh, văn hóa phú cường càng tiến bộ chừng nào thì nó lại cung cho những cuộc xung đột ấy những lợi khí tàn ác khốc liệt chừng ấy”.(3) Thập kỷ 1950, Cao Xuân Huy: “Con người phương Tây càng ngày càng bị giam hãm trong ý thức của mình”.(4) Năm 1971, Nguyễn Hiến Lê: “Phương Tây khác chúng ta nhất ở điểm họ có bản tính cực đoan, cuồng tín, không bao dung (...) Lịch sử phương Tây trong thời hiện đại vẫn là lịch sử của sự bất bao dung, sự kỳ thị (...) Không còn kì thị tôn giáo (...) thì người ta kỳ thị chủng tộc (...) kỳ thị cả ý thức hệ (...) Cái xã hội Âu Mỹ sản xuất để tiêu thụ, tiêu thụ để sản xuất, có đáng làm mẫu cho ta không?”.(5) Những học giả uyên bác này không hề chủ trương bài ngoại, thậm chí còn ra sức truyền bá cái hay của văn hóa Tây. Nhưng vừa truyền cái hay, các cụ vừa hết sức băn khoăn về cái dở. * Ðầu thế kỷ 21, những linh cảm không lành của tiền nhân đang chứng nghiệm. Văn hóa tinh thần Tây phương hiện đại, xét theo quan hệ giữa người với người và theo giá trị của các văn hóa phẩm, rõ ràng nói chung đang thoái hóa, chứ không phải tiến hóa.(6) Năm xưa Ðào Duy Anh nhắc văn hóa Tây dẫn đến xung đột giai cấp và xung đột quốc tế. Hơn thế, nó lại còn dẫn đến xung đột cá nhân sâu sắc đến nỗi làm tan rã một quan hệ vốn hết sức cơ bản. Do cái tôi cứ mỗi ngày mỗi to, bây giờ ngay chỉ hai cái - tức cái tôi chồng và cái tôi vợ - cũng không sao có thể chung sống hòa bình dưới một mái nhà. Tôi to đùng, cùng lúc giá trị những văn hóa phẩm do tôi làm ra bé tí teo! Làm sao kết quả khác được, khi đủ thứ “quyền” kết hợp với kinh tế thị trường, khi thị hiếu thấp của số đông trở nên yêu cầu của “Thượng Ðế”! Nhưng nói làm chi chuyện quan hệ lủng củng với chuyện văn hóa cao tầm cỏ

173 nữa. Ðã thấy rồi, những dấu hiệu con người bắt đầu thôi làm… người! Nhân loại phương Tây đang vừa chế phi thuyền bay đi tìm Thượng Ðế vừa nhanh chóng hóa “ghê” hàng loạt.(7) Nếu bao giờ họ có gặp Thượng Ðế của họ, chắc chắn Người sẽ sững sờ: “A-đam… E-và… Các con... các con ta thật đấy ư?”!!! Xem đồng tính là bình thường, hợp pháp hóa việc nam lấy nam, nữ lấy nữ, xã hội như thế là bệnh hoạn chí tử. Sắp… chết, nhưng do còn rất giàu và rất mạnh, Tây vẫn tiếp tục cuồng tín vào “chính nghĩa” của mình và hung hăng tìm mọi cách giải thể cho bằng được tất cả các cách tổ chức xã hội khác trên thế giới. Coi chừng có ngày nước Việt Nam bị Tây đem quân đánh vì không chịu để cho “bóng” chính thức kết hôn! Tưởng tượng bị xâm lăng bởi một quân đội trang bị siêu đẳng gồm những tướng tá lại cái chỉ huy những chiến sĩ lại cái! Coi chừng Tây sẽ khỏi phải đánh vì tự ta đã hóa cũng như thế rồi! Tiền nhân dù sáng suốt đã không thể ngờ sự tình sẽ tệ đến bực này. * Trở lại với cơn sốt cải thiện vật chất của dân tộc. Muốn giàu bằng Tây cần nhiều thời gian. Người Việt Nam còn bắt chước Tây dài dài. Nhưng hễ san bằng xong chênh lệch vật chất thì tinh thần truyền thống sẽ phục hồi, chứ lo gì. Không đâu! Bởi nỗ lực “lên đời” đang thay đổi hết sức sâu xa môi trường sống. Từ một nước Quê, Việt Nam đang vùn vụt biến thành một nước Tỉnh.(8) Không đừng được, toàn bộ văn hóa tinh thần Việt Nam đang vùn vụt biến theo. Sau khi Mẹ Quê về với ông vải, “bốn nghìn năm văn hiến” chắc chắn cũng sẽ chầu... Hùng Vương. Mất văn hóa cũ thì có sao đâu? Hồn nước, hay dân tộc tính, đâu phải là cái gì bất biến. Giàu bằng Tây xong, thôi phục lăn Tây, dân tộc Việt Nam sẽ dần dần xây nên một văn hóa mới vừa cạnh tranh được với thiên hạ về vật chất, lại vừa không khuyết điểm quá đỗi nặng nề về tinh thần như văn hóa Tây. E không đơn giản vậy. E trước khi giàu bằng thì ta đã bệnh bằng rồi, đã trở nên “khuyết điểm” vô phương cứu chữa y như Tây rồi! “Cách ly” để khỏi bị lây ư? “Cách” làm sao được, khi ta cần giao thương với họ, thậm chí có thể còn phải “liên minh” thế nào đó với họ nữa để chống xâm lược từ phương Bắc… Viết năm 2014, sửa năm 2015 In trong Cảm nghĩ miên man (2015) _________ (1) NHL, Ðể tôi đọc lại, nxb. Văn Học, 2001.

174 (2) TTK, Nho giáo, 1930, nxb. Văn Học tái bản năm 2003. (3) ÐDA, Việt Nam văn hóa sử cương, 1938, nxb. TPHCM tái bản năm 1992. (4) CXH, Tư tưởng phương Ðông - gợi những điểm nhìn tham chiếu, nxb. Văn Học, 1995. (5) NHL, sđd. (6) Xin đọc bài “Xin chớ ai làm Trời!” của TT. Kể ra, khoa học cũng là văn hóa tinh thần và khoa học thì tiến bộ liên tục. Nhưng đây là cái tiến duy nhất giữa vô số cái thoái! (7) Phiên âm từ gay trong tiếng Anh, nghĩa là đồng tính. (8) Xin đọc bài “Thôi một nước quê” của TT.

Thái Bá Vân nghĩ về mỹ thuật (1) Tên sách là Tiếp xúc với nghệ thuật.(1) Thực ra nội dung là tiếp xúc với mỹ thuật. Nhưng vì mỹ thuật nằm trong nghệ thuật nên nhận thức về mỹ thuật ở mức khái quát nhất cũng chính là nhận thức về nghệ thuật. Tranh, tượng, thơ, nhạc v.v. chẳng qua những loại biểu hiện khác nhau của Đẹp. Tiếp xúc với bất cứ loại nào cũng có thể giúp ta “ngộ Đẹp”! Thái Bá Vân bàn về mỹ thuật và cả về cái nông nỗi của mỹ thuật Việt Nam. Rất biết Tây (2), ông không hề tự ti mặc cảm như nhiều người thực ra chưa biết Tây! Ông nhận xét và phàn nàn: “Cái bất hạnh lớn nhất của lịch sử đã được viết thành văn là ở chỗ nó đã được viết bởi những người thắng cuộc (...) chúng ta còn mờ nhạt và thiệt thòi nhiều trong sử sách”. Ngoài việc góp một số nhận thức sâu sắc, sách Tiếp xúc với nghệ thuật còn giúp tô đậm hơn lên những thành tựu của mỹ thuật Việt Nam, phần nào bù đắp cho “thiệt thòi”. * “Tiếp xúc với tác phẩm (...) không phải là để nối liền sự vật trên tác phẩm vào một cái tên gọi (...) mà là để nối liền một quan niệm thẩm mĩ vào một hình tượng nghệ thuật”. Họa sĩ vẽ, là vẽ ra cái quan niệm về đẹp của mình, chứ không nhằm tả bất cứ sự vật gì. Xem tranh Phố Phái, không nên: - A! Phái vẽ Phố. Mà nên: - A! Phái quan niệm tranh đẹp là, chẳng hạn, như thế này đây. “A!” đúng lối xong, bước kế tiếp là ngắm tranh rồi tự hỏi: có đẹp hay không? Nếu “không”, hãy quay mặt. Nếu “có”, thì “Thưởng thức! Thưởng thức!”. “Phê bình nghệ thuật bắt đầu (và kết thúc) ở thưởng thức”. Thế thì ở giữa là gì? Thiết tưởng gì cũng được, ngoại trừ giải thích. “Tiếp xúc với nghệ thuật”, tha hồ “thích”, nhưng chớ có “giải”!(3) “Tác phẩm nghệ thuật (...) không miêu tả mà nói lên”. Tranh Phái rõ ràng có

175 Phố... Thì có, nhưng Phái vẽ Phố không phải để tả Phố mà để “nói lên” cái cảm xúc mỹ thuật của mình. Vì mỹ cảm không có hình, nên họa sĩ phải mượn cái gì đó làm “hình” cho nó. Cái hình mượn không cần phải cụ thể: tranh trừu tượng không vẽ cảnh, vật, hay người gì cả. Trong trường hợp đó, “hình” thuần túy là hình thù của mớ sơn mà cọ đã quét lên vải! (Nếu tác phẩm không nói lên mỹ cảm thì dù miêu tả tỉ mỉ đến mức nào cũng không có liên hệ gì với nghệ thuật: chẳng hạn, họa kỹ nghệ.) “Bức tranh chỉ có, khi có người xem”. “Có”, không phải chỉ một lối. Có như sơn với vải với khung, thì tranh vẽ xong sẽ “có” cho tới khi khung tan vải nát sơn phai, dù không mắt nào xem. Còn có như một nghệ phẩm, thì để “có” cần người xem, nhưng không phải bất cứ ai. Người xem phải thấy ở tác phẩm một thứ hồn, nó mới “có”; nếu người xem chỉ thấy sơn với vải với khung, dù được xem đi xem lại nghìn lần, nó vẫn “không”! Chẳng riêng gì tranh, bất cứ loại nghệ phẩm nào cũng cần một ánh mắt không hờ hững để thực “có” trên đời... “Tôi có cảm tưởng rằng một bức tranh, khi không có người xem giống như chiếc bật lửa có đủ ga và đá nằm nguội lạnh trên bàn. Phải có một ngón tay bật vào bánh xe để ngọn lửa bùng lên, là giống như giây phút một cái nhìn chạm vào bức tranh, để hình tượng nghệ thuật trên đó được thức tỉnh, sống lại, và sống thêm một mặt đời mới”. Thái Bá Vân nói về tranh, nhưng thơ khác gì. Thơ ra đời rồi thì giữa những lần được đọc cũng nằm thiêm thiếp đợi hồi sinh. Riêng gì tranh với thơ, nghệ phẩm nào cũng thế, cũng cần “một ngón tay bật vào bánh xe” thì mới sống lại được. Sống lại, nhưng không phải là y như lần sống trước, mà tùy vào tâm hồn người thưởng thức lần này. Nghệ phẩm sống vô lượng kiếp, mỗi kiếp mang một “mặt đời” khác nhau! “Đứng trước tranh (...) tôi chỉ thấy có họa sĩ”. Tranh là người vẽ, thì cũng như văn là người viết. Bao giờ ta cũng chỉ viết, vẽ, chạm, tạc ra chính tâm hồn mình! “Không bao giờ chúng tôi thấy có thể kéo tuột một tác phẩm, một nghệ thuật ra khỏi những mắc míu xã hội, kinh tế, chính trị, tôn giáo...”. Lôi một cô thôn nữ thế kỷ 19 về thành phố thế kỷ 21, hay lôi một cô thư ký thế kỷ 21 về làng quê thế kỷ 19, còn ra làm sao! Vẫn quần áo, tóc tai, điệu bộ, lời ăn tiếng nói, nền nếp ứng xử ấy, ở trong môi trường của chúng nom tự nhiên bao nhiêu, thì khi lìa xa môi trường sẽ ngớ ngẩn bấy nhiêu, đến nỗi không ai hiểu được! “Không phải bất cứ con mắt nào đi qua tấm vải vẽ đóng khung kia cũng thấy (tranh)”. Dĩ nhiên nếu không mù, nhìn thì thấy. Vấn đề là thấy gì? Tranh hay chỉ vải và sơn? Nhìn bất cứ cái gì, cũng y như vậy. Trăng là một khối vật chất, hay là nhà Hằng Nga, hay là chỗ có cây đa thằng Cuội, hay là một cái “vú mộng của muôn đời thi sĩ”(4), hay là nguồn của những cảm xúc rất đỗi kỳ dị của vài thi sĩ khác?... Bây giờ là thời của con mắt khoa học. Mắt ấy nhìn, thấy mồn một

176 từng phân tử sơn, mà không thấy tranh đâu. “Người ta không bao giờ thấy cái mình nhìn. Người ta chỉ thấy cái người ta hiểu. Khi ta nhìn, đó là con mắt công cụ. Khi ta thấy, đó mới là con mắt nhân sinh (...) Cũng giống khi ta nghe tiếng ngoại quốc”. Nếu không biết tiếng nước ngoài, khi lắng nghe tiếng nước ngoài ta chỉ thấy một chuỗi âm thanh. Nếu không biết tranh, khi nhìn tranh ta chỉ thấy một mớ hình dáng, màu sắc. Nếu không biết thơ, khi đọc thơ ta chỉ thấy chữ và chữ... “Chỉ trên cơ sở biến đổi hẳn lối sống, thì một cách nhìn thế giới khác (...) mới nẩy sinh. Mô hình thẩm mỹ là sự kết đọng và biểu trưng, theo cách nghệ thuật, cái nhìn đó”. Sống sao, nhìn vậy. Mà người Việt Nam thì đang mỗi lúc mỗi sống thêm giống Tây. Cho nên đang mỗi lúc mỗi nhìn mọi cái như Tây nhìn. Ðộc lập, tự do, than ôi. “Thường tình ra, không ai sáng tác cho các nhà lý luận hay phê bình”. Làm nghệ thuật là làm một cái xác cho một cái hồn. Hồn là cảm nghĩ nào đó. Hồn có thể là cảm xúc “tha thiết muốn được phê bình” lắm chứ. Có điều, không biết tại sao, trong trường hợp đó hình như làm nghệ thuật không bao giờ thành công. Chẳng riêng sáng tạo nghệ thuật, bất cứ việc gì cũng thế. Muốn thành công thực sự, ta phải làm vì một cớ khác hơn là cái ý muốn được nghe vỗ tay! “Giá trị đạo đức và tư tưởng của nghệ thuật chính là ở chỗ nó tận tụy đi tìm cái đẹp, và khi đã đến đẹp, thì thiện, chân đã nằm đầy đủ và hồn nhiên trong đó”. Họa sĩ vẽ như thiện nhân làm việc thiện, như thiền giả thiền... Tranh vẽ xong mà đẹp thì cũng “hồn nhiên” tốt lành và chứa chân lý... Phải làm sao để thấy được như vậy? Hãy thử ngắm tranh cách “tận tụy” và “hồn nhiên”. (Nhận định viết vào nhiều lúc khác nhau, tập hợp thành bài với lời dẫn năm 2014, in vào sách Cảm nghĩ miên man năm 2015) _______ (1) Viện Mỹ thuật Việt Nam xuất bản ở Hà Nội năm 1997. (2) Thái Bá Vân qua Tiệp học về sử học nghệ thuật từ năm 1955 đến 1961. (3) Xem bài “Nguyễn Tuân nghĩ về văn xuôi” của TT. (4) Xem bài thơ “Ca tụng” của Xuân Diệu.

Xuân Diệu nghĩ về thơ Nghĩ về thơ, biết bao nhiêu cái để nghĩ. Nếu người nghĩ là một nhà thơ, thì hẳn cái tập hợp những đề tài người ấy chọn nghĩ nó có liên hệ mật thiết với tập hợp

177 thơ mà người ấy đã sáng tác. Xuân Diệu nói về thơ nói chung chứ không phải nói về thơ Xuân Diệu. Vậy mà đọc những nhận thức thơ sâu sắc của ông, ta không khỏi liên tưởng đến “Vội vàng”, “Giục giã”, “Phải nói”, “Xa cách”, “Mãi mãi”, “Cảm xúc”, “Mời yêu”, “Yêu mến” v.v. * “Một trứ tác nghệ thuật lớn (...) bản thân (...) là sự sống”. Người sáng tạo nghệ phẩm thì cũng như Chúa sáng tạo người. Ðâu phải chỉ nặn cục đất, mà còn phải hà hơi, thì cái tượng ấy nó mới thành... ông A-đam. Hà được hơi mình vào tượng, không phải chuyện dễ. Cho nên không phải nghệ phẩm nào cũng là sự sống, mà chỉ một số ít thôi. “Trong văn nghệ, trong thơ phải chân, nghĩa là mình có bao nhiêu tâm hồn thì viết bấy nhiêu, đừng gắng hơi, đừng cố mượn hơi ở đâu người khác mà thổi cái bong bóng của mình; phải chân chứ đừng định lừa người đọc, phải chân như cái hương tự nhiên của tâm hồn”. Khoảng cuối thập kỷ 1950, đầu thập kỷ 1960, ở Miền Nam có ví dụ đáng chú ý. Thi sĩ ấy thực ra khác hẳn Tây. Thế mà tự ép mình suy tư y hệt như thanh niên Tây bấy giờ đang suy tư, rồi đem cái nội dung thiếu hẳn chân thành ra làm thơ. Kết quả nghệ thuật dĩ nhiên thê thảm. Ờ, nhưng mà tại sao hồn phải thật thì xác mới có thể đẹp, nhỉ? Chắc Thật, Tốt, Đẹp là một, như có người đã nghĩ. “Cuối cùng của thơ là lẽ đời, là chuyện sống, là lòng yêu. Bạn muốn làm thơ, bạn muốn làm thơ hay, mà bạn yêu cuộc sống như thế nào? Yêu qua loa, cảm xúc cạn như đĩa đèn, thì thơ không thể hay được. Cái phải bồi dưỡng trước nhất là tình cảm (...) phải có cái hồn”. Yêu đời hay chán đời đều có thể nên thơ hay, miễn là cảm xúc sâu như giếng. Không chỉ riêng làm nghệ thuật, bất cứ làm gì mà hờ hững thì cũng không thể nên hay. Cũng có ngoại lệ: mua vé số hờ hững vẫn có thể trúng độc đắc. “Cảm xúc của nhà thơ thì nhất định không được già mà phải trẻ luôn luôn. Cái trẻ luôn luôn của cảm xúc, của yêu thương, chính là lực của sự (sáng tác) đó (...) Xúc cảm gắn liền (...) với cơ thể; bởi vậy nên phải đề phòng với tuổi tác, và bởi vậy nhà thơ phải chăm sóc cho sự nhạy bén lâu dài của xúc cảm ngay trong khi nó hãy còn tràn đầy (...) nhà thơ có thể vô tâm với sức xúc cảm của mình được sao? Cứ để cho nó tự nhiên nhi nhiên sớm nở tối tàn hay sao? (...) Nhà thơ nhận thức được, tự giác được về sức trẻ của (thơ) mình, thì có thể đẩy lùi được sự tàn phai và chọc thủng được sự bao vây của tạo vật. “Hãy nhìn đời bằng đôi mắt xanh non, hãy để trẻ con nói cái ngon của kẹo, hãy để cho bà nói má thơm của cháu, hãy nghe tuổi trẻ ca ngợi tình yêu…”. Nhà thơ đừng đứng yên chỗ để bị động với tuổi mà phải tìm chỗ đứng di động thế nào để cho sự vật

178 lồ lộ cái góc độ nào có lợi nhất, trẻ nhất, đẹp nhất của nó”. Xuân Diệu không chỉ nói, mà hăng hái “nêu gương”: đọc những dòng tình tứ, đam mê trong “Đứng chờ em”, “Dấu nằm” v.v., ai ngờ tác giả thơ đã ngoại lục tuần! Nhớ “Ẩm tửu khán mẫu đơn” của Lưu Vũ Tích. Nhà thơ Trung Quốc đời Đường ấy ngắm hoa đẹp cao hứng uống hơi nhiều rượu, rồi ngại hoa lên tiếng bảo “Không nở cho người già”! Thiết tưởng nghệ sĩ già nên như Xuân Diệu, chớ ngại. Mình yêu hoa, bất kể hoa gì, là vì nghệ thuật. Yêu để có cảm xúc chân thành, mãnh liệt mà sáng tạo cho thành công. Yêu hoa vì thơ vì tranh vì nhạc... Còn hoa có yêu được mình hay không là chuyện khác. “Đẩy lùi được sự tàn phai và chọc thủng được sự bao vây của tạo vật”... Phát biểu sôi nổi quá. Không chỉ trong thơ mà ngay cả trong tâm sự về làm thơ, Xuân Diệu cũng nêu gương! “Nghệ thuật luôn luôn là một thế quân bình linh động: quân bình giữa cái mới và cái bền, giữa cái tự do và cái gò bó. Nghệ thuật (...) sống nhờ mâu thuẫn mà chết trong sự (...) nhác lười”. Từ khi dân tộc Việt Nam tiếp xúc với văn hóa Tây phương, trong mọi sinh hoạt chứ không chỉ riêng làm nghệ thuật, một vấn đề “quân bình linh động” luôn luôn đặt ra: đâu là biên giới giữa tiếp thu tự chủ và bắt chước nô lệ? Đứng ở bên này và sát biên giới là tiếp thu tự chủ ở mức cao nhất, học được nhiều cái hay nhất mà vẫn là mình. Quá bước sang bên kia là bắt đầu thành... nô lệ. “Nhác lười” sẽ dần chết khô. Còn ngược lại thì... chết ướt, nghĩa là xác tươi rói đấy nhưng bên trong hồn Việt đã đi rồi. “Trong một tác phẩm (...) cái (...) cần trước hết là cuộc sống (...) Tuy nhiên (...) muốn có tác phẩm hay thì còn phải biết đến (...) nghệ thuật (...) Tự nó (tức nghệ thuật), nó không là cái gì hết nếu không có (...) cuộc sống. Nhưng khi đã có (cuộc sống) mà không có (nghệ thuật) thì đó là (...) chất cuộc sống ở ngoài đời (...) nào phải đâu là chất cuộc sống (...) trong bài văn”. Nếu không có nghệ thuật, thì bài văn chỉ là một bản sao của thực tại. Bây giờ máy quay phim tốt thiếu gì, nếu chỉ muốn sao thì vớ lấy một cái, vừa đỡ tốn giấy mực lại vừa sao được chính xác hơn không biết bao nhiêu. (Đây chỉ nói cách dùng máy “giơ, bấm”, không nói về điện ảnh nghệ thuật.) “Thực tế phong phú, ngồn ngộn, mạnh mẽ đến đâu cũng chỉ mới là quặng quý (...) phải đem tất cả (...) bỏ vào trong tâm trí mình (...) mà nhào luyện lại, tái tạo (…) Không nên thần bí hóa (...) “thơ là tiếng nói của thần linh”, cũng không nên tầm thường hóa (...) coi là một sự phô phang những tài liệu đã lấy được như khoe những “pô” ảnh chụp được”. Có thể nghĩ mỗi nghệ phẩm như một cái “bóng đời” trong tâm hồn người nghệ sĩ đã mượn chữ hóa thơ, mượn gỗ hóa tượng, mượn vải sơn hóa tranh v.v. “Hoa trong gương” có thể xem là hoa thật tái tạo không nhỉ? “Không lấy hiện thực làm nền tảng của nghệ thuật thì chẳng ai muốn nghe, muốn gần cái trò chơi trống rỗng của những kẻ nhàn cư, nhưng không có cái

179 tinh thần lãng mạn nhào nặn vào thì nghệ thuật ngột ngạt, khô khan, không có cánh!”. Làm nghệ thuật cần phải “nhào nặn” hiện thực... Tức vo tròn bóp méo, xuyên tạc hiện thực! Thì sao? Đừng tưởng làm khoa học không xuyên tạc. Kìa mặt trăng. Nhà thơ dùng tâm hồn mình vẽ vời thêm thắt cho nó nên... “vú mộng” (xem bài “Ca tụng” của XD). Nhà khoa học dùng trí óc mình đơn giản hóa nó thành... cục đất. Tưởng trăng không vú, mà cũng chẳng đất! Không đừng được, làm là xuyên tạc. Vậy chỉ cần lo xuyên tạc thế nào cho có kết quả. Làm thơ, hãy để cái “tinh thần lãng mạn” nó tha hồ nhào nặn cho đến khi thơ “thoáng, ướt và có cánh”! “Tác phẩm nghệ thuật là một sản phẩm rất cá thể hóa, không thể họp những đầu, mình, tay, chân đẹp ở nhiều nơi để thành một con người đẹp được”. Chắc chắn không lâu lắm nữa, ra đường ta sẽ gặp những “người” mà ta cứ tưởng là người, trong khi đó thực ra là máy! Có máy giống hệt người, có lời giống hệt thơ... Thưởng thức nhầm một bài thơ lắp ráp giống như yêu nhầm một người máy. “Mọi lý thuyết đều màu xám, và cây đời vĩnh viễn xanh tươi / Vĩnh viễn chim ca, vĩnh viễn nắng cười / Vĩnh viễn anh yêu em, như yêu sự thật / Và cây đời mãi mãi xanh tươi / Mãi mãi em ơi / Cây đời trĩu trái / Gió trong lá mùa thu rồi trở lại / Rì rào đôi ta tình ái muôn đời / Trong mắt đen em mãi mãi ánh trời / Ngời qua một sợi tóc buông rũ trán / Mãi mãi môi em nhụy đời vô hạn / Và cây đời ôi! sáng lạn xanh tươi”. Mọi lý thuyết đều đầy khái niệm. Khái niệm là thực tại sau khi đã đi qua trí óc ta. Thực tại vốn sống động, nhưng trí óc ta lọc hết chất sống, cho nên mọi khái niệm đều cứng đờ. Nếu trông “cây đời” mà ta không nghĩ gì hết, chỉ tập trung cảm, thì trong ta sẽ có một cái gì đó cũng “mãi mãi xanh tươi”... “Chúng ta yêu cái thật đẹp, yêu cái đẹp thẳng cánh thẳng tay, yêu cái đẹp được diễn tả với một khiếu thẩm mỹ chắc chắn và đồng thời chúng ta rất sợ cái đèm đẹp...”. “Khiếu thẩm mỹ chắc chắn” mấy ai có, nên “đèm đẹp” bao giờ cũng nhiều hơn hẳn đẹp. “Rất sợ” đây là một người làm nghệ thuật tự hỏi mình có bao giờ làm ra được “cái đẹp thẳng cánh thẳng tay”? Hay là một người thưởng thức không muốn tiếp xúc với những cái gì nửa vời? Dù sao, đẹp vốn thường nổi bật, bây giờ đẹp lẫn vào đèm đẹp. Tưởng rất nên buồn. “(...) làm thơ vì sự thúc đẩy bên trong, vì nhu cầu của tâm hồn. Thắt lại đến cùng vẫn phải có cái động cơ ấy: Tôi cần làm thơ, như tôi cần yêu người yêu! Nếu ta không có cái nguyên cớ cuối cùng ấy thì ta không làm thơ nổi (…) Khi người thi sĩ xông vào con đường thăm thẳm của thơ, họ mơ ước những hạt ngọc Lam Điền mới đông và sáng mãi mãi”. “Tôi cần làm thơ”, không phải làm lấy có, mà làm hết sức nhằm sáng tạo ra thơ tuyệt tác. Tốt, phải có cái mơ ngọc thì may ra mới có ngọc. Ờ nhưng tại sao ta lại đi mơ làm được thơ hay, nhỉ? Xuân

180 Diệu bảo vì “cái sự dứ ghê gớm: (thơ hay) sẽ sống mãi”. Nghĩa là vì cái rất chóng “tắt” là ta muốn để lại một cái gì “sáng mãi mãi”… Bể dâu rồi, người xưa ơi. “Mãi mãi” là trong tâm hồn, mà tâm hồn thì đang hấp hối! “Ngọc Lam Điền” đông dưới mắt thờ ơ, ít lâu nữa sẽ thôi hẳn đông. “Việc sản xuất thơ không thể bảo đảm chất lượng đều luôn như sản xuất ở nhà máy. Làm được mười bài thơ hay hoặc khá, đến bài thơ thứ mười một vẫn cứ có thể dở. Hai mươi năm thơ nở như hoa tươi và ướt, đến năm thứ hai mươi mốt thơ có thể gạn (gạo?), khô!...”. Việc sản xuất thơ tùy thuộc vào độ nhậy cảm của nhà thơ với cuộc sống, năng khiếu diễn cảm nghĩ thành lời đẹp, và hứng. Cả ba yếu tố đều thay đổi theo thời gian và hoàn toàn ngoài tầm kiểm soát, làm sao nhà thơ đảm bảo chất lượng “sản phẩm” được. Nhà máy hoạt động cũng tùy thuộc những yếu tố có thể thay đổi, như cung cấp năng lượng, tình trạng máy móc, độ lành nghề của lao động... Chỗ khác, so với nhà thơ, là tất cả yếu tố ảnh hưởng đến sản xuất đều nằm trong tầm kiểm soát của con người. “Cá nhân (...) rất quan yếu. Văn nghệ không phải cứ mãi là phong trào mà được; văn nghệ không chịu được cái sàn sàn. Phải có những tài năng, những thiên tài (...) những thiên tài này do quần chúng, do phong trào đẻ ra, nhưng (...) cất lên những tiếng hát thật đặc biệt, thật cá tính, thật bản sắc”. Mỗi phong trào văn nghệ nó như một cái cây hoa mới. Phải liệu đơm hoa, càng nhiều càng tốt, chứ không thể cứ toàn lá mãi! Hoa văn nghệ cũng như hoa thật, không giống... lá. Hoa văn nghệ, ngoài ra, còn không giống nhau: chẳng hạn cùng nở trên cây Thơ Mới, nhưng đóa Xuân không giống đóa Huy, đóa Hàn, đóa Chế v.v. “Trong văn học nghệ thuật, chúng ta phải thực hiện cho thành một quy luật cái câu “càng già càng dẻo càng dai”; mặt khác, chúng ta cũng hướng về những bạn làm thơ trẻ để tìm những tài năng mới khơi ra được những dòng suối xuân trong xứ thơ, đem đến những giọng điệu mới mẻ. Là vì ở trong tuổi bắt đầu cuộc đời, người ta có trăm nghìn cảm xúc mới lạ, người ta có cái sức trẻ rất cần thiết cho thơ...”. Xuân Diệu “trò chuyện với các bạn làm thơ trẻ” mà như ôn chuyện chính mình: vừa tiếp xúc sơ sơ với cuộc sống, ông đã nẩy ngay “trăm nghìn cảm xúc mới lạ”; vừa tập sáng tạo, ông đã đem đến ngay cho thơ Việt Nam một “giọng điệu mới mẻ” có sức hấp dẫn lâu dài. Nhưng như ông là hết sức ngoại lệ. Lệ là, phải từng trải cuộc sống, phải lăn lộn với việc làm thơ, thì thơ may ra mới nên hay. Không phải càng trải càng lăn càng hay. Có khi trải quá hóa chua, đắng, hoặc hóa chai đờ; lăn quá hóa máy móc! Thơ hay nhất ra đời khi nhà thơ vừa cảm xúc đậm đà, đằm thắm, vừa chưa thành dây chuyền lắp ráp chữ nghĩa. Trẻ là tương lai. Ta nên hướng về những bạn trẻ nhưng chớ nên tán thưởng họ dễ dãi quá, kẻo khiến thơ không có... tương lai. (Trong tình hình văn hóa diễn biến hiện nay, đằng nào thơ cũng không có tương lai!)

181 “Thơ không phải chỉ là một nội dung tư tưởng, tình cảm, thơ còn là cái thần của ngôn ngữ nữa”. Không phải ngôn ngữ nào cũng nhiều “thần” như ngôn ngữ nào. Tiếng Việt và các thứ tiếng Tây, bên nhiều thần bên ít thần chênh lệch nhau đến mức trở nên cái khác về chất chứ không phải về lượng nữa. Lời ta nói gồm những từ hết sức gợi cảm, gắn bó với nhau cách tự nhiên, hữu cơ, thành một toàn thể liền lạc, giống như một sinh vật! Lời Tây nói gồm những từ gần như trơ trơ, được lắp ráp lại với nhau theo một ngữ pháp cứng nhắc, thành một tập hợp bộ phận, giống như một cái máy!(1) Tuy khi làm “thơ” Tây có linh động phần nào cách lắp từ, nhưng nói chung kết quả cơ bản vẫn “chỉ là một nội dung” thôi. Oái ăm, chính nhờ đó “thơ” Tây có thể được dễ dàng “chuyển” qua đủ thứ ngôn ngữ khác cho cả thế giới đua nhau trầm trồ! “Người nghệ sĩ (...) cần tu dưỡng cái khả năng biểu hiện lại sự sống”. “Sự sống” đây không phải là trời đất, núi sông, cây cỏ, chim muông, hay cô gái nào cả. Mà là ấn tượng của ta khi tiếp xúc với... Chỉ cái sống mới thực diễn được cái sống. Vậy thơ sao cho lời lời tươi rói đó thì thơ! “Nhà thơ mang nhược điểm của mình như một cây đàn mang hạn chế của nó: đàn nguyệt gảy bằng ngón tay: tiếng tròn, đàn nhị kéo bằng vĩ tơ: tiếng dài, nguyệt không réo rắt xé không gian được như nhị, nhị không thánh thót “mỗi giọt rơi tàn như lệ ngân” được như nguyệt; vấn đề ở chỗ: nguyệt hay đến độ cao nào? nhị hay đến đỉnh chót nào?”. Đàn nhiều loại. Nhà thơ càng nhiều loại: mỗi nhà thơ là một loại! Có loại Thiều, loại Điểm, loại Du, loại Trứ, loại Quát, loại Khuyến, loại Xương, loại Hiếu, loại Xuân, loại Huy, loại Bính, loại Hàn, loại Chế v.v. Bất cứ loại nào cũng vừa “không (...) được như” bất cứ loại nào khác, lại vừa có cái hay riêng không loại nào khác có được. Hành trình sáng tạo nghệ thuật là cố đi cho đến cái “đỉnh chót” của “cây đàn” mình. Chẳng hạn, “con chim đến từ núi lạ”(2) có một lối hót riêng chưa chim nào từng, nó đã cứ thế mà “dào dạt với âm thanh” suốt đời, để lại cho ta những “tiếng lòng” say sưa chót vót! Đàn nào chả có hạn chế Đừng ôm nguyệt mà réo rắt Hay kéo nhị cho thành giọt! Sáng tạo Là cố đi Sao cho đến đỉnh mình. (Nhận định viết vào nhiều lúc khác nhau, tập hợp thành bài với lời dẫn năm 2014, in vào sách Cảm nghĩ miên man năm 2015)

182 _________ Tất cả các chỗ trích dẫn lời Xuân Diệu đều từ: - Các nhà văn nói về văn, nxb. Tác Phẩm Mới, 1985 - Ba thi hào dân tộc (Xuân Diệu viết), nxb. Thanh Niên, 2000. (1) Xem bài “Tương lai từ vựng tiếng Việt” và bài “Tương lai ngữ pháp tiếng Việt” của TT. (2) Xem “Lời thơ vào tập Gửi hương” ở đầu tập thơ Gửi hương cho gió của XD.

Trần Văn Khê nghĩ về nhạc “Tôi vừa đọc bài (…) của ông (…) mà môn sinh của tôi vừa tìm thấy gửi cho tôi. Tôi vô cùng cảm động và có cảm giác là đờn Bá Nha đã gặp được lỗ tai Chung Tử Kỳ (…) Cái hạnh phúc lớn nhất của một tác giả là được độc giả hiểu mình có thể ngang qua những dòng chữ, kể cả những điều mình chưa nói rõ ra bằng văn bản. Tôi xin vô vàn cám ơn ông đã cho tôi cái vui khó kiếm trên đời”. (Thư của GS-TS Trần Văn Khê, tháng 1-2014) * Nhắc Trần Văn Khê, nhớ ngay cái câu “Thân tuy tại ngoại, hồn tại quê hương”. Ai xa quê hương chẳng nhớ, nhưng chắc ít ai đêm ngày lo lắng có ngày mình thôi nhớ! Trần Văn Khê, để tự đảm bảo chính ông sẽ suốt đời “thở hơi thở chung của dân tộc”, đã chẳng hạn, cố ý thường xuyên ăn uống giống hệt như hồi còn ở trong nước. Người khác ăn cá kho tộ chỉ vì thèm, Trần Văn Khê ăn cũng vì thèm nhưng lại thêm vì muốn cái lưỡi của mình nó không bao giờ trở nên thờ ơ với cá kho tộ (mà đi quấn quýt với pa-tê, xúc-xích). Ăn món quê để khỏi quên quê, cái ý đơn giản mà cảm động. Không phải chỉ những “thân tại ngoại” mới cần chăm bón tinh thần yêu nước. Trần Văn Khê từng ngỏ lời khuyên các nhạc viện quốc nội nên treo chân dung nhạc sĩ Việt Nam xuất sắc để trẻ đến học dễ nẩy nở lòng tự hào dân tộc. Thêm một ý đơn giản mà cảm động. Hết sức thiết tha với nước, tất nhiên Trần Văn Khê cực kỳ sốt ruột trước tình trạng dân nhạc đang nhanh chóng biến mất khỏi đời sống thường ngày của người Việt Nam. Nhằm phục hưng dân nhạc, ông từng sôi nổi hô hào dạy người lớn hát ru, dạy trẻ em học nhạc ngũ cung, dạy nông dân hò đối đáp v.v. Nhiệt tình của ông thực đáng trân trọng, nhưng thiết tưởng mọi cố gắng thay đổi tình hình đều hoàn toàn vô ích! Nhạc truyền thống trong môi trường truyền thống như cá trong nước, vẫy vùng không cần ai dạy bơi nhắc lội, nhưng hễ môi trường “cạn” thì nó phải “ngáp”. Cả nước đang chạy như bay vào thời hiện đại,

183 toàn thể cái Quê mấy ngàn năm tuổi đang ào ào hóa Phố, còn “nước” đâu nữa mà Trần Văn Khê bảo “cá” quan họ, “cá” chèo, “cá” ru, “cá” hò, “cá” lý v.v. tiếp tục thung thăng!(1) Nhắc thời hiện đại, nhớ tân nhạc. Vào buổi đầu của nhạc Việt Nam mới, cũng chính Trần Văn Khê đã rất hăng hái cổ động cho nó. Khi nhận lời chỉ huy dàn nhạc trường Đại học Hà Nội, ông đã “đặt điều kiện” với ban tổ chức rằng cứ mỗi lần ông “tập cho dàn nhạc đàn một bản phương Tây thì dàn nhạc phải biểu diễn cho tôi một sáng tác mới của Lưu Hữu Phước”! Trần Văn Khê còn tham gia sáng tác với bài “Đi chơi chùa Hương” (1946) và khi sang Pháp năm 1949 đã hát ghi dĩa trên 30 bản tân nhạc (của Phạm Duy, Lưu Hữu Phước, Lê Thương v.v.) dưới bí danh Hải Minh. Thực ra từ năm 1953 Trần Văn Khê mới bắt đầu chuyển trọng tâm qua cổ nhạc, sau khi “tôi “Ngộ” thấy rõ hai ngôn ngữ âm nhạc Tây và Đông khác nhau trong căn bản” và thấy phải có người đứng ra hết sức công phu tìm hiểu để biểu dương đích đáng âm nhạc truyền thống Việt Nam. Nhưng vừa làm việc ấy, ông vừa tiếp tục quan tâm theo dõi hành trình của tân nhạc. Chắc chắn ông đã vui lòng. Vì tân nhạc là một trong những thành tựu xuất sắc của văn hóa dân tộc. Nghe nhạc Tây, học lối ký âm và học dùng nhạc cụ Tây, rồi chẳng bao lâu ta dựng lên cả một nền thanh nhạc mới độc đáo, đa dạng, phong phú, với rất nhiều nhạc phẩm hay đến mức diệu kỳ! Tân nhạc đáp ứng hoàn toàn tốt đẹp nhu cầu của mọi người Việt Nam xuyên suốt một thời kỳ lịch sử tuy tương đối ngắn mà đầy xáo trộn thật lớn. Có thể nói tâm tình dân tộc thay đổi đến đâu, tân nhạc đã sáng tạo tài tình theo đến đấy! Từ lãng mạn tiền chiến chuyển qua cách mạng, kháng chiến, rồi nơi thì tiếp tục cách mạng, kháng chiến, nơi thì ra đời “mùi” và tình tự dân tộc và phản chiến và “trừu tượng” (chữ Phạm Duy về nhạc Trịnh)... Đủ thứ nội dung, mà từng bài lắm bài chẳng nhạc ở đâu hơn được, mà như đặt tất cả lại với nhau thì nếu đặt vấn đề liệu nền thanh nhạc mới của nước ta có phải là nhất thế giới hay không, thiết tưởng không phải là làm chuyện ngông cuồng!(2) Trong văn hóa, không có chuyện tay trắng nên triệu phú. Sở dĩ tân nhạc Việt Nam ưu tú, ấy chắc chắn là do cổ nhạc Việt Nam vượt trội. Tuy chỉ trong một số ít trường hợp, mà sáng tác của Phạm Duy là ví dụ nổi bật, ảnh hưởng của nhạc Việt xưa mới thấy được rõ ràng, nhưng nhất định chính nhờ đứng trên cái nền cũ rất cao mà các nhạc sĩ Việt hiện đại mới siêu thành đạt. Thái Bá Vân từng nói: “... cái linh ứng nghệ thuật tài hoa của thế hệ trẻ chính cũng là từ truyền thống sâu xa (...) của nghệ thuật dân tộc”.(3) Lời ấy không chỉ đúng riêng cho hội họa, mà đúng cho tất cả các ngành nghệ thuật, trong đó có âm nhạc. Cứ hễ sáng tạo bằng tâm hồn, là người Việt ta sáng như gương! Dĩ nhiên Trần Văn Khê vui về “tân” là một chuyện, còn ông buồn về “cổ” thì

184 vẫn cứ là một chuyện... Ngoài những chuyên khảo, cái biết sâu sắc của Trần Văn Khê về âm nhạc nói chung, về âm nhạc truyền thống Việt Nam nói riêng, còn được trình bày trong một tập ký nhan đề Tiểu phẩm và trong một bộ hồi ký dài năm tập. Hai tác phẩm này không chỉ bàn về nhạc mà còn chứa cả những nhận thức, nhận định về văn hóa, văn minh… Sau đây là một trích tuyển có giá trị tiêu biểu cho tâm tư và trí tuệ của một đứa con ưu tú và chung tình của Mẹ. Đặc điểm của nhạc Việt xưa

“Lời ca tiếng nhạc cổ truyền êm ái và dịu dàng”. “Lời ca tiếng nhạc” là cái bóng của văn hóa trên tấm gương âm thanh. Hình phải thế nào thì bóng mới “êm ái và dịu dàng” thế chứ. Vẫn cái gương ấy, ở phương Tây bây giờ trông vào thấy... bắt rùng mình. Không nhìn gương nữa, quay nhìn cái để bóng trên gương, eo ôi! “Zheng của Trung Quốc (...) đàn tranh của Việt Nam (...) đàn koto của Nhật Bổn cùng một loại nhạc khí (...) Đàn koto (...) bàn tay mặt có nhiều thủ pháp mà đàn tranh Việt Nam không có. Ngược lại cách nhấn của người Việt rất phong phú và tinh vi (...) Theo truyền thống Việt Nam, bàn tay mặt sinh ra âm thanh, bàn tay trái nuôi dưỡng và làm đẹp âm thanh. Sanh ra mà không nuôi dưỡng, thì không sanh làm gì (...) Tay mặt sanh ra cái xác, tay trái tạo ra cái hồn (…) Đờn tranh (...) Cách nhấn thì rất phong phú và tinh vi, có nhấn-vuốt, nhấn-rung, nhấn-mổ, nhấn mượn hơi. Mổ thì mổ đơn, mổ kép, mổ kềm dây, phối hợp tất cả để âm thanh trở nên sinh động hơn (...) Vừa nhấn vừa mổ, trong kỹ thuật đờn gu zheng (cổ tranh) không có (…) Người Việt Nam khi đờn phải nhấn nhá, hát thì phải luyến láy (...) Bàn tay mặt đánh ra thanh có độ cao, độ dài, có tiếng to tiếng nhỏ, có cả màu âm, mà chưa có chất nhạc. Chỉ khi bàn tay trái nhấn vào biến thanh thành âm mới có chất nhạc: bàn tay mặt sanh ra xác còn tay trái tạo ra hồn (...) Nhấn nhá (...) có (...) rung lơi, rung nhặt”. Dĩ nhiên không phải đợi có đàn tranh (gốc Tàu) thì người Việt mới “phải đẻ, trái nuôi” khi đàn. Nhạc cụ vừa lâu đời vừa độc đáo của dân tộc Việt Nam là đàn bầu. Cái âm thanh của nó quyến rũ tới nỗi cha mẹ phải dặn con: “Làm thân con gái chớ nghe đàn bầu”! Sở dĩ tiếng đàn bầu đặc biệt “nguy hiểm”, ấy chính nhờ mấy ngón tay trái của người đàn: khi rung, khi vỗ, khi vuốt, khi luyến v.v. Trên bìa sau của bộ Hồi ký, Trần Văn Khê cho in hai câu thơ của Văn Tiến Lê ca ngợi đàn bầu: “Một dây nũng nịu đủ lời, nửa bầu chứa cả một trời âm giai”. Chính vì trước đã quen “nuôi” bầu, nên sau gặp tranh ta mới nảy ý “nuôi” tranh mà Việt hóa được tranh! “DANH CẦM TRUNG QUỐC HỌC NHẠC VIỆT NAM (...) năm 2000 (...) môn sinh mới (...) danh cầm đờn tỳ bà tên Liu Fang (...) Lưu Phương (...) Tôi cho

185 biết hai nền âm nhạc khác nhau ở điểm nhạc Trung Quốc chú ý nhiều đến kỹ thuật điêu luyện còn Việt Nam đặt trọng tâm về mặt nghệ thuật và tình cảm. Bài bản của Trung Quốc thường cố định trong khi bài bản Việt Nam biểu diễn theo cách học “chân phương” mà đờn “hoa lá” tức là có thêm thắt thay đổi”. Nghe kỹ thuật, nghĩ ngay đến máy móc. Nghe nghệ thuật, nghĩ đến tự nhiên. Máy móc thì cứng đơ, bất biến. Tự nhiên thì uyển chuyển, do đó biến hóa liên tục. Không phải máy thì không thể đẹp, nhạc nhấn mạnh kỹ thuật thì không thể hay. Ai thích vẻ đẹp của máy, vẻ hay của nhạc điêu luyện thì cứ việc thích, chỉ xin đừng tưởng rằng cái đẹp ấy cái hay ấy là cao hơn cái đẹp của tự nhiên, cái hay của nhạc mỗi lần biểu diễn một khác, mà BÉ CÁI NHẦM. Đây Trần Văn Khê so nhạc Việt với nhạc Tàu. Nếu đem so Việt với Tây thì chỗ khác nhau còn dễ thấy hơn, vì nhạc Tây lại càng nhấn mạnh kỹ thuật. “(Nhạc) ghi thành bản rồi nó sẽ (...) xơ cứng. Trong khi đó những điệu thức (...) thể hiện mỗi lần mỗi khác nhau (...) thiên hình vạn trạng (...) biến hóa vô tận (...) ngày hôm nay đờn nghe khác hẳn với ngày hôm qua. Do đó không thể lấy số lượng bài bản đưa ra so sánh với số lượng điệu thức (...) Liu Fang (...) nói (...) chưa bao giờ thấy thích thú như mấy hôm nay (...) nhạc Việt Nam (...) cho phép nhạc sĩ sáng tạo trong khi biểu diễn”. Người khác đàn một bài, người Việt Nam đàn một “điệu thức”. Nghĩ đến nhân tạo và tự nhiên. Một trăm nghìn xe hơi xuất xưởng, xe nào cũng y hệt như xe nào. Một trăm nghìn khóm hồng nở hoa, chẳng khóm nào giống hệt khóm nào. Khi ta đàn, ấy là một điệu thức đang... nở thêm một lần nữa, không giống hệt bất cứ lần nở trước nào, trong vô số lần đã nở. Lại nghĩ đến cứng và mềm. Bài cứng, điệu mềm... Dĩ nhiên, vì Hoa cứng, Việt mềm.(4) (Và Tây thì còn cứng hơn cả Hoa!) “Những bạn Á Rập (...) nhấn mạnh (...) tiết tấu âm nhạc của họ căn cứ trên bước đi của con lạc đà (...) Tiết tấu của dân tộc mình ở đâu mà ra, tại sao lại có nhịp hai mà lại không có nhịp ba (...) Theo tôi tiết tấu trong âm nhạc Việt Nam căn cứ vào con người và môi trường sống: con người sanh ra có trái tim đập, con mắt chớp, hơi thở ra vào, bước đi, tất cả đều là tiết tấu và là nhịp đôi. Trong môi trường sống, chiếc võng người mẹ nằm ru con, đưa qua đưa lại kẽo cà kẽo kẹt, cây tre đầu làng ngả nghiêng theo gió, thủy triều nước lớn nước ròng, tất cả đều là tiết tấu nhịp hai”. Nhịp hai với nhịp ba, tức nhịp chẵn với nhịp lẻ. Không chỉ khi làm nhạc, mà cả khi làm thơ, người Việt vốn cũng thiên về nhịp chẵn. Thơ bốn chữ, thơ lục bát và cả thơ mới đều theo nhịp chẵn. Tại sao ta thiên về chẵn? TVK bảo ấy là căn cứ vào nhịp tim đập, nhịp mắt chớp, nhịp hít thở, nhịp võng đưa, nhịp tre ngả nghiêng, nhịp nước lớn ròng v.v. Nhưng nhân loại nơi nơi đều có tim, có mắt, có phổi, thủy triều nơi nơi đều lên xuống! Ngẫm, rồi nghĩ đến nếp sống. Dân tộc Việt Nam sống định canh đã từ lâu lắm. Ở nguyên một chỗ đời nọ qua đời kia, đời nào cũng cày cấy, gặt hái, cày cấy, gặt hái..., ta sống “chẵn” chứ còn gì nữa! Trong khi những dân tộc du mục thì nay đây mai đó, vừa chăn nuôi vừa buôn bán vừa thỉnh thoảng cướp bóc

186 (!), họ sống “lẻ” rõ ràng! Thiết tưởng nhịp nhạc xuất phát từ nhịp sống. Việt gặp Tây: điều cần nói

“Không ít người lầm tưởng rằng phát triển, tiến bộ luôn đi đôi với Âu hóa”.(5) Tây phương tự xem mình “phát triển”, “tiến bộ” về mọi mặt. Ấy, Tây chỉ developed với advanced về văn hóa vật chất mà thôi. Và thực ra chỉ hơn Đông về vật chất tương đối gần đây thôi. Mới hồi thế kỷ 15, Tây Trung cổ qua Tàu còn phải lác mắt vì điều kiện vật chất ở Tàu lúc bấy giờ hơn ở Tây xa lắm. Từ nguyên thủy đến mức nào đấy, hễ văn hóa vật chất lên thì văn hóa tinh thần cũng lên. Nhưng trên mức ấy, thì không nhất thiết xảy ra đồng hành nữa. Văn hóa vật chất Tây phương đã tiến bộ “vượt mức”. Từ khá lâu, ở Tây phương vật chất lên tinh thần xuống. Bây giờ Đông đang Tây hóa, tức đang nâng mình lên về vật chất, hạ mình xuống về tinh thần. Hóa thành bất cứ ai khác đã buồn, nói chi thành kẻ thấp hơn mình! Buồn thì buồn, không hóa Tây thì chết với Tây! “(…) tin rằng, nếu kỹ thuật của họ cao, thì văn hóa họ cũng cao, chớ không nhớ rằng chỉ cần hai mươi lăm năm có thể đào tạo một thế hệ kỹ sư, trong khi phải trải qua cả trăm, cả ngàn năm mới tạo được một nền văn hóa”. Kỹ thuật cao là quả của một loài cây văn hóa. Cây ấy cũng phải mọc lâu lắm mới có quả. Kỹ thuật cao, nghĩa là văn hóa cao. Nhưng văn hóa cao không nhất thiết nghĩa là kỹ thuật cao. Vì cây văn hóa có loài không ra quả kỹ thuật. Vì cây nho có quả nho, cây chuối không có... quả nho, mà cho rằng nho “cao” hơn chuối, là ngốc. “Vừa trở về Pháp, tôi phải lên đường sang Liên Xô tham dự Diễn đàn Âm nhạc châu Á (...) tổ chức tại Alma Ata, thủ đô nước (...) Kazakhstan (...) (...) Ðặc biệt nhứt của vùng này là cây đờn dombra truyền thống, có thùng hình bầu dục, cần rất dài, phím không phải bằng tre hay kim loại mà bằng gân con trừu, có thể xê dịch được thành những quãng không cố định, hoặc thấp hơn hoặc cao hơn các quãng thông thường một chút, nhờ vậy màu sắc thang âm hết sức phong phú. Tôi đã được nghe tiếng đờn dombra trong một dĩa hát nên khi qua Kazakhstan tôi háo hức chờ nghe (...) Nhưng khi quan sát cây đờn tôi bất ngờ thấy nó đã bị chỉnh lại, phím gân trước kia xê dịch được (...) nay bị cột chặt lại. Tôi rất thất vọng bởi giờ đây khi đánh lên âm thanh nghe như tiếng đờn mandoline, với thang âm bình quân như đờn piano chứ không còn đầy màu sắc như ngày trước. Trong hội nghị này đoàn Kazakhstan giới thiệu chương trình đại qui mô với dàn nhạc dân tộc gồm hàng trăm cây đờn dombra (...) - Dàn nhạc có cả trăm cây đờn, nếu để như cũ thì mỗi đờn âm thanh mỗi khác sẽ không hòa được với nhau. - Tại sao phải cần đến cả trăm cây (...) Các anh sửa (...) như vậy có hơn được cái cũ không? - Có chớ, có điểm hay hơn là đờn hòa với nhau không lạc giọng, lại có cái lợi là khi đờn thiệt mau không bị lạc phím. - Tuy hòa đờn không bị lạc phím nhưng lại thành đơn điệu. Thang âm của nhạc dân tộc Kazakh rất độc đáo, muốn đờn mau như thang âm bình quân của piano thì không còn bản sắc

187 dân tộc nữa. Ðối với nghệ thuật không nên chú trọng tới chuyện nhanh hay chậm mà quan trọng là có đi vào lòng người hay không. Âm nhạc là tiếng nói. Ðâu phải nói mau là hay”. Nhạc diễn cảm xúc. Diễn thế nào là tùy cảm xúc thế nào. Cảm xúc vô số loại. Vậy nhạc cũng phải vô số loại. Bảo nhạc mau hay hơn nhạc chậm, tức bảo cảm xúc cũng có hơn kém! Mau không hay hơn chậm, mà đại hợp tấu hàng trăm thứ nhạc cụ cũng không hề hay hơn độc tấu đúng một nhạc cụ: những cảm xúc của người Việt xưa diễn lên bằng một cây đàn bầu hay đàn tranh thì chắc chắn hay hơn bằng một trăm cây đàn bầu hay đàn tranh! Ấy thế mà có những người Việt đang hì hục xây thứ dàn nhạc giao hưởng trăm bầu, trăm tranh. Có cả những người vất luôn bầu với tranh đi mà rước cả đống violon về để tấu bài “Cò lả”! Rõ chán mớ đời. Việt gặp Tây: chuyện đau lòng

“Những hoàn cảnh lịch sử, xã hội, những điều kiện vật chất, kinh tế đã làm cho thanh niên (...) không còn hiểu rõ được truyền thống dân tộc, không hiểu mới sinh ra “tự ti”, vì tự ti, mới sinh ra vọng ngoại (…) Những nguyên nhân làm mất đi bản sắc dân tộc (...) Lý do chánh trị, lịch sử: người dân các nước thuộc địa bị các đế quốc thống trị làm cho quên đi bản sắc dân tộc mà chấp nhận bản sắc của “mẫu quốc” (...) Lý do tâm lý (...) dân bị trị tự ti mặc cảm, thấy cái gì của mình cũng thua người ta (...) Lý do kinh tế: những gì dính dáng đến bản sắc dân tộc thường bị (...) trả tiền thù lao rất thấp (...) Lý do xã hội: nếp sống thay đổi (…) Bệnh tự ti mặc cảm (...) phải trị căn chớ không thể trị chứng. Phải đi từ đầu, khuyến khích các bà mẹ hát ru con; dạy những bài đồng dao cho trẻ thơ; khuyến khích người nông dân hát hò trong lúc làm việc ngoài đồng; đưa âm nhạc cổ truyền vào các trường; đài phát thanh, truyền hình, báo chí nên có những chương trình, bài báo về âm nhạc dân tộc”. Trần Văn Khê chẩn bệnh chính xác. Bệnh ấy, chúng tôi có lần tóm tắt: “Thua vật chất, mất tinh thần (khiếp sợ), bỏ tinh thần (của mình đi)”. Ông Trần đưa ra một cách chữa. Chúng tôi thì cho rằng bệnh nan y. Nghệ thuật phải hợp với nếp sống, người Việt bây giờ không sống như cha ông trước kia nữa, làm sao ta phục hồi nghệ thuật cũ được? Các bà mẹ trẻ Việt Nam thế kỷ 21 không chịu hát ru con đâu! Cái “căn” của bệnh tự ti là tình trạng thua người về vật chất. Hễ hết thua sẽ hết bệnh, không cần chữa. Rắc rối là để bắt kịp Tây về vật chất, ta đang Tây hóa nếp sống của mình. Sống như Tây lâu ngày, ta sẽ cảm nghĩ giống Tây. Tức ngoài bệnh tự ti bắt đầu sớm, sinh mạng văn hóa ta đến lúc nào đó còn bị thêm một đe dọa nữa, - đe dọa tối hậu -, là diễn biến Tây hóa tự nhiên. Nó đã bắt đầu rồi! Mới đây, tình cờ nghe thanh niên nọ tỉnh bơ phát biểu: “Quan họ làm sao hay bằng nhạc giao hưởng”! Một mặt, dĩ nhiên bạn trẻ ngây thơ về nghệ thuật. Quan họ và nhạc giao hưởng thuộc hai mô hình thẩm mỹ hoàn toàn khác nhau, so sánh sao được! Nếu xét quan họ theo tiêu chuẩn của nhạc giao hưởng, quan họ chắc chắn dở. Ngược lại, nếu xét nhạc giao hưởng theo tiêu chuẩn của quan họ, nhạc giao hưởng cũng chắc chắn dở. Không có tiêu chuẩn nghệ thuật có giá trị xuyên

188 mô hình, xuyên văn hóa.(6) Mặt khác, ý kiến trên có chỗ đáng chú ý: bạn trẻ là người Việt mà lại đi đánh giá nhạc truyền thống Việt theo tiêu chuẩn của nhạc truyền thống Tây! Hiện nay bao nhiêu phần trăm thanh niên Việt giống bạn? Con cháu “bệnh biến”, truyền thống giữ làm sao đây, tổ tiên ơi! “Tuy được tiếp xúc với nhiều nền âm nhạc (...) khắp hoàn cầu nhưng tôi một lòng yêu quí nền âm nhạc truyền thống Việt Nam, không bị quyến rũ bởi cái hào nhoáng bên ngoài mà quên cái tế nhị kín đáo bên trong”. “Hào nhoáng” là cái nhà to đùng lộng lẫy, là cái đám người ăn mặc cầu kỳ sang trọng bước vào nhà, là cái ông đeo găng tay trắng cầm que đứng vung vẩy trên bục, là bao nhiêu nhạc công ngồi ôm bao nhiêu nhạc khí... Hào nhoáng là cái sân khấu đèn đuốc sáng choang, là một hai ba bốn năm sáu kẻ vận y phục “tự chế” nhảy nhót uốn éo vặn vẹo lắc ngoáy như đang lên đồng (đồng Tây!), là trùng trùng khán giả cũng đang “lên”! Và thử ngẫm xem, dù quý tộc dù bình dân, dù truyền thống dù hiện đại, bản thân cái thứ âm thanh gọi là nhạc ở phương ấy bao giờ nó cũng “hào nhoáng”! Nhoáng tai nhoáng mắt, thảo nào rất dễ “nhoáng” cả lòng, mà thấy... ôi hay! “Trên thị trường (...) tràn ngập đĩa hát, chương trình phát thanh, video, truyền hình, phim điện ảnh do các nước tiên tiến về kỹ thuật tung ra, bán khắp nơi (...) cuộc tấn công văn hóa”. Họ bán và mình chịu mua, bổ sấp bổ ngửa chạy đi mua, giành giật nhau mua. Cứ hễ Tây là hay, bất kể Tây truyền thống hào nhoáng trịnh trọng hay Tây hiện đại hào nhoáng bình dân. Dĩ nhiên nhạc Tây có thể hay chứ, thậm chí có thể có những tác phẩm vượt được tường văn hóa mà vào lòng ta cách chính đáng chứ. Vấn đề ở đây là dù nhạc Tây dở, ta vẫn sẵn sàng rước vào tai. “Vai mang bị bạc kè kè, nhạc quấy nhạc quá nẫu nghe ầm ầm”! “Bạc” nó không chịu ở trong “bị” của ai lâu đâu. Tây có thể “bị gậy” đến nơi rồi. Thì ta tranh nhau lại “thờ” văn hóa Tàu, có sao đâu. Và khi đến phiên ta “kè kè bị bạc”, ta sẽ trở lại quý văn hóa ta, có sao đâu. Ờ, có sao đâu. “Ð. mẹ nhân tình đã biết rồi...” (Nguyễn Công Trứ). “Bảo vệ truyền thống (...) giữ (...) nét đặc thù (...) Tiếp thu những cái hay của thế giới để làm giàu cho (...) văn hóa của mình (...) (nhưng) không bao giờ để cho truyền thống nước ngoài thay thế truyền thống dân tộc”. Truyền thống nước ngoài mà hay hơn truyền thống dân tộc thì thay cũng được chứ sao! Hóa Tây mà như hóa tiên, cũng đành. Nhưng Tây không phải tiên. Tây là một chủng tộc với văn hóa khi lên khi xuống, hiện giờ đang xuống như điên do quá say sưa cái truyền thống “Tôi” của mình! “Tôi (...) không (...) chống lại sự hòa nhập của những tinh hoa văn hóa khác. Tôi chỉ kêu gọi phải thận trọng giữ đúng vị trí một bên là chủ, một bên là khách. Chúng ta hiếu khách, mở cửa đón mọi người vào nhà ở chơi vài bữa rồi về, chớ không phải giữ khách ở lại năm này tháng nọ rồi để người ta lấn chiếm lần lần

189 cả bàn thờ ông bà. Ði đâu tôi cũng nói chuyện đó (…) Người Việt Nam làm chủ đất nước (...) văn hóa Việt Nam (...) có địa vị văn hóa chủ (...) văn hóa nước ngoài là văn hóa khách. Chúng ta hiếu khách mời khách đến nhà, nhưng phải lưu ý không đưa vào ở trong từ đường hoặc dẹp bàn thờ ông bà để khách ngồi chễm chệ cho thanh niên quỳ lạy. Khách đến chơi rồi ra về chớ không thể ở luôn trong nhà chúng ta”. Nghe Trần Văn Khê nói chuyện con cháu chủ nhà quỳ lạy khách, sực nhớ cái Nhà hát Thành phố ở TP Hồ Chí Minh. Mỗi lần thấy nó, buồn không để đâu cho hết. Sao kỳ vậy, là kiến trúc xây trên đất của nước Việt Nam độc lập mà sao nó lại giống y như mới được bứng bên Pháp đem về! Dòm la liệt tượng đầm ở trần ôm đờn Tây uốn éo chình ình giữa trán Nhà, bắt rụng rời. Nó giống kiến trúc Pháp là để cho giống mấy cái “tòa” khác Pháp xây hồi xưa ở gần đó phải không? Bộ nước ta đang định phục hồi hình ảnh Sài Gòn thời Pháp thuộc hay sao?! Cảm nghĩ miên man

“Tôi (...) nghiên cứu (...) không áp dụng phương pháp của phương Tây một cách máy móc, đặc biệt đối với việc nghiên cứu âm nhạc phương Ðông”. Nhạc là thứ âm thanh có chứa cảm xúc, như xác chứa hồn. Âm thanh có thể nghiên cứu, nhưng cảm xúc chỉ có thể cảm thụ. Vậy nghiên cứu nhạc là nghiên cứu cái “xác” âm thanh của nhạc mà thôi. Chắc khi nói “nghiên cứu”, ý Trần Văn Khê là tiếp xúc với nhạc. Ông suốt đời say sưa tiếp xúc với nhạc Việt truyền thống, nghiên cứu xác, cảm thụ hồn, rồi vừa thuyết minh về xác, vừa tìm mọi cách giúp ta ngộ hồn... “Âm nhạc ngày nay không còn là môn nghệ thuật (...) mà đã biến thành một món hàng (...) hàng nào ăn khách thì giá cao”. Nhạc là hàng, thì bỏ tiền ra mua hàng là như bỏ phiếu chọn nhạc. Bất cứ ai cũng được mua hàng, cũng được bỏ phiếu chọn nhạc. Thế thì... bỏ mẹ nhạc, vì trình độ của số đông bao giờ cũng thấp. Trước kia, bất cứ ở đâu, việc đánh giá nghệ phẩm không do số đông, nhờ đó nghệ thuật mới phát triển. Đừng tưởng những bài dân ca hay ra đời là nhờ... dân chủ. Chắc chắn chúng đã được trau giồi, hoàn thiện bởi một thiểu số dân làng có năng khiếu nhạc mà thôi. “Đầu đời Ðường có mười bộ môn âm nhạc thì chỉ có hai là gốc Trung Quốc còn tám bộ môn kia là của nước ngoài. Nhưng mấy trăm năm sau, đến cuối đời Ðường (...) Hồ nhạc: nhạc của rợ Hồ (...) bị nhập vào (...) tục nhạc: nhạc dân gian (...) Những bộ môn nhạc của các nước khác (lần lượt) biến thành nhạc Trung Quốc”. Cướp đất của “rợ”, rồi rút cuộc cướp luôn cả nhạc! Thì cũng như mang đồ đồng đào được ở Tam Tinh Ðôi (nay thuộc Tứ Xuyên) đi khoe khắp thế giới là tác phẩm của Trung Hoa cổ. Vào thời những món đồ đồng ấy được chế tạo, chủng Hoa Hạ đã biết tới cái đất mà về sau gọi là Tứ Xuyên đâu mà! Tưởng tượng cuối thế kỷ 21 Trung Quốc nam tiến đến... mũi Cà Mau, lúc đầu

190 gọi quan họ là nhạc Việt, rồi lần lần gọi là nhạc dân gian Tàu! Rồi đồ đá Phùng Nguyên, đồ đồng Ðông Sơn cũng lần lần biến thành đồ Tàu cổ! Diễn biến lịch sử ở đây là: cướp đất, cướp của cải vật chất, rồi đến lúc nào đấy cướp luôn cả di sản tinh thần. Điển hình, khi bị cướp đến tinh thần thì nạn nhân mất đã lâu rồi, không còn có mặt để tức, để đòi! Ai có cơ hội cũng cướp chứ không riêng gì người Tàu đâu. Ai có đất thì lo giữ. “Nghệ thuật phải được giới thiệu một cách toàn diện (...) uống trà ngon (...) phải dùng chén nhỏ cỡ hột mít (...) Tiếc là nam diễn viên mặc áo sơ-mi trắng có gi-lê màu theo phong cách một nhạc sĩ Trung Âu, làm mất một phần phong cách và không khí Việt Nam trong lúc trình diễn”. Thử tưởng tượng một ban nhạc Tây mặc áo dài đội khăn đóng ngồi hòa tấu bài “Dòng sông xanh”! Nhớ sân khấu Thúy Nga, kể từ Ðức Thành trở đi, các nhạc sĩ đàn nhạc cụ dân tộc luôn mặc áo dài. Thế chứ. Trà ngon rót vào chén hạt mít, cụ Trần Văn Khê trông đã vui chưa? “Những vấn đề hồn của nước, thần của người, nét đẹp phải giữ gìn của truyền thống Văn hóa Việt Nam... vẫn là những chất vấn không nguôi, vẫn hoài hoài muốn được nhắc nhở để cho lòng khỏi phiêu dạt”. Ðối với đất nước, Trần Văn Khê thật sắt son. Bao nhiêu năm sống ở hải ngoại, bao nhiêu sự ưu đãi, trân trọng của ngoại bang không làm lòng yêu nước của ông dao động mảy may. “Tuy thân ở ngoài nước nhưng tâm tôi luôn ở trong nước...”, câu ông nói không ngoa chút nào. Trần Văn Khê thể hiện lòng yêu nước bằng cách ra công bảo tồn, phát huy văn hóa truyền thống, kêu gọi chống xâm lăng văn hóa, chống nạn người Việt tự “ngoại hóa” mình. Có lần ông còn sáng kiến một cách uốn nắn thế hệ trẻ: “... trong các trường nhạc Á-rập treo toàn hình ảnh những nhạc sĩ danh tiếng phương Tây, về mặt tâm lý điều đó sẽ khiến học trò hướng về phương Tây mà coi nhẹ âm nhạc truyền thống (...) học sinh tới trường học như bước vô thánh đường, phải được chiêm ngưỡng những bậc tiền bối tiếng tăm của nước mình”. Các em học sinh trong nước Việt Nam có thể ngày ngày trông lên hình ảnh những tiền bối Việt Nam tài giỏi để tránh lạc hướng, nhưng còn chính Trần Văn Khê, nơi hải ngoại ông thường dùng cách gì để giữ cho cái “đạo” yêu nước của mình khỏi bị “khô”? Không phải chỉ bằng cách ngày đêm tự chất vấn về “hồn của nước”, “thần của người”, “nét đẹp phải giữ gìn của (...) văn hóa Việt Nam” đâu. Trong Hồi ký, Trần Văn Khê cho biết vẫn luôn cố tự nấu lấy những món ăn dân tộc để dùng cho khỏi quên mùi vị quê hương. Hoài hoài nhắc nhở mình tìm hiểu bản sắc văn hóa dân tộc là “để cho lòng khỏi phiêu dạt”, còn ngày ngày cơm cá rau là nhằm giữ cho miệng lưỡi khỏi lang thang! Trong cái thánh đường của văn hóa Việt Nam, không thể thiếu chân dung Trần Văn Khê. (Nhận định viết vào nhiều lúc khác nhau, tập hợp thành bài với lời dẫn năm 2012,

191 sửa năm 2014 (*), in vào sách Cảm nghĩ miên man năm 2015) _________ (1) Xem bài “Đâu rồi quán dốc” của TT. (2) Tân nhạc Việt Nam rực rỡ đại khái từ thời tiền chiến tới khoảng giữa thập kỷ 1980. Sau đổi mới kinh tế một thời gian, nó bắt đầu xuống dốc ào ào! Lý do là “Cuộc bể dâu chưa từng” (nhan đề một bài viết khác). (3) Thái Bá Vân, Tiếp xúc với nghệ thuật, Viện Mỹ thuật Việt Nam xuất bản, 1997. (4) Xem bài “Mềm như nước” của TT. (5) Trần Văn Khê trả lời phỏng vấn của Nguyễn Thế Khoa, in trong 99 Góc nhìn văn hiến Việt Nam, nxb. Thông Tấn, 2006. (6) Trong tất cả những cuộc “thi đẹp” quốc tế, từ giải Nobel văn chương đến giải Hoa hậu Hoàn vũ, ai thắng ai thua tùy thuộc vào cân bằng thế lực giữa các nền văn hóa, phản ánh qua thành phần ban giám khảo. Cho tới bây giờ, điển hình, ban giám khảo hầu hết thuộc về văn hóa Tây phương. Tây chấm, dĩ nhiên Tây được. Thỉnh thoảng có người khác được, là do Tây cố ý “ưu ái”, vì lý do chính trị. Dĩ nhiên cân bằng thế lực không bất biến. Văn Tây gái Tây chắc chắn sẽ không chiếm ngai vàng mãi đâu. Khổ là đến lúc ta mạnh hơn Tây thì e rằng ta cơ bản đã hóa thành Tây rồi! (*) Sau khi được GS-TS Trần Văn Khê cho biết những hoạt động về tân nhạc của mình và chỉ ra một chữ dùng sai trong lời giới thiệu, chúng tôi sửa lời giới thiệu, ngoài ra không có sửa chỗ nào khác.

Trần Trọng Kim nghĩ về chính trị, văn hóa Cái nền “độc lập” mà Nhật tuyên bố trao trả cho Việt Nam sau khi đảo chính Pháp là độc lập giả. Chính phủ Trần Trọng Kim là một chính phủ bù nhìn. Nhưng Trần Trọng Kim không phải vì tham cái danh thủ tướng mà nhận lời cầm đầu chính phủ bù nhìn. Vậy thì tại sao? Lý do nằm trong nhận xét của Hoàng Xuân Hãn: “(Cụ là) người thực thà, làm chính trị cái lối quân tử đời xưa, còn ngây thơ là chuyện khác nữa...”.(1) Người như thế không nên dự vào hành động. Tuy nhiên, những nghĩ ngợi của Trần Trọng Kim về lý thuyết chính trị đáng cho ta suy ngẫm. Thực ra, ông không phải đã nghĩ ra điều gì mới mẻ, mà chỉ là hiểu Nho giáo một cách sâu sắc. Nho giáo hết sức cũ kỹ, nhưng thiết tưởng phần cốt lõi của chính trị Nho giáo không bao giờ cũ. * Ai cũng biết Trần Trọng Kim có công đầu trong việc khuyến khích cái học mới

192 bằng chữ quốc ngữ La-tinh. Nhưng chắc ít người biết thực ra Trần Trọng Kim nghĩ gì về cái học ấy. Đại khái, chênh lệch hiểu ông nó tương ứng với chênh lệch trong mức phổ biến của hai tác phẩm Quốc văn giáo khoa thư và Nho giáo của ông. Một đằng viết cho tất cả người Việt Nam học, một đằng chỉ cho một thiểu số rất nhỏ đọc. Trong Nho giáo, Trần Trọng Kim không phải chỉ trình bày cặn kẽ nhận thức sâu sắc của mình về “cái học hàm dưỡng của người đời xưa”, mà còn thỉnh thoảng tương phản nó với cái học “ngày nay”. Rồi từ hai quan niệm khác nhau về sự học, ông bàn rộng ra đến cả những ưu, khuyết của hai nền văn hóa Đông, Tây. Đáng trầm trồ: Mặc dầu tận mắt thấy Tây nhờ thành công vật chất đã áp đảo Đông dễ dàng như thế nào, Trần Trọng Kim đã không hề bị choáng ngợp mà hối hả suy tôn văn hóa Tây như đông đảo người Việt Nam cùng thời; mặc dầu chưa qua Tây bao giờ để có thể khảo sát vấn đề tận gốc, Trần Trọng Kim vẫn thấy được có cái gì đó rất không ổn trong khuynh hướng phát triển của văn hóa Tây và vì thế đã tỏ ra hết sức dè dặt về tiền đồ của nó. Nho giáo ra đời cách nay gần một thế kỷ. Tiên giác nhậy bén của tiền nhân đang chứng nghiệm. * Số ít, số nhiều “Tư tưởng cao xa là ở bọn người số ít, chứ bọn người số nhiều là chỉ biết được cái thiển cận trước mặt mà thôi. Vậy nên về đường tư tưởng (...) ta không nên tin ở số nhiều người”.(2) Thực ra chẳng riêng “đường tư tưởng”, trong bất cứ chuyện gì số đông bao giờ cũng kém. Người kém được quyền quyết định ngang với người giỏi, đó là chỗ yếu sinh tử của cái cách tổ chức xã hội đang rất thịnh hành trên thế giới hiện nay. Người hiền cai trị

“Vì trong thiên hạ số (...) người ngu nhiều hơn số người hiền (...) cho nên phải (...) đặt ra trật tự trên dưới, để người có đức, có tài cầm quyền chính trị mà giữ gìn muôn dân. Bất kỳ người dòng dõi vua quan, hay con nhà thứ dân, hễ ai có đức có tài là được ra cầm quyền chính trị. Người cầm quyền chính trị phải nuôi dân, phải làm cho dân giàu, phải dạy dân. Dân là trọng, vua là khinh. Vua làm điều tàn bạo, dân có quyền trừ bỏ đi”.(3) Dân ơi, đừng buồn nhé. Mà có buồn thì cũng vậy thôi, sự thực vẫn là sự thực. Nhưng bây giờ dùng cách gì đây để tìm cho ra đúng người tài đức? Dân chủ Tây phương đã lộ rõ khuyết điểm, những đất nước nào đang theo nó cần khẩn trương tìm cách tự chữa. Còn những đất nước đang theo cách khác thì chớ bỏ mà theo Tây, nhưng cũng phải hết sức

193 cố gắng hoàn thiện cách riêng của mình. * “Học có hai nghĩa” “Cái học hàm dưỡng của người đời xưa (...) ngày nay có người cho là vô ích. Chẳng qua là người ta hiểu lầm cái chữ học. Học có hai nghĩa: một là học để gây nuôi cái nhân cách đặc biệt, đem cái tinh thần và cái tình cảm con người thoát ra ngoài những điều hèn hạ, mà đi vào con đường cao khiết, thanh nhã. Hai là học để chuyên tập một nghề nào cho sành mà ứng dụng ở đời. Có lẽ ngày nay người ta bỏ quên cái nghĩa thứ nhất, mà chỉ chú trọng ở cái nghĩa thứ hai, cho nên thấy cái gì không có lợi ngay, thì cho là vô ích”.(4) Cái học xưa nhằm hoàn thiện tinh thần. Cái học nay lấy vật chất làm đối tượng và do đó có thể cải thiện điều kiện vật chất. Một đằng “bổ tâm”, một đằng “bổ thân”. Ta đổi lối học cũng lâu rồi. Bây giờ “thân an” hơn, nhưng “tâm” lại kém “lạc” đi. Nhà mới, nhà cũ

“Nhà (...) đường lối rất phân minh (...) trong nhà (...) ngăn nắp, buồng nào ra buồng ấy (...) phải một tội (...) đã vào buồng nào, thì các cửa đóng bịt lại, chỉ để mở có một cửa sổ. Lúc đầu mới vào còn lạ, thì cũng thích. Sau ngồi lâu (...) chỉ thấy ánh sáng có một mặt còn thì không trông thấy mặt khác có những gì nữa, thành ra chán và mỏi (...) Cái nhà học cũ của ta (...) mát mẻ (...) chung quanh cây cối mọc tự nhiên, không có sửa sang gì mấy. Ở trong nhà thì bốn mặt mở toang ra, trông về mặt nào cũng được”.(5) Trần Trọng Kim đang so sánh tư tưởng phương Tây với tư tưởng phương Ðông đó... Toàn thể nhân loại nay đã vào cả trong một cái “buồng một cửa sổ” rồi! Thứ văn hóa gây vất vả

“Văn hóa phương Tây thì làm (...) sự cần dùng càng ngày càng thêm ra, sự cạnh tranh rất kịch liệt, sự sinh hoạt có lắm điều phiền phức, nhân sinh hình như lúc nào cũng chật vật vất vả, không mấy khi trong bụng được nhàn hạ thư thái”.(6) Tất cả những vấn đề của văn hóa Tây phương đều có gốc nơi cái ám ảnh “tiến bộ”. Tâm lý “đãi túc” chứ không chịu “tri túc” ấy dẫn đến cơ man “điều phiền phức” mà chắc chắn Trần Trọng Kim đã không tài nào tưởng tượng ra. Chưa chắc là hay

“Xét ra cho kỹ, sự tiến hóa thái quá về đường vật chất vị tất đã hay cho sự sinh hoạt của loài người (...) Ta nay thấy người cường thịnh, thì ai ai cũng háo hức theo người, biết đâu rằng cái cường thịnh ấy lại không có cái nguy cơ đã nằm

194 sẵn đó rồi”.(7) Chiến tranh nguyên tử, tai họa môi trường, “dịch” bệnh tâm thần, văn hóa suy thoái... Chỉ không tới một thế kỷ sau ngày Trần Trọng Kim bộc lộ nỗi lo của mình, “nguy cơ” đã nhãn tiền. Khổ là, dù không “háo hức” cũng vẫn phải “theo người”, bởi không theo thì chết với người! Hình thức loạn tinh thần

“Bắt chước (hình thức Tây) làm loạn cả tính tình, tư tưởng (...) của mình”.(8) Năm 2017, loạn siêu rồi! Bây giờ chỉ còn cách cầu Trời cho tinh thần Tây nó sớm nhiễm vào lòng óc, để người Việt Nam khỏi bị mâu thuẫn trong ngoài. Dĩ nhiên thế là xong đời dòng giống Tiên Rồng! Nhà mới của ta

“Làm thế nào cho (...) ta vẫn là ta, chứ không lẫn với người (...) Ra sức xây lấy một cái nhà thật đẹp theo kiểu mẫu rất mới, mà vẫn là nhà của ta, chứ không giống nhà của người”.(9) “Nhà” Việt Nam bây giờ khác hẳn xưa kia. Nó cũng không giống hệt “nhà” Tây. Nhưng nó chưa đẹp chút nào. Dân tộc ơi, bao giờ thì xây được một nền văn hóa “rất mới” và “thật đẹp” đây? Viết năm 2013 Sửa tháng 5-2017 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II, 2017 ___________ (1) “Trần Trọng Kim trong góc khuất của lịch sử”, tạp chí Xưa Nay, số 212, tháng 5-2004. (2) Trần Trọng Kim, Nho giáo, in lần đầu năm 1930, nxb. Văn Học tái bản năm 2003. (3) TTK, sđd. (4) Trong lời “Tự tự” của Đường thi, không biết in lần đầu năm nào, chỉ biết chắc chắn không sớm hơn 1944. (5) đến (9) Xem chú thích 2.

Nguyễn Tuân - Chùa Đàn Về việc viết “Chùa Đàn”, Nguyễn Tuân kể: “Tôi (...) mải miết viết (...) sau một tuần là xong (...) cái phần chủ yếu (...) cuối năm 1945. Đến năm 1946, tôi thêm phần đầu và phần cuối để dễ xuất bản”.(1) Tại sao phải thêm mới dễ? Vì đã Cách mạng mùa Thu rồi, nhà văn đã theo Cách mạng rồi, mà “cái phần chủ yếu” lại quá cũ.

195 Cũ thì không hợp thời chứ không phải kém giá trị. Về tính hợp thời, mãi đến năm 1981 vẫn chưa ổn: Tuyển tập Nguyễn Tuân ra đời vắng bóng “Chùa Đàn”. Dịp ấy tác giả tâm sự: “Tôi tiếc cái Chùa Ðàn quá. Họ cắt cái Chùa Ðàn khỏi tuyển tập này, cũng giống như cắt cái gan ra khỏi bụng tôi”. “Cái gan” cắt đã được đưa lại vào “bụng” từ lâu. * Đọc “Chùa Đàn”, hình như đa số độc giả đặc biệt thích thú những chi tiết quái lạ, đua nhau trầm trồ óc tưởng tượng phong phú của người viết. Một số bắt bẻ: “Phét, Cậu Lãnh nào phải như em trai Đặng Thị Huệ mà...”. Tiếc quá! Nguyễn Tuân “mải miết” làm văn chương chứ có phải hết sức nặn óc mình ra chi tiết hấp dẫn để giải trí cho ai đâu. Còn nhân vật trong truyện không giống ngoài đời thì chắc chắn cũng như khi sáng tác tất cả những “Yêu ngôn” khác, Nguyễn Tuân không hề chú ý đến tính hiện thực của bất cứ cái gì, kể cả nhân vật. “Yêu” dù quái đến đâu cũng chẳng qua cái cớ. “Ngôn” mới là thật. “Ngôn” thế nào cho có “yêu” trong “ngôn” mới là cái lý do khiến “tôi” say sưa viết và xót xa khi bị “cắt”... * Đọc “Chùa Đàn”, chắc nhiều người nhớ những truyện quái dị của Edgar A. Poe. Hai đằng không giống nhau đâu. Tác phẩm của Poe câu chuyện đặc biệt ly kỳ nhưng cảm giác cảm xúc sơ sài xoàng xĩnh. Trong khi những “Yêu ngôn” của Nguyễn Tuân chuyện có lẽ không ly kỳ bằng nhưng lại chứa đầy những “cảm” vô cùng tinh tế. Câu chuyện “Yêu ngôn” chỉ có vai trò dựng lên những khung cảnh kỳ lạ cho tác giả nhập vào đó mà tha hồ tưởng tượng ra những cảm giác cảm xúc độc đáo mà say sưa sáng tạo văn chương. Lời kể chuyện mặc sức dịch ra bất cứ ngôn ngữ nào. Lời gợi cảm không dịch được. Vẫn cái thất thế tự nhiên của thứ văn chương đích thực của dân tộc Việt Nam. * “Chùa Đàn” (như viết cuối năm 1945) có thể chia làm ba phần. Phần đầu dựng cái duyên cớ khiến một người phải kỳ công đi rước cho được một tiếng hát về để cho một người nghe. Vì mới là “nền”, nên chưa chứa bao nhiêu “lời (đẹp đến mức) yêu quái”. Sau đây chỉ nên coi như chút tín hiệu để báo trước cơn “yêu ngôn” sẽ đến: “Giấy tranh bồi cọ loạt soạt vào tường phòng vắng rộng (...) Màu xanh tái của

196 tranh gia thêm xa lạ vào khí buồng rộng quạnh và đổ thêm buồn lên vẻ nhớ vợ của người ngắm tranh (...) Cậu Lãnh khóc to dần mãi lên, gợi đến cái thống khổ của toàn thể một đám chuyển cữu (...) Rồi tiếng khóc vụt rống lên in hệt cái tiếng người rừng - mình mẩy mọc lông móng chân móng tay hoá ra vuốt - bỗng phẫn nhớ đến nhân loại bị xa cách lâu ngày. Cơn khóc rống đã đổi sang thành tiếng hú hồn. Gió hiu hiu trên nương dâu, kéo lê thê những tiếng thảm rợn ấy xuống những vùng phụ cận thấp xa (...) Cỏ gò chôn rượu bừng dậy chật xanh bóng thạch sương bồ (...) Những tiếng chìm chìm sương rừng gieo xuống những tiếng đục đục loài kim khảo ruột loài thổ (...) Ánh sáng thản nhiên của bạch lạp tỏa quanh áo tang khăn trắng người tửu đồ tình chủng đang vò võ đối mặt vào tranh lạnh”. À, cái bài hò kéo cây gạo vặt hết “ta” với “dô ta” đi, cũng ngộ: “Một ngày đã ngả bóng dâu Trở về ấp Thảo tưới dâu chăn tằm... Rừng thiêng ngả cỗi sơn lâm Lần lừa ấp Thảo trông tằm thương dâu Con người rút ruột con sâu Đem tơ trả miếng lá dâu xót lòng”. Cái ông nhà văn ngồi đung đưa “trên chiếc võng đay trong ngôi nhà của bà Chu ở Bần Yên Nhân” hí hoáy viết “Chùa Đàn”, ông ấy đã giác ngộ cách mạng rồi mà còn…, nhỉ. Ờ, thì cũng mới..., chẳng viết cho xong “Chùa Đàn”, sao gọi được là đoạn tuyệt có hậu với những cái “Vang (và) bóng (của) một thời”. * Phần thứ hai của Chùa Đàn kể cái “kỳ công”. Bà Nhỡ đến cầu Cô Tơ tất cả ba lần, y như Lưu Bị “tam cố thảo lư” Khổng Minh. Trước lần gặp thứ nhất là công phu liều chết đi tìm; giữa lần thứ nhất và lần thứ hai là “tử công phu” luyện lại ngón đàn đáy; sau lần thứ hai là công phu tự chất vấn mình căng thẳng đến nỗi tóc hóa bạc không chừa một sợi!... “Ta có nên quyến luyến với cái thể xác ta nữa không? Ta thử nghĩ xem ta có còn để dành ta vào việc gì khác không? Hay những ngày mai ngày kia cũng chỉ là sự tái diễn của ngày này thôi! (...) Hình như ta sắp đọc thấy cái ý nghĩa của thời giờ ta đang tiêu đây. Ta học nghề đàn, ta phải đánh lên thành tiếng, dẫu rằng đời chơi đàn của ta chỉ vẳng được lên có một lần (...) cầm đến cây đàn Chánh Thú ấy mà đánh lên thì cái thác của đời tằm nào mà chẳng là say sưa. Nhả cái tơ lòng ấy ra, đánh lên cái tơ ấy cho dội vang lên một giây phút của thời gian rồi mà hết luôn với tất cả chung quanh! (...) Đã nhìn thấy cây đàn cũ ấy thì phải đánh - đánh cái cuộc đời mình vào đấy - để rồi xem nó thành được ra tiếng gì”.

197

Hạ quyết tâm rồi, Bá Nhỡ ngồi đối ẩm với Cậu Lãnh, vừa rượu vừa đàn cho cậu nghe chơi ngón đàn mình vừa luyện xong sắp sửa đem đi thuyết phục Cô Tơ: “Hơi rượu ủ lấy hơi tơ. Tiếng gảy kẹp lấy tiếng rót. Thời gian thản nhiên lướt trên hai cái tâm sự. Một người uống để kéo dài đời mình ra bằng sự nhớ thương một cái bóng trắng. Một người đánh đàn để càng cảm thấy rằng đời mình rồi sắp là cuộc đời của một sợi tơ do tay mình cấu đứt”. Ở nhà Cô Tơ, sau chuyến thăm thứ hai của Bá Nhỡ, tình hình cũng không yên ổn gì cả. Nhà vốn có một con ma là ông Chánh Thú chồng quá cố của cô và một cây đàn đáy ma là đàn của ông. “Đêm nọ gần về sáng, Cô Tơ nửa thức nửa ngủ chờn chợn nghe thấy tiếng người rón rén đi từ trong buồng thờ ra. Cô quay mặt lại phía cửa màn thì đã thấy ông Chánh Thú đứng sững đấy, áo xô gai rộng tay và hoen ố (...) Một con đom đóm vờn bay trên cây đàn nhễ nhại mồ hôi. Trên nền tang đàn gỗ ngô đồng, có những đốm lân tinh lập loè. Cô Tơ lại gần nhìn mới biết đấy là máu của dây đàn đứt. Đầu các dây còn rung lên, ruột sợi tơ rỉ tuôn ra một thứ nước đặc sệt như máu con giời leo và xanh đục như ruột bọ nẹt. Chất ấy đọng thành giọt ở các đầu dây và loé tia xanh lạnh lên dưới cái sáng chờn vờn của lửa con đóm”. Có một người còn sống đang quyết chết là Bá Nhỡ. Có một hồn ma đang quyết bắt Bá Nhỡ chết để nó được đi đầu thai là hồn Chánh Thú. Công việc dàn dựng đích đáng cho một chầu hát phi thường coi như đã xong. * Đến nơi rồi! Chiếc cáng chở một người cần nghe hát để nguôi nhớ vợ đã vào đến sân nhà một người sau khi chồng chết đã thề thôi hát. Theo sát bên cáng là một người muốn “đánh cái cuộc đời mình” vào một cây đàn ma để xem “nó thành được ra tiếng gì”. Chầu hát Cô Tơ Bá Nhỡ Cậu Lãnh bắt đầu. “Bá Nhỡ thử dây, vặn trục đàn. Trục nghiến gắt và nấc dần mãi lên. Cần đàn ôm sát vào mặt, Bá Nhỡ ngửi thấy một mùi tanh tanh và gỗ đàn đã truyền sang lòng tay một chất nhờn sánh. Buông đầu gảy xuống dây, đàn vẳng ngân một tiếng cuồng loạn (…) Chưa bao giờ Cô Tơ thấy rõ cái đau khổ ngậm ngùi của tiếng đàn đáy buổi này. Tiếng đàn hậm hực, chừng như không thoát hết được vào không gian. Nó nghẹn ngào, liễm kết cái u uất vào tận bên trong lòng người thẩm âm. Nó là một cái tâm sự không tiết được ra. Nó là một nỗi ủ kín bực dọc bưng bít. Nó giống như

198 cái trạng huống than thở của một cảnh ngộ vô tri âm. Nó là cái tấm tức sinh lí của một sự giao hoan lưng chừng. Nó là niềm vang dội quằn quại của những tiếng chung tình. Nó là cái dư ba của bể chiều đứt chân sóng. Nó là cơn gió chẳng lọt kẽ mành thưa. Nó là sự tái phát chứng tật phong thấp vào cữ cuối thu dầm dề mưa ẩm và nhức nhối xương tủy. Nó là cái lả lay nhào lìa của lá bỏ cành. Nó là cái lê thê của nấm vô danh hiu hiu ngọn vàng so le. Nó là cái oan uổng nghìn đời của cuộc sống thanh âm. Nó là sự khốn nạn khốn đốn của chỉ tơ con phím. Nó là một chuyện vướng vít nửa vời. Tiếng đôi lá con cỗ phách Cô Tơ dồn như tiếng chim kêu thương trên dậm cát nổi bão lốc. Nhiều tiếng tay ba ngừng gục xuống bàn phách, nghe tàn rợn như tiếng con cắt lao mạnh xuống thềm đá sau một phát tên. Tay phách không một tiếng nào là nhụt. Mỗi tiếng phách sắc như một nét dao thuận chiều (…) Máu chảy ra nhiều quá. Toàn thân Bá Nhỡ đỏ ngòm. Áo quần màu trắng của Bá Nhỡ vụt trở nên vóc đại hồng, trông hệt một người phục sức để ăn thượng thọ. Người Bá Nhỡ đã là một cái vại đựng chất lỏng có nhiều chỗ rò rỉ. Máu trong cơ thể Bá Nhỡ cứ đều một dòng tuôn mà thấm lậu ra ngoài, Bá Nhỡ đã thấy khát nước. Và khắp mình mẩy, xót nhức không biết đến đâu là chừng hạn nữa. Mỗi tiếng đàn là một miếng thịt lẩy ra. Tí một, tiếng đàn đưa nhau về nơi vĩnh quyết. Tùng. Tang. Tùng. Tùng! Tụng. Bá Nhỡ vấp một chỗ nhấn, đầu ngón chừng đỗi giây lát trên mõ phím cao quyện huyết (…) Vừa có một mũi kim nào châm vào cái đốt cuối xương sống Bá Nhỡ, làm cho cây đàn đột ngột bật hẳn cần dọc lên. Rồi không rõ từ đâu vào, vẫn ở đoạn xương sống, có rất nhiều hạt muối lạo xạo đánh loãng chất tủy người đang gò đàn. Ruột nhũn hẳn ra, óc se thắt lại, chỉ còn có cái tâm Bá Nhỡ là điều động với lớp tơ trúc dật dờ. Gân tay Cô Tơ xuống phách đã có chiều lảo đảo vì chuột rút. Hạt châu lẩy bẩy đọng trên môi người hát, sáng đục như mắt chuồn chuồn. Phải nuốt nước mắt mặn chát tuôn đều với máu người đàn đối diện, tiếng hát Cô Tơ có nhiều chữ buông bắt đã hết vuông hết tròn. Tiếng hát đã sa làn rồi khê và mực hát đã có chỗ bửng. Cả hát cả đàn đang dắt tay nhau sa lầy trên cái mênh mông bùn sũng ngào vỏ ốc, mờ rộng xanh lơ ngút chân trời. Cô Tơ rùng mình. Hình như đây là pháp trường đang có những tiếng mớm chiêng đồng. Như ăn phải bát cháo lú bên sông Hắc Thủy, Cô mê thiếp đi. Tiếng hát méo dần. Thoáng một tiếng dây đàn đứt. Cô choàng tỉnh để nhận cái đầu tơ ấy bắn vào mặt. Thái dương Cô tê dại trong khoảnh khắc. Rồi vững lại tay phách, chỉnh lại hơi cổ hơi mũi, Cô Tơ hát bây giờ mới vượt qua những đỉnh nhọn của thế giới âm thanh. Tiếng hát mọc cánh, thăm thẳm trong trắng tinh khiết quá pha-lê gọt. Cô đang gọi nước suối đá ngọt trào dâng lên. Tiếng phách trúc díu dan như cô đúc lại được muôn điệu của muôn giống chim. Có những tiếng tre đanh thép, sắc bén đến cái mực cắt đứt được sợi tóc nào vô tình bay qua khoảng nơi phách đang bốc cao vươn mình dựng dậy như vách thành. Đôi tai Cậu Lãnh Út chỉ là hai cái phễu để Cô

199 Tơ rót vào đấy cả một rừng chim và cả một suối thủy tinh (…) Trong buồng thờ Chánh Thú, có tiếng cười sằng sặc ở sau cái bài vị. Bát hương bàn thờ sứ chẻ dọc làm hai mảnh, tiếng nẻ toác to gọn như mắt tre nổ trong lửa. Hai mảnh sứ nhào lăn xuống nền đất, kêu đánh xoảng. Riêng Cô Tơ nhận thấy tiếng đổ vỡ này và hiểu nó là điềm báo hiệu của một điều linh thiêng gì. Qua cái màn mỏng nước mắt, người hát trừng trừng vào người đàn. Bá Nhỡ vốn đã còm, giờ lại càng khô sút hẳn đi. Máu tuôn ra nhiều quá, đánh đống quanh chỗ Bá Nhỡ như một khối hồng hoa. Bắt tay đàn để xuống mạnh một cái đầu gẩy thứ nhất ấy là máu trong người Bá Nhỡ vợi đi từ đấy. Và thân hình ngót dần đi và teo tóp mãi lại chẳng khác gì cái xác khô người tăng già khổ hạnh. Hình như tới một chừng mực siêu thanh nào đó, âm nhạc có cái vật tính là làm quắt lại da thịt và chuốt dài thân người ra. Bá Nhỡ chỉ còn là một cái bóng. Bóng loãng dần và không động. Bóng cứ nhạt mờ thêm mãi qua cái hôn mê của nỗi thảm tình thương và Cô Tơ chỉ còn nhận thấy có mỗi một cái chấm sáng trên thân người ôm đàn là còn linh động. Ấy là cái mặt ngọc chiếc nhẫn ở ngón tay nắn dây. Tất cả sinh khí một kiếp người chỉ còn gởi có vào một cái mặt nhẫn linh động theo âm đàn. Nhưng mà ngón tay cầm đàn gẩy cũng đã uể oải rồi trên con phím. Rồi bẵng hẳn đi trong phòng không có một tiếng đàn nào nữa. Như một thứ keo, máu cũ khô quánh đã gắn chặt mười đầu ngón Bá Nhỡ vào mấy sợi tơ đỏ sẫm và mặt tang ngô đồng hoen ố. Mười ngón như một đã bị đóng đinh liền vào phím cây đàn. Máu tuôn đã hết chất nồng và chỉ còn tỏa ra một mùi tanh nhạt. Bá Nhỡ gục vào đàn, nách cắp lấy thành đàn mà nhoài ra giường. Gỗ bục đêm và thân người nhoài ra kia lạnh bằng nhau (…) Cây đàn vừa bị tay người lạnh thả dần xuống mặt bục, đang tự tan vụn ra từng miếng con. Phím long rồi, cần, thành, tang đều tung bật hết mộng chốt, và cùng một lúc nhả hết những đường sơn gắn. Đàn chỉ còn là một đống vụn gỗ linh tinh những bừa bộn bên một cuộc đời đánh đàn đang khô dần lớp máu cuối cùng”. Sao lại có thể có người tưởng tượng ra được bao nhiêu cảm giác cảm xúc ấy nhỉ. Nên nhớ tất cả là thuần tưởng tượng! Một cơn “mơ cảm” kỳ lạ hết sức. Nhưng nếu chỉ có mơ không thôi, ai biết. Đây mơ đến đâu mực đen giấy trắng lời xuống rành rành đến đấy. Mơ hóa thành lời. Và hẳn lời hiện ra lại khiến mơ tiếp tục... À, đây là cả một cuộc giao hoan với chữ nghĩa có đầy đủ giáo đầu và đạt khoái cảm tột độ, chứ còn gì nữa! Dễ dàng hình dung viết xong chữ cuối cùng của “Chùa Đàn”, Nguyễn Tuân quẳng ngay bút, nằm vật thiêm thiếp trên chiếc võng đay nhà bà Chu! Nhà văn như là chính nhân vật Bá Nhỡ của mình, chỉ không đến nỗi hồn lìa, xác đợi lên cáng về Mê Thảo! Nguyễn Tuân cho Bá Nhỡ đàn hết cả máu ra, tức là Nguyễn Tuân viết hết cả “cảm” của mình ra. Máu hết thì người chết, còn cảm hết thì tâm

200 hồn chỉ khô đi mất một lúc, sau đó lại bắt đầu ứa cảm... Đoạn kết của truyện càng nhiều chi tiết dễ trầm trồ. Có nghĩa lý gì bất cứ cái chi tiết hay ho nào. Thành tựu đây là một người đã diễn được toàn thể cái cơn mơ cảm phi thường của mình ra thành chữ nghĩa cực kỳ gợi cảm. “Chùa Đàn” là một trận lên đồng văn chương của “người đi tìm cái đẹp”. Viết năm 2013 _________ (1) Tất cả những chỗ trích lời Nguyễn Tuân đều trong Nguyễn Tuân – người đi tìm cái đẹp, nxb. Văn Học, 1997.

Phân biệt Đông, Tây (1) Ðông phương và Tây phương vốn không có tiếp xúc đáng kể. Xưa kia người đôi “phương” qua lại chỉ là một số rất ít thương nhân hoặc lội cát trèo non đi xuyên qua Trung Á hoặc bập bềnh trên sóng đi men theo bờ biển Nam Á. Dù bộ hay biển, hành trình dằng dặc, tuyệt đối không thuận tiện cho việc đi lại thường xuyên. Suốt vài nghìn năm, văn hóa ở Ðông phương và văn hóa ở Tây phương đã phát triển cơ hồ không biết đến nhau. Cùng nằm trên mặt quả đất, nhưng Ðông và Tây đã là hai thế giới rất riêng! Trong mấy thế kỷ qua, nhờ kỹ thuật tiến bộ, tiếp xúc giữa Ðông và Tây mỗi lúc mỗi thêm chặt chẽ. Phần Tây dùng thế mạnh về văn hóa vật chất để tích cực truyền bá văn hóa tinh thần của Tây. Phần Đông thua Tây về vật chất, đâm mất tinh thần, tự ý bỏ cái tinh thần riêng của mình mà theo tinh thần Tây. Phần cái việc chạy đua với Tây về vật chất nó làm cho môi trường sống ở Ðông trở nên giống môi trường sống ở Tây: môi trường sinh văn hóa, ta nay sống như Tây thì rồi sớm muộn cũng hóa cảm nghĩ như Tây! Do ba lẽ ấy, những chỗ khác nhau về tinh thần giữa Ðông và Tây vốn trước kia lồ lộ đang nhanh chóng trở nên mờ nhạt. Trước khi chúng trở nên quá mờ nhạt, tưởng ta nên cố “vẽ” chúng ra cho rõ để giúp người tò mò mai sau dễ tìm về sự thực. *

201 Đông phương? À, đó là Ấn giáo, Phật giáo, triết lý Lão, Trang và Nho giáo. Là người Ấn, người Tàu. Đông phương là nơi có hai giống người tiến bộ đã sáng kiến ra đủ thứ để cho những giống khác kém hơn bắt chước... Đúng và sai! Đúng là có hai giống người đóng vai trò lớn trong quá trình hình thành tinh thần Đông phương. Nhưng không phải là người Ấn với người Tàu. Cả Ấn lẫn Tàu đều là dân lai. Ấn là người Việt tộc Dravidian (1) lai với người da trắng Aryan. Tàu là người Hoa Hạ lai với người Việt tộc Hoa Nam.(2) Người Việt tộc là người gì? Đó là một chủng tộc từng sống khắp nơi trong vùng Đông Nam Á cổ, gồm Đông Nam Á hiện đại cộng Hoa Nam cộng Ấn-độ. Người Việt tộc ở phía tây, thường gọi là người Dravidian, xây dựng nên văn minh Indus tiến bộ nhất thế giới lúc bấy giờ. Người Việt tộc ở Hoa Nam cũng tự lực tiến lên thời đại đồng chứ không hề “man di” như sử sách của kẻ thắng trận ghi chép nhảm nhí. “Trận” nào? Ngẫu nhiên, cách đây khoảng 3500 năm, địa bàn Việt tộc bỗng bị đồng thời xâm phạm ở đến hai phía. Phía tây người Aryan đánh phá. Phía bắc người Hoa Hạ tấn công. Cả hai mặt, Việt tộc rút cuộc đều đại bại, phải để cho Aryan và Hoa tự do vào ở đất mình, cai trị mình. Hai cuộc hợp chủng vĩ đại bắt đầu, dẫn tới hai giống dân lai như vừa nói trên. Do Việt tộc bại trận, văn hóa Việt tộc không được công nhận đích đáng, thậm chí còn bị xuyên tạc. Nhưng, trong âm thầm, văn hóa Việt tộc đã dần dần trở thành cốt lõi tinh thần ở cả Ấn-độ lẫn Hoa Nam! Triết lý nhất thể trong Ấn giáo và Phật giáo xuất phát từ phía Việt tộc Dravidian chứ không phải từ phía da trắng Aryan.(3) Triết lý nhất thể (không thể tình cờ mà cũng nhất thể!) trong tư tưởng Lão, Trang xuất phát từ phía Việt tộc Hoa Nam chứ không phải từ phía Hoa tộc. Đại khái, cái ý niệm “tất cả là một” nó thai nghén, chào đời trong cõi Việt rồi do tình cờ lịch sử mà đến khi rút cuộc viết xuống thì lại viết bằng hai thứ chữ có nguồn gốc phi - Việt là chữ Phạn và chữ Hán, thành kinh Vệ-đà, kinh Đạo đức, kinh Nam Hoa.(4) Đông phương dĩ nhiên còn là Nho giáo, và đó là chỗ mà người Hoa Hạ đóng góp lớn vào tinh thần Đông phương. Nhưng ngay cả trong Nho giáo thiết tưởng

202 cũng có ảnh hưởng văn hóa Việt tộc. Ngắm nghía hình dạng hết sức kỳ dị của vô số món đồ đồng đời Thương, người ta không khỏi hình dung một tâm lý dân tộc thiên về cực đoan. Thế mà Khổng Tử lại chủ trương một lối tổ chức xã hội “trung dung”! Trước khi bắt đầu nam tiến thì cực đoan, một ngàn năm sau thì mềm hẳn đi, nếu không do tác động của thứ văn hóa lan tỏa từ vùng đất phương nam mới chiếm, thì do đâu?!(5) Tóm lại, đằng sau tinh thần Đông phương là Việt tộc và Hoa tộc. Việt góp triết lý sâu sắc, Hoa góp cách tổ chức xã hội tạo được nhiều hòa khí. Hiện nay Đông phương đại khái gồm Đông Á (Tàu, Hàn, Nhật), Đông Nam Á và Ấn-độ. Nói đại khái, vì tình hình Đông Nam Á và Ấn-độ phức tạp. Ở Đông Nam Á xã hội nói chung hiếm những biểu hiện cực đoan, chứng tỏ tinh thần Việt tộc còn mạnh, nhưng có những vùng hầu hết dân theo đạo Hồi là tôn giáo Tây phương. Ở Ấn-độ đại đa số dân theo Ấn giáo là tôn giáo Đông phương, nhưng lại thường xuyên biểu hiện cực đoan, chứng tỏ tinh thần Tây phương của phía tổ tiên Aryan vẫn tồn tại. * Nhắc Tây phương, người ta nghĩ ngay đến đạo Chúa, khoa học, đến người Hylạp, người La-mã, người Âu châu, người Mỹ. Đúng nhưng thiếu. Đạo Hồi và đạo Do-thái cũng là Tây phương. Thực ra ba đạo cùng gốc! Không có gì lạ cả, vì các dân tộc ở Trung Đông và dân tộc I-răng cũng là da trắng y như người Âu người Mỹ. Đất gốc của người da trắng là vùng Tây Á và Âu châu. Tây Á trở nên văn minh trước Âu châu. Ở Âu châu thì phía nam văn minh trước phía bắc. Trong thời cổ đại, người da trắng ở Tây Á và Nam Âu nam tiến xuống Bắc Phi và đông tiến qua Ấn-độ. Trong thời trung cổ, vì văn minh suy thoái, da trắng tạm ngưng bành trướng. Sau thời trung cổ, nhờ sáng kiến ra khoa học khiến văn hóa vật chất tiến bộ rất nhanh, da trắng chẳng bao lâu bắt đầu đi xâm lược khắp thế giới. Đợt mở đất thứ hai này thành công đặc biệt to lớn: bắt đầu đánh từ cuối thế kỷ 16, đến cuối thế kỷ 19 thì coi như chiếm được gần trọn thế giới (tính cả Tàu là thuộc địa không chính thức). Trong nửa đầu của thế kỷ 20, do lủng củng nội bộ da trắng mất đi rất nhiều đất đã chiếm. Nhưng họ vẫn còn giữ lại được một diện tích khổng lồ gồm Mỹ châu, Úc châu và nửa trên của Á châu. Trong đợt bành trướng thứ nhất, người da trắng hợp chủng qui mô với người Dravidian ở Ấn-độ như đã nói. Tình hình lai giống ở các đất mới chiếm trong đợt hai như sau: ở Bắc Mỹ người da trắng Tây Âu không hợp chủng với chủ đất

203 trước mà “dùng vũ lực đẩy hầu hết các bộ lạc da đỏ đến chỗ gần tuyệt chủng”(6); ở Trung Mỹ và Nam Mỹ, người da trắng Nam Âu có hợp chủng với người da đỏ còn hiện diện khá đông đảo. Ở khắp Mỹ châu chỗ nhiều chỗ ít nhưng đâu cũng có một số người da đen do người da trắng đem từ Phi châu qua để phục vụ họ; lúc đầu trắng không hợp chủng với đen, nhưng từ khá lâu đã xẩy ra hợp chủng. Ở Úc châu người da trắng Tây Âu (Anh) không hợp chủng với dân bản địa. Ở phần Á châu của nước Nga, tình hình hợp chủng giữa người da trắng Đông Âu (Nga) với các dân tộc bản địa không biết là như thế nào. Tây phương hiện nay đại khái gồm Tây Á mở đến Hồi quốc, Âu châu, một phần Bắc Phi, trọn Mỹ châu, trọn Úc châu và nửa trên của Á châu. Nói đại khái, bởi ở Trung Mỹ, Nam Mỹ, văn hóa bản địa vẫn tồn tại, ở Nga Á hình như cũng thế. Viết năm 2005, sửa năm 2013 In lần đầu trong Tìm tòi và suy nghĩ (2005) In lần thứ hai trong Cảm nghĩ miên man (2015) __________ (1) Theo Bình Nguyên Lộc trong Nguồn gốc Mã Lai của dân tộc Việt Nam, Sài Gòn, 1971. BNL gọi người Việt tộc là người Cổ Mã Lai. (2) Người Tàu rồi sẽ lai thêm với “Hồi, Tạng, Mãn, Mông”. (3) Xem bài “Ấn Á, Ấn Âu” của TT. (4) Xem bài “Trời Đông, Trời Tây” của TT. (5) Xem bài “Mềm như nước” của TT. (6) Theo tạp chí National Geographic (Mỹ), 9-2004, trong phụ trương về “North American Indian Cultures”.

Phân biệt Đông, Tây (2) Ðể thấy văn hóa Ðông, Tây trái ngược, chỉ cần vận dụng tai mắt chút đỉnh. Thử lắng cái tiếng chuông. Ở Ðông phương, người ta lấy chày nện vào chuông rỗng. Ở Tây phương, người ta treo vật giữa lòng chuông rồi lắc cho vật va chạm vào chuông. Tiếng chuông Ðông trầm lắng, tiếng chuông Tây rộn ràng. Thử nhìn cái cách chơi nước. Ở Ðông phương, người ta chơi đào ao thả sen hoặc đào suối cho nước chảy róc rách. Ở Tây phương, người ta chơi xây hồ có nước phun. Nước dưới ao đào suối đào chẳng khác nước ngoài tự nhiên, nước trong hồ phun lên là ngược với tự nhiên điển hình. Thử nhìn cái cách chơi cây. Cây cảnh ở Ðông phương được người trồng uốn

204 nắn cho có dáng giống như cây thật, hoặc cho giống thú giống chim. Cây trong vườn ở Tây phương lại được chủ vườn cắt xén thành hình khối, cây mang dáng hộp! Thử ngắm mặt mũi, điệu bộ một người đang nói. Khi nói, người Ðông phương giữ vẻ mặt bình thường và không múa tay. Khi nói, người Tây phương vận dụng cả mặt mũi lẫn tay! * Cái chuông cái nước cái cây cái dáng nói, chúng nói lên nhiều về “cái người” đấy. Tiếng chuông trầm lắng là của kẻ ưa tĩnh; tiếng chuông rộn ràng là của người hiếu động. Chơi nước đứng nước chảy là ưa chan hòa với tự nhiên; chơi nước phun là thích chống lại tự nhiên. Chơi cây giống cây giống thú giống chim cũng là ưa chan hòa với tự nhiên; chơi cây giống hộp cũng là thích chống lại tự nhiên. Dáng nói điềm đạm là do người nói xem mình là một phần gắn bó của tập thể; dáng nói “hùng hồn” là do người nói xem mình biệt lập. Một đằng lấy việc giữ cho được mối quan hệ tốt đẹp với tất cả xung quanh làm quan trọng nhất. Một đằng lấy việc phát huy chính mình làm đầu. * Thái độ chan hòa với tự nhiên và gắn bó với tất cả xung quanh của người Ðông phương tương ứng với một quan niệm triết lý. Đó là cái nhận thức rằng “tất cả là một”. Trong triết nhất thể không có đấng Tối Cao. Phật chỉ là trạng thái tĩnh của tâm, hễ tĩnh được tâm (không dễ chút nào!) thì hóa Phật. Ðạo (trong tư tưởng Lão) hóa ra vạn vật, vạn vật biến hóa lung tung nhưng rút cuộc sẽ qui căn mà hóa trở lại thành Ðạo. Trong triết nhất thể “vạn sự vô thường”, tức không có cái gì bền: tất cả đều đang hoặc từ động hóa tĩnh hoặc từ tĩnh hóa động hoặc từ Ðạo hóa vật hoặc từ vật hóa Ðạo! Thái độ chống đối tự nhiên và cái “tôi” biệt lập của người Tây phương cũng tương ứng với một quan niệm triết lý. Đó là sự phân biệt Thượng Ðế - vạn vật. Trong triết nhị nguyên có một Thượng Ðế toàn năng và vĩnh cửu, hoàn toàn phân biệt với vạn vật vốn do Người tạo ra. Mỗi “vật” lại hoàn toàn phân biệt với từng “vật” khác.(1) * Triết nhất thể tương ứng với quan niệm cái tốt tương đối.

205

Vì không có đấng Tối Cao nên không có định nghĩa cái tốt truyền xuống từ trên cao. Ở Ðông phương, việc làm tốt hay xấu là căn cứ vào tác động của nó đối với xung quanh. Giúp tập thể bền vững là tốt, ngược lại là xấu. Triết nhị nguyên tương ứng với quan niệm cái tốt tuyệt đối. Thế nào là tốt, cái ấy do Thượng Ðế qui định. Người định, xong Người truyền, bằng cách nào đó. * Con người ta nói, tức là diễn cái nhìn của mình ra thành lời. Nhìn sao, nói vậy. Nhìn nhất thể, nói cũng nhất thể! Nói nhất thể thì lời nói liền lạc, gắn bó như một cơ thể. Nhìn nhị nguyên, nói cũng nhị nguyên! Nói nhị nguyên thì lời nói là một cấu trúc nhân tạo do nhiều bộ phận ráp lại. Tính nhất thể của ngữ pháp Đông phương thấy rõ nhất nơi tiếng Việt.(2) Tính nhị nguyên của ngữ pháp Tây phương có thể tìm xem nơi tiếng Anh. Triết còn rành rành trong lối xưng hô. Vì “tất cả là một”, nên gặp nhau thì ta xưng hô như thể có quan hệ máu mủ. Vì “tôi” này không có quan hệ gì với “tôi” khác, nên họ xưng hô với nhau bằng những đại từ khái quát chỉ “ngôi”. * Triết ảnh hưởng đến trật tự xã hội. Ở Đông phương vì mỗi người đều xem mình có quan hệ với mọi người, ta ăn ở với nhau “có tình”, do đó ít người bị bức xúc nặng đến nỗi có hành vi bạo động. Ở Tây phương vì “tôi” này không có quan hệ gì với “tôi” khác, họ đối xử với nhau thẳng thừng khiến nhiều người bị bức xúc tới mức sinh bạo động. Bạo động có hai loại. Loại thứ nhất - “bình thường” - nhắm vào người đã trực tiếp gây bức xúc. Loại thứ hai - “bất thường” - không nhắm vào ai cả, mà bừa bãi! Sở dĩ có loại thứ hai, ấy là do cá nhân bị bức xúc trầm trọng lâu ngày, dần hóa điên. Xã hội Đông phương chỉ có loại bạo động thứ nhất và có ít hơn hẳn ở Tây phương. Triết cũng ảnh hưởng đến cách duy trì trật tự xã hội. Ở Đông phương việc xét xử phạm nhân vừa theo lý vừa theo tình. Ở Tây phương chỉ theo lý. Lý thể hiện thành luật, luật giống như lưới, dù nhặt đến đâu vẫn đầy lỗ, khéo thì chui lọt! Trong khi tình không có “lỗ”. *

206 Xưa kia cả Ðông phương lẫn Tây phương đều có vua. Nhưng vua Ðông và vua Tây không giống nhau. Vua Ðông tuy là “con trời”, ngồi ngai chín bệ, nhưng không “quý” bằng dân. Mạnh Tử bảo: “Dân vi quý, xã tắc thứ chi, quân vi khinh”, tức “Dân nhất, nước nhì, vua bét”. Vào thời thịnh của chế độ quân chủ chuyên chế ở Tây phương, không người dân nào dám bảo vua mình là bét! Ở Ðông phương vua cai trị nước với ý nghĩa thi hành nghĩa vụ lo lắng cho hạnh phúc của toàn dân. Ở Tây phương vua cai trị nước là sử dụng đặc quyền của kẻ mạnh nhất nước.(3) Cùng cai trị độc tài tuyệt đối, nhưng một đằng nhân danh tất cả mọi người, một đằng nhân danh chỉ Tôi To Đùng! * Triết tương ứng thế nào với khuynh hướng tâm linh? Ở Đông phương, nhân loại tìm cách cải thiện đời sống hiện tại hơn là hướng về kiếp sau. Ta khấn vái tổ tiên, Trời, Phật, thần, thánh, chủ yếu nhằm cầu xin giúp đỡ thực tế để được hạnh phúc ngay bây giờ, ngay tại chỗ đang sống. Ở Tây phương, loài người vốn cơ bản sống để đợi lên Thiên Đàng! Khi mới bắt đầu làm khoa học, họ vẫn là chiên ngoan, xem nghiên cứu chẳng qua tò mò tìm hiểu tuyệt tác của Chúa. Nhưng từ cách nay khoảng một thế kỷ Chúa đã bị thay thế bởi Luật Cuối Cùng của tự nhiên mà họ tin cứ nghiên cứu mãi sẽ có ngày khám phá được. Trước là từng người làm cuộc hành trình dài đúng một đời đi gặp Đấng Tối Cao. Bây giờ là bao nhiêu người hành trình liên thế hệ đi tìm Luật Tối Cao. Cũng thế thôi.(4) Ta chẳng thiết “đi” đâu cả, vì Phật ở trong ta chứ ở đâu xa mà đi! Họ nhất định phải “đi”, vì “Chúa” ở bên ngoài họ. * Chiến tranh ở đâu cũng có. Nguyên nhân phổ quát là tranh giành quyền lợi vật chất. Riêng ở Tây, còn có nguyên nhân “kỳ thị”. Kỳ thị tôn giáo: ba đạo cùng gốc, mà đạo Chúa đạo Hồi xung đột ác liệt suốt từ khi Sứ giả Mô-ha-mét ra đời và sau khi nước Do Thái tái sinh ở Trung Đông thì tới phiên đạo Do Thái đạo Hồi kịch chiến! Kỳ thị ý thức hệ: Mỹ tư bản và Liên Xô cộng sản “Chiến tranh Lạnh” với nhau làm nhân loại suýt chết hết vì bom A và bom H! Kỳ thị chính thể: sau Chiến tranh Lạnh, Mỹ dùng vũ lực “thay đổi chế độ” ở I-rắc... Cũng nguyên nhân kỳ thị, ở Tây phương lại có thứ bạo động quy mô mà không phải là chiến tranh. Lịch sử Tây phương hai ngàn năm nay đầy những ví dụ hết

207 sức đẫm máu! Xảy ra đầu tiên là việc nhà nước La-mã giết vô số tín đồ đạo Chúa (bằng nhiều cách kinh khủng). Đáng kể nhất gần đây là việc nhà nước Đức quốc xã giết sáu triệu dân Do Thái. Ngoài sát nhân hàng loạt, kỳ thị còn có thể dẫn tới lối đối xử vô nhân đạo. Kỳ thị giai cấp từng là thảm kịch triền miên khắp Âu châu. Kỳ thị chủng tộc từng rất nặng nề ở Mỹ. Ở Đông phương vốn không có hiện tượng kỳ thị. Ngoại lệ duy nhất là Ấn-độ: người Ấn kỳ thị bởi họ có mang dòng máu da trắng Aryan.(5)

Tại sao Đông khác Tây? Vì ta xem “tất cả là một”, trong khi họ phân biệt và phân biệt. Hễ đã có tâm lý phân biệt thì rất dễ trở nên “cực đoan, cuồng tín, không bao dung”.(6) “Cực” luôn tìm cách tiêu diệt hay giầy xéo lên bất cứ cái gì khác nó. Nếu bên kia yếu hơn hẳn thì diệt hay giầy diễn biến “êm”, còn nếu đôi bên cùng mạnh thì chiến tranh long trời lở đất, có khi đe dọa tính mệnh của toàn thể nhân loại! Viết năm 2005, sửa năm 2013 In lần đầu trong Tìm tòi và suy nghĩ (2005) In lần thứ hai trong Cảm nghĩ miên man (2015) __________ (1) Xem bài “Trời Đông, Trời Tây” và bài “Nhân loại, nhân loại!” của TT. (2) Xem bài “Tương lai ngữ pháp tiếng Việt” của TT. (3) Trong Văn hóa Việt Nam - Tìm tòi và suy ngẫm, nxb. Văn Hóa Dân Tộc, 2000, Trần Quốc Vượng bảo vua ở châu Âu cơ bản chỉ là một lãnh chúa lớn. (4) Xem bài “Văn hóa diễn biến thế nào” của TT. (5) Xem bài “Ấn Á, Ấn Âu” của TT. (6) Xem Nguyễn Hiến Lê, Để tôi đọc lại, nxb. Văn Học, 2001.

Lại chuyện quê thanh lịch Trong số các món ăn Việt Nam truyền thống, hình như không có món nào được nhiều người nhiệt tình ca ngợi bằng cốm. Đây vài “lời ca” tiêu biểu: “Cốm là thứ quà riêng biệt của đất nước (...) mang trong hương vị tất cả cái mộc mạc, giản dị và thanh khiết của đồng quê nội cỏ Việt Nam (...) thức quý của đất mình (...) thức quà thần tiên ấy (...) Phải nên kính trọng (...) Sự thưởng thức (phải cho) trang nhã và đẹp đẽ” (Thạch Lam). “Cốm là một thứ quà của đồng ruộng quê hương (...) một thứ quà trang trọng (...) giản dị mà thanh khiết (...)

208 một món quà trang nhã (...) ăn miếng cốm cho ra miếng cốm, người ta cũng cần phải tỏ ra một chút gì thanh lịch, cao quý (...) ăn một miếng cốm vào miệng là ta nuốt cả hương thơm của những cánh đồng quê của ông cha ta vào lòng (...) cảm khái nhường bao!” (Vũ Bằng). “Cốm (...) cái món quà thổ ngơi thơm lành của ruộng lúa nếp (...) giản dị thơm thảo hiền hậu, vừa chắc chắn vừa tinh tế” (Nguyễn Tuân).(1) Cốm đặc biệt đến nỗi đòi hỏi người dùng phải có một phong cách thưởng thức “trang nhã và đẹp đẽ” hay “thanh lịch, cao quý”!!! Hiển nhiên như thế cốm phải chính là một hiện thân của sự thanh lịch. Có lẽ đa số mọi người quen liên hệ thanh lịch với phố phường, với cầu kỳ. Nhưng cốm lại là “một thứ quà của đồng ruộng quê hương”, cốm “mang trong hương vị tất cả cái mộc mạc, giản dị (...) của đồng quê nội cỏ Việt Nam”. Cốm Vòng là quê, nhưng quê thanh lịch. * Lời thốt tự đáy lòng có thể tự nhiên giống nhau. Vũ Bằng bảo “ăn một miếng cốm vào miệng là ta nuốt cả hương thơm của những cánh đồng quê của ông cha ta vào lòng”. Hoàng Cầm có lần mời Nguyễn Tuân một “chén rượu quê”, cũng bảo “thứ rượu chính cống nếp cái hoa vàng (này) chỉ uống một ngụm (...) cũng như uống cả một cánh đồng quê tháng Mười”.(2) Rượu mời nhà văn lớn trong dịp lớn hẳn là rượu... thanh lịch. Hoàng Cầm không viết tên ra, nhưng ta có thể đoán chắc đó là rượu Làng Vân. Rượu Vân là quê thanh lịch. Rượu nhắc chè. Rượu với chè như dương với âm, động với tĩnh, trai với gái, liền anh với liền chị. Vẫn Hoàng Cầm: “Chè Tân Cương chát, thơm bùi (…) nước xanh, ngọt giọng”. Chè ấy Phùng Cung bảo “Quất mãi nước sôi (…) đau nát bã, không đổi giọng”. Chè ấy khi tiếp khách quý Nguyễn Tuân đã “đem bộ đồ trà bé xíu ra, thận trọng, nghiêm cẩn chế nước sôi tráng ấm chén, rồi pha (…) Chà (…) ngọt đến cổ họng”.(3) Hiển nhiên chè Thái Nguyên Tân Cương cũng quê thanh lịch chẳng kém rượu Vân. Rượu và chè Việt Nam không “chồng tiên vợ cú” mà đẹp như tiên cả đôi! * “Lời quê chắp nhặt dông dài”... Dĩ nhiên chẳng qua Nguyễn Du theo nền nếp tốt đẹp mà nói khiêm thôi, chứ “chắp nhặt” như cụ thì lời tuy dài mà chẳng “dông” tí nào, hàng hàng châu ngọc chẳng thể bớt đi được... hạt nào! Cũng như cốm Vòng rượu Vân chè Thái ngào ngạt hương quê, Truyện Kiều rõ mồn một dáng quê. Vì tuy kể chuyện bên Tàu nhưng Kiều làm theo cùng thể thơ với không biết bao nhiêu ca dao trong kho tàng văn chương truyền khẩu của dân tộc Việt Nam. Đem so với thơ Ðường điển chế cứng ngắc như... thành Tràng An, những bài lục bát của ta mềm mại, uyển chuyển như sóng lúa dập dờn, như cánh cò bay lả, như bước đi thoăn thoắt làm đu đưa hai thúng cốm của cô gái làng Vòng... Nói như Vũ Bằng nói về cốm, Hoàng Cầm nói về rượu, tất phải lời rằng: Kiều chỉ

209 đọc một đoạn cũng đã cảm được độ tinh tế cực kỳ của thứ tiếng nói lạ lùng của cái dân tộc “quê” nhất thế giới này! Truyện Kiều đích thị là quê thanh lịch. * Văn hóa phát triển không phải chỉ là kỹ thuật tiến bộ. Cốm Vòng có kỹ thuật gì đâu, ấy thế mà phải cả một nền văn hóa nông nghiệp tồn tại nghìn năm nọ qua nghìn năm kia, kết tinh lại mới biến được hạt lúa non của giời thành hạt cốm của làng Vòng. Nom thật khó giản dị hơn, nhưng đó chính là một sản phẩm văn hóa chứ đâu phải thứ gì bám sẵn trên cây lúa để thôn nữ chỉ việc ra đồng hái bỏ vào thúng gánh đi bán! Mà kể cốm Vòng rượu Vân chè Thái là bất quá mới kể vài trong vô số sáng tạo “thanh lịch” của cái nền văn hóa ẩm thực “quê” độc đáo của dân tộc ta. Rất nhiều thực khách văn nhân tài hoa đã tốn bao nhiêu giấy mực ghi lại ấn tượng sâu sắc của mình về các miếng ngon quê hương, ai nấy đều bằng giọng hết sức nhiệt liệt. Chẳng hạn, Nguyễn Tuân từng trân trọng tùy bút về món “giò lụa Việt Nam tinh tế nhường ấy”, khẳng định đó là một đỉnh cao trong lịch sử chế biến thịt lợn của tất cả loài người. Thật, một đĩa giò ngon (như giò “cụ Líu”), một nậm rượu Vân, ăn một miếng, uống một ngụm, tưởng có lên tận... thiên đình cũng không thể “thực ẩm” cho thanh lịch hơn! Văn hóa ẩm thực dĩ nhiên mới chỉ là một phần của toàn thể văn hóa dân tộc. Truyện Kiều là thành công tiêu biểu của một phần khác, rồi dân ca quan họ là thành công tiêu biểu của phần khác nữa, rồi chèo cổ lại phần khác nữa v.v. Đến được những đỉnh cao ấy là đằng đẵng thời gian chứ đâu phải một sớm một chiều. Cái “cây” văn hóa mà người Việt Nam “trồng” sau các lũy tre nó mất hàng bao nhiêu thời gian mới “kết” nên những cái “quả” ngon lành ấy đấy chứ. Cái thời quê thanh lịch đã qua rồi.(4) Hầu hết “vang” và “bóng” của nó cũng đã gần tắt và gần khuất hẳn rồi. Nghe ngắm những cái gần tắt gần khuất nhiều lúc thương tâm khôn xiết. Cũng có cái chắc chắn sẽ còn mãi, như Kiều. Nhưng còn sừng sững đấy mà người đọc chỉ trầm trồ lấy lệ chứ không thực rung cảm thì khác gì mất, cũng đáng khôn xiết thương tâm! Biết mới thương... Vài chục năm nữa, những người Việt “quê” không còn một mống, lấy ai thương “thanh lịch” một thời... Viết năm 2013, sửa năm 2014 In trong Cảm nghĩ miên man (2015)

210

_________ (1) Trong Hà Nội Băm Sáu Phố Phường (nxb. Đời Nay, 1943), Miếng ngon Hà Nội (in lần đầu ở Sài Gòn năm 1957?, nxb. Văn Học tái bản năm 1994), và Cảnh sắc và hương vị đất nước (nxb. Tác Phẩm Mới, 1988). (2) Trong Nguyễn Tuân – người đi tìm cái đẹp, nxb. Văn Học, 1997, HC kể chuyện đêm ra mắt nxb. Hội Nhà Văn ở Hà Nội năm 1957 có “đủ mặt các nhà văn nhà thơ đàn anh”. (3) Theo Nguyễn Bùi Vợi trong Nguyễn Tuân – người đi tìm cái đẹp. (4) Xem bài “Thôi một nước quê” của TT.

Thơ nhạc, thơ tranh Thơ làm bằng chữ. Vì chữ có âm thanh nên thơ có thể có chất nhạc. Nhạc hay không, nhạc nhiều nhạc ít, tùy đặc tính của thứ tiếng được dùng để làm thơ và tùy luật của thể thơ. Vì chữ có nghĩa nên thơ có thể có chất họa. Đây chữ “núi” kia chữ “chim” nọ chữ “thuyền” chữ “ông chài” chữ “nón lá”, “áo tơi” v.v. Sắp xếp thế nào đấy, có thể nên được tranh, trong óc. So tiếng Việt với tiếng Tàu. Tản Đà có lần bảo: “Chữ quốc ngữ của ta, âm và vận so với chữ nước khác, hãy nói như chữ Tàu, thì rất là giàu đủ và tách bạch hơn”.(1) Ngoài ra, tiếng Việt lại có những hư tự và chữ đứng trước có khả năng làm tăng hẳn nhạc tính của câu nói.(2) Hơn nữa, ngữ pháp Việt lại cực kỳ linh động. Nghĩa là, ta nói một thứ tiếng đặc biệt thích hợp cho việc làm nhạc! So luật thơ Việt với luật thơ Tàu. Thơ Việt truyền thống có hai thể căn bản là thể sáu tám và thể ngâm (tức bảy bảy sáu tám). Luật của cả hai thể đều là luật về âm và vận mà thôi, không hề đặt ra ràng buộc nào về ý. Luật thơ Việt hoàn toàn nhằm tạo hiệu quả nhạc. Thơ Tàu điển hình là thơ Đường luật. Luật Đường trước tiên qui định cách sắp xếp ý trong một bài thơ (dài chỉ tám hoặc bốn câu!). Cũng có qui định về âm thanh, nhưng đòi hỏi tổ chức ý quá chặt chẽ làm cho rất khó tạo nhạc. Tức luật thơ đây cơ bản giống như một thứ họa pháp để vẽ tranh (tưởng tượng) bằng chữ! Tiếng khác tiếng, luật thơ khác luật thơ, kết quả là: thơ Việt như nhạc, thơ Tàu như tranh.

211 Thời tiền chiến, Thùy Thiên khóc nhầm bạn Tản Ðà (vì tưởng thi sĩ đã từ trần), trong bài thơ điếu người chưa chết có câu “ca”: “Văn chương đâu khéo ly kỳ, đọc lên sướng miệng, nghe thì sướng tai!”. Đấy, thơ Việt mà hay thì thế đấy. Tất nhiên cái sướng nghe thơ nó không ngừng ở tai. Từ tai nó vào lòng. Nghệ thuật thơ Việt Nam chủ yếu dùng nhạc để trực tiếp gợi lên trong lòng người nghe một trời cảm xúc! Để ý tuy thơ Đường cũng có một số bài êm tai (như bài Phong Kiều Dạ Bạc của Trương Kế), người Tàu không trầm trồ thứ thơ “thi trung hữu nhạc”. Khi đọc thơ, họ quan tâm đến chất họa. Tô Ðông Pha tán tụng: “Ðọc thơ Ma Cật thấy trong thơ có họa”. Vương Duy có thể vẽ đẹp hơn các nhà thơ khác một chút, nhưng thiết tưởng tất cả các thi nhân đời Đường khi sáng tác đều mơ màng như mình đang vẽ tranh thủy mạc! Đọc Đường thi, trước tiên ta thấy tranh tưởng tượng, sau đó ta mới bắt đầu cảm xúc. Nghệ thuật thơ Trung Quốc như vậy chủ yếu gợi cảm xúc cách gián tiếp thông qua ý. * Dịch thơ tiếng Tàu ra thơ tiếng Việt là chuyển tranh tưởng thành nhạc thật. Hoàng Xuân Hãn nhận xét về việc dịch Chinh phụ ngâm khúc: “Cái hay (của bản dịch) một phần, bởi tình ý thiết tha, hình ảnh rực rỡ (trong nguyên văn), và một phần lớn, vì từ điệu gọn gàng, nhịp nhàng và bóng bẩy”.(3) Tức Đoàn Thị Điểm hay Phan Huy Ích đã đem tranh đẹp trong óc phổ thành nhạc chữ du dương! Văn nhân xưa rất biết việc mình làm, vì sau khi dịch xong có lời: “từng thiên, từng chương (...) tìm âm thanh cho êm ái (...) phiên dịch thành khúc mới”.(4) “Khúc mới” chính là một khúc nhạc, một bài ca. Cho nên mới gọi Chinh phụ ngâm khúc diễn ca! Đây hai câu đầu của Đặng Trần Côn: “Thiên địa phong trần Hồng nhan đa truân”. Và đây hai câu ấy sau khi dịch: “Thuở trời đất nổi cơn gió bụi Khách má hồng nhiều nỗi truân chuyên”. Thơ lối Tàu “vẽ” ra trong óc người đọc hình ảnh một người đàn bà đẹp quay cuồng giữa trời đất đầy gió bụi. Thơ lối Việt “hát” lên cái hình ảnh ấy!

212 (Nguyên tác Chinh phụ làm theo thể trường đoản câu ngắn câu dài. Câu ngắn như trên người dịch thêm chữ, còn câu dài thì bớt chữ, nhờ hết sức dạn tay thêm, bớt, sửa sang, đảo lộn, mà tranh mới thành được nhạc.) * Truyện Kiều, theo Xuân Diệu “là một bản nhạc dài”(5), theo Hoài Thanh như “một tiếng đàn lạ gần như không một lần nào lỡ nhịp ngang cung”.(6) Rõ ràng điều đáng nhắc nhất về Kiều là chất nhạc quán xuyến và độc đáo. Thì chính Nguyễn Du đã gọi tác phẩm mình là “Đoạn trường tân thanh”. Cụ xem tranh dâu bể của người Tàu, cảm khái, khóc một hơi thành nhạc “động đất trời”, “nghe như non nước vọng lời nghìn thu”(7), chứ cụ có ngồi hì hục vẽ bức tranh khác đâu! Dĩ nhiên đâu phải chỉ khi đọc thơ Đường hay tiểu thuyết Thanh, ta mới có hứng thơ. Người Việt bình dân quanh năm suốt tháng “ca” thành “dao” đủ thứ quanh mình. Người Việt trí thức ngâm nga khi ngẫm nghĩ về tranh “tuồng đời”, “kiếp người”: “Gót danh lợi bùn pha sắc xám Mặt phong trần nắng nám mùi dâu Nghĩ thân phù thế mà đau Bọt trong bể khổ bèo đầu bến mê (...) Cầu thệ thủy ngồi trơ cổ độ Quán thu phong đứng rũ tà huy Phong trần đến cả sơn khê Tang thương đến cả hoa kia cỏ này Tuồng huyễn hóa đã bày ra đấy Kiếp phù sinh trông thấy mà đau Trăm năm còn có gì đâu Chẳng qua một nắm cổ khâu xanh rì” và khi ngắm nghía tranh thật của Tạo hóa: “Bước tới đèo Ngang bóng xế tà Cỏ cây chen lá đá chen hoa Lom khom dưới núi tiều vài chú Lác đác bên sông chợ mấy nhà Nhớ nước đau lòng con quốc quốc Thương nhà mỏi miệng cái gia gia Dừng chân đứng lại trời non nước Một mảnh tình riêng ta với ta”. Dù chứa nhiều chữ Tàu như Cung oán hay làm theo luật Tàu như thơ Bà Huyện,

213 thì thơ ta bao giờ cũng vẫn giàu chất nhạc hơn hẳn thơ Tàu! * Lại Tản Đà: “Quốc văn ta có những đặc điểm có thể làm cho thơ ca (...) hay hơn thơ ca của nước ngoài”. “Nước ngoài” đây là kể cả nước Tàu. Cụ nghĩ thế, liệu có đúng không? Thiết tưởng nếu xem thơ là một thứ nghệ phẩm làm bằng tiếng nói thì làm thơ như người Việt Nam mới là đi đến chỗ tận cùng của quá trình sáng tạo. Người Tàu chọn và sắp xếp tứ thành “phong cảnh” nên thơ nhưng như thế chưa xong việc, vì phong cảnh trong óc chưa phải là thơ. Đọc “Bất túy Tầm Dương tửu Yên ba sầu sát nhân”, óc ta tưởng tượng ra một hình ảnh, rồi lòng ta nẩy sinh một cảm xúc, rồi cũng vẫn lòng ta bật lên một lời thơ chứa nhạc chở thẳng cái cảm xúc ấy vào lòng người nghe: “Chẳng say chén rượu Tầm Dương Khỏi sao sóng, khói sầu thương chết người”. Thơ tới đích hay chưa là ở chỗ có chở thẳng được cảm xúc từ lòng này sang lòng kia hay không. Thơ Việt nhiều bài tới đích. Thơ Tàu ít bài tới đích. Thế là dám chê thơ Đường lừng danh thế giới à? Nghĩ thế nào nói thế ấy thôi. Còn danh kia sở dĩ lừng, ấy một phần bởi nước Tàu “lớn” hơn nước ta nhiều, phần nữa bởi thơ tranh dễ chia sẻ hơn hẳn thơ nhạc (vì tứ có thể dịch cho người ở bất cứ đâu cũng hiểu được, chứ nhạc thì dịch làm sao!). Viết năm 2013, sửa năm 2014 In trong Cảm nghĩ miên man (2015) _________ (1) TĐ, “Mối cảm tưởng về thơ ca của nước ta”, đăng trên An Nam tạp chí năm 1932, in lại trong Tuyển tập Tản Đà, nxb. Hội Nhà Văn, 2002. (2) Hư tự ví dụ chữ “cho” trong “Bao giờ cho đến tháng mười”. Chữ đứng trước thì chẳng hạn chữ “cơn” trong “Thuở trời đất nổi cơn gió bụi”.

214 (3) HXH, Chinh phụ ngâm bị khảo, nxb. Minh Tân, Pháp, 1953. (4) Theo HXH, sđd. (5) XD, Các nhà thơ cổ điển Việt Nam, nxb. Văn Học, 1987. (6) Tuyển tập Hoài Thanh, tập II, nxb. Văn Học, 1982. (7) Trong bài thơ “Kính gửi cụ Nguyễn Du” của Tố Hữu.

Ai đã hóa ai Căn cứ vào nghiên cứu sử học, có thể hình dung hiện diện thống trị của người Tàu ở nước ta xưa kia như một đám chốt sắt đóng xuống một cái thảm lúa xanh mênh mông. Mỗi chốt là một lỵ sở của guồng máy cai trị, là một cái “tỉnh Tàu” có quân viễn chinh Tàu đồn trú, có tướng Tàu chỉ huy quân, có quan lại Tàu lo việc hành chính, có thương nhân Tàu qua làm ăn, có một số người Việt phục vụ người Tàu... Bên ngoài chốt, trong tre giữa lúa là xóm làng nơi hầu hết người Việt sinh sống. Trong khu vực lỵ sở và trong những xóm làng gần đó, có thể có một số không nhiều di dân Tàu. Ngoài đàn áp khởi nghĩa và lo thu để chở về Tàu những thứ tài nguyên, sản vật giá trị, các chốt còn có nhiệm vụ khai hóa dân bản xứ, giúp họ thành người văn minh như người Tàu. Năm 231, trong sớ tâu lên vua Ngô, thái thú Tiết Tổng đánh giá tình hình cai trị từ đầu đến lúc ấy: “Dân như cầm thú (...) đến nay (...) hơn 400 năm mới hơi nên người”.(1) Hừm, tưởng sau bao nhiêu công “hóa” của các thái thú Tích Quang, Nhâm Diên, Sĩ Nhiếp, bọn “cầm thú” nay đã “đồng” với cư dân Trung Nguyên xong xuôi rồi kia chứ. Dù sao, được các quan Tàu tiếp tục dạy dỗ cẩn thận, độ ba thế kỷ nữa thì ta nên người hẳn chứ gì? Lịch sử không chịu đơn giản. Năm 541 Lý Bí khởi nghĩa, năm 544 xưng Nam đế. Năm 549 Triệu Quang Phục kế nghiệp, xưng Việt vương. Ô hay, làm loạn cứ làm, sao lại danh hiệu linh tinh thế này? Sao lại phân biệt Nam với Bắc, Việt với chẳng Việt? Sao đến giờ này, hàng bảy trăm năm sau ngày đất Giao Chỉ bắt đầu được ánh sáng văn minh Trung Nguyên rọi xuống, mà vẫn còn có những kẻ lạc hậu ngoan cố?! Tuy đất phương Nam, đất của người Việt, chẳng bao lâu lại Bắc thuộc, nhưng cái chuyện xưng đế xưng vương nó nói lên rất gọn sự thất bại của âm mưu đồng hóa và nó báo trước ngày tàn của quân xâm lược. Năm 679, nhà Ðường đổi Giao châu thành An Nam đô hộ phủ. Tên mới nghe oai vệ, nhưng thực ra mang ý nghĩa không hay chút nào cho nhà nước Trường An. Vì đã gọi là đất “đô hộ” thì tức là đất ấy không phải một phần lãnh thổ nước mình.(2) Ðổi tên như thế là đã vô tình xác nhận một bước lùi nghiêm trọng trong cuộc bành trướng về phương Nam của chủng Hoa Hạ. Như một định mệnh, cái “đô hộ phủ ở phía Nam đã bình định” vừa chào đời xong bèn từng bước dứt khoát bước ra khỏi vòng kiểm soát của kẻ đô hộ. Trần Quốc Vượng

215 cho biết: “Buổi đầu (...) trực thuộc chính quyền trung ương Trường An, nhưng từ năm 757 trở đi thì trực thuộc tiết độ sứ Lĩnh Nam ở Quảng Châu và đến nửa cuối thế kỷ IX thì An Nam có chức tiết độ sứ riêng”.(3) Chẳng bao lâu sau đó, nơi đô hộ phủ bỗng nẩy “kẻ” Khúc Thừa Dụ lợi dụng tình hình chính trị suy sụp ở Trường An mà tự xưng làm tiết độ sứ luôn, không thèm đợi vua Ðường phong. An Nam đã “bất an” đến mức này thì cái việc Ngô Quyền đánh quân Nam Hán, giết thái tử Hoằng Tháo, rồi xưng vương hiển nhiên chỉ còn là vấn đề thời gian. * Cuộc “khai hóa” đất phương Nam của người Tàu thất bại không phải là vô cớ. “Dân như cầm thú” là dân thế nào? Ðại khái, là “búi tóc (...) mặc áo chui qua đầu cài khuy bên trái (...) nam nữ thích nhau bèn thành vợ thành chồng, cha mẹ cũng không ngăn được”.(4) Ơ hay, người mà như thế thì chỉ khác người không búi tóc, mặc áo không chui qua đầu cài khuy bên phải, bắt con cái lấy vợ lấy chồng theo ý cha mẹ, chứ đâu có giống gà, vịt, sáo, quạ, diều, chó, mèo, trâu, bò, ngựa gì đâu! “Dân như cầm thú”, dân ấy còn có cả luật pháp hẳn hoi! Hậu Hán thư chép năm 43 Mã Viện tâu lên vua Tàu: “... luật người Việt khác với luật Hán hơn mười việc”. Thành ngữ Tàu có câu “Khác mười điều, có nghĩa là mỗi - mỗi mỗi khác”.(5) Tức khi vào đất Cổ Việt, Mã Viện thấy đó là một nơi đã tổ chức thành xã hội có luật pháp và luật ấy khác hẳn luật Tàu. (Đây là tướng đem quân đi chiếm lại thuộc địa nên cứ sự thực mà tâu, khác thái thú Tiết Tổng chịu trách nhiệm về việc cai trị thuộc địa nên cố ý tâu xuyên tạc sự thực để được vua Tàu khen cai trị giỏi!) Và như ai nấy đều biết, “dân như cầm thú” đã từ lâu bước vào thời đại kim khí, đã đúc ra được vô số sản phẩm đồng đặc sắc mà nổi bật nhất là những trống đồng đồ sộ với hoa văn phức tạp chứng tỏ một trình độ kỹ thuật rất cao. Tập hợp đồ đồng Đông Sơn còn cho thấy một quan niệm mỹ thuật độc đáo, khác hẳn thẩm mỹ quan của tác giả đồ đồng Thương - Chu. Rõ ràng khi kẻ “cưỡi ngựa đội mũ đúc đỉnh” hung hăng kéo xuống quá Lưỡng Quảng, hắn đã gặp người “cưỡi đò đội nón đúc trống”, chứ không phải gặp cầm thú chi cả! * Trong Nguồn gốc Mã Lai của dân tộc Việt Nam, Bình Nguyên Lộc đã căn cứ vào chỉ số sọ mà kết luận sau hơn 1000 năm Bắc thuộc người Việt không lai Tàu đáng kể. Người Tàu tuy chê các giống người khác là “(Nam) man”, “(Ðông) di”, “(Tây) nhung”, “(Bắc) địch”, thậm chí là “quỷ” (Tây Dương bạch

216 quỷ!), nhưng không hề kỳ thị chủng tộc mà từ chối kết hôn với bất cứ ai. Tàu không chê lấy ta, mà ta ít lai Tàu, như thế nghĩa là thời Bắc thuộc trên đất nước ta có ít người Tàu. Tức tuy đô hộ Giao Chỉ rất lâu, trước sau họ không hề có di dân xuống ở đông đảo. Tiếng Việt không phải là tiếng Tàu. Cứ so những từ căn bản, so cái cách ráp chữ lại cho thành câu, thì biết. Có thể tưởng tượng được chuyện người Tàu xua quân xuống chiếm Cổ Việt, rồi xua dân xuống ở um sùm, rồi hơn một ngàn năm sau trên đất ấy cư dân không nói tiếng Tàu hay không? Dĩ nhiên là không. Tức cái sự kiện ta nói một thứ tiếng khác hẳn tiếng Tàu, nó cũng bảo dứt khoát rằng không hề có chuyện dân Tàu ồ ạt kéo nhau xuống ở đất ta. Cái sọ và cái tiếng nói “hai mặt một lời”, làm sao sai được? * Cư dân Cổ Việt vừa có văn hóa cao vừa chiếm tỉ lệ dân số áp đảo so với kẻ xâm lược. Đó mới là hai yếu tố làm nỗ lực đồng hóa của người Tàu thất bại. Còn nữa: Yếu tố thứ ba là, việc cai trị của người Tàu nói chung gây nhiều khổ sở cho dân bản địa, lòng căm thù khiến họ không hăm hở bắt chước văn hóa phương Bắc. Yếu tố thứ tư là, do thiếu kỹ thuật truyền thông tiến bộ, người Tàu đã không thể tiến hành xâm lăng văn hóa hiệu quả: để văn hóa Tàu được đông đảo dân bản địa biết đến, họ chỉ có cách đích thân vào tận từng làng xóm mà tuyên truyền lâu dài, nhưng đó là chuyện hoàn toàn không thực tế. Yếu tố thứ năm là, người Tàu đã không làm thay đổi đáng kể môi trường sống của cư dân Cổ Việt: đây là yếu tố căn bản nhất giúp truyền thống địa phương tiếp tục tồn tại dưới sự cai trị của ngoại nhân. Có lẽ cần nói rõ hơn về yếu tố thứ nhất. Một mặt, văn hóa Đông Sơn tuy tiến bộ nhưng về kỹ thuật không cao bằng văn hóa Trung Nguyên, cụ thể bấy giờ ta còn ở sơ kỳ đồ sắt trong khi người Tàu đã biết chế tạo đồ sắt từ khá lâu; mặt khác, đó không phải là một chênh lệch thật ấn tượng có thể gây tự ti mặc cảm sâu đậm. Hơn nữa, việc thiếu kỹ thuật truyền thông khiến hầu hết những thành quả về văn hóa vật chất của Trung Nguyên không có cách nào đến được trong tầm mắt của cư dân Đông Sơn mà hòng lung lạc tinh thần họ. “Năm thuận lợi” cùng nhau giữ vững hãnh diện Văn Lang, Âu Lạc. Chính nhờ hãnh diện ấy còn mà rồi mới có cái ngày lịch sử trên sông Bạch Đằng. * Năm 939, do thế còn yếu Ngô Quyền chỉ xưng vương, nhưng chưa đầy ba mươi năm sau Ðinh Bộ Lĩnh đã xưng đế (của một nước Việt “Đại Cồ”), rồi đến thời

217 Lê Đại Hành hay Lý Thường Kiệt thì xuất hiện “tuyên ngôn độc lập”: “Nam quốc sơn hà, Nam đế cư...”. Nhớ nhé, người Tàu ở phía Bắc, người Việt ở phía Nam, nước ai người nấy ở, hễ giở trò xâm lược là sớm muộn sẽ bị đánh văng! Vua Lê hay tướng Lý làm thơ vắn tắt để động viên quân sĩ đánh giặc Tống nên không giải thích. Vài trăm năm sau, Bình Ngô đại cáo (1427) nêu rõ cái cớ căn bản khiến phải đuổi cho được giặc Minh: “Sơn hà cương vực đã chia, phong tục Bắc Nam cũng khác...”. Phan Ngọc nhận xét: “Bình Ngô đại cáo (...) là bản tuyên ngôn đầu tiên về quyền tự quyết dân tộc và định nghĩa đầu tiên của nhà nước dân tộc trên thế giới”.(6) Lập nước riêng vì mình là một dân tộc có bản sắc văn hóa riêng, đơn giản thế thôi, vậy mà phải đến đầu thế kỷ 15 trên thế giới mới có người Việt Nam xung phong tuyên ngôn! Tại sao chuyện này ta hăng hái làm trước mọi người? Thiết tưởng trước tiên bởi tình trạng ngoại nhân cai trị đất Việt quá lâu mà không xóa được văn hóa Việt làm cho trong óc tổ tiên ta ý thức dân tộc cứ mỗi lúc mỗi thêm sôi sục (khiến hễ có dịp là lại lập tức khởi nghĩa, cho đến khi rút cuộc thành công). Sau đó, đe dọa bị tái xâm lược lúc nào cũng sờ sờ đã giúp cho ý thức dân tộc không bị nguội đi. Ðầu thế kỷ 15 ta mới tuyên ngôn trắng đen, có sớm gì đâu. Vì vào thế kỷ 6, như Ðào Duy Anh nhận định, “cuộc vận động độc lập của Lý Nam Ðế (đã) là một cuộc quốc gia vận động phôi thai”.(7) Phôi thai, rồi sẩy thai, nhưng vẫn mang thai nên bốn thế kỷ sau “bưng đầu mà ra”(8), để vài thế kỷ nữa thì dõng dạc lên tiếng thay cho tất cả những nhà nước dân tộc khác trên mặt địa cầu! Oái ăm cho người Tàu, chính cuộc đô hộ của họ đã xúc tiến quá trình hình thành quốc gia dân tộc Việt Nam. Rồi chính ý đồ tái thiết lập đô hộ của họ đã khiến dân tộc Việt Nam có cái vinh dự độc đáo. * Lịch sử ưa chơi những trò ngộ nghĩnh. Có kẻ thấy người khác mình, “chụp mũ” người là chim với thú. Rồi thấy người yếu hơn mình, xông qua đè đầu cưỡi cổ. Vừa đè cưỡi, vừa hăm hở đòi giúp “chim thú” tiến lên người, giúp “Nam man” hóa đồng với Trung Quốc nhân. Than ôi, càng ở lại giúp lâu, kết quả càng tệ hại. Lý Nam Ðế gốc Tàu, rất nhiều lãnh tụ kháng chiến khác cũng gốc Tàu. Tức cháu chắt của những ông quan Tàu được vua Tàu tín nhiệm sai đi đồng hóa giống mọi phía Nam lại tự thấy mình là một với giống mọi ấy! Những cái chốt sắt Hoa đen sì đóng xuống nền lúa Việt xanh tươi tưởng sẽ bền muôn năm, nào ngờ chỉ ít lâu sau đã gỉ nát lẫn vào đất ruộng! Từ Lộ Bác Ðức đội mũ xông vào đất Cổ Việt năm -111 cho tới Hoằng Tháo rơi

218 đầu trên sông Bạch Ðằng năm 938, hơn mười thế kỷ ánh sáng văn minh phương Bắc đòi rọi cho “đồng” mảnh đất nhỏ phương Nam. Rút cuộc, người quả đã đồng với người rồi, nhưng trông lại mà xem, kìa chính ai mới đã hóa ai! Viết năm 2008, sửa năm 2015 In trong Cảm nghĩ miên man (2015) ___________ (1) Nguyễn Duy Hinh, Văn minh Lạc Việt, nxb. Văn Hóa - Thông Tin, 2004. Đây hẳn Tiết Tổng tính từ năm -208 là năm Triệu Ðà thôn tính nước Âu Lạc, gom mở ra nước Nam Việt. Trong sử ta, thời Bắc thuộc lại được đa số xem là bắt đầu từ năm -111, là năm quân Hán chiếm nước Nam Việt. (2) Hội đồng Khoa học Xã hội TPHCM, Lịch sử Việt Nam, tập 2, nxb. Trẻ, 2005, tr. 191: đô hộ phủ là “ngoại địa”. (3) Phan Huy Lê, Trần Quốc Vượng, Hà Văn Tấn, Lương Ninh, Lịch sử Việt Nam, tập I, nxb. Ðại Học và Trung Học Chuyên Nghiệp, 1983. (4) NDH, sđd. (5) Bình Nguyên Lộc, Nguồn gốc Mã Lai của dân tộc Việt Nam, Sài Gòn, 1971. (6) Phan Ngọc, Bản sắc văn hóa Việt Nam, nxb. Văn Hóa - Thông Tin, 1998. (7) Ðào Duy Anh, Việt Nam văn hóa sử cương, 1938, nxb. TPHCM tái bản năm 1992. (8) Cung oán ngâm khúc, câu 56: “Ðã mang tiếng khóc bưng đầu mà ra”.

219

Ta hay nói tục, ấy không phải vì bị dồn nén, ẩn ức gì cả. Mà vì thoải mái về chuyện sinh lý là truyền thống rất lâu dài của ta. Cứ đọc lại về các lễ nghi của tín ngưỡng phồn thực, hay ngắm lại vùng trung tâm của mặt trống đồng Ngọc Lũ, và nhất là nắp của thạp đồng Đào Thịnh, thì biết. * Văn học cổ điển Tàu Tây không thiếu tác phẩm nhắc chuyện sinh lý. Nhưng cái lối nhắc trong những sách ấy vừa ít tục lại vừa làm cho “gái thở dài, trai nằm sấp” khẩn trương! Ấy, khi sinh hoạt căn bản không được nhìn đúng “như nó là”, mà bị vo tròn bóp méo, thì bức xúc cao độ nẩy sinh, tích lũy. Gặp dịp, bức xúc hiện ra thành những truyện ngắn, tiểu thuyết, nóng hơn trăm độ! Cũng như trong mọi chuyện khác, ngược hẳn với ta là Tây, còn Tàu ở vào khoảng giữa. Sách Tây xưa kể chuyện ấy “căng” hơn sách Tàu xưa. Cứ hễ kể càng căng, thì lại càng ít ví von. Ðầu óc đâu nữa mà ví với von. Không ví làm sao cười. Cho nên đọc Tây sương ký còn thi thoảng hé miệng được, chứ đọc Delta of Venus thì chỉ có căng đến... vỡ! Tây khác Việt nhiều hơn Tàu khác Việt, nhưng Tây xưa ở xa nên chẳng nói năng đụng chạm gì đến tổ tiên ta. Trong khi Tàu xưa hay cao giọng mắng Việt xưa có “dâm phong”. Buồn cười. Ông bà ta sinh hoạt tự nhiên nên lòng chùng dịu, không thèm muốn quá độ, dâm cái gì! “Kẻ đội mũ” nghĩ quanh quẩn, chế ra cái lồng “nam nữ thụ thụ bất thân”, tự nhốt mình vào lồng, rồi ngồi trong lồng mà đêm ngày mơ tưởng chuyện nọ chuyện kia, chính kẻ ấy mới dâm. Cái “Chiếu thịt” (Nhục bồ đoàn, tiểu thuyết đời Nguyên) còn dải sờ sờ kia, nó to tiếng mách lẻo về giống người hay khoe “văn chương chữ nghĩa bề bề” đấy! * Bây giờ nói đến Tây, cái giống người luôn nhảy nhót từ cực này qua cực nọ. Về chuyện sinh lý, Tây nay khác Tây hồi thế kỷ 19 vô cùng! Hồi ấy, phụ nữ Anh chẳng hạn, ăn mặc kín ơi là kín. Phụ nữ để lộ mắt cá là hỏng, vì mắt cá làm nghĩ đến bắp chân, bắp chân làm nghĩ đến đầu gối, đầu gối làm nghĩ đến đùi v.v.! Hồi ấy, cứ hễ động nhắc đến “ta-bu” là giẫy nẩy như đỉa phải vôi, lên giọng giảng giải đạo đạo đức đức...

220 Vì che né kỹ quá, Tây đã sinh bức xúc nặng nề, làm tâm lý học Tây được dịp tha hồ phát triển. Oái ăm, Tây bây giờ ăn mặc thiếu điều tụt hết, cởi hết, cứ tưởng sẽ... khỏe re. Nào ngờ không che cũng đôi ba đường. Cái lối bỏ che của Tây từ khoảng giữa thế kỷ 20 hóa ra làm tâm lý Tây bị đè lại còn nặng hơn cả trong thời nữ vương Vích-to-ri-a cai trị nước Anh! Hiện tượng bệnh đồng tính lan tràn ở Tây phương là chuyện cực kỳ nghiêm trọng, có ý nghĩa đe dọa sự tồn tại của loài người như ta biết. Nó do một số nguyên nhân, mà hình như cuộc “Cách mạng Tình dục” là một. Nhờ “cách mạng”, sách báo băng đĩa khiêu dâm tràn ngập xã hội Tây phương. Rồi Mạng phát triển, hình ảnh âm thanh khiêu dâm lại càng dễ tìm đến với tai với mắt của đông đảo thanh niên nam nữ Tây. Bản năng bị “khiêu” thật kỹ khiến tất cả cơ hồ phát điên lên vì muốn! “Cầu” nở to dị thường, “cung” không nở theo kịp, vì tuy thái độ đối với chuyện ấy bây giờ rất cởi mở nhưng tìm được một “đối tác” để giúp nhau cùng diệt giặc muốn vẫn không quá đơn giản. Trong số nam nữ không sao thỏa muốn được, bắt đầu xảy ra những trường hợp “bỏ cuộc”, thôi không tìm bạn tình đúng phái tính nữa mà nam tìm nam, nữ tìm nữ, cho dễ! Cách nay cũng chưa lâu, những con bệnh đồng tính phải che giấu sinh hoạt bất thường để tránh kỳ thị, nhưng rất nhanh chóng họ thấy chung quanh mình có thật nhiều “đồng chí”... Năm 2013 ở Tây phương phong trào đã lớn mạnh lắm, một số nước đã hợp pháp hóa hôn nhân đồng tính! Người một phương đã tự khiêu dâm mình dữ dội đến nỗi trở nên bệnh hoạn! * Cứ đà văn hóa Tây tuôn mạnh hơn lũ vào xã hội Việt Nam hiện nay, mấy chốc mà... Ới Bố Lạc Long Quân, ới Mẹ Âu Cơ. Viết lần đầu năm 2013 Sửa tháng 6-2017 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II, 2017

Thơ Mới Thơ Mới đã cũ lắm rồi, còn gì để bàn nữa sao? Thiết tưởng có khi vẫn còn đấy. Trước tiên là cái chuyện “ta”, “tôi”. Huy Cận nhận thức: “hồn và xác của một bài thơ (thành công) quyện nhuyễn vào nhau làm một”.(1) Đã “làm một” thì có đổi phải đổi cùng mức, chứ không

221 thể, chẳng hạn, hồn đổi nhiều khi xác đổi ít. Hoài Thanh sau khi tìm hiểu thể cách thơ Mới xong, “đi tìm cái điều ta cho là quan trọng hơn: tinh thần thơ Mới”.(2) Lạ, nhà phê bình đã biết rằng về hình thức thơ Mới thực ra cơ bản là các thể thơ cũ “nới, giãn, làm mềm”, đáng phải kết luận rằng hồn Mới cũng không khác hồn cũ bao nhiêu, sao lại đi “quan trọng hóa” cái hồn Mới thế? Hoài Thanh nhận xét thơ cũ chứa “ta”, thơ Mới chứa “tôi”. Có vậy, nhưng cái “tôi” trong thơ Mới là “tôi ta” nhỏ bé thừa cơ xã hội Việt Nam đang biến chuyển mà “phình” lên một chút, chứ không phải cái “tôi Tây” to đùng, dị dạng. “Tôi ta” vẫn hãy còn rất gần “ta”! Để ý việc đưa “tôi” vào thơ chỉ mới mẻ trong văn chương trí thức. Chứ văn chương bình dân Việt Nam thì từ xưa đã đầy “tôi”: biết bao nhiêu ca dao là lời “tôi” đối đáp với một đại biểu của phái khác, hay tâm sự về chuyện giữa “tôi” với ai đó có triển vọng sẽ là “nhà tôi”... Cái “tôi” truyền thống sống chung hòa bình vui vẻ với cái “ta” qua đằng đẵng thời gian. Đầu thế kỷ 20 nó bắt đầu đổi tính đổi nết nhưng đến hết thời thơ Mới vẫn chưa có gì quá đáng, nhờ thế các nhà thơ Mới mới nhốt được nó vừa vặn trong những cái “lồng” thơ cũ cơi nới, bóp mềm. Mà có khi chả cần cơi bóp gì hết, chẳng hạn cái “tôi” của Nguyễn Bính nó đứng rất vừa trong chiếc lồng lục bát cũ kỹ y như vô số “tôi” nông dân ở khắp các làng quê Việt Nam. Thơ Mới đấy, mà cứ y như ca dao cổ thôi! * Hoài Thanh bảo “các lối thơ thông dụng đời nay (tức thơ Mới) chỉ là những lối thơ xưa phục hưng” và bảo việc phục hưng dẫn tới những hình thức thơ “mềm mại hơn”. Để ý chữ “hơn”: sở dĩ phục hưng được, ấy bởi xưa vốn đã mềm. Hễ xưa mà không mềm thì “tan”! Thể lục bát nhờ đã “mềm như nước” nên sau phục hưng vẫn y như trước phục hưng! Lục bát có thể diễn hiệu quả bất cứ thứ nội dung nào. Tình riêng “anh anh, em em” hay “chị chị, em em” của Nguyễn Bính diễn bằng lục bát tốt, mà tình chung “anh em”, “đồng bào”, “đồng chí” của Tố Hữu diễn bằng lục bát cũng tốt chẳng kém. Bể dâu đời Thúy Kiều kể bằng lục bát trường thiên hay thật là hay, mà cảm nghĩ sâu sắc đem nói lên bằng lục bát tứ tuyệt cũng thật thấm thía. Không thể tưởng tượng ra một biến chuyển xã hội khiến người Việt Nam thôi làm thơ lục bát. Có thể ngày nào đó ta sẽ thôi làm thơ, nhưng cứ hễ còn làm thì ta còn lục bát! Thể hát nói cũng rất mềm nên dễ dàng hóa thành thơ tám chữ. Đọc những bài thơ tám chữ của Xuân Diệu và của Tố Hữu, thấy cái chất “nói” của lối thơ Mới này nó mới rõ ràng làm sao.

222

Thể Đường luật cứng ngắc nên “tan” ra thành thơ bảy chữ nhịp Tàu (và thơ năm chữ). Để ý Huy Cận làm nhiều thơ bảy chữ. Hình như cảm xúc vũ trụ dù rạo rực tới mấy cũng vẫn không tiện “nói”, mà đòi được diễn bằng một thứ thể cách “trầm” hơn. Thể song thất lục bát, Hoài Thanh viết “cơ hồ chết, không hiểu vì sao”. Thiết nghĩ có lẽ ngâm khúc không phục hưng được vì chỉ thích hợp cho việc đủng đỉnh ngâm nga mà thôi, là việc không còn hợp thời nữa. Ngâm khúc êm tai hơn cả lục bát, có lẽ nó chết vì quá mềm! Di tích của nó là những câu thơ bảy chữ nhịp Việt. * Sách Pháp trình bày như thể thơ Mới là... con thơ Pháp. Chuyện xảy ra là thế này: Đầu thế kỷ 20 thông qua hệ thống giáo dục, đế quốc Pháp bắt đầu tích cực áp đặt văn hóa Pháp lên dân tộc Việt Nam. Vừa bị nhồi sọ văn chương Pháp, vừa bị thành công vật chất to lớn của Tây phương nói chung làm hết sức hoang mang, đâm ra ngỡ cái gì của Tây cũng hay hơn của mình, các nhà thơ trẻ Việt Nam đua nhau bắt chước thơ Pháp. Thơ Mới thoạt tiên chứa “những bắt chước nô lệ”.(3) Nhưng rất nhanh chóng các lối thơ lai căng lố lăng bị đào thải. Sau khi thơ Mới trưởng thành với những tác phẩm cổ điển của Xuân Diệu, Huy Cận v.v., các nhà nghiên cứu văn học xem xét lại, thấy về hình thức, như vừa nói trên, nó chẳng qua là những lối thơ Việt truyền thống được thay đổi cho thích hợp với việc diễn cái tâm tình đang biến chuyển của thanh niên Việt Nam lúc bấy giờ. Chẳng những hình thức tổng quát có gốc Việt, ngay một vài đặc điểm chi tiết của thơ Mới dễ tưởng là vay của thơ Pháp hóa ra cũng là những nét quen thuộc trong thơ Việt xưa.(4) Sự thực, là về thể cách nền thi ca mới của ta vay từ thơ Pháp rất chẳng bao nhiêu, cụ thể hình như chỉ vay có đúng một đặc điểm là “cái lối dùng chữ rớt”!(5) Như thế là hoàn toàn tự nhiên vì, như đã nói, về nội dung thơ Mới chứa cái “tôi ta” rất gần cái “ta” chứ không phải chứa cái “tôi Tây” lạ hoắc. Tóm lại, do vẻ mới lạ của nó đối với các thi nhân Việt Nam trẻ, thơ Pháp đã đóng vai trò làm dấy lên một phong trào đổi mới thơ mà kết quả là “phục cải” thơ Việt cũ chứ không phải là du nhập thơ Pháp. Tuy ta vay của Pháp thật ít, vẫn nên nêu rõ ý nghĩa của cái việc vay: trong nghệ thuật một tác phẩm xoàng hoàn toàn có thể có nét gì đó gợi ý cho nghệ sĩ tài năng sáng tạo ra tác phẩm giá trị. Vay không hề phải là từ người hơn mình! * Có lẽ tiện đây nói rõ ra luôn thể: thơ Tây phương thì bì thế nào được với thơ Việt Nam.

223 Người Tây phương say sưa cái nghĩ suy luận, trong khi thơ đòi nội dung hoặc là cảm hoặc là cái nghĩ trực giác. Người sao tiếng vậy. Tiếng Tây từ vựng trơ trơ, ngữ pháp cứng đơ, là thứ ngôn ngữ sở trường về tả, trong khi thơ đòi thứ lời có khả năng gợi. Tây làm sao có sự nghiệp thơ lớn lao được! Những tác phẩm của Tây mà Tây tự trầm trồ là thơ lớn có thể có giá trị lớn nhưng trong một tư cách khác nào đó chứ không phải trong tư cách thơ. Người Việt Nam “chuyên” cảm, và khi nghĩ thì điển hình theo lối trực giác. Tiếng Việt do đó có từ vựng cực kỳ gợi cảm, ngữ pháp hết sức linh động, là thứ ngôn ngữ đặc biệt thích hợp cho việc làm thơ. Ta mới mong có sự nghiệp thơ lớn lao, và ta đã có! Tây uy hiếp ta dễ dàng quá đâm tự tôn. Chỉ hơn “súng”, lại tưởng cái gì cũng hơn. Khổ là phía ta có những người vì tự ti mà cũng bé cái nhầm y hệt như Tây! Viết năm 2013, sửa năm 2014 In trong Cảm nghĩ miên man (2015) _________ (1) Tuyển tập Huy Cận, quyển II, nxb. Văn Học, 1995. (2) HT, Thi nhân Việt Nam, 1941, nxb. Hoa Tiên (SG), 1968. (3) Lời Phạm Thế Ngũ trong Việt Nam văn học sử giản ước tân biên, Sài Gòn, 1961-1965. (4) PTN, sđd. (5) HT, sđd., ví dụ hai câu thơ Xuân Diệu: “Hôm nay tôi đã chết trong người / Xưa hẹn nghìn năm yêu mến tôi”.

Chè Thái Nguyên Chúng tôi rời nước năm 18 tuổi, chưa biết uống trà. Ở hải ngoại rồi chỉ uống toàn trà Tàu trà Nhật. Năm 1991 về nước lần đầu, được uống “chè Thái”, ngạc nhiên quá, vì hoàn toàn không ngờ dân tộc mình có thứ trà riêng ngon tuyệt thế này. “Quốc trà” đặc biệt giá trị, vậy mà trí thức Việt Nam từ Phạm Đình Hổ cho đến văn thi nhân tiền chiến toàn tấm tắc trà Tàu. Phải đến khoảng thập kỷ 1950 thì mới bắt đầu thấy “Thái Nguyên” và “Tân Cương” dính với “trà” trong tác phẩm văn học. Đọc lời kể của Nguyễn Hà, Hoàng Quốc Hải, Cao Xuân Thái v.v., thấy việc chế biến trà ở miền trung du Bắc bộ dường như có nền nếp lâu đời chứ không phải chuyện gì mới mẻ. Phải chăng trí thức Việt trước kia đã xem thường trà Việt như đã xem thường tiếng Việt? Mà “rẻ” trà lại lâu hơn “rẻ” tiếng, vì đến thời tiền chiến thì nhà văn nhà thơ ta đã biết trân trọng “tiếng nước tôi” lắm lắm

224 rồi, thế nhưng vẫn cứ tiếp tục chỉ “ca” trà Tàu... Tại sao sau 1954 ở Miền Bắc tình hình thay đổi? Thiết tưởng do chính trị mới. Trước tiên, về tư tưởng, trà Tàu bị xem thuộc vào thời “phong kiến”, không tiện nhắc đến, nói chi khen. Không còn ai tấm tắc trà Tàu; cùng lúc, các nhà văn nhà thơ chân quê vốn vẫn yêu chè Thái nay không còn sợ bị anh em đồng nghiệp chê “nhà quê” nữa, bắt đầu thoải mái phát biểu ý kiến về thứ trà ưa thích của mình. Thứ hai, về thực tế, trà Tàu bấy giờ bị “đuổi” về Tàu: bao nhiêu cơ sở làm ăn của Hoa kiều biến mất hết, không còn cao lâu để vào ngồi uống trà, không còn chỗ bán để đến mua trà về uống, người Việt từ đây chỉ uống trà Việt, thế hệ trẻ chỉ biết có trà Việt, đâu biết trà Tàu mà khen (nếu thích). Nhờ gặp điều kiện đặc biệt thuận lợi như thế, trong sách vở, trên báo chí, dần dần xuất hiện những lời trầm trồ loại trà riêng của dân tộc. Những lời đáng lẽ phải đã được viết ra từ rất lâu. Về trà, trí thức ta mãi mới về nguồn. Trong khi người bình dân Việt Nam luôn ở ngay tại nguồn, nên không biết từ lúc nào đã bảo nhau: “Chè Thái, gái Tuyên”. * Chè Thái hưởng sự thưởng thức nhiệt tình của tất cả mọi người (ở Miền Bắc) có lẽ được nửa thế kỷ, từ khoảng giữa thập kỷ 1950 đến khoảng giữa thập kỷ 2000. Cái gì đang làm ngày càng nhiều người trở nên hờ hững với nó? “Thủ phạm” số một là những thức uống của Tây, trong đó có thứ trà vô hương uống với chanh với đường, với sữa! Thủ phạm số hai là trà Tàu, gồm loại bình dân có khi pha sẵn đóng vào chai vào lon và loại quý tộc uống với ấm chén hết sức cầu kỳ y như trong thời phong kiến. Người Việt Nam đang rủ nhau bỏ chén chè Thái xuống để trân trọng nâng lên ly cốc gì đó của Tây, hoặc chai hoặc chén trà Tàu. Có ai để ý, cái uống dễ mất hơn cái ăn. Cái ăn chắc còn cơ bản Việt được khá lâu, nhưng cái uống thì nói chung đã pha Tây nhiều lắm rồi và đang khá hối hả pha Tàu trở lại… Nhớ Thạch Lam, trong Hà Nội băm sáu phố phường: “Cốm là thứ quà riêng biệt của đất nước (...) là (...) thức dâng của (...) lúa (...) mang trong hương vị tất cả cái mộc mạc, giản dị và thanh khiết của đồng quê (...) Việt Nam (...) Thật đáng tiếc (...) những thức quý của đất (nước) mình (đang bị) thay dần”. Thực ra cây lúa chỉ dâng nguyên liệu, nên được cốm là nhờ người dân làng Vòng. Chè Thái cũng thế, cũng là tự nhiên được những tâm hồn nghệ sĩ của dân tộc Việt Nam tài tình biến thành “thức quý”. Thay thức quý của mình bằng thức quý của người, sao nỡ ta ơi! *

225 Trên nói có “những lời trầm trồ…”. Trong tình hình vị trí cao quý xứng đáng của chè Thái trong lòng dân tộc đang bị đe dọa, chợt nẩy ý dẫn ra đây một số lời tri kỷ nhất. Hoàng Cầm: “Chè Tân Cương chát, thơm bùi, béo ngậy, nước xanh, ngọt giọng”.(1) “Thơm bùi” chắc chắn đúng, còn “béo ngậy”?... Tới mức “ngậy”, thiết nghĩ không. Nhưng một thoáng béo, hết sức phảng phất mơ hồ béo, thì có hay là không nhỉ? Nếu có, uống béo lại được giảm béo, hay ghê. Phùng Cung: “Quất mãi nước sôi. Trà đau nát bã. Không đổi giọng Tân Cương”.(2) Giọng Tân Cương dù không đổi, nhưng quất mãi nước sôi sao khỏi nghe xa thăm thẳm! Nguyễn Bùi Vợi: “Ngày hôm ấy, chủ nhiệm tạp chí Châu Âu đến. Nguyễn Tuân đem bộ đồ trà bé xíu ra, thận trọng, nghiêm cẩn chế nước sôi tráng ấm chén, rồi pha trà. Pi-tơ A-bra-ham hồi hộp chờ đợi. Chà, ông đã đi gần khắp thế giới mà chưa bao giờ được uống ngụm trà ngon như thế. Ngọt, ngọt đến cổ họng, chép chép miệng vẫn ngọt”.(3) Tuy đoạn ký không chép tên thứ trà mà Nguyễn Tuân đem ra đãi khách tây, nhưng “ngọt đến cổ họng” thì đích nó rồi. Tây hay có lối lịch sự là hễ được mời dùng bất cứ món gì là khen tít trời xanh, dù chẳng thích tí nào. Người “hồi hộp chờ đợi”, thấy nó ngon nhất thế giới, uống xong “chép chép miệng”, chắc là chính Nguyễn Bùi Vợi. Hoan hô NBV! Nguyễn Hà: “Trà Tân Cương (...) hương thì khỏi nói, lúc chén trà đang bốc khói, nâng lên ngang tầm mũi, cứ tưởng như nhà ai vừa mới mở cái nắp vung của một chõ xôi gạo nếp cái hoa vàng (...) Muốn cho trà ngon thì phải đủ bốn (...) Một là, giống trà tốt (...) Hai là, hái đúng trật “một tôm hai lá, một cá hai chừa” (…) tính từ cuống trở lên, bỏ một lá vẩy cá, chừa hai lá xòe lại, lấy kẽ hai ngón tay (chứ không bấm ngắt) bẻ lấy hai lá hé và (…) cái lá búp như con tôm cong lại, như thế gọi là “một tôm hai lá”. Ba là, than củi đượm. Chỉ sao bằng lửa than, chứ không dùng lửa củi, cánh trà sẽ thơm, không oi mùi lửa khói. Bốn là, sao suốt. Ðây là khâu đặc biệt quan trọng. Nước có xanh, hương có thơm, vị có chát ngọt hay không là ở khâu cuối cùng này (...) Tôi đã từng theo dõi một ông cụ danh thủ làm trà tiêu tốn đúng sáu giờ đồng hồ liền trên bếp than đỏ nghệnh của một ngày hè (…) mà chỉ sao được có vừa ba lạng trà khô thành phẩm. Thứ trà ấy, ông cụ gọi là “trà đặc biệt” (…) chỉ dùng để pha đãi khách quý và để biếu (…) Trà đem bán dẫu ngon, vẫn chỉ là trà loại một”.(4) Đúng như Nguyễn Hà nhận xét, mùi chè Thái mới pha có giống mùi xôi mới thổi. Quái, chè với gạo nếp thì có bà con họ hàng gì với nhau đâu! Đọc ông mới biết hóa ra bấy nay mình chỉ mới được uống may ra là chè Tân Cương loại một. Ước quá, được là khách quý của một “danh thủ”, để biết cái ngon của thứ chè sao ba lạng mất đến sáu tiếng đồng hồ nó đến đâu.

226 Hoàng Quốc Hải: “Chè Thái Nguyên, đặc biệt là chè của xã Tân Cương, huyện Ðồng Hỷ (…) là một thượng phẩm (…) Giới sành trà phía Bắc (...) chuộng trà mộc (...) Nước (...) có màu xanh sánh (...) uống xong (...) vị đậm còn đượm mãi nơi cổ họng (…) Sau khi uống cạn rồi, độ nóng còn gắt nơi lòng tay, bạn khẽ hít nơi thành chén, sẽ thấy một mùi hương tinh khiết kỳ lạ (...) Một ngày kia, bỗng có ai đó từ tận chốn rừng nguyên sinh xa lắc, đem về cho bạn một chai mật ong nho nhỏ để làm thuốc chữa ho, chữa viêm họng hoặc nhỏ một giọt vào cái lưỡi đầy tưa của con, của cháu bạn. Khi bạn vừa mở nút chai mật ra, bạn sực nhớ ngay đến cái hương trà mộc nơi thành chén (...) Ðó, chè Thái Nguyên để mộc có mùi thơm tựa mùi mật ong rừng”.(5) Ðã ngửi chè khô trong lọ vô số lần, ngửi nước chè trong chén cũng vô số lần, đọc Hoàng Quốc Hải được biết thêm một cách thưởng thức cái mùi thơm độc đáo ấy nữa. Ngửi đi ngửi lại, có lúc ngơ ngẩn: đây hương chè, hay chính hương quê?! Lê Minh Hà: “Nước của chè xuân Thái Nguyên xanh anh ánh, rất trong, ngỡ như nước chè tươi uống bằng tách nhỏ, thoáng nhìn tưởng pha không đậm, chè chưa ngấm, nước không đủ nóng, nhưng hãy thử một hớp con con. Bất chợt rùng mình vì cái nóng hôi hổi, cái vị chát khiêu khích, cái vị ngọt sâu thẳm làm khô vòm miệng, và trên hết là mùi hương hết sức dịu dàng. Nhấp một chén trà như thế, nhỏ thôi, vào lúc sáng sớm, và đừng nhấm nháp thêm bất cứ chút gì, sẽ thấy dường như tim đập nhanh lên một chút. Như cái lúc ngóng chờ một tiếng gõ cửa ngập ngừng của ai, như cái lúc mở một phong thư, nét chữ thì quen nhưng câu mở đầu lại bất ngờ dịu dàng khác lạ, hay lúc đạp xe lang thang, một mình, phố nhỏ, chiều gió, thấy góc đường đằng kia thoáng như có bóng áo người. Chao ơi! Những cảm giác của một thời hăm hở, xa xôi quá rồi, có thể trở về, quyến vờn cùng làn khói mong manh bốc lên từ chén chè buổi sớm”.(6) Hình như khá hiếm phụ nữ thích uống chè. Cho nên đọc Lê Minh Hà, tự dưng đọc kỹ. Được thưởng thức tinh tế thế, cái chè Thái nó đã sướng chưa. Cao Xuân Thái: “Vào những năm 60 của thế kỷ trước (...) Mẹ tôi (…) sao cho búp tái đều, đổ ra chiếc nong lớn (...) vò kỹ cho chè bớt đi phần nhựa chát (...) rũ tơi, rồi tiếp tục sao cho chè khô lại (nhưng chưa phải khô kiệt), chè cám để một nơi, chè vón (lá già) để một nơi, chè búp để riêng (...) Nghệ thuật chủ yếu là điều chỉnh ngọn lửa cho vừa phải, lửa to dễ bị khét, lửa nhỏ dễ bị ôi (...) Cuối cùng là đánh mốc, ủ hương cho thành phẩm chính: chè búp. Ngọn lửa trong lò phải tắt hoàn toàn (...) dùng sức nóng của than củi (...) Mẹ xoa vòng tròn theo chiều kim đồng hồ rồi ngược lại, không vội vã, xoa đều, nhẹ nhàng, nâng niu, để búp chè khỏi gẫy. Đây là khâu quan trọng nhất, phẩm cấp, chất lượng chè được định đọat ở khâu này. Đến khi than trong lò hạ nhiệt, búp chè phủ lốm đốm màu tuyết trắng là được. Để nguội cho vào chum sành, đậy kín bằng lá chuối khô, đặt ở nơi thoáng mát, khô ráo, chừng 15 ngày hoặc một tháng thì đem ra uống, pha với nước mưa, hoặc nước giếng đá ong đủ độ sôi. Đó là một thứ đồ uống tuyệt vời nhất, hấp dẫn và sang trọng (...) Phải sao chè vào buổi

227 sáng. Khi búp chè còn ướt sương đêm, hái về sao ngay (…) Mỗi mẻ khô khoảng một, hai cân có nhiều nhặn gì mà mẹ tôi phải mất cả buổi”.(7) “Ðó là một thứ đồ uống (...) sang trọng”. Quê mà cũng sang được sao? Sao không. Phố sang lối phố, quê sang lối quê. Cái hương vị của thứ chè riêng của người Việt Nam, nó sang không để đâu cho hết! Cũng như bao nhiêu tinh hoa ẩm thực khác của ta, chè Thái thứ thật ngon đang trên đường biến mất, vì làm ra mất quá nhiều công phu mà số người biết thưởng thức thì ngày mỗi giảm. Thương tiếc quá, quê ơi. * “Vẻ chi ăn uống sự thường”.(8) Ấy là nói một cái bữa ăn, bữa uống. Chứ một cái món ăn hay món uống truyền thống thì ý nghĩa không thường chút nào. Nó cũng y như một khúc dân ca, một bộ trang phục cổ, một pho tượng cổ, một cái bình gốm cổ… Tức cũng chính là một hiện thân của hồn Việt. Về chè Thái những người sành đã phát biểu thật hay. Sau đây chỉ xin góp đôi vần tạm diễn cái “tình yêu sét đánh” năm xưa: Quái Cái mùi thơm ngọt ngào, ngào ngạt, đậm mà không gắt, nồng nàn mà mộc mạc hương quê Lạ Cái ngọt quấn quít trong hương, trong vị Chửa nghe ai nhắc bao giờ Mà rành rành trong tình ý có nghìn năm! Viết năm 2013, sửa năm 2015 In trong Cảm nghĩ miên man (2015) _________ (1) Hoàng Cầm tác phẩm - văn xuôi, nxb. Hội Nhà Văn, 2004. (2) Bài “Trà”, tập Xem đêm, nxb. Văn Hóa – Thông Tin, 1995. (3) Trong Nguyễn Tuân - người đi tìm cái đẹp, nxb. Văn Học, 1997. (4) NH, Hà thành hương và vị, nxb. Văn Hóa – Thông Tin, 1999. (5) HQH, Ký sự ven hồ, nxb. Hà Nội, 2004. (6) LMH, Thương thế, ngày xưa..., nxb. Văn Mới, Mỹ, 2001. (7) CXT, “Bếp lửa ban mai”, báo Văn Nghệ, số 25-9-2010. (8) Cung oán ngâm khúc, c. 51.

Thơ Hồ Xuân Hương

228

Cho đến cuối thập kỷ 1950, đa số trong văn giới cho rằng thơ Hồ Xuân Hương là sáng tác của một nữ sĩ. Xuân Diệu từng viết Hồ Xuân Hương - bà chúa thơ nôm. Một trong những người bất đồng mạnh mẽ nhất với hướng nghĩ trên là Hoàng Xuân Hãn. Như đối với những đề tài khác, ông “khảo” chuyện này rất kỹ, rồi đưa ra kết luận: quả thực đã có một nữ sĩ tên Hồ Xuân Hương, nhưng bà không phải là tác giả chính của những bài thơ nổi tiếng kia. Nữ sĩ họ Hồ có thể đã góp vài bài, số còn lại là do “những người đàn ông đặt ra (...) rồi gán cho”.(1) Lời trên phát biểu năm 1993, hình như là lời chót của Hoàng Xuân Hãn về một nghi vấn văn học. Năm 1999, Đào Thế Tôn in sách Hồ Xuân Hương - tiểu sử, văn bản, tiến trình huyền thoại dân gian hóa, nội dung chủ yếu chia sẻ ý kiến của Hoàng Xuân Hãn. Chúng tôi cũng nhất trí với ý kiến ấy, nhưng thấy có đôi điều cần nêu. Thứ nhất, thiết tưởng ta có đủ cơ sở để nói rõ hơn về “những người đàn ông” đã gán thơ của họ cho nữ sĩ Hồ Xuân Hương. Thứ hai, ta cũng có đủ cơ sở để khẳng định rằng thơ Hồ Xuân Hương không hề ra đến dân gian. * Hãy bàn về cái chuyện dân gian trước. Thơ Hồ Xuân Hương làm sao thâm nhập vào nơi dân ở được, vì tất cả đều làm theo luật Đường, là thứ luật thơ sau bao nhiêu thế kỷ rút cuộc vẫn còn xa lạ đối với người bình dân Việt Nam. Hoài Thanh từng nhận xét: “trong văn học dân gian không thấy có một bài thơ nào làm theo luật Đường”.(2) Khó tưởng tượng dân nghe thích mà dân không làm. Dân không làm tức là dân không thích. Những bài thơ mít, thơ quạt, thơ bánh trôi nước v.v., xưa nếu có ai đọc cho dân nghe, dân có thể trầm trồ rằng ý hay nhưng chắc chắn sau đó quên bẵng vì âm điệu của chúng không “vần” với nhịp sống của dân. Nhưng tại sao lại ra đời cái ý kết thơ Hồ Xuân Hương vào với dân gian? Chắc bởi cái nội dung “tục”. Thực ra, tục là một đặc điểm văn hóa Việt Nam bền đến mức sau bao nhiêu thế hệ theo Nho giáo kỵ tục, giới trí thức ở ta vẫn cứ thấy thoải mái với nó chẳng kém người bình dân là mấy. Trước Hồ Xuân Hương lâu lắm, ông Nghè Nguyễn Bá Lân đã làm bài phú “Ngã ba Hạc” đậm đà mùi dân tộc rồi. Tưởng không thể vì thơ Hồ Xuân Hương tục mà tự động gắn nó với dân.

229 * Về lý lịch “những người đàn ông” tác giả chính của thơ Hồ Xuân Hương, đọc lại thơ nôm thế kỷ 19, thấy có thể hình dung chuyện xẩy ra đại khái như sau: Trong nước Việt Nam, vào khoảng cuối thế kỷ 18 đầu thế kỷ 19, có một người đàn bà biết chữ và có tài làm thơ. Người ấy rất đa tình, hay làm thơ tình, tính tình lại hết sức bạo dạn, khi còn trẻ có làm chơi mấy bài thơ phóng túng, dám đả động đến sinh hoạt tình dục. Thứ văn chương cởi mở độc đáo này như vừa nhắc trên trong rừng nho trước Hồ Xuân Hương đã có, và sau vẫn tiếp tục có. Chẳng hạn Nguyễn Khuyến từng làm ít nhất bốn bài. Đọc những “Gái góa than lụt”, “Gái rửa bờ sông”, “Cò mổ trai”, “Bỡn cô tiểu ngủ ngày” rất dễ liên tưởng ngay đến thơ Hồ Xuân Hương. Nếu xưa người ta đã đem bỏ nhầm chúng vào chung một chỗ với “Bánh trôi nước”, “Ðèo Ba Dội”, “Thiếu nữ ngủ ngày”, “Sư bị ong châm” v.v., e nay chửa chắc có ai giành chúng lại được cho Tam Nguyên Yên Đổ! Không ai bỏ nhầm, là bởi Nguyễn Khuyến làm thơ rồi ký luôn tên mình, chứ không như hầu hết nho sĩ vì ngại thành kiến của Nho giáo mà rủ nhau cứ hễ sáng tác loại thơ ấy xong là “ký giả” tên Hồ Xuân Hương! Nhờ cái trò chơi ngộ nghĩnh, nhờ được quần nho làm ra bao nhiêu trút vào bấy nhiêu, mà một gánh thơ vốn chỉ mấy bài dần hóa đầy ắp! Hoàng Xuân Hãn bảo tác giả thơ Hồ Xuân Hương chủ yếu là “những người đàn ông”. Tưởng có thể nói rõ hơn: đó là một đám nho sĩ. Chắc chắn toàn nho sĩ thôi, vì người bình dân Việt Nam không làm thơ luật Đường. * Nho cùng nhau xây dựng sự nghiệp thơ Hồ Xuân Hương, xong nho lại cùng nhau thêu dệt một huyền thoại tiểu sử tác giả cho xứng với sự nghiệp! Những người lấy làm thích thú đọc đi đọc lại những bài thơ tinh quái, lặp đi lặp lại cái huyền thoại ly kỳ, họ đều ở cả trong rừng nho thôi, không có một ai dắt trâu đi cày hết. Thơ Hồ Xuân Hương như thế cơ bản là tác phẩm khuyết danh. Đã khuyết danh thì thường mang luôn tính tập thể: ai đó sáng kiến “nặn” ra “Bánh trôi nước”, rồi ai ai đó tự ý nặn lại theo ý mình v.v. Chợt nghĩ đến cái lối ca dao sinh trưởng trong dân gian. Tưởng có thể gọi đùa thơ Hồ Xuân Hương là một loại ca dao nho gian! (Tỉ mỉ hơn, là một loại câu đố nho gian. Dân đố tục giảng thanh: tưởng cái ấy, hóa ra ông đồ rau. Nho đố thanh giảng tục: tưởng cái quạt, hóa ra cái ấy.) Viết năm 2013, sửa năm 2015 In trong Cảm nghĩ miên man (2015)

230

__________ (1) Xem bài phỏng vấn do Thụy Khuê thực hiện đầu tháng 5-1993, đăng trên tạp chí Hợp Lưu (Mỹ) cùng năm và in vào sách Nói chuyện với Hoàng Xuân Hãn và Tạ Trọng Hiệp năm 2002 (nxb. Văn Nghệ, Mỹ). Ý kiến của Hoàng Xuân Hãn về thơ HXH được trình bày đầy đủ nhất trong một bài viết đăng trên tập san Khoa Học Xã Hội bên Pháp năm 1983 và in vào sách Thiên tình sử Hồ Xuân Hương (nxb. Văn Học, 1995) (sách này tên đặt không chính xác vì gồm cả nghiên cứu của HXH về Nguyễn Biểu và Thái hậu Ỷ Lan!). (2) HT, Chuyện thơ, nxb. Tác Phẩm Mới, 1978.

Thơ ta, thơ Tàu ở ta Thơ là hoa của “cây” tiếng nói. Tiếng có thể đã bắt đầu nở hoa lâu trước khi tiếng viết được xuống. Không biết người Việt đã làm thơ tiếng Việt được bao lâu trước khi đặt ra chữ nôm. Dù sao, trước chữ nôm chỉ có thể có một dòng thơ Việt, là dòng truyền khẩu. Thơ chỉ tồn tại trong trí nhớ và nhờ miệng mà hiện thành âm thanh. Sau chữ nôm, thêm dòng thành văn, gồm những bài thơ hiện hình trên giấy. Thường sau khi tiếng viết được xuống rồi thì truyền thống thơ truyền khẩu mau chóng cáo chung. Nhưng ở nước ta, do chữ nôm là thứ chữ hết sức khó học (phải thạo chữ Hán mới học được chữ nôm!), nên sau khi nó ra đời hầu hết người Việt Nam vẫn tiếp tục mù chữ và thơ truyền khẩu vẫn tiếp tục tồn tại, phát triển. * “Hoa” truyền khẩu Việt có hình dáng độc đáo, không hề chịu ảnh hưởng Tàu. Sau khi đặt ra chữ nôm, hẳn trí thức Việt Nam đã hồ hởi ưu tiên chép xuống giấy loại thơ riêng của dân tộc mình? Hẳn thơ thành văn chủ yếu là thơ luật Việt? Ai cũng biết là... không đâu! Nói chi chuyện chép thơ, trong một thời gian dài chữ nôm có đó mà cũng như không, hầu hết những người biết chữ đều tránh không dùng, chọn dùng chữ Hán. Chú ý đến “quốc âm” như Hồ Quý Ly, Nguyễn Trãi, Lê Thánh Tôn, và nhất là Quang Trung, là rất ngoại lệ. Theo Đào Duy Anh, “... đến đời Lý Cao Tôn chữ Nôm đã được cấu tạo với qui cách có thể nói là đầy đủ rồi, suốt các triều đại sau qui cách ấy vẫn không hề

231 thay đổi”.(1) Thế mà lâu lắm, hàng bốn năm thế kỷ sau, mới bắt đầu có một số đáng kể nhà nho sáng tác bằng tiếng Việt rồi dùng chữ nôm chép xuống giấy. Thoạt tiên, tuy đã chịu viết tiếng mẹ đẻ, họ không làm thơ lục bát hay song thất lục bát mà làm ngũ ngôn tứ tuyệt, thất ngôn bát cú v.v., tức thơ luật Đường. Rút cuộc, họ cũng sáng tác thơ luật Việt, nhưng đồng thời vẫn cứ tiếp tục trân trọng thơ luật Đường. Về cái tội coi rẻ văn hóa Việt của nho Việt, vua Trần Nghệ Tông quở trách: “Triều trước dựng nước có luật pháp, chế độ riêng, không theo quy chế của nhà Tống là vì Nam Bắc nước nào làm chủ nước đó, không phải bắt chước nhau (...) bọn học trò (...) không hiểu ý nghĩa sâu xa của việc lập pháp, đem phép cũ của tổ tông thay đổi theo tục phương Bắc cả, như về y phục, nhạc chương v.v. thật không kể xiết”.(2) Các nhà nho Việt Nam muốn Hoa hóa dân tộc mình! Nhưng muốn là một chuyện. Dân không nghe nho. Mà chính nho, rút cuộc, đã nghe dân. * Tại sao cho văn hóa Tàu là hơn, muốn bỏ văn hóa Việt đi, mà nho Việt lại vẫn có làm thơ luật Việt, làm rồi công phu chép xuống bằng một thứ chữ rất bất tiện? Vì nho điển hình lớn lên trong làng xóm. “Nho nghe tiếng nước nho từ khi mới ra đời (…) Mẹ hiền ru những câu xa vời…”.(3) Bé nghe mẹ hát ru, đến tuổi nào đó bắt đầu chú ý nghe trai làng gái xóm hát đối đáp giao duyên, rồi bỗng nhiên thấy mình không chỉ nghe thôi mà còn tham gia cất lên tiếng hát với mọi người. Hẳn đã tham gia tích cực lắm, nên công tử Nguyễn Du mới có lần “thác lời anh trai phường nón gửi cho cô gái phường vải” tha thiết thế chứ.(4) Thứ thơ nghe từ thuở nằm nôi đến khi thôi tán gái (vì đã có vợ), thơ ấy làm sao quên được. Cho nên khi Nguyễn viết những câu “động đất trời” thì tuy ý Kiều mượn từ bên Tàu nhưng lời Kiều lại “nghe như non nước vọng lời nghìn thu”!(5) Cái chất Việt nó đã thông qua văn chương truyền khẩu mà thấm vào tận xương Nguyễn Du, bao nhiêu sách Tàu cụ đọc không “tẩy” nó được mảy may! * Thơ, có ai bắt ai làm đâu. Có thấm, có thích, thì làm. Nho thấm thích thơ lục bát, thơ song thất lục bát, nên làm. Còn dân đối với thơ luật Đường, Hoài Thanh có lần để ý: “trong văn học dân

232 gian không thấy có một bài thơ nào làm theo luật Đường”.(6) Dân không làm, mà dân có nghe cũng không chịu nhớ: dẫu “thanh” như thơ Bà Huyện hay “tục” như thơ Bà Chúa, lọt vào tai bên này xong cũng chạy ngay ra khỏi tai bên kia thôi!(7) (trong khi dân thuộc Kiều làu làu, vào câu nào là câu ấy cứ nằm suốt đời trong óc). Rõ ràng xưa kia người Việt điển hình không nẩy nở tình cảm mặn mà với thơ luật Tàu. Sự tình thế, thiết tưởng không phải do dân mù chữ nên không đọc được nên không quen nghe thứ văn vần kia. Là vì những bài thơ thành văn viết xuống rồi vẫn có được đọc lên đấy chứ. Đã nói lúc nào chả có một số nho đang sống ngay giữa dân, nên thiếu gì lúc dân nghe nho ngâm nga thơ nôm luật Đường. Nghe đã... mòn tai, không lạ chút gì nữa, nhưng vẫn cứ không thích, nên mới không làm, không nhớ. Không thích không nhất thiết là không thấy hay. Người dân quê có lẽ cũng thưởng thức được thơ Nguyễn Khuyến, chẳng hạn. Nhưng khi tai họ đón vào những Thu Điếu, Thu Vịnh, Thu Ẩm v.v., hẳn lòng họ ấm a ấm ức: “Rằng hay thì thật là hay Nghe ra khó hát, khó ca thế nào”!(8) Dân Việt chỉ thực vui khi “ca hát” những thể thơ Việt mà thôi. Chỉ những thể thơ Việt mới làm được nhịp cầu tri âm giữa “nho gian” và dân gian. Nho mà không làm không nghe thơ lối Việt thì tâm tình hai gian đành thôi trao đổi! * Vừa rồi nhắc ca hát, không phải vô tình. Giữa thơ truyền khẩu với dân nhạc có mối quan hệ khắng khít. Về quan hệ này, có nhà nghiên cứu bảo: “Dân ca nước ta (...) hầu hết đều xây dựng trên cơ sở những câu ca dao sẵn có”.(9) Có nhà khác lại bảo: “Ca dao được hình thành từ dân ca”.(10) Thơ mà có thể dùng để hát, lời hát mà có thể rút ra thành thơ, ấy là bởi bài thơ và bản nhạc đã được làm theo cùng một cái nhịp căn bản nào đó. Nhịp căn bản của thơ, nhạc, chắc chắn là con đẻ của nhịp sống. Mỗi cộng đồng người, một nhịp sống, một nhịp căn bản cho thơ cho nhạc. Trừ khi đằng này bỗng đổi nhịp sống, sinh hoạt như đằng kia, cái nhịp căn bản của đằng kia không có cách nào vào chiếm được lòng dân đằng này!

233

Thử nghĩ về trường hợp ta với Tàu. Sau bao nhiêu thời gian tồn tại trên đất nước mình bằng cái cách riêng của mình, dân tộc Việt Nam đi đến thơ lục bát. Lục bát sinh ra, lớn lên, ngự trị trong dân gian, chiếm đến 95% số lời ca dao (11), bất chấp việc giới trí thức đầy quyền uy trịnh trọng rước về một thể thơ khác hẳn nó. Sở dĩ lục bát làm được thế, ấy bởi từ lúc nho ra đời đến lúc nho... đi đời, cuộc sống của hầu hết người Việt Nam coi như không thay đổi, vẫn khác hẳn cuộc sống của tầng lớp trí thức bên Tàu. Nho Việt bắt chước sống như nho Tàu, cố tu thân cho biến thành quân tử... Tàu thì cứ việc, đông đảo nhân dân ta chỉ biết ngày ngày ra đồng cày cấy y như bao nhiêu thế hệ người Việt trước mình, và do đó cứ tiếp tục yêu da diết lục bát mà hoàn toàn hờ hững với thất ngôn, ngũ ngôn. * Trên đã làm tội nho. Nhưng nho cũng có công với văn hóa dân tộc đấy. Chính nhờ nho cứ “ngoan cố” làm mãi thứ thơ luật Đường mà đến thế kỷ 19 văn học Việt Nam bỗng có thêm vô số thi phẩm giá trị. Một mặt, cái luật thơ xa lạ kia nó là bằng chứng văn hóa phương bắc đã ảnh hưởng đáng kể đến tầng lớp trí thức của dân tộc ta. Mặt khác, cái hay rất đỗi già dặn của những bài thơ tiếng Việt làm theo luật Tàu lại chứng tỏ trí thức Việt Nam đã bản địa hóa hoàn toàn thành công một thể thơ ngoại lai, làm dài thêm bảng thành tích rực rỡ của văn hóa Việt Nam. Nói ví von, nhờ công nhọc của nho, mà cây Việt ngữ bỗng nở thêm một loài hoa lạ! Hoa lạ này rồi làm nẩy ra hoa lạ khác. Hoài Thanh cho biết thơ năm chữ và thơ bảy chữ trong Thơ Mới chính là “do luật Đường giãn và nới ra”.(12) Dĩ nhiên ngoài công làm nở hoa lạ, nho đã lập công lớn làm hoa quen nở ra những đóa rực rỡ chưa từng. Cung oán, Chinh phụ, Truyện Kiều, Bích Câu kỳ ngộ…, tác giả những tuyệt phẩm ngâm khúc và lục bát ấy đều là nho cả. Có lẽ nên nhắc lần nữa rằng trong cái công trực tiếp của nho có cái công gián tiếp của dân. Dân “bơm” chất Việt vào tâm hồn nho suốt từ ngày thơ bé đến tuổi thanh niên, và thực ra vẫn tiếp tục bơm ngay cả sau khi nho thi đỗ ra làm quan. Chính nhờ được dân giữ cho khỏi mất gốc, mà nho mới có ngày “làm nên” như vừa nói! Cuối cùng, nêu công lao của các nhà nho Việt Nam xong, sực nghĩ cũng nên có

234 lời tử tế về cái phương tiện họ đã dùng lập công. Chữ nôm, thứ chữ rất dở ấy, thế mà rồi cũng được việc! Viết năm 2013 In trong Cảm nghĩ miên man (2015) ____________ (1) Ðào Duy Anh, Chữ nôm - nguồn gốc, cấu tạo, diễn biến, nxb. Khoa Học Xã Hội, 1975. (2) Xem Đại Việt sử ký toàn thư. (3) Lời bài “Tình ca” của Phạm Duy: “Tôi yêu tiếng nước tôi từ khi mới ra đời (…)”. (4) Xem Xuân Diệu, Ba thi hào dân tộc, nxb. Thanh Niên, 2000. (5) Trong bài thơ “Kính gửi cụ Nguyễn Du” của Tố Hữu. (6) Hoài Thanh, Chuyện thơ, nxb. Tác Phẩm Mới, 1978, tr. 59. (7) Thơ Bà Chúa tức thơ Hồ Xuân Hương, vì HXH có người gọi là “bà chúa thơ nôm”. (8) Truyện Kiều: “Rằng hay thì thật là hay, nghe ra ngậm đắng nuốt cay thế nào”. (9) Vũ Ngọc Phan, Qua những trang văn, nxb. Văn Học, 1976. (10) Nguyễn Xuân Kính, Thi pháp ca dao, nxb. Khoa Học Xã Hội, 1992. (11) NXK, sđd., tr. 56. (12) Hoài Thanh, Thi nhân Việt Nam, 1941, nxb. Hoa Tiên (Sài Gòn) tái bản năm 1968.

Bán bé, bán to Trong Vang bóng một thời, Nguyễn Tuân có “vẽ” chân dung một cô hàng giấy bút: “Cô Phương, ở phố hàng Giấy, ngày trước là một người đanh đá chua ngoa có tiếng. Có một lần một cậu học trò vào hàng cô chọn bút (...) Anh chàng nhất định hỏi cho được cái thứ bút Tảo Thiên Quân mới chịu lấy. Thấy thầy khóa ăn mặc đồ vải xuềnh xoàng, cô Phương ra giọng bỉ thử: “Có Tảo Thiên Quân lông trắng, nhưng mà những hai quan một chiếc”. Tiếp cái nguýt dài của cô hàng sách càng ngồi giãi thẻ thêm ra, người thư sinh mặt trắng chỉ tay lên tít trên đầu tủ: “Phải, Tảo Thiên Quân lông trắng; có còn thứ nào những năm sáu quan một quản, cô lấy cho tôi chọn”. Lúc nói câu này, thầy khóa cố dằn giọng vào chữ “những”, có ý bảo thầm cho nhà hàng biết rằng nên khinh người vừa vừa chứ. Cô Phương bẽn lẽn, nhưng cũng cố đứng dậy lấy thứ bút quý cất mãi trên cùng tột lớp tủ, đưa cho thầy khóa, chỉ đợi nếu anh chàng không mua nổi chiếc nào thì sẽ mắng một trận như tát nước vào mặt cho bõ ghét”. (Báo Oán)

235

Trong hồi ký Những năm tháng ấy, Vũ Ngọc Phan ghi lại phong cách bán hàng ở phố cổ Hà Nội hồi đầu thế kỷ 20: “Khi có khách vào mua hàng, chị ngồi hàng liền đứng dậy buông màn cửa xuống cho hàng thâm được đen hơn. Người khách nào đem tấm hàng ra ngoài sáng để soi cho kỹ thì người chủ hiệu vội ngăn cản, nói những câu thật chua, thật khó chịu, làm cho khách mua hàng phải thôi không xem kỹ nữa. Có những người khách không bằng lòng mua bỏ đi thì chị ngồi hàng liền chửi theo luôn và rút mấy tàu lá nón ở gầm giường ra đốt vía”. Vẫn phố cổ Hà Nội, đầu thế kỷ 21, chuyện tai nghe mắt thấy: “Ðồ đàn ông mặc váy!”. Lời mỉa mai đủ lớn để người khách vừa bước ra khỏi tiệm có thể chắc chắn mình không nghe nhầm. Sơ xuất gì đây mà căng thế? Khách đã ngắm nghía mấy chiếc va-li, nhỏ nhẹ hỏi giá rồi lẳng lặng rút lui. Việc xẩy ra vào buổi chiều, không phạm đến tục mở hàng. Hẳn bà chủ tiệm tưởng khách chê giá cao nên mắng theo cho hả tức. Và kinh nghiệm của một người thân: “Nó bảo em chiếc áo “những hai trăm nghìn” rồi không thèm lấy xuống cho em xem, anh ạ.”. “Nó” là chị chủ một tiệm quần áo phụ nữ. Em là một cô gái quen ăn mặc giản dị. Hẳn “nó” đã trông y phục mà đoán (nhầm) rằng em không đủ tiền mua hàng “cao cấp” nên ứng xử thế cho gọn. A, cái buôn bán của dân tộc ta trước kia có nét đáng chú ý. * “Em” rồi có dịp qua Mỹ, có dịp đi mua sắm ở tiệm Mỹ và không thể nào tin được mắt mình. Kìa bao nhiêu khách lôi hết quần nọ áo kia xuống đem vào buồng thử đi thử lại, rút cuộc không mua được nửa mảnh vải con, thế mà người bán mặt vẫn tươi như hoa, đon đả ngọt ngào cảm ơn khách đã có nhã ý ghé xem hàng... Khó tin nhất, đa số các loại hàng mua xong, mang về sử dụng đã mấy tuần, đem ra đòi trả lại, tiệm vẫn cứ vui vẻ hoàn ngay tiền không nửa lời chất vấn! - Họ tốt quá, anh nhỉ. Chả bù với bên mình. … Cần sửa sai đây. Giải thích làm sao cho kẻ chân ướt chân ráo rõ thế nào là một dân tộc có truyền thống thương nghiệp… - Họ khôn, chứ không phải tốt đâu.

236

- Khôn mà lại chịu bị thiệt hại vậy hở anh? - Ừ. Người ta làm ăn to tát đã quen lắm nên biết nghĩ đường dài chứ không chỉ chực xơi cái miếng nằm ngay dưới mũi. Từ rất lâu rồi, người Tàu người Tây đã nghiệm ra rằng cố chiều khách thì rút cuộc sẽ có nhiều lãi hơn là bán buôn cái lối sốt ruột. - Sao lại lãi nhiều hơn được nhỉ? - Thì do được “tiếp đãi như vua”(1) nên khách hay trở lại. Cứ có nhiều khách trở lại thì rồi lượng hàng bán được sẽ lớn thừa bù cho cái tổn phí chiều chuộng khách. - A... * Dân tộc Việt Nam bao đời nay sống chủ yếu bằng nghề trồng lúa. Cây lúa, như mọi thứ cây, không ai bằng bất cứ cách gì có thể lừa phỉnh được nó. Mà có “nói những câu thật chua, thật khó chịu” cũng vô ích, vì nó không có tai! Trồng lúa muốn thu hoạch như ý, chỉ có mỗi một cách cày sâu cuốc bẫm, đào mương, be bờ v.v. cho thật kỹ. Vì không lừa được, nên không phát triển tính đi lừa. Vì dữ dằn vô ích, nên không hóa dữ. Sau bao nhiêu thế hệ suốt đời quanh quẩn bên cây lúa, người Việt Nam điển hình rất tự nhiên có tính tình thật thà và “hiền lành như thóc với khoai”.(2) Tất nhiên quê có chợ. Nhưng những người ngồi bán ở các chợ quê nói chung cũng thật và hiền gần như người trồng lúa. Lên đến tỉnh, nhất là đến Kẻ Chợ - cái tỉnh to nhất nước -, thì tình hình đổi khác. Một mặt, như từng trình bày, những hoạt động kinh doanh có quy mô lớn ở Thăng Long từ thế kỷ 16 đến thế kỷ 18 chủ yếu là hoạt động của Hoa kiều (3), thực ra cho đến tận cuối thời Pháp thuộc ở Hà Nội đại đa số những nhà buôn to vẫn là Hoa kiều, chứ người Việt Nam buôn bán ở ngay kinh đô hay thủ phủ của “kỳ” đông dân nhất nước mình thì cũng không to lớn hơn ở quê nhiều lắm đâu. Mặt khác, tuy buôn bán chưa lấy gì làm to, sự đông đảo tấp nập và mức độ tứ xứ bất thường ở tỉnh đã khiến một số người ngồi bán đánh rơi mất cái thật cái hiền của dân quê.

237 * Trong lịch sử lâu dài, người Việt Nam trồng to, thủ công cũng có món có thời to, nhưng bán thì nói chung bé. Mãi gần đây mới bắt đầu bán to. Dân tộc ta dĩnh ngộ, học cái gì cũng thật nhanh. Cứ xem cái lối các doanh nhân trẻ tiếp thu tinh thần hết mình phục vụ khách hàng của Tây thì biết. Nhé, bên Tây người bán gọi khách là “vua”, bên ta bây giờ gọi khách hàng là... Thượng Đế cơ. Mà không phải chỉ khẩu hiệu cho vui đâu: đã có một số người bán thực sự đối xử với người mua “đẹp” ra phết. (Nói cho đủ, để thương nghiệp ta mau trưởng thành, chính các “Thượng Đế” cũng phải học hành rất nghiêm túc nữa, nhưng thôi đây không phải chỗ... dạy.) Chân thành kính chúc doanh nghiệp cả nước “kỳ khai đắc thắng, mã đáo thành công”!(4) Viết năm 2013, sửa năm 2015 In trong Cảm nghĩ miên man (2015) _________ (1) Người Mỹ hay nói “The customer is king”. (2) Lời ca khúc “Vợ chồng quê” của Phạm Duy: “Nói năng hiền lành như thóc với khoai”. (3) Xem bài “Thôi một nước quê” của TT. (4) Hình như nghĩa là thắng lợi giòn giã và nhanh chóng.

Vẫn là anh em Nguyễn Tuân có lần tùy bút: “Một khách đi đường, ăn mặc chững chạc, tiến sát vào mình tôi, nói một câu xếch mé như người Ðàng Trong: “Xin chút lửa châm thuốc”. Giá người này gặp phải tôi lúc bình thản, thì thế nào y cũng nhận được một câu gì hay thấy được một cử chỉ gì của tôi nhắc cho y nhớ phép lịch sự thông thường. Khỏi nào mà tôi không cho y một trận. Nhưng lòng tôi hôm nay rộng rãi (...) Tôi (...) vui vẻ đưa diêm cho người khách xin lửa khiếm nhã (...) tôi không có thì giờ nghĩ tới sự không phải của một người qua đường”.(1) Có “chút lửa”, mà người ta có nói “xin” đàng hoàng, mà “chửi” nào “xếch mé”, bất lịch sự, nào “khiếm nhã”, “không phải”… Người Hà Nội thanh lịch quá xá, người Ðàng Trong xin chào thua. (Nhưng thật may hôm đó nhờ lòng rộng rãi Nguyễn Tuân “không cho y một trận”. Nếu có cho, Ðàng Ngoài dù chỉ văng lời lịch sự, Ðàng Trong e sẽ văng... dao bấm!). Giữa hai cái phong cách ứng xử của hai Ðàng, hiển nhiên có chỗ chệch choạc

238 trầm trọng. * Ðã có lần thử giải thích cái tài ăn nói nổi tiếng của người Việt miền Bắc.(2) Ðại khái, trên “mảnh đất lắm người nhiều ma”(3), “người khôn của khó”, nếu không luyện ngón võ lưỡi cho dẻo cho tinh thì chỉ có nước ăn... cám. Trong khi ở miền Nam, đất rộng người thưa, miếng ăn dễ kiếm, người không khôn mấy cũng có cá tôm xài mệt nghỉ, ai còn thiết học hành luyện tập dù là thứ võ gì. Cái lưỡi. Nó tuy “không xương mà (rất) nhiều đường lắt léo”. Nó tuy mềm mà ai từng bị “móc”, “xỉa”, “xói”, chưa nói đến “chửi”, đều lấy làm sợ. Bên Tàu, Khổng Minh từng dùng nó làm kiếm, “chém” Tào Tháo suýt bỏ mạng ở Xích Bích và về sau đã “đâm” Vương Lãng chết tươi ngay giữa trận tiền! Kiếm, dù kiếm sắt hay kiếm thịt, dường như có hai phép đánh. Phép hữu chiêu, trước khi đâm một nhát phải... múa một bài. Phép vô chiêu, khỏi múa, cứ thấy chỗ hở thì cầm kiếm... chọt đại như Lệnh Hồ Xung. Múa có chỗ hay. Múa làm bên địch hoa mắt, làm bên ta có trớn. Mà không múa cũng có chỗ hay: đỡ mất sức, mất thì giờ! * Tiếp tục ví von. Lời lẽ như áo quần! Có thứ che kín ý, có thứ che... hở. Lời kín hay hở, có khi phân biệt quan với dân, như ở miền Nam.(4) Còn tại nơi đất gốc của người Việt Nam, dân dù chân lấm tay bùn, khố rách áo ôm, lời thốt ra không bao giờ sơ sài mà kín đáo chẳng hề kém lời quan. Ở miền Bắc, lời quan lời dân khác nhau ở chỗ một đằng thâm nho nên xổ nho chùm, một đằng thâm... cà nên cứ “tiếng nước tôi” mà tuôn cho thật kín ý. Ví nữa. Lời nói giống giấy gói. Có nơi ý gói giấy hoa. Có nơi ý trao miễn gói cho người nhận khỏi mất công mở! Ví nữa nữa. Lời nói như chuông, như nệm. Nơi này lời chẳng những đã reng reng “rào trước” cho người nghe đỡ bị sốc, lại còn lo trải nệm “đón sau” ngừa trường hợp đối tượng vẫn cứ... té. Nơi kia lời tưng tửng chạy luôn vô tai bậu không thèm bấm chuông, cũng không xách theo miếng nệm nào hết! * Nghĩ cũng ngộ. Nước người ta to rộng nên văn hóa đa dạng, còn nước Việt Nam mình kích thước chỉ “thường thường bậc trung”, vậy mà văn hóa cũng thật nhiều dạng nhiều màu.

239

Trở lại chuyện Nguyễn Tuân bị xin tí... lửa (chứ không phải tí huyết!). Cụ Nguyễn ơi, có thể cái người khách Ðàng Trong ấy hôm ấy trông cụ dễ thương (vì cụ đang “đẹp lòng” cơ mà), lại đang ngậm một chiếc tẩu rất xinh đi phất phơ ở bờ hồ, y bỗng thấy thèm thuốc và thấy gần gũi với cụ, bèn sà đến bên như một người bạn mà xin cụ tí chút cái thứ làm sinh ra khói. Y coi “ba kỳ đều là anh em”(5) đó và nếu bữa đó cao hứng hơn chút nữa, chắc y đã thân mật kêu cụ bằng... “Anh Hai”! Cụ Nguyễn quen thứ lưỡi trước khi đâm thì múa, quen thứ ý luôn y phục chỉnh tề, bỗng dưng bị đâm thình lình, bị gặp ý ở trần, cụ choáng là phải. Còn kẻ đứng bên Hồ Gươm mà tưởng đứng giữa chợ Bến Thành, lời xin lửa của y dĩ nhiên nghe có hơi lạc điệu. Nhưng “Nước non vẫn nước non nhà, Bắc Nam xa mấy vẫn là anh em!”(6), anh Bắc cứ luôn vui vẻ cho em Nam tí lửa như Nguyễn Tuân cái hôm đẹp lòng ấy nhé, cho quê hương ta đẹp vui như kính vạn hoa! Viết năm 2013, sửa năm 2015 In trong Cảm nghĩ miên man (2015) __________ (1) Xem bài “Ðẹp lòng”, không rõ trong Tùy bút (1941) hay Tùy bút II (1943). (2) Xem bài “Ðất nào văn nấy” của TT. (3) Tên truyện của Nguyễn Khắc Trường. (4) Xem bài “Tưng tửng, tưng tửng…” của TT. (5) Phỏng theo câu “Tứ hải giai huynh đệ”. (6) Trong bài thơ “Tôi yêu” của Bàng Bá Lân.

Cái hay của tỉnh Sống chen chúc, thế mà cũng có cái hay! Nấu nướng, ai đó sáng kiến ra món gì đó, rồi phải có nhiều miệng ăn thử, ăn xong rồi phát biểu “xây dựng” cho, lần lần món ấy mới lớn lên thành món ngon. Ở chỗ miệng ít tập trung, như ở đa số các vùng quê, cái quá trình hoàn chỉnh nghệ phẩm vẫn diễn ra được, nhưng cần nhiều thời gian. Trong khi ở tỉnh, miệng đã liền miệng mà số miệng có tiền để mua ăn thử lại cũng đông đảo hơn

240 hẳn ở quê. Do đó, nếu được lên tỉnh, các món quê sẽ chóng lớn hơn nhiều. Có hai cách “lên”. Cách thứ nhất, chỉ có cái ý lên thôi. Chẳng hạn, món bún riêu. Nó chắc đã ra đời ở quê. Bún riêu lên tỉnh, ấy không phải là nói người nhà quê nấu rồi gánh lên tỉnh bán, mà là nói người tỉnh tiếp thu cái sáng kiến bún riêu rồi tự nấu lấy ăn. Cách thứ hai, chính món ăn nó dẫn “xác” nó lên tỉnh. Chẳng hạn, món cốm Vòng. Người Hà Nội chỉ xúm nhau bỏ tiền ra mua “ủng hộ” cốm Vòng chứ đâu có tự tay cầm chày giã cốm. Người cố làm cho cốm ngon hơn (để được người Hà Nội thích hơn mà mua nhiều hơn) vẫn chính là người nhà quê ở làng Vòng. Theo cách này, món ăn sinh ra ở quê rồi lớn lên vẫn ở ngay tại quê. Ðây tỉnh bảo trợ quê làm văn hóa ẩm thực, chứ không phải tỉnh trực tiếp ra tay biến hạt lúa non thành hạt ngọc bích mà ai đã ăn đều phải kêu giời rằng ngon! Nghĩ làm người Hà Nội cũng sướng: chỉ việc chịu khó mua cốm ăn mỗi mùa thu, thế là coi như đã góp phần xây dựng văn hóa! (Dĩ nhiên người Hà Nội cũng thỉnh thoảng tự sáng kiến ra những món ăn mới, như món chả cá.) Dù đẻ ở quê rồi lên tỉnh hay đẻ ngay trên tỉnh, cứ có “hộ khẩu” tỉnh, thứ nhất tỉnh... Hà, thì chắc chắn món ăn nào cũng sẽ lớn nhanh như thổi, như thánh Dóng, rất sớm trở nên “thanh lịch”! * Tỉnh không chỉ giúp riêng văn hóa ẩm thực. Cái chỗ đi đâu cũng gặp người, nó kích thích văn hóa phát triển vùn vụt, bất kể thứ văn hóa gì. Nguyễn Tuân có lần tâm sự: “Tôi là người Hà Nội (đẻ ở phố Hàng Bạc, tết nào cũng được về, quê nội quê ngoại đây cả) nhưng sống ở các tỉnh nhỏ có thể nói gần hết tuổi trẻ của mình, cho đến 1937 (...) năm 27 tuổi, tôi mới thật sự sống ở Hà Nội (...) Nếu mà tôi cứ ở mãi những tỉnh nhỏ thì có lẽ tôi cũng chả làm được việc gì nhiều. Hình như Thủ đô vẫn là nơi tạo điều kiện cho con người ta phát triển bất kỳ anh quê gốc ở (địa phương nào) (...) Nó kích thích sự làm việc cho văn học nghệ thuật của mình”.(1) Tuy cái lối mà Hà Nội giúp văn chương Nguyễn Tuân phát triển đến mức Vang bóng một thời có phức tạp hơn cái lối Hà Nội giúp cốm làng Vòng nên “cốm Vòng”, nhưng chung quy sở dĩ giúp được thứ nọ thứ kia “thành tài”, ấy vẫn trước tiên bởi Thủ đô rất đông người ở. Đông người thì chẳng những đông miệng ăn cốm, đông mắt đọc sách, mà còn đông cả bạn bè văn nghệ, phương tiện hữu ích, thực phẩm tinh thần, cùng cả không khí gợi cảm cần thiết cho văn nhân, chẳng hạn nhà hát cô đầu, chẳng hạn “đèn dầu lạc”. Kể sao cho hết những văn hóa phẩm đã trưởng thành ở Thăng Long - Hà Nội trong khoảng nghìn năm.

241

* Tỉnh giúp cái mặc thế nào nhỉ? Ai cũng biết Hoàng Cầm quê Kinh Bắc, lại có mẹ là một liền chị nổi tiếng. Nhà thơ có lần tả cái mặc nơi đất quan họ: “Phường nữ thường là áo tứ thân lụa nâu non hoặc the đen xanh, yếm lụa đào, trắng hay cánh sen, thắt lưng màu hoa lý, hoa hồng, chít vành khăn nhiễu tam giang, đội khăn vuông mỏ quạ, đi dép da trâu mũi cong, đáng chú ý nhất (...) là cái váy lụa mềm óng buông chùng cửa võng xuống đến mu bàn chân, nhìn đằng trước tưởng là các cô đang đi lướt trên sóng lượn rập rờn (...) Phường nam thường quấn khăn lượt chữ nhân giữa vầng trán hoặc đội khăn xếp, áo the đen hoặc áo đoạn màu lam nhẹ, quần trắng, đi giày Gia Ðịnh bóng bẩy (...) Các “liền chị” thường đeo bên cánh tay chiếc nón quai thao, các “liền anh” thường mang cái ô lục soạn.”(2) Duyên dáng lạ. Trang phục quan họ không nhường âm nhạc quan họ. Hội Lim, ta kéo nhau đi nghe hát, luôn thể xem áo xem váy xem khăn xem nón, xem thắt lưng, xem yếm! Ơ, nhưng liền anh liền chị ở trong 49 làng, ở sau các lũy tre, chứ có phải dân của cái tỉnh nào đâu?... Hẳn lý do: tuy đất quan họ là chính hiệu quê, nhưng cũng khá đông dân và đặc biệt, có một thứ sinh hoạt giao lưu khác thường nó khiến trang phục được nhiều mắt ngắm đi ngắm lại, nhờ đó chóng lớn. Vậy không cứ phải là tỉnh mới có thể giúp “cây” văn hóa mau cao. Mặt khác, tỉnh thì kích thích tăng trưởng được nhiều loại cây khác nhau hơn. * Sực nhớ, người Tây phương từ lâu quen sống ở đô thị, văn hóa Tây phương như thế từ lâu tha hồ mau cao chăng? Đúng. Nhưng nó cao đến đâu cũng không hề cao hơn văn hóa Việt Nam. Văn hóa Tây phương truyền thống là văn hóa chủ nghĩ, lấy suy nghĩ làm nội dung chính của các sản phẩm văn hóa. Văn hóa Việt Nam truyền thống là văn hóa chủ cảm, trong đó cảm xúc mới là nội dung chính của các văn hóa phẩm. Cũng y như không thể so hơn kém giữa suy nghĩ và cảm xúc, ta không thể so hơn kém giữa văn hóa chủ nghĩ và văn hóa chủ cảm. Hỏi truyện hay hơn hay thơ hay hơn là ngớ ngẩn! Cho nên Tây “cao” thì mặc kệ Tây, ta không phải sốt ruột.

242 (Cho đến khi Tây chở đại bác vượt đại dương qua hạ thành Hà Nội!) * Tại sao Tây biếng cảm siêng nghĩ mà ta thì ngược lại? Tây với ta khác nhau từ xưa chứ không phải mới trở nên khác đâu. Hình như cái tự nhiên đơn điệu ở vùng ôn đới nó kích thích nghĩ hơn là cảm. Trong khi hình như cái tự nhiên đặc biệt đa dạng ở góc đông nam châu Á nó lại kích thích cảm hơn là nghĩ. Bắt đầu có lẽ là thế. Thế rồi khi văn hóa cao lên, nhân loại ở Tây phương rút vào sống trong các đô thị rất đông đúc, thì hình như cái tình hình tư bề là người ấy nó khiến cái óc con người ta mỗi lúc mỗi thiên thêm về nghĩ. Trong khi trên đất Việt tộc, khi văn hóa cao lên, tổ tiên ta vẫn tiếp tục sống rất gần gũi với tự nhiên; tuy dần dần đất ta cũng có những chỗ khá đông dân nhưng những chỗ ấy không đông quá đến nỗi không còn chỗ cho tự nhiên và đến nỗi người ám ảnh người, nhờ thế sau khi có tỉnh rồi thì ta vẫn cứ tiếp tục cảm nhiều nghĩ ít.(3) Tức cả bên Tây lẫn bên ta, sự ra đời của tỉnh không có tác dụng đổi hướng phát triển của văn hóa. Mà chỉ có tác dụng, thông qua số đông, làm cho văn hóa phát triển nhanh hơn. Tỉnh Tây giúp văn hóa Tây chóng lớn; tỉnh ta giúp văn hóa ta chóng lớn. Thăng Long - Hà Nội là cái tỉnh ta lớn nhất, lâu đời nhất, là nôi của một nền văn hóa chủ cảm vô cùng rực rỡ. Nhưng nó đã hóa thành tỉnh Tây rồi. Nền văn hóa vừa nhắc đó đã đi vào lịch sử mất rồi! Viết năm 2012, sửa năm 2015 In trong Cảm nghĩ miên man (2015) _________ (1) “Tôi tự hào là tôi làm ra tôi”, tạp chí Văn Nghệ, số Tết Bính Tuất 2006. (2) Hoàng Cầm tác phẩm - Văn xuôi, nxb. Hội Nhà Văn, 2004. (3) Vấn đề này chúng tôi bàn kỹ hơn trong bài “Tại sao Đông, Tây phân biệt”.

Mau ăn chóng lớn... Năm 1941, Hoài Thanh viết: “Ở mỗi chúng ta đều có một người nhà quê”.(1) Năm 2012… Chẳng bao lâu nữa, Hoài Thanh có sống dậy mà đốt đuốc lên đi tìm, cũng không sao thấy được một nửa cái móng tay nhà quê ở bất cứ người

243 Việt Nam nào đâu.(2) * Một nền văn hóa già dặn, phải mất không biết bao nhiêu thế hệ người sinh sống trong một môi trường tương đối ổn định thì mới có được nó chứ. Nó là không biết bao nhiêu cảm nghĩ sâu sắc mà chỉ sau đằng đẵng thời gian ta mới mong đạt tới. Nó cũng là cái khả năng thể hiện những cảm nghĩ ấy ra thành cái gì đó giá trị, mà cũng chỉ sau đằng đẵng thời gian ta mới mong “luyện” xong. Cái gì đó, chẳng hạn Truyện Kiều. Đâu phải một sớm mà con người Việt Nam có được những cảm xúc tinh tế cực kỳ như trong Kiều. Đâu phải một sớm mà thơ Việt Nam trở nên đẹp đẽ cực kỳ như thơ Kiều. Tuy Truyện Kiều viết ra cách nay mới khoảng 200 năm, nhưng cái không gian văn hóa bao quanh Nguyễn Du chắc chắn già hơn Nguyễn không biết bao nhiêu. Không gian ấy ra đời, lớn lên, đợi ngày có một đứa bé thật dĩnh ngộ lọt lòng mẹ, chờ nó đủ tuổi, để bắt đầu trút vào nó trọn cái tuổi của mình! Nhà thơ thiên tài lúc viết Kiều tuổi đời bất quá vài mươi niên, nhưng tuổi văn hóa thì già lắm, già cốc đế, già đến mấy nghìn năm! Thử nghĩ về một đứa bé sinh ra ở nước Việt Nam trong thập kỷ 2010. Khi đứa bé ấy đủ lớn để bắt đầu hấp thụ văn hóa thì cái văn hóa quê hết mực già dặn của dân tộc Việt Nam đâu còn ở đời nữa mà ảnh hưởng đến nó, truyền nội lực thâm hậu cho nó. Xung quanh nó bấy giờ sẽ là một thứ văn hóa tỉnh Tây sơ sinh, chưa có chút nội lực nào. Không được môi trường truyền nội lực cho, dù dĩnh ngộ đến đâu đứa bé ấy sẽ vẫn lớn lên thành một con người quá non nớt về văn hóa để mong sáng tạo được thứ nghệ phẩm gì tuyệt tác. Nên nhớ ta chỉ có thể vay ở văn hóa khác những chiêu thức, bài bản, chứ không thể mượn nội lực. Mà hễ thiếu nội lực thì “đánh đấm” làm sao ra trò nổi, bất cứ trò gì! * Cứ đà thay đổi này, không lâu nữa Hà Nội sẽ “văn minh” y như Nữu Ước, Balê, Luân-đôn. Lúc ấy có lẽ ta nên đăng ký khai sinh lại cho cái “văn hiến” của nước. Mấy nghìn năm tụt xuống chưa... ráo máu đầu! Đẻ lại, rồi cũng thành người lớn lại chứ lo gì. Ờ, nhưng e lần này tóc vàng vàng mũi lõ lõ mắt xanh xanh, chứ không giống cái văn hóa Việt Nam cũ bao nhiêu. Chắc chắn rồi sẽ chào đời bé dĩnh ngộ chẳng kém bé Nguyễn Du. Nhưng e bé Việt ấy lớn lên sẽ sáng tạo ra những thứ làm vẻ vang truyền thống văn hóa Tây!!!

244

Viết năm 2012, sửa năm 2015 In trong Cảm nghĩ miên man (2015) ________ (1) HT, Thi nhân Việt Nam, 1941, nxb. Hoa Tiên, Sài Gòn, tái bản năm 1968. (2) Xem bài “Thôi một nước quê” của TT.

Hai cuộc bể dâu Cơ thể con người ta trời sinh cần chất đạm. Ðối với người Việt Nam, thịt bò là một nguồn đạm tương đối mới.(1) Liệu cái sự việc ta đang gia tốc tiêu thụ thứ đạm mới có ý nghĩa lịch sử gì đáng chú ý chăng? Cái ăn rất “gốc”

“Vẻ chi ăn uống sự thường”, mà phí thì giờ đi săm soi thịt kia thịt nọ. Ấy, từng miếng ăn miếng uống thì tầm thường thật (ngoại trừ miếng ngon, nhưng đó là chuyện khác). Chứ từng cái thịt thì xin ai chớ lấy làm thường! “Cái ăn cái uống là gốc con người” còn hơn cả cái tóc cái răng đấy. Cả một dân tộc mà bắt đầu chịu ăn một thứ thịt mới thì “sự” là rất “không thường” đấy! Sử thịt, sử người

Nói nguồn đạm chính trong thực đơn truyền thống là cá thì bây giờ nghe khác nào “mặt trời mọc ở phương đông”. Ấy vậy mà mặt trời vốn không mọc ở phương đông, người Việt Nam xưa kia vốn không ăn nhiều cá mà chủ yếu ăn cua ăn ốc! Xưa đây không phải là như trong truyện ngắn truyện dài của các tác giả Tự Lực Văn Ðoàn, của Tô Hoài, Nam Cao, Nguyên Hồng v.v. đâu. Hồi đó tuy dân ta có mò cua bắt ốc, có ăn bún riêu bún ốc (bây giờ vẫn ăn) nhưng nguồn đạm chính đã là các loại cá từ lâu lắm rồi. Nói xưa đây là nói từ khoảng mười mấy ngàn năm trước cho tới khoảng năm, sáu ngàn năm trước, tức đại khái là cái khung thời gian tồn tại của văn hóa Hòa Bình và văn hóa Bắc Sơn. Theo Chử Văn Tần, “cua ốc (...) là nguồn thức ăn (...) chủ yếu (...) của người Hòa Bình”.(2) Theo Lê Xuân Diệm, đến thời văn hóa Bắc Sơn “việc mò cua, bắt ốc (...) vẫn (...) là hoạt động đem lại nguồn thực phẩm quan trọng. Tàn tích của loài động vật nhuyễn thể (...) tràn ngập (...) các

245 di tích cư trú”.(3) Người Hòa Bình, người Bắc Sơn thường được xem là một nhóm tổ tiên quan trọng của dân tộc Việt Nam. Họ ăn rất nhiều cua ốc, đó hẳn không phải là do sở thích. Mà bởi họ ở trên núi, cá đâu mà bắt về ăn cho đủ. Hơn nữa, để bắt cá cho có hiệu quả cao, cần dùng đến những dụng cụ còn chờ tiến bộ kỹ thuật lớn để ra đời. Phải tới một lúc nào đó trong khoảng thời gian chuyển biến từ văn hóa Phùng Nguyên (bắt đầu cách nay khoảng 4000 năm) qua văn hóa Ðông Sơn (bắt đầu cách nay khoảng 2700 năm) thì cái nguồn đạm chính của tổ tiên người Việt mới từ cua ốc trở thành cá. Thực đơn đổi là do “nhà” rút cuộc đã “dọn” đến một chỗ có địa hình khác. Người Phùng Nguyên sinh sống ở trung du, nơi cá cũng không thực là nhiều, nhưng đến thời Ðông Sơn thì đại bộ phận tổ tiên ta đã xuống cư trú tại những vùng đất thấp và trũng mới xuất hiện hai bên sông Hồng, nơi đầy ao hồ và và do đó có vô số cá. Ngẫu nhiên, đúng vào lúc đó, ta bước vào thời đại đồ đồng, nhanh chóng phát minh, chế tạo ra những dụng cụ bắt cá khá tốt. Đồ bắt cá đa số làm bằng tre cơ mà? Nhưng xử lý tre mà có dao kim loại thì dễ hơn nhiều. Từ Hòa Bình, Bắc Sơn đến Phùng Nguyên đến Ðông Sơn là cả một cuộc thay đổi địa bàn sinh tụ liên tục theo hướng từ cao xuống thấp, từ chỗ ít nước tới chỗ nhiều nước. Con ốc núi con cua núi từ từ bò ra khỏi thực đơn, con cá từ từ bơi vào, chỉ sau thời gian dằng dặc cái bò ra cái bơi vào mới chấm dứt, các loại cá mới thực sự làm chủ tình hình trên mâm cơm Việt Nam (“chủ” chính thôi, không phải duy nhất, vì ta còn ăn không ít cua đồng ốc ruộng ốc ao). Ðó, cái miếng “thịt” bỏ vào miệng hàng ngày, “tiểu sử” của nó gắn liền với “đại sử” của cả dân tộc chứ đâu có phải chuyện vừa. Hai cuộc bể dâu

Nhưng chuyện cua non ốc núi bị cá lấn trên mâm thì dính líu thế nào đến chuyện ta nay đang ăn thêm thịt bò? Chả có dính líu gì. Ngoại trừ trong cái ý nghĩa cùng là một tấm gương ta có thể nhìn vào mà thấy được cuộc bể dâu trong đời sống dân tộc. Diễn biến cá thay cua ốc núi phản ánh cuộc bể dâu từ các văn hóa cổ miền núi chân núi qua văn hóa Ðông Sơn ở châu thổ sông Hồng. Diễn biến lên đời của thịt bò - trong đó sự phát triển rực rỡ của phở chỉ là một ví dụ - trong tầm ngắn phản ánh cuộc xâm lăng của đế quốc Pháp, trong tầm dài

246 hơn phản ánh tiến bộ kỹ thuật nông nghiệp, còn tối hậu sẽ phản ánh cuộc bể dâu từ một nền văn hóa nông thôn rất lâu đời và có bản sắc độc đáo qua một nền văn hóa đô thị chưa biết sẽ có được bản sắc hay không. Ý nghĩa, ý nghĩa

Bể dâu hai lượt... Lượt trước, người Việt Nam đổi qua ăn nhiều đạm cá rồi làm làng có lũy tre bao quanh mà ở. So với trước đó, văn hóa của tổ tiên ta tuy khác đi nhưng không hề giống của ai. Lượt này, ta ăn thêm đạm... Tây (người Tây phương từ xưa ăn nhiều thịt bò) rồi bỗng tỉnh ta vừa vùn vụt hóa tỉnh Tây (4) vừa trở nên hung hăng như “Bò Húc”, ngày đêm bành trướng nuốt chửng quê ta (bành trướng vốn là đặc tính cơ bản của Tây!). Khắp mọi nơi trên đất nước quê hương, cái Tỉnh Tây nó đang ráo riết đẩy cái Quê Việt vào quá khứ. Giữa bể dâu xưa với bể dâu ta đang “trải qua” còn có chỗ khác nhau này nữa. Xưa, ta đang ở trên núi, trên đồi, nhìn xuống thấy biển rút để lộ ra đất tương đối dễ kiếm miếng ăn hơn, bèn dần dà tự ý di cư xuống ở. Nay, bỗng đâu có kẻ mang súng ống tàu bè qua bắt ta cứ ở y nguyên chỗ cũ nhưng phải hỏa tốc “dọn” qua một thời đại mới! Vừa mừng, vừa lo

Người Việt Nam bây giờ có thêm một thứ thịt nữa để ăn. Người Việt Nam bây giờ đang trên đà thoát ly cái đời trồng lúa vất vả nắng bỏng lưng rét thấu xương để biến thành công nhân mát lưng ấm xương. Mừng và mừng cho ta. Nhưng vừa mừng lại vừa lo. Viết năm 2008 Sửa tháng 5-2017 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II, 2017 ___________ (1) Xem “Con thịt thứ tư” trong Cảm nghĩ miên man (2015, TT). (2) Chử Văn Tần, Văn hóa Ðông Sơn - Văn minh Việt cổ, nxb. Khoa Học Xã Hội, 2003.

247

Người nước khác nhìn ta Văn hóa Việt Nam truyền thống hay ơi là hay, thế mà thế giới chẳng mấy ai biết. Vì ta nay chưa giàu mạnh. Khi giàu mạnh, văn hóa cũ của ta sẽ được biết đến rộng rãi. Nhưng biết một cách hời hợt thôi, vì tinh hoa của nó không thể “dịch” được. “Người có biết ta hay thì chớ Chẳng biết ta, ta vẫn là ta”. Đọc những phát biểu sau đây của một số trí thức Tây phương, hẳn nhiều người Việt Nam thấy hả dạ đôi phần... Cả một nền văn minh

Đờ Pu-vuốc-vin phát biểu: “Chúng ta thấy ở đây cả một nền văn minh, mọi thứ đều xây dựng từ lâu. Nghệ thuật (…) (cách tổ chức) quản lý nhà nước đều đã phát triển mạnh mẽ. Luật pháp, cổ phong, tôn giáo, văn học, tất cả đều đã hoàn chỉnh và hòa hợp với nhau, trải qua bao thế kỷ, đã được điều hòa và ngày càng hoàn hảo thêm. Những vết tích man rợ đã mất đi từ lâu, dân tộc này đã sống trong một xã hội thuần thục có tổ chức trong khi những người phương Tây còn ở tình trạng bán khai. Yêu mến quê hương, quyến luyến gia đình, tôn kính tổ tiên, yêu chuộng công lý, tôn trọng chính nghĩa (…) không sợ gian khổ, (sẵn sàng) hy sinh (...) là những đặc điểm (...) hình thành từ bao thế hệ”.(1) Nhân vật Tây phương này (tiểu sử chưa rõ) hiểu văn hóa Việt Nam lắm. Đặc biệt, ông ta lại đem so nó với văn hóa của chủng tộc mình. Hãy ôn nhanh thời Trung cổ ở châu Âu. Cái “Đêm” dài khoảng một nghìn năm (từ thế kỷ V đến thế kỷ XV) ấy thực đã vô cùng tối tăm. Chẳng hạn, năm 897 tòa thánh Va-ti-căng đã cho đào xác Giáo hoàng Formosus lên, đặt ngồi trên ngai để xét xử! Chẳng hạn, năm 1252 Giáo hoàng Innocent IV chính thức cho phép tra tấn để bắt những người dị giáo nhận “tội” (châu Âu Trung cổ rất nổi tiếng về những lối tra tấn cực kỳ dã man)! Và chẳng hạn, ở Tây-ban-nha quan tòa dị giáo Torquemada (do Giáo hoàng Sixtus IV bổ nhiệm năm 1483) đã cho tra tấn rồi đốt sống ít nhất 2.000 “tội nhân”!(2) Ở châu Âu, ngay cả sau khi trời đã “Sáng”, thời đại khoa học đã bắt đầu, văn hóa tinh thần vẫn tiếp tục có những biểu hiện hết sức kém mở mang: trong ba thế kỷ 16, 17, 18, ít nhất 200.000 người dân đã bị tra tấn, rồi đốt sống hay treo cổ, vì bị tình nghi là phù thủy!(3) Về tổ chức cai trị, “vua” Tây thời Trung cổ thực ra chỉ là một lãnh chúa lớn mà thôi.(4) Trong cùng khoảng thời gian, ở bên ta không hề có xảy ra những chuyện lạc hậu đến mức kỳ dị như vậy. Từ đầu thời Đại Việt giới trí thức ta đã thấm nhuần sâu sắc minh triết của đạo Phật. Vua ta không phải là lãnh chúa, mà là người đứng đầu một nhà nước tập quyền lấy dân tộc làm nền tảng quốc gia. Ta là người đã văn minh từ rất lâu mà nay để sống còn phải chuyển hóa văn minh, chứ không phải là

248 người bán khai nay mới bắt đầu văn minh! Trong khi chuyển hóa, ta phải giữ cái sự thể của người đã văn minh. Phải bình tĩnh học hay bỏ dở, không cắm đầu cắm cổ bắt chước! Phải sánh Việt với Nhật

Paul Doumer, Toàn quyền Đông Dương 1897-1902, trong hồi ký xuất bản ở Pháp năm 1905: “Phải sang đến tận Nhật Bản người ta mới thấy được một giống dân tương xứng và giống với người Việt. Cả hai giống người Việt và Nhật (...) đều thông minh, chăm chỉ và can đảm (...) Họ vượt xa các dân khác (ở Đông Nam Á)”.(5) Vào thời điểm Doumer phát biểu nhận định này, dân tộc Việt Nam đang ê chề nhục nhã, trong khi dân tộc Nhật Bản đang tột đỉnh vinh quang (vừa đại thắng Nga). “Khen cho con mắt tinh đời / Anh hùng đoán giữa trần ai mới già”! Nhưng Doumer chắc chỉ mới biết đại khái cái trình độ tiến hóa của người Việt Nam, chứ chưa biết gì cả về những thành tích của cái nền văn hóa chủ cảm vô cùng tinh tế mà tổ tiên ta qua bao đời đã bồi đắp nên. Tinh hoa Bách Việt là đây! Cách nói bằng mắt

Pierre Huard, bác sĩ, hiệu trưởng Trường Đại học Y Hà Nội (1947-1954), phát biểu trong thời gian ở Việt Nam: “Bộ mặt người Việt không diễn cảm lắm (...) thản nhiên, thậm chí không thể hiểu nổi (...) một sự tái hiện nhất định nào đó các đặc trưng tinh thần của tổ tiên (...) Một nền giáo dục rất đặc biệt từ bao thế kỷ đã góp phần tạo thành bộ mặt này (...) Ðôi mắt họ (...) rất diễn cảm”.(6) Bây giờ thì nhiều người Việt Nam đã quen mắt lắm rồi, thấy tự nhiên lắm, thậm chí chính họ cũng đã như thế rồi. Là nói cái chuyện người Tây phương nói bằng cả cơ thể. Cái gì mà cứ hễ miệng mở là trán nhăn mày nhướng, mặt quay qua quay lại, đầu gục gặc, là hai bàn tay giơ ra, múa máy như làm... ảo thuật! Tổng thống trình bày quốc gia đại sự múa tay, mục sư giảng đạo múa tay, đến ca sĩ hát thì ôi thôi, múa nẩy lắc ngoáy không chừa một bộ phận nào! Dưới mắt người Á Ðông xưa kia, như thế là rất khó coi. Các cụ ta quý cái vẻ ôn tồn, điềm đạm. Vẻ mặt vẻ người, triết lý hiện hình đấy! Khác nhau là bởi nhân loại ở Á Ðông vốn xem mình bất quá một phần nhỏ mọn của toàn thể, trong khi nhân loại ở Tây phương tự cho mình là... cái rốn của vũ trụ. Vẻ mặt vẻ người dĩ nhiên cũng là văn hóa. Tây nghĩ nhiều cảm ít. Ta nghĩ ít cảm nhiều. Trông những bàn tay “hùng biện” của Tây, nghĩ đến lý kia lẽ nọ. Nhìn vào những mắt “rất diễn cảm” của ta, thấy một trời cảm xúc... Tiếng Việt, tiếng Tàu

Cristophoro Borri, nhà truyền giáo người Ý, phát biểu sau khi viếng Đàng Trong năm 1621: “Mặc dầu ngôn ngữ của người Đàng Trong cũng giống ngôn

249 ngữ của người Trung Hoa, vì cũng như người Trung Hoa họ dùng những từ chỉ có một vần nhưng đọc và xướng lên với nhiều cung và giọng khác nhau, giữa hai ngôn ngữ có sự khác biệt: tiếng Đàng Trong dồi dào hơn về nguyên âm, vì thế dịu dàng và êm ái hơn”.(7) Crisphoro Borri nêu tiếng Đàng Trong vì ông chỉ biết nhiều về Đàng Trong. Thực ra, về vần thì tiếng Đàng Ngoài lại còn dồi dào hơn nữa. Năm 1932, Tản Đà phát biểu: “Chữ quốc ngữ của ta, âm và vận so với chữ nước khác, hãy nói như chữ Tàu, thì rất là giàu đủ và tách bạch hơn”.(8) Trong sách nghiên cứu chữ Nôm xuất bản năm 1975, Đào Duy Anh có bàn cụ thể về đặc điểm này.(9) Một lối ăn riêng

Tomita Kenji, giáo sư ở Ðại học Ngoại ngữ Osaka, phát biểu năm 1996: “Người Việt Nam (...) có một lối ăn riêng (...) phong cách ăn của người Việt Nam đôi khi còn mang tính dân tộc hơn cả ngôn ngữ”.(10) Ta ăn độc đáo hơn ta nói? Không phải vậy đâu. Sở dĩ người nước ngoài có cảm tưởng thế, ấy chỉ là vì cái ăn nó dễ “thấy” hơn cái nói nhiều. Nhưng ai thấy được tới đâu, ta nên cảm ơn họ tới đó! Gốm Việt nhất Đông Nam Á

John Stevenson, chuyên gia người Mỹ, và John Guy, chuyên gia người Anh, phát biểu năm 1997: “Gốm Việt là một kết hợp độc đáo giữa sáng tạo bản địa và một số yếu tố ngoại lai từ Trung Quốc, Khơ-me, Chàm và Ấn-độ. Các hoa văn trang trí, các loại men, các phương pháp chế tác, có lẽ ngay cả quan niệm về đồ gốm, đều khác hẳn Trung Quốc. Dùng thứ đất sét rất tốt ở châu thổ sông Hồng – mịn, ít tạp chất, sắc xám trắng – người Việt đã tạo ra những món đồ gốm tinh tế nhất vùng Đông Nam Á”.(11) Trương Chính và Đặng Đức Siêu trong Sổ tay văn hóa Việt Nam (1978) chép: “Gốm Việt Nam (...) đời Lý (...) Các loại đồ ngự dụng, dân dụng, nhiều khi cả vật liệu xây dựng, được phủ men nâu, men ngọc, men ngà, được trang trí (...) rất tinh tế. Đặc sắc nhất là loại bát đĩa men ngọc xanh mà các nhà khảo cổ tìm thấy ở hải cảng Vân Đồn (...) Thứ men này khác với men xanh Trung Quốc đời Tống, từ chất liệu men đến kỹ thuật chế tác, độ lửa nung (...) Đồ gốm đời Trần nước men càng đẹp, phần nhiều men trắng làm nền và trang trí bằng men nâu da lươn hoặc xanh chàm”. Chúng tôi cũng đã được xem khá nhiều đồ gốm Lý - Trần và cả đồ gốm cổ bên Tàu. Chúng tôi nhận thấy về kỹ thuật gốm ta luôn thua gốm Tàu nhưng về mỹ thuật lại có giá trị hơn, nhất là vào đời Trần. Sản phẩm Đại Việt tiêu biểu đẹp mộc mạc mà tinh tế. Trang trí “hoa nâu” trên gốm Trần, chẳng hạn, thường chỉ là vài nét men đơn sơ trên nền trắng ngà, nhưng thật ưa nhìn. Sản phẩm Trung Quốc tiêu biểu thì cầu kỳ và tinh xảo, nghĩa là rắc rối và khéo. Khéo chứ không phải đẹp. Mỹ thuật gốm Tống còn tương đối thoáng, Nguyên bắt đầu “chật”, đến Minh, Thanh thì chật ních. Chẳng những chật hình chật nét, mà còn chật cả...

250 màu sắc nữa. Cái bình đời Thanh trang trí rậm rịt, sặc sỡ, bán được 70 triệu đô năm 2010, nói thực, nom.. nản quá! Việt Nam và Thái-lan

Gerald W. Fry, giáo sư ở Đại học Minnesota, Mỹ, phát biểu năm 2012: “Ở Đông Nam Á, về kinh tế Việt Nam đã trở thành một đối thủ lợi hại của Thái-lan trong nhiều lĩnh vực: du lịch, điện tử, dệt, xuất khẩu gạo và các loại thực phẩm khác (kể cả hải sản) v.v. Chẳng hạn, Thái-lan vốn là nơi công ty Nike (Mỹ) đặt nhiều cơ xưởng, bây giờ phần lớn hoạt động sản xuất của công ty này đã chuyển sang Việt Nam (...) Năm 1986 Việt Nam quyết định “đổi mới”, theo kinh tế tư bản. Từ bấy đến nay, kinh tế Việt Nam tăng trưởng nhanh chóng. Với dân số hiện giờ là 91 triệu rưỡi (gấp đôi dân số năm 1975) Việt Nam có một nguồn lao động lớn, giá rẻ, lại rất hăng hái, để huy động vào việc xây dựng một nền công nghệ hiện đại... Về nhiều mặt, đất nước Việt Nam ngày hôm nay làm tôi nghĩ đến Nhật Bản trước kia”.(12) Có một số người Việt Nam trầm trồ kinh tế Thái-lan mà phàn nàn kinh tế ta phát triển chậm. Sự thực là chính ta mới nhanh, chính họ mới chậm!(13) Có lẽ cũng nên biết ta còn hơn họ về thành tích văn hóa nữa.(14) Người Thái-lan về máu huyết rất gần với người Việt Nam. Tại sao xẩy ra chênh lệch? Phải chăng vì họ theo đạo Phật là tôn giáo không lấy việc trần gian làm quan trọng? Nhưng đạo Phật cũng là tôn giáo chính ở ta… Chợt nghĩ đến cái tinh thần tiến thủ hết sức mạnh mẽ được hun đúc từ thực tế đời sống đặc biệt khó khăn: tổ tiên ta đã phải đối phó với môi trường tự nhiên đầy thử thách (15), cùng lúc với mối đe dọa sinh tử từ phương bắc. Hẳn chính cái tinh thần đó đã khiến khi vào đất ta Phật giáo phải nhập thế chứ không kéo được dân tộc xa đời... Tuy nhiên, ta chớ tưởng chỉ có quyết tâm vươn lên không ngừng thôi mà chắc chắn sẽ hóa “cọp”, hóa “rồng” nay mai. Tinh thần tiến thủ của nhân dân phải được lãnh đạo vận dụng đúng hướng trong một thời gian rất dài thì đất nước mới trở nên thực sự giàu mạnh. Lãnh đạo cũng cần thẳng tay diệt trừ tiêu cực, ở mọi cấp. Viết năm 2012 Sửa tháng 5-2017 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II, 2017 __________ (1) Dẫn theo Hồ Chí Minh toàn tập, 1995, tập 1. (2) Xem trang encyclopedia.com và trang jewishvirtuallibrary.org. (3) Xem trang en.wikipedia.com. (4) Trần Quốc Vượng, Văn hóa Việt Nam - Tìm tòi và suy ngẫm, nxb. Văn Hóa Dân Tộc, 2000. (5) Dẫn theo Phạm Cao Dương, Lịch sử dân tộc Việt Nam, q. I, California, Mỹ,

251 1987. (6) Dẫn theo Nguyễn Văn Huyên, Văn minh Việt Nam, 1944, nxb. Hội Nhà Văn, 2005. (7) Cristophoro Borri, Xứ Ðàng Trong năm 1621, nxb. Thành Phố Hồ Chí Minh, 1998. (8) Tản Ðà, “Mối cảm tưởng về thơ ca của nước ta”, 1932, in lại trong Luận về quốc học, nxb. Ðà Nẵng, 1999. (9) Đào Duy Anh, Chữ Nôm - nguồn gốc, cấu tạo, diễn biến, 1975. (10) Dẫn theo Nguyễn Xuân Hoa, “Thực phổ bách thiên và 100 món ăn nấu theo lối Huế”, Sông Hương dòng chảy văn hóa - tuyển chọn 1983-2003, nxb. Văn Hóa - Thông Tin, 2003. (11) John Stevenson & John Guy, Vietnamese Ceramics: A Separate Tradition, Art Media Resources, Mỹ, 1997. (12) Gerald W. Fry, “Thais can learn much from Vietnam”, trang nationmultimedia.com, 27-8-2012. (13) Xem bài “Trường kỳ cải thiện” của TT. (14) Phan Ngọc, Bản sắc văn hóa Việt Nam, 1998: “so với các nước ÐNA (...) Việt Nam (...) có (...) một truyền thống văn hóa, những thành tích văn hóa có thể nói là trội hơn”. (15) Đào Duy Anh, Việt Nam văn hóa sử cương, 1938: “Khắp một vùng trung châu Bắc Việt, không một mẫu đất nào là không có dấu vết công trình thảm đạm kinh dinh của tổ tiên ta”.

Thôi một nước quê Manh mối trong một cái tên tục Kinh đô mà như nhà quê Nhưng là nhà quê thanh lịch Thanh lịch quê, thanh lịch phố Có phố chứ không phải là phố Bắt đầu hóa phố từ bao giờ? “Hương đồng gió nội bay đi hết rồi” Manh mối trong một cái tên tục

Thăng Long, Ðông Ðô, Trung Ðô, Ðông Kinh, Thượng Kinh... Ấy rặt những cái tên mà vua chúa dùng tiếng Tàu đặt cho sang (!), chứ trong chốn dân gian thì “đất này (...) (xưa nay) vẫn gọi là Kẻ Chợ”.(1) Dân gọi thế, không phải ngẫu nhiên mà gọi. Ðào Duy Anh cho biết: “Trong tiếng Việt Nam có cái lệ lấy chữ Kẻ đặt lên trên một chữ khác để gọi tên một làng, chữ thứ hai này thường là chỉ một đặc điểm gì về địa lý hay về kinh tế của

252 làng ấy, ví như Kẻ Chợ”.(2) Kẻ Chợ hẳn nhiều chợ to, do vua quan lắm nhu cầu. Nhưng tại sao lại “Kẻ”, lại đi gọi kinh đô là “làng”?! Kinh đô mà như nhà quê

Xem lại, cái nơi bao nhiêu vua Việt Nam đã ở nó mang rất đậm dáng nét của cái nơi hầu hết nhân dân Việt Nam đã ở! Trong Dư địa chí, Nguyễn Trãi chép: “Thượng kinh (...) có 1 phủ lộ, 2 thuộc huyện, 36 phường (...) đất thì vàng, mềm; ruộng thì vào hạng thượng trung”. Trong Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam, Trần Ngọc Thêm dẫn Văn Tạo: “Vào đời Gia Long, huyện Thọ Xương của Hà Nội (...) có 8 tổng và 129 phường, thôn. Cho đến tận năm 1940, ở các làng quanh khu vực hồ Hoàn Kiếm (...) vẫn còn chức tiên chỉ, thứ chỉ”. Trong hồi ký Những năm tháng ấy, Vũ Ngọc Phan ghi: “ngày mồng một (tết) tôi được theo thầy tôi đi lễ đình Hàng Ðào (...) chi phí về lễ (...) có lý trưởng (...) đi thu (...) nhà số 54 (Hàng Ðào) (...) cuối nhà là (...) nơi xay lúa, giã gạo”. Trong Cát bụi chân ai, Tô Hoài chép câu “ca dao phố phường” mà Nguyễn Tuân “thuộc từ tuổi thơ”: “Nên ra thì múa tứ linh, không nên thì lại nằm đình Cổ Lương”. Ðình Cổ Lương ở phố Hàng Bạc.(3) Chỗ vua ở mà có đất, có ruộng, có tổng, có thôn, có đình, có tiên chỉ, thứ chỉ, lý trưởng, mà lại là nơi xay lúa, giã gạo! Ngay “phường”, nghe rất “phố phường” nhưng vẫn chỉ “là bắt nguồn từ phường nghề của nông thôn” chứ không phải thực cái gì mới mẻ.(4) Cho nên tuy Thăng Long thì to rộng hơn một làng quê điển hình nhiều, nhưng dân chúng cũng cứ gọi là “Kẻ” y như gọi làng nọ làng kia là Kẻ Vẽ, Kẻ Noi, Kẻ Ðơ, Kẻ Trôi, Kẻ Mọc, Kẻ Thốn, Kẻ Thày, Kẻ So, Kẻ Bún, Kẻ Mía, Kẻ Xuôi, Kẻ Sặt v.v. mà thôi. Nhưng là nhà quê thanh lịch

Vẫn đất quê, nhưng Thăng Long là nơi cư trú của những người quyền hành nhất nước. Sự kiện này rồi làm nó mang biệt sắc. Nhờ là nơi tập trung bao nhiêu sản phẩm tinh hoa của văn hóa Việt, là chỗ bao nhiêu nghệ nhân nghệ sĩ Việt ưu tú chọn đến ở, lại đồng thời chứa vô số những “khách” biết thưởng thức văn hóa phẩm cao cấp, mà dần dần cái chất quê ở Kẻ

253 Chợ nó trở nên “thanh lịch”: “Chẳng thơm cũng thể hoa nhài, dẫu không thanh lịch cũng người Tràng An”. Có thể xem văn hóa nông thôn là ngọc chưa gọt, rũa, mài, trau. Thăng Long làm cái việc lộng lẫy hóa ngọc ấy. Chất ngọc kết tinh khắp nơi trên cơ thể đất nước, rồi đổ về “tim ta đó”(5) để được điều kiện đặc biệt nơi kinh đô giúp rực rỡ phô bày. (Dĩ nhiên ngay trong tim cũng có ngọc kết tinh, và trong những trường hợp đó, ngọc sẽ được trau tại chỗ.) Kẻ Chợ - Thăng Long không phải là một trung tâm quyền lực với một văn hóa riêng. Nó không hề thoát ly cái văn hóa quê truyền thống của dân tộc Việt Nam, mà trái lại chính là nơi đã đích đáng vinh danh quê! Thanh lịch quê, thanh lịch phố

Tuy xưng Tràng An (cho sang!), Thăng Long không hề giống Tràng An. Vì Thăng Long mang dáng dấp làng, trong khi Tràng An hoàn toàn phố. Cái thanh lịch của Tràng An là cái thanh lịch phố. Cái thanh lịch của Thăng Long là cái thanh lịch quê. Không phải phố thì hơn quê. Người Tàu phố Thanh Tâm Tài Nhân viết Kim Vân Kiều truyện kể chuyện phố phường, ngựa xe, hồng lâu, thanh lâu, ăn chơi đủ ngón. Người Việt quê Nguyễn Du đọc truyện phố, rồi thong thả lấy thứ “lời quê” thanh lịch của mình “chắp nhặt dông dài” thành một tuyệt tác văn chương. Ðừng nói KVKT là văn xoàng xĩnh, dù Hồng Lâu Mộng đi nữa thì cũng không sang hơn Truyện Kiều nổi đâu. Phố sang lối phố, quê sang lối quê, “không mèo nào cắn mỉu nào” được đâu. (Tuy con nhà dòng dõi rất cao sang, lớn lên ở kinh đô, nhưng khi về quê cha Nguyễn Du vẫn đi hát phường vải và khi về quê mẹ vẫn đi hát quan họ. Sở dĩ Nguyễn thoải mái thế, hẳn là vì ngay chính kinh đô cũng là một xứ quê. Từ quê về quê, có gì bỡ ngỡ!) Có phố chứ không phải là phố

Kẻ Chợ từng có phố chính hiệu, phố cực kỳ sầm uất! Năm 1778 một du khách Tây phương tên Abbot Richard chép: “... phần lớn những thương cảng của chúng ta, ngay cả Venice, với tất cả những cái gondolas (6) cùng các loại thuyền bè khác, nếu so bề tấp nập, đông đảo với Kẻ Chợ trên sông Hồng thì không thấm vào đâu cả (...) Ðường sá rộng và đẹp, lát gạch”.(7) Phố đấy, nhưng không phải tất cả Kẻ Chợ đâu mà chỉ là một góc nhỏ, và không

254 phải của người Việt đâu! Từ thế kỷ 16 trở đi, Thăng Long bắt đầu có ngoại thương với một số nước Tây phương như Hà-lan, Anh, Bồ-đào-nha, nhưng những thương gia “địa phương” đứng ra giao dịch buôn bán với Tây điển hình là người Tàu chứ không phải người Việt.(8) Cái phường Hà Khẩu (9) ở chỗ sông Tô Lịch đổ ra sông Hồng, nơi Richard thấy “Venice” -, nó chẳng qua là một cái “Chinatown”! Phố Tàu Hà Khẩu rộn rịp đến nỗi khách Tây cũng phải lác mắt, nhưng nó chỉ khiến Kẻ Chợ thêm lừng danh về Chợ mà không làm cho Kẻ Chợ bớt Kẻ đi bao nhiêu. Bắt đầu hóa phố từ bao giờ?

Kinh tế nước ta vốn từ xưa là nông nghiệp gần như thuần túy. Làm ruộng thì ở nông thôn. Dân cả nước ở nông thôn, mà người cai trị nước cũng ở một chỗ “mang tính nông thôn rất đậm nét”.(10) Lại nhắc chuyện Hà Khẩu. Ðám “Ngô” nị nị ngộ ngộ buôn buôn bán bán kia bất quá là “khách trú” ở một nước độc lập, làm sao có thể ảnh hưởng đến quy hoạch kinh đô của nước ấy được?! Cái Phố Tàu từng tồn tại ở Thăng Long hàng đôi trăm năm, phải hình dung nó như một hình ảnh thu rất nhỏ của nước Tàu thương nghiệp đặt trên nền rộng rãi của nước Việt nông nghiệp: bất quá một cái đốm diêm dúa, sặc sỡ trên nền xanh dịu dàng bát ngát của lúa của tre! Nhưng rút cuộc thì Kẻ Chợ cũng phải bắt đầu... mầu mè. Khi ấy tên chính thức của nó là Hà Nội. Không phải Hà Nội ta tự ý thôi quê đâu, mà quân xâm lược Pháp đã hung hăng... gôm bớt màu xanh tre xanh lúa để tô những màu nhân tạo của một phố Tây lên mặt mũi nó. Giặc nước bắt đầu ra tay “sửa” Hà Nội về cuối thế kỷ 19. Chẳng bao lâu, hương sắc cũ nơi “nghìn năm văn vật” bay hẳn đi một nửa. Ngắm nghía cái chân dung “Hà Nội cũ” hồi những thập kỷ đầu của thế kỷ 20 do Tô Hoài “ký họa”, nhà Hà Nội học Nguyễn Vinh Phúc thấy nó đã “nửa Tây nửa ta, nửa cũ nửa mới” mất rồi.(11) Trách nào “em” của Nguyễn Bính “đi tỉnh (có một hôm) về” mà nhà thơ “chân quê” “đánh” đã thấy cái “hơi” quen thuộc của “vườn chanh” “bay đi ít nhiều”! “Hương đồng gió nội bay đi hết rồi”!

Chuyện Kẻ Chợ, đại khái cũng là chuyện của cả đất nước. Cái chất quê Việt bền bỉ lạ. Tuy đã mất một nửa đâu hồi đầu thế kỷ 20, vậy mà đến tận gần cuối thế kỷ, ở nước ta “dân thành thị vẫn mang (...) tính cách của

255 người nông thôn”.(12) Nghĩa là mới cách nay độ hai mươi năm, tỉnh ở ta vẫn phảng phất “hương đồng gió nội”. Năm 2012… Tỉnh Việt bây giờ chẳng những đã xa quê lắm, đã gần với tỉnh Tây lắm, nó lại đang “nở”, đang “phình” nhanh chóng mặt. Rồi nơi nơi sẽ không còn mấy quê đâu. Hơn nữa, chính quê cũng đang biến chất. Xóm làng ngày càng giống khu phố. Chẳng bao lâu nữa, hồn Nguyễn Bính có về, đứng giữa làng hít đến mòn mũi, sẽ vẫn không ngửi ra cái mùi quen thuộc... Trên đất nước này, quê đã có mặt suốt mấy nghìn năm. Với ta, quê có hương, có hồn. Giữa quê với ta có tình. Hương quê, hồn quê, tình quê đã là nội dung chính của vô số nghệ phẩm giá trị của dân tộc ta. Quê sắp bay lên trời rồi. Phố chật đất đến nơi, mà hương phố, hồn phố, tình phố cho thật đậm đà, mạnh mẽ, sâu sắc, chẳng biết bao giờ mới có, chẳng biết có bao giờ có! Người Việt Nam thế kỷ 21 chắc sẽ no ấm hơn cha mẹ ông bà tổ tiên. Nhưng nếu thi thoảng họ có ngưng làm giàu để thử làm thơ, e sẽ thấy trong lòng không có chút xúc cảm thật thôi thúc nào để bắt đầu làm! Viết năm 2012, sửa năm 2014 In trong Cảm nghĩ miên man (2015) _________ (1) Tô Hoài, Chuyện cũ Hà Nội, nxb. Hà Nội, 2000. (2) ÐDA, Ðất nước Việt Nam qua các đời, nxb. Thuận Hóa, 1994. (3) Trong bài “Giò lụa” trong tập Cảnh sắc và hương vị đất nước (nxb. Tác Phẩm Mới, 1988), Nguyễn Tuân kể thuở bé hay “sang nghịch bên đình ông Tướng giữa Hàng Bạc”. Ðình ông Tướng là đình Cổ Lương? (4) TNT, sđd. (5) Chữ trong lời ca khúc “Hà Nội mùa thu” của Vũ Thanh. (6) Loại thuyền chở khách nhỏ do một người đứng ở phía đuôi chèo hay chống, đặc biệt phổ thông ở thành phố Venice, nước Ý. (7) Nguyễn Ðình Hòa, From the City Inside the Red River, nxb. McFarland & Company, Mỹ. (8) NÐH, sđd. (9) Vốn tên là Giang Khẩu, đến thế kỷ 18 mới đổi ra Hà Khẩu để tránh tên chúa Trịnh Giang. (10) TNT, sđd. (11) NVP, trong lời giới thiệu Chuyện cũ Hà Nội của Tô Hoài. (12) TNT, sđd.

256

Nguyễn Gia Trí nghĩ về vẽ Dân tộc Việt Nam vốn ít vẽ. Nguyễn Gia Trí là nghệ sĩ trong một ngành nghệ thuật mà dân tộc không có truyền thống. Vậy tác phẩm của ông chủ yếu gốc nước ngoài? Không phải đâu! Trước tiên, nói ta ít vẽ thực ra không đúng. Vẽ trên mặt phẳng, trên giấy trên vải quả có ít thật, nhưng trên đồ gốm thì người Việt vẽ nhiều chứ. Chẳng những nhiều, tranh trên gốm của ta từng biểu hiện một thẩm mỹ quan độc đáo góp phần tạo nên một truyền thống gốm đã được quốc tế công nhận là riêng biệt.(1) Hãy ngắm lại những sản phẩm thời Lý - Trần: hoa văn trang trí điển hình có đường nét mềm dẻo, bố cục thưa thoáng, màu sắc đạm nhã, lắm khi chỉ vài nét đơn sơ, một màu men nâu bình dị, mà thật ưa nhìn. Cái lối đẹp mộc mạc mà tinh tế ấy khác hẳn lối đẹp cầu kỳ tinh xảo hay thấy ở sản phẩm gốm sứ Trung Quốc. Tiếc từ đời Lê trở đi, do xu hướng tự Hoa hóa của triều đình, gốm Việt cao cấp bắt đầu mang dấu ấn Tàu. Trên một số hiện vật thuộc dòng gốm Chu Ðậu cổ (khoảng thế kỷ 14, 15) được trục vớt từ con tàu đắm ngoài khơi Hội An, ta còn thấy khá rõ mỹ thuật Việt, nhưng càng về sau... Thứ hai, vẽ chỉ là một trong nhiều phương pháp tạo hình. Nên tìm hiểu truyền thống tạo hình nói chung chứ không nên chỉ tập trung vào vẽ. Nặn đồ gốm, đắp tượng là tạo hình. Khắc, tạc, chạm, trổ đồ gỗ đồ đá là tạo hình. Rồi xây nhà, may áo váy, quấn khăn v.v. cũng đều là tạo hình cả. Từ đời Lê, trong giới quý tộc thượng lưu Việt cái thẩm mỹ quan tạo hình riêng của người Việt bị xem thường (!). Nhưng giữa lòng dân tộc, nơi các thôn xóm sau lũy tre xanh, nó vẫn tiếp tục ngự trị. Nó khiến ấm trà bình dân mang dáng quả vả quả sung, khiến mái đình mái chùa cong vút, khiến trong đình có những điêu khắc tuy giản phác mà rất sinh động, gợi cảm, khiến các thôn nữ Việt áo tứ thân nâu non nâu già nền nã, váy thâm buông chùng cửa võng rập rờn như sóng, khăn mỏ quạ đen... như quạ chít tài tình làm tôn dáng mặt, nói chung là ăn mặc tuy đơn sơ mà duyên dáng tuyệt vời. Nó khiến ra đời chiếc áo dài như một thứ trang phục xứng đáng kế tục chiếc áo tứ thân. Và dĩ nhiên cũng chính nó đã khiến tranh mộc bản (như tranh Ðông Hồ) tuy “thực thà” mà lại nói lên được cái tinh thần của đời sống thôn quê Việt Nam... Về nghệ thuật tạo hình, người Việt có truyền thống lâu dài đặc sắc. Vào thời Nguyễn Gia Trí lớn lên, truyền thống ấy vẫn còn hiện diện mạnh mẽ. Chính nó đã là cái vốn giúp họa sĩ xây nên sự nghiệp tranh để đời. Nguyễn Gia Trí học lối vẽ Tây, tuy nhiên học xong chỉ ít lâu sau đã thôi vẽ như Tây mà sáng tạo ra một lối vẽ mới. Ông kết hợp một số yếu tố họa pháp Tây với

257 nghệ thuật sơn mài truyền thống được cải tiến về kỹ thuật, để vẽ nên những bức tranh vừa hiện đại vừa vẫn đậm đà bản sắc Việt Nam. Ngoài sáng tạo, Nguyễn Gia Trí thỉnh thoảng có phát biểu nhận thức về hội họa.(2) * “Họa sĩ không làm việc để minh họa triết gia nào (...) Khi vẽ để diễn tả ý nào đó, thì đã là minh họa. Mức cao hơn, là biết chú ý đến bố cục, bút pháp v.v. (...) Tranh không có ý gì cả”. Vì tranh không có ý gì cả, nên tên của tranh cũng chỉ đặt cho có mà thôi. Không ít lần ta ngắm nghía một bức tranh đẹp xong, đến gần nhìn thử cái tên, thấy... chưng hửng! “Vì họa sĩ muốn biết và thấy cái tâm mình, nên mới tìm tòi và làm việc. Vì không biết nên mới vẽ”. Tâm không có hình. Vẽ là cho nó một cái hình. Hình thì có hình đẹp hình xấu. Cái đẹp xấu của hình nó liên hệ thế nào với tâm?! “Sáng tác có lúc như trong cơn mơ. Người vẽ không suy nghĩ mà chỉ làm. Khi đã nghĩ mình vẽ trừu tượng, thì bức tranh lại không trừu tượng nữa. Lúc ấy sáng tác đã bị phân hai giữa tranh và người vẽ tranh”. Khi dùng chữ “suy nghĩ”, hẳn Nguyễn Gia Trí muốn nói “ý thức”. Vì không ai suy nghĩ mà ra tranh, bất cứ thứ tranh gì! “Sáng tác có lúc như trong cơn mơ. Người vẽ không ý thức mà chỉ làm”... Vẽ trừu tượng là không vẽ bất cứ cái gì mắt thấy. Mắt vẫn mở (thì mới “làm” được) nhưng mắt không được thấy, như thế thì chỉ có cách vào một cơn mơ. Hễ ra khỏi mơ, hễ bắt đầu ý thức, bắt đầu thấy cái nọ cái kia xung quanh mình, thì thể nào cũng lôi chúng vào, làm hỏng mất tranh trừu tượng. Vẽ cụ thể là làm cho một cái hình có thật nào đó bỗng chứa tâm hồn ta. Còn vẽ trừu tượng là làm cho tâm hồn ta bỗng hiện ra thành một cái hình chưa hề có thật bao giờ! “Làm nghệ thuật điều chính yếu nhất là thành thật. Cái hại nhất là giả với chính mình (...) Làm hàng trăm cái hỏng để lấy nửa cái được hoặc một cái được. Người nghệ sĩ không bao giờ thỏa mãn với chính mình”. Làm nghệ thuật mà kém thành thật thì kết quả không thành công đến mức có thể. Nghĩa là người nghệ sĩ kém thành thật tự giới hạn giá trị của tác phẩm mình. Thực ra làm bất cứ chuyện gì cũng thế! “Chất liệu chiếm một nửa người nghệ sĩ. Phải yêu chất liệu, yêu như vợ mình thì mới có con là tác phẩm (...) Mỗi chất liệu có đặc điểm riêng. Phải nắm được tính chất riêng của nó (...) Ví dụ độ dày mỏng trong sơn dầu. Sơn mài thì lại yêu cầu phẳng”. Muốn có con, phải yêu vợ! Muốn có con tranh, phải yêu vợ sơn vợ mực. Muốn có con tượng, phải yêu vợ gỗ vợ đá. Muốn có con thơ con văn, phải yêu vợ chữ. Muốn có con nhạc, phải yêu vợ tiếng v.v. Càng yêu vợ, con càng

258 đẹp. Không yêu không hiểu vợ gì hết, mà bắt vợ đẻ, con sẽ xấu như ma! “Một quan niệm, một đầu óc quá cổ điển không có lợi cho sáng tác (...) Không có qui tắc luật lệ nào cả (...) nghệ sĩ tự mình trói mình, bằng những thành kiến qui tắc nào đấy (...) Ngày xưa thầy tôi thường nhắc hãy coi chừng những thói quen”. Qui luật thì cố ý, thói quen thì vô tình, nhưng cùng là khung, khuôn. “Tác” theo khung khuôn, làm sao “sáng” được! Nhưng không phải cứ né là xong. Ðời xưa kẻ bất tài trốn trong cái cũ, trong kỷ luật. Còn đời bây giờ hắn nấp trong cái mới, trong tự do! “Thí nghiệm cần thiết (...) hàng vạn người họa chăng mới có một người tìm được một hạt kim cương”. Một quan niệm thẩm mỹ chào đời, có thể so nó với một bé gái mới đẻ. Mỗi ngày trên thế giới biết bao nhiêu bé gái mới đẻ. Trong vô số bé mới đó, biết có được bé nào lớn thành hoa hậu... Không nên cứ thấy oe oe đỏ hỏn là tri hô “Ðẹp!”. Nhưng tất nhiên mọi người phải cố đẻ thì nhân loại mới mong có ngày thấy được tân Tây Thi. “Không có bức tranh nào gọi là xong cả. Tất cả đều là phác thảo”. Ðúng là dù đã sửa nhiều lần, họa sĩ ngắm lại tranh vẫn muốn cầm cọ lên sửa thêm. Tranh vẽ xong chẳng qua là tranh mà họa sĩ quyết định thôi không đụng đến nữa. Nhưng nói “tất cả đều là phác thảo” thì quá. Chợt nghĩ đến những bức tranh sơn mài của chính Nguyễn Gia Trí. Chừng ấy công phu bỏ ra mà chỉ mới là “phác” thôi ư?! Về thực hành, sửa tranh dĩ nhiên khó hơn hẳn sửa thơ văn. Thơ văn lúc nào cũng sửa được. Tranh vẽ đến lúc nào đó thì coi như không còn sửa được... “Những sáng tác hội họa mới nhất của Mỹ và của Ý. Nhiều cái trông thật thì không biết thế nào (...) đọc những bài họ viết thì bên cạnh những thuyết bí hiểm lại có những thuyết “văn chương” quá, khiến cho mình đâm nghi. Nhiều khi các ông ấy chỉ làm minh họa những thuyết về khoa học hay triết lý, chẳng có gì khác”. Tranh đích thực không minh họa cái gì cả. Nguyễn Gia Trí nói thế là chê đấy. Dám chê Tây như ông, vào thời ông không có nhiều người đâu. Thời ấy cũng lâu rồi. Người dám chê Tây nay lại càng hiếm lắm. Nay muốn nghe một ý kiến độc lập về bất cứ cái gì của Tây, hoặc đốt đuốc lên mà tìm người sống, hoặc thắp mấy nén nhang cầu hồn người chết hiện về… (Nhận định viết vào nhiều lúc khác nhau, tập hợp thành bài với lời dẫn năm 2012, in vào sách Cảm nghĩ miên man năm 2015) ________ (1) Chẳng hạn, năm 1997 hai học giả Mỹ John Stevenson và John Guy đã cho phổ biến một công trình nghiên cứu về gốm Việt nhan đề là Vietnamese

259 Ceramics: A Separate Tradition (Gốm Việt: Một Truyền Thống Riêng) (Art Media Resources xuất bản). (2) Tất cả lời hay đoạn trích đều từ: - Các bậc thầy hội họa Việt Nam, nxb. Mỹ Thuật, 1995. - Thư gửi Phạm Tăng, đề ngày 24-1-1960, đăng trên tạp chí Thế Kỷ 21, Mỹ, 2005.

Người Việt viết về ăn Văn học chữ Hán của người Việt Nam hình như không có một tác phẩm nào viết về ẩm thực dân tộc. “Tùy bút trong mưa” của Phạm Ðình Hổ chứa rất nhiều thứ khác nhau nhưng không hề có bóng dáng của những thức bày trên mâm cơm. Dù ai đó có viết về cái “ăn Nôm”, viết bằng chữ Hán thì làm sao cho đến đầu đến đũa được! Bước sang văn học chữ Nôm, tác phẩm về đề tài ẩm thực cũng vẫn vắng bóng. Chắc chắn dân tộc Việt Nam từ lâu đã có “miếng ngon”. Tại sao trí thức ta xưa kia không nhắc đến? Có thể nghĩ, ấy bởi giới trí thức vốn là các nho sĩ, mà nho thì quan niệm “văn” phải hoặc chở “đạo”, hoặc chép sử, hoặc diễn tình cảm cao nhã, hoặc nữa để kể những chuyện đáng kể là cùng (1), chứ không thể nào lại đi tấm tắc, trầm trồ một trong bốn “khoái”. Nhưng thời xưa bên Tàu người ta có viết về ăn (2), tại sao nho Tàu thoải mái “bàn” chuyện ăn cua với kho thịt heo, mà nho ta lại lúng túng kiêng “tán” thưởng thức giò lụa với nướng chả? Thiết tưởng không có kiêng với cữ gì ở đây hết. Ta cũng như Tàu không hề né nhắc đến cái ăn. Chẳng qua, khi cầm bút lên nho ta cũng như nho Tàu không dành cho đề tài ăn uống chút ưu tiên nào. Vì cái ăn không được ưu tiên, nên ở đâu viết thật nhiều ở đó mới thỉnh thoảng có một đôi bài về nó. Nho Tàu viết tiếng Tàu đã lâu, viết ra không biết bao nhiêu lời mà kể, do đó lác đác có văn ăn cua văn kho thịt. Nho ta viết tiếng ta (bằng chữ Nôm) chưa được bao lâu thì... qua đời, nên chưa kịp động đến cốm với giò, thế thôi. * Viết về ăn đầu tiên ở nước ta có lẽ là Trương Thị Bích. Khoảng năm 1915 bà cho xuất bản Thực phổ bách thiên, là sách dạy nấu ăn viết bằng chữ quốc ngữ, gồm 100 bài tứ tuyệt.(3) Sau đó, Tản Đà có bài thơ “Thú ăn chơi”: “Hà tươi cửa biển Tu-ran, Long Xuyên chén mắm, Nghệ An chén cà (…) Nay về Bất Bạt quê nhà, sông to cá lớn lại là thứ ngon...”. Tiếng “thơ ăn” tiên phong vừa đánh, chỉ ít lâu sau đã vang tiếng khác: “Trong các món ăn quân tử vị, phở là quà đáng quí trên đời. Một vài xu, nào đắt đỏ mấy mươi, mà đủ vị: ngọt, bùi, thơm, béo, bổ (...) Sống trên đời, phở không ăn cũng dại, lúc buông tay ắt phải cúng kem. Ai ơi, nếm thử kẻo thèm” (“Phở đức tụng” của Tú Mỡ). Thơ và thơ cùng ngân nga, như khêu gợi, khuyến khích những ai có khiếu văn chương hãy đem

260 tài ra mà biểu dương đích đáng miếng ngon dân tộc. Thạch Lam hình như là tác giả đầu tiên đưa tinh hoa ẩm thực Việt Nam vào văn xuôi, với một số bài trong Hà Nội băm sáu phố phường in năm 1943, đáng nhớ nhất là bài “Một thứ quà của lúa non: cốm”. Vũ Bằng dành riêng hẳn một tác phẩm để vinh danh Miếng ngon Hà Nội, viết Thương nhớ mười hai chứa rất nhiều đoạn văn vô cùng gợi cảm về một số miếng ngon miền Bắc khác, và ngoài ra lại còn có chuyên khảo Món lạ miền Nam. Cũng năm 1957, khi Vũ Bằng xuất bản MNHN thì Nguyễn Tuân cho phổ biến mấy bài về “hương vị đất nước”, trong đó hay được trầm trồ nhất là bài Phở. Đến khoảng đầu thập kỷ 1970, Võ Phiến cũng góp một số tùy bút về ẩm thực truyền thống. Sau thống nhất, trong giai đoạn đời sống vật chất còn quá khó khăn, dĩ nhiên chẳng ai lòng dạ nào mà văn chương ẩm thực. Nhưng rồi kinh tế đất nước bắt đầu đi lên và ngày càng nhiều người bắt đầu hào hứng phóng bút về những miếng ngon. Lần này thì số bài viết về ăn phong phú đến mức rất khó theo dõi cho thực kỹ càng. Cái ăn nó là đề tài thân gần đến nỗi, ngay cả trong những trường hợp nói chung không có khiếu văn, cứ hễ động nhắc đến những món ăn thức uống quen thuộc trong thời thơ ấu của mình là người nọ người kia bỗng dưng như được “thần nhập”, viết linh động hẳn lên, viết hay đáo để! * Viết về ăn không phải chỉ là diễn những cảm giác thú vị khi dùng một miếng ngon.(4) Vì ăn một miếng, có khi mới bằng mắt hay mũi thôi, có thể thấy cả một trời cảm xúc hay đến được những nhận thức có chiều sâu. Sau đây hãy ôn lại một số “lời ăn”. Thạch Lam “Cốm (...) mang trong hương vị tất cả cái mộc mạc, giản dị và thanh khiết của đồng quê (...) Việt Nam (...) Thật đáng tiếc (...) những thức quý của đất (nước) mình (đang bị) thay dần bằng những thức bóng bẩy hào nháng và thô kệch bắt chước người ngoài”. Quả thực, cốm xứng đáng đại biểu cho cái tinh thần của ẩm thực truyền thống Việt Nam. Còn cái sự “thật đáng tiếc” thì, chao ơi, xưa trong thời đất nước bị ngoại nhân cai trị đã thế, mà nay độc lập, tự do, lại càng thế! Nông nỗi nguồn cơn bởi tuy ta đã đánh đuổi được giặc Tây ra khỏi xứ sở nhưng nước ta hãy còn thua xa các nước Tây về vật chất, người Việt bây giờ vừa thôi căm hờn vừa vẫn tự ti, nên đua nhau thờ lấy thờ để tất cả mọi thứ của Tây! Chỉ có một chút may là ta không thờ mọi thứ của Tây ngang nhau: mặc Tây lâu rồi nhưng ăn thì vẫn còn cơ bản Việt.

261 Vũ Bằng Mở đầu Miếng ngon Hà Nội là lời “dựng” thật tha thiết: “… ăn một miếng ngon của đất nước thấy bừng lên ở trong lòng một mối hạnh phúc, vì đã được ăn vào trong mình một chút gì của đất nước, một tinh túy truyền từ năm, tháng nọ sang tháng, năm kia (…) Những miếng ngon mà người Việt Nam ăn vào thấy ngát mùi đất nước Việt Nam, thấy mình Việt Nam hơn, và thấy thích thú, kiêu hãnh được trời cho làm người Việt Nam”. “Hạnh phúc”, thậm chí “kiêu hãnh”, bởi mỗi miếng ngon là cả một thành tích văn hóa chứ đâu phải chỉ một miếng ăn cho no. Về loại thành tích ấy, nước Việt Nam ta nhất định không chịu nhường bất cứ “siêu cường” nào. Nếu xem mỗi loại hình văn hóa truyền thống như một thành trì, thì cái thành ẩm thực tuy cũng đã nao núng ở một số chỗ nhưng tương đối còn đứng vững chắc hơn hẳn mọi thành trì khác. Nó rồi cũng sẽ đổ khi môi trường sống của người Việt Nam thay đổi hoàn toàn, nhưng dường như nó không chịu đổ trước xâm lăng văn hóa của Tây và ngay cả trong cơn say bắt chước Tây của đông đảo người Việt Nam. Nguyễn Tuân Nguyễn Tuân có lẽ ăn giỏi chẳng kém bất cứ ai nhưng mãi sau 1945 mới có thỉnh thoảng viết về ăn, nổi tiếng nhất là bài “Phở”, hình như kế đến là bài “Giò lụa”. Trong bài “Cốm” lòng người cũng thật là “chan hòa cảm thông” với miếng ngon quê hương: “Mỗi lần Hồ Gươm lăn tăn ánh vàng nắng thu, mỗi lần những chòm mây mùa thu dãy Ba Vì và dãy Tam Ðảo soi vào lòng sóng Hồ Tây, thì phố phường Hà Nội lại thấy xuất hiện cái bóng dáng êm ả của người gánh cốm Vòng tiến vào theo đường cửa ô Cầu Giấy. Lúc này cũng là lúc khắp nơi nơi, nắng mùa thu đang vẩy những đốm trứng cuốc vào mọi trái chuối tiêu đang vuốt cong lên cái màu vàng ngọt, và nắng mùa thu cũng đang làm bóng lên cái màu đỏ hổ phách bay phấn của những quả hồng trứng cũng đang vểnh hết cả tai hồng lên. Không hiểu đây là sự dàn xếp của mùa thu Việt Nam hay là sự hẹn hò của thời trân phẩm quả mà chuối tiêu trứng cuốc lại hay gặp mùa cốm và cốm lại gặp hồng trứng. Chất nó ăn ý với nhau mà màu sắc nó còn gắn bó với nhau hơn nữa (…) theo tôi cái màu xanh của cốm Vòng là thứ màu xanh đẹp hơn cả cái màu xanh của ngọc thạch. Cốm xanh đậm ấy mà lại là lá sen xanh phấn làm đĩa đựng càng thấy mình cùng tạo vật sao mà nó chan hòa cảm thông đến được như thế. Cốm rờn lên một niềm vui bất tận xanh, mà trên mặt đó lại cho chằng lên một múi lạt chữ thập nhuộm đỏ cánh sen để gửi đến ngõ nhà người yêu, để đặt trên bàn tiệc cưới, đám hỏi thì quả cái màu xanh thật là màu của nguyện vọng hạnh phúc”.

262 Võ Phiến Vốn đã hào hứng về vài món Trung, sau khi vào Sài Gòn, được thưởng thức miếng ngon Bắc và Nam, Võ Phiến dần trở nên nhiệt liệt về ẩm thực truyền thống: “Rau thơm (…) trong một bữa gỏi cá sống chẳng hạn, hàng chục thứ rau chọn lựa công phu (...) mùi nọ lẫn với mùi kia, tôn nhau lên, chế hóa nhau: đó là một cuộc hòa tấu, một bản nhạc mùi! (...) Cái thiên tài của chúng ta (...) Một dân tộc (...) bậc sư trong khoa (dùng) hương liệu”, “Chè Huế (...) ngọt sang trọng”, “Nước mắm ngon (...) cũng như rượu, cũng lại như trà”. Món ăn thức uống có khi chỉ là cớ để Võ Phiến miên man về đủ thứ chuyện. “Theo chân một món ăn” kể nỗi long đong của nhiều kiếp sống một thời, “Hạt bọt trà” chứa cảm khái về cái tuổi thọ ngắn ngủi của một nếp sống, “Chiếc bánh tráng” chứa vai trò lịch sử khả dĩ của một món ăn, “Gắn, gùa và gụ” nêu tính đa dạng của văn hóa ẩm thực Việt Nam... Bát nọ bát kia, ai khéo nhìn thấy “long lanh đáy bát in đời”!(5) Tô Hoài Tô Hoài viết về ăn giống Võ Phiến ở chỗ cũng hay để ý đến “đời sống” của món nọ món kia. Nhưng ông không cảm nghĩ tùy hứng như Võ Phiến mà tập trung hồi tưởng để chép ra cho thật tường tận cái lịch sử hình thành một số món ăn. Có phải ông là “sử gia” số một của những món ăn truyền thống ở Hà Nội và các vùng lân cận (mà bây giờ đã hóa Hà Nội)? Về giá trị nghệ thuật của ẩm thực dân tộc, Tô Hoài không dùng lời sôi nổi (hình như về bất cứ đề tài nào Tô Hoài bao giờ cũng biểu lộ chừng mực, thậm chí nhiều khi như cố ý tạo vẻ dửng dưng), nhưng lòng ông thì chắc chắn dứt khoát chẳng kém lòng bất cứ ai: “Bây giờ tràn lan (...) những kẹo và bánh (của nước ngoài) (...) Những cái bánh cái kẹo quen thuộc (...) mất hút chẳng thấy đâu (...) Trong hội ẩm thực Hà Nội (...) tháng trước (...) bày bán (...) bánh tẻ Sơn Tây gạo ngon (...) người ăn đông tíu tít, vừa quen vừa lạ miệng (...) Cái quen và cái lạ ấy (...) nên nghiên cứu, nó là cái ngon quen thuộc lâu năm của ta, nó khác với cái kẹo, cái bánh xanh đỏ bọc giấy bóng ở đâu mang về”. Nhẹ nhàng thế thôi, nhưng đọc thêm lời Tô Hoài kể những “chuyện cũ Hà Nội” khác, như chuyện mặc, chuyện chào hỏi, chuyện chơi hoa v.v., sẽ thấy rõ ràng ông hoàn toàn chia sẻ cái ý xót xa của Thạch Lam năm xưa. Thanh Hào Thanh Hào kể cho ta nghe về một số miếng ngon dân dã vừa mộc mạc lại vừa cực kỳ tinh tế: “Chè ngô, cái món ăn tưởng chừng như đơn giản, ấy vậy mà lại rất cầu kỳ, công phu. Không phải là những hạt ngô bình thường, hay bột ngô,

263 mà nấu chè được (...) (Phải nấu bằng) ngô non (...) “ngô trứng ốc”. Hạt ngô mới bắt đầu đông sữa, bóc bẹ bắp ra, hạt vẫn còn vừa trong trong vừa ngả sang màu trắng đục. Loại ngô này nếu đem luộc chín, khi ăn sậm sựt như ăn trứng ốc, có tiếng nổ “bép” se sẽ trong miệng, ngọt và thơm (...) Ðể có bát chè đẹp, bà tôi chọn những bắp ngô ngon hơn, gọt hớt lấy phần trên của hạt ngô, để riêng ra một cái đĩa. Khi nồi chè đã được rồi, bà đổ đĩa ngô này vào, đảo đều cho những mảnh ngô này loáng thoáng trong chè. Khi múc chè ra, bát chè đẹp như hoa cau trong nước (...) Mùa xuân cũng là mùa hoa bưởi, chén múc chè được ướp hoa bưởi cho thơm (...) cát sông rửa sạch, rang lên cho cát nóng, đổ ra nong, lấy giấy bản trải trên cát rồi đem hoa bưởi để trên giấy, úp chén đơm chè vào. Mỗi chén úp vài bông hoa. Cát nóng làm hoa bưởi bốc hơi, đọng lại thành lớp mồ hôi thơm trong lòng chén (...) Chè ngọt mát, thơm mùi ngô non, có cái vị phù sa được chắt lọc qua cây ngô, một hương vị đặc biệt. Người thưởng thức có cảm giác như trong chất chè có cả chất mát rượi của dòng sông và hương thơm của cánh bãi. Hương hoa bưởi thi thoảng như hương hoa của khu vườn, có cả cánh ong bay”. Băng Sơn Băng Sơn chuyên về Hà Nội, nhưng có lần ông viết về một miếng ngon quê cũng thật lôi cuốn: “Ðêm trở trời, nằm trong nhà bỗng nghe đánh bộp ngoài sân. Mẹ lụi cụi ra nhặt tầu cau vừa rụng, cắt bỏ phần lá để đun, còn cái mo cau giữ lại, cất đi. Ngày con đi xa mẹ lấy tấm mo cau đã khô, đem dấp nước, bới cho con nắm cơm vừa xới ở nồi ra, thơm ngát. Mẹ cũng gói theo một dúm muối vừng gói trong lá chuối tươi đã lau sạch. Vừng thơm lựng (...) vừa bùi vừa ngậy, ăn với cơm nắm nó hợp nhau như cau với trầu, như cốm với hồng, như dưa hành với bánh chưng (...) Trên chuyến tầu thủy chạy dọc dòng sông mênh mông (...) tôi giở nắm cơm ra ăn (...) Gạo mới thơm ngọt mùi cốm, hòa vào mùi thơm của muối vừng (...) tôi nhai thong thả miếng ngọc thực ấy giữa hơi ngòn ngọt của dòng sông đầy phù sa, giữa hơi của mo cau đã mềm (...) Cách ăn (…) dùng con dao thật sắc cắt nắm cơm thành từng thỏi nhỏ, vuông vức, trông như những khẩu giò lụa trắng tinh (…) Nắm cơm mà bẻ ra thì quả là mất ngon. Nó chỉ còn là những tảng những vừng cơm cạnh nồi (...) Phải gọt phải cắt, phải ăn thong thả (...) Một lần khác tôi đi xa, ngồi nghỉ dưới bóng mát một cây cổ thụ ở lưng đèo. Giở cơm nắm ra ăn, gió đồng đưa hương lúa từ dưới thung lũng lên, gió núi đưa mùi hương cây dại từ trên núi xuống, đất đỏ thấm vào gan bàn chân, cây xanh tỏa bóng mát trên đầu... Càng thấm thía vị cơm nắm mẹ cho mang theo dọc đường xa ngái”. Nguyễn Hà Nguyễn Hà cũng là một chuyên gia về hương và vị của thủ đô. Có lần ông “Em ơi, Hà Nội sấu”: “Chao ôi, bát canh thịt lợn nạc với sấu xanh, có bỏ mấy cọng

264 hành, đặt trong chiếc mâm đồng, cạnh đĩa đậu Mơ rán vàng rộm, kề bên bát nước chấm màu hổ phách điểm vài ba lát ớt đỏ son (…) Thử tưởng tượng, giữa trưa hè ai cũng thấy hao háo (…) mà được chan một bát canh sấu nấu thịt vừa ngọt, vừa thanh, vừa chua roi rỏi thì thú vị đến chừng nào! (…) Quả sấu giầm người ta còn cạo vỏ, khía làm tư, lẩy bỏ hạt non, ngâm rồi rửa bớt nước chua, sau đó đánh nước phèn, ngâm lại và thắng nước đường, gia thêm chút gừng già giã nhỏ, để mùa hè pha một ly nước sấu, cho vào vài cục đá lạnh... ôi thôi có thứ nước giải khát nào (…) sang hơn thế được”. Lê Minh Hà Như đa số phụ nữ, Lê Minh Hà ưa món ngọt và viết nhiều về các loại chè để ăn. Sao lại “để ăn”? Vì chè có loại để uống. Khác đa số phụ nữ, Lê Minh Hà thưởng thức cả thứ chè để uống: “Nước của chè xuân Thái Nguyên xanh anh ánh, rất trong, ngỡ như nước chè tươi uống bằng tách nhỏ, thoáng nhìn tưởng pha không đậm, chè chưa ngấm, nước không đủ nóng, nhưng hãy thử một hớp con con. Bất chợt rùng mình vì cái nóng hôi hổi, cái vị chát khiêu khích, cái vị ngọt sâu thẳm làm khô vòm miệng, và trên hết là mùi hương hết sức dịu dàng. Nhấp một chén trà như thế, nhỏ thôi, vào lúc sáng sớm, và đừng nhấm nháp thêm bất cứ chút gì, sẽ thấy dường như tim đập nhanh lên một chút. Như cái lúc ngóng chờ một tiếng gõ cửa ngập ngừng của ai, như cái lúc mở một phong thư, nét chữ thì quen nhưng câu mở đầu lại bất ngờ dịu dàng khác lạ, hay lúc đạp xe lang thang, một mình, phố nhỏ, chiều gió, thấy góc đường đằng kia thoáng như có bóng áo người. Chao ơi! Những cảm giác của một thời hăm hở, xa xôi quá rồi, có thể trở về, quyến vờn cùng làn khói mong manh bốc lên từ chén chè buổi sớm”. Có phải thơ không? Có phải những ai yêu chè Thái Nguyên đọc xong thấy như “được cởi tấm lòng” không! “Chè Thái, gái Tuyên”, trà Việt Nam được đông đảo nhân dân chuộng đến nỗi đã đi vào tục ngữ, thế mà thời tiền chiến không thấy văn thi nhân Việt Nam nào nhắc đến. Văn chương một thời, rặt những trà Tàu! Ngoài chè và chè, đây ta còn gặp xôi, bún, cua đồng v.v., tất cả cũng đều được gợi bằng thứ lời “quyến vờn” những mùi nhớ vị thương. Vũ Bằng Thương nhớ mười hai tình cảm da diết bộc lộ, chẳng hạn có lúc “nằm khóc một mình”. Lê Minh Hà Thương thế, ngày xưa... nhẹ nhàng kín đáo hơn. Chập chờn nhiều mảnh ký ức về hoa thơm. “Thơm khắc khoải”. “Thơm bồi hồi, bổi hổi”.(6) “Thương thế” là thứ thương như những mùi hoa trong mảnh vườn quê năm nào, năm nào… *

265

Vừa trích dẫn trên mới chẳng qua là tác phẩm của một số cây bút có tên tuổi chứ, như đã nói, viết về ăn thì rất nhiều người khắp ba miền đất nước viết rất hay. Tất cả những lời hết sức tha thiết và đẹp đẽ ấy đều cùng chung một nội dung cơ bản: “Tôi yêu món nước tôi”!(7) Coi chừng, đối tượng của lòng yêu mãnh liệt đang biến mất hay biến chất đấy! Chưa bao giờ trong lịch sử dân tộc, sinh môi và sinh hoạt lại thay đổi lớn lao như bây giờ. Từng ngày, cái chỗ ta ở nó đang trở nên giống hệt cái chỗ Tây ở, cái lối ta sống nó đang trở nên giống hệt cái lối Tây sống! Cả một nước Quê kỳ cựu đang vùn vụt hóa thân thành một nước Tỉnh sơ sinh! Trong cuộc “Bể Dâu Của Bể Dâu” này, toàn bộ thành tích văn hóa của Quê rồi sẽ mai một, kể cả những miếng ngon. Gạo thơm coi như đã về chầu tổ. Giò lụa, mà Nguyễn Tuân tả là có “mùi vị thanh ngậy (…) tinh tế nhường ấy” và đích đáng mệnh danh là “đỉnh cao của một dạng văn hóa dân tộc”, nó vẫn còn ở đời nhưng lo cho nó quá. Cái gì mà trẻ con thức dậy là gặp ngay một đĩa xúc-xích, đến trường thấy ngoài cổng nhan nhản xúc-xích, tan trường về đến đâu bị xúc-xích đón đường mời mọc tới đó! Người ta đang đua nhau nhồi nhét không biết bao nhiêu “thịt Đức” vào bụng trẻ con Việt Nam! Lại nhớ cụ Nguyễn: “Tuổi thơ ấu của tôi (…) tôi quên sao được những bác Ước Lễ giò chả bánh dày giò”. Tội quá, cụ ơi. Tội gạo thơm, tội giò thơm, tội thịt gà lợn nuôi tự nhiên dai và thơm, tội chè Thái thơm “hết sức dịu dàng”, tội rượu quê thơm như “cả một cánh đồng quê tháng Mười”… Nghĩ mà buồn chảy nước mắt. Người Việt Nam ta ăn uống, trước tiên là ăn mùi, uống mùi. Thế mà bây giờ đổi mới đành lòng đi cắt mùi ra khỏi miếng uống, miếng ăn! Cuộc bể dâu đang diễn ra, nó lớn lao không thể tưởng tượng được. Khi nó kết thúc, văn hóa Việt Nam như ta biết, trong đó có văn hóa ẩm thực, sẽ coi như đã cáo chung. Cho nên tuy chưa “trải” hết, chưa “trông thấy” hết “những điều”, mà lòng đã đau đớn lắm lắm lắm rồi. Bao nhiêu người Việt Nam viết về ăn trong khoảng trăm năm qua, hóa ra là đã cùng nhau khắc dựng lên những tấm bia! Viết năm 2002, sửa năm 2015 In lần đầu trong Tìm tòi và suy nghĩ (2005) In lần thứ hai trong Cảm nghĩ miên man (2015) _________ (1) Như Việt điện u linh, Lĩnh Nam chích quái, Vũ trung tùy bút, Hoàng Lê nhất thống chí. (2) Như Lý Lạp Ông, Viên Mai.

266 (3) Ví dụ: “Canh bầu thì thích lá rau hao, cho biết rau hành bỏ bí đao, hầm mít lại ưa sân với lốt, bí ngô thời phải tỏi gia vào”. (4) Cảm giác đây là của cả ngũ quan chứ không phải cơ bản chỉ của mắt và lưỡi như trường hợp người Tây phương. (5) Truyện Kiều: “Long lanh đáy nước in trời”. (6) Trong bài thơ “Hương hoa nhài” của Chế Lan Viên. (7) Phạm Duy có lời ca: “Tôi yêu tiếng nước tôi...”.

Oai như gái Việt Hẳn vốn khác xa, nên mới... Những chuôi dao găm… “Cho Ngô biết mặt…” “Đã mất nhưng đang còn”: - Sinh hoạt gia đình - Sinh hoạt xã hội - Ca dao và thơ X.H. - Ðiêu khắc dân gian - Sân khấu dân gian - Tín ngưỡng dân gian - Luật Hồng Ðức Đến tận thế kỷ hai mươi vẫn… Hẳn vốn khác xa, nên mới...

Văn hóa Trung Quốc xưa nổi tiếng trọng nam khinh nữ, đẻ con “một trai là có, mười gái là không”! Ðào Duy Anh nhận xét gia tộc chủ nghĩa phương Bắc về địa vị của đàn bà con gái thì luân lý rất là tàn nhẫn.(1) Văn hóa Việt Nam có tiếp thu văn hóa Trung Quốc, vậy tổ tiên ta cũng xem thường, cũng đối xử khắc nghiệt với phụ nữ chăng? Không đâu. Vẫn Ðào Duy Anh: “(về địa vị của đàn bà con gái) pháp luật và phong tục nước ta (...) thể tất nhân tình hơn”. Phan Ngọc, Trần Ngọc Thêm tìm hiểu văn hóa dân tộc rất công phu, cũng kết luận: người Việt ngay trong thời cực thịnh của Nho giáo vẫn không hề xem thường phụ nữ như người Tàu.(2) Họ thế, ta tiếp xúc lâu dài với họ mà không... Thế thì hẳn trước khi tiếp xúc, ta đã không khinh nữ chút nào. Xem lại một số bằng chứng, thấy trong xã hội Việt Nam truyền thống người phụ nữ quả thực có một địa vị rất đặc biệt. Ðàn bà con gái ta từng oai nhất thế giới đấy!

267

Những chuôi dao găm…

Đã đọc, đã xem ảnh trong sách từ lâu, vậy mà lần đầu tiên đến thăm Bảo tàng Lịch sử Việt Nam ở Hà Nội, tận mắt ngắm những chuôi dao găm Ðông Sơn, vẫn không khỏi kinh ngạc. Rõ ràng đó là những tượng phụ nữ… Đàn ông vẫn có lối ưa thấy hình nữ giới trên vũ khí của mình, chuôi dao găm thế thì có gì là lạ? Lạ chứ, vì “hình” đây không hề lãng mạn hay khêu gợi. Đó là những phụ nữ chống nạnh, mắt trợn tròn xoe, oai phong lẫm liệt. Ngẫm nghĩ, rồi thử gạt ra khỏi óc cái thành kiến chỉ đàn ông mới cầm vũ khí. Biết đâu những chuôi dao độc đáo ấy chính đã nằm trong lòng bàn tay những người giống hệt tượng chuôi! Lại thử nghĩ về món vũ khí ấy. Nó có tầm đánh rất ngắn, khó bề là trang bị của chiến sĩ, chắc cơ bản đã tượng trưng cho quyền chỉ huy, như khẩu súng lục bây giờ. Tức những phụ nữ Ðông Sơn cầm dao găm không phải những chiến sĩ bình thường, mà là những cấp chỉ huy. Những nữ tướng! Trong số những dao găm Ðông Sơn đã tìm được, loại dao có chuôi là tượng phụ nữ chiếm đa số.(3) Thế nghĩa là trong văn hóa Ðông Sơn phụ nữ chẳng những có làm tướng mà còn chiếm đa số trong hàng tướng lĩnh?! “Cho Ngô biết mặt…”

Mấy trăm năm sau Hùng Vương thứ 18, đến thời Hai Bà Trưng, Đông Sơn vẫn còn đông nữ tướng: “Chỉ mới (...) kiểm kê các di tích lịch sử ở bốn tỉnh lớn đồng bằng Bắc Bộ là Hà Sơn Bình, Hà Nội, Vĩnh Phú, Hà Bắc, ta đã thấy khoảng hai trăm đền được dựng lên từ ngàn xưa để thờ phụng, tưởng nhớ Hai Bà Trưng và các tướng tá, đặc biệt là các nữ tướng (...) Trong đội ngũ phụ nữ đông đảo được suy tôn (...) ấy (...) có những bà mẹ già như Man Thiện, Diệu Tiên, có những người vợ như Bát Nàn, Ðào Kỳ, Lê Thị Hoa, những cô gái như Lê Chân, Thánh Thiên, Thiều Hoa, Xuân Nương, Liễu Giáp, Việt Huy, Ả Di, Ả Tắc, Ả Lã, Nàng Ðê (...) Vẫn hay rằng đó phần nhiều là những tên đẹp (...) sau này gắn cho các vị ấy (...) Vẫn hay rằng ở trong số đó có nhiều vị vốn là những nữ thần nông nghiệp (...) được lịch sử hóa (...) Song chắc chắn vẫn có một cái nền lịch sử”. Hai Bà Vua và các cụ tướng, bà tướng, cô tướng đã chỉ huy kháng chiến xuất sắc đến nỗi “thứ sử Giao Chỉ và các thái thú chỉ còn giữ được thân mình mà thôi”!(4) Hơn hai trăm năm sau khởi nghĩa Mê Linh, một phụ nữ Đông Sơn khác lại ngồi sừng sững trên bành voi tổng chỉ huy một cuộc khởi nghĩa giành độc lập khác:

268

“... Vú dài ba thước vắt lưng Cưỡi voi gióng trống bên rừng trẩy ra Cũng toan cất gánh sơn hà Cho Ngô biết mặt đàn bà nước Nam”!(5) Chắc chắn “Ngô” đã “biết mặt”, vì quân Bà Triệu đánh dữ đến nỗi “thứ sử Giao Châu mất tích”!(6) “Đã mất nhưng đang còn”(7)

Cả cổ vật lẫn sự kiện lịch sử đều gợi lên một cách tổ chức xã hội trong đó người phụ nữ có địa vị rất cao. Mười tám vua Hùng, biết đâu chẳng có nữ vương…(8) Sau Bà Triệu, cái cách tổ chức ấy đành chấp nhận giải thể. Vì tối hậu thất bại về quân sự, không đánh đuổi được ngoại xâm, để cho giặc tiếp tục cai trị đất nước, xã hội Đông Sơn truyền thống rút cuộc phải chịu mất cấu trúc đặc thù của nó. Khung Đông Sơn tan, nhưng chất Đông Sơn vẫn còn rất đậm. “Ðàn bà nước Nam” thôi “cưỡi voi gióng trống” không hề có nghĩa là người Việt biến thành người Tàu. Với đại đa số nhân dân vẫn tiếp tục sống trong các làng quê, xa ảnh hưởng trực tiếp của văn hóa Tàu, trong đêm dài Bắc thuộc tổ tiên ta âm thầm xây dựng một văn hóa mới, vừa tiếp thu hạn chế văn hóa phương Bắc, vừa tự lực sáng tạo, vừa dai dẳng duy trì một số yếu tố căn bản của nền văn hóa thời Hùng Vương. Trong số những nét Hùng Vương cứ còn mãi, có thái độ đặc biệt nể vì đối với phụ nữ. Thái độ này rất dễ dàng thấy trong vô số biểu hiện văn hóa. Sinh hoạt gia đình Về vai trò của người đàn bà trong xã hội Việt Nam truyền thống, ai chẳng biết câu ca dao: “Có con phải khổ về con, có chồng phải gánh giang sơn nhà chồng”. Phạm Quỳnh vắn tắt: “chồng trị vì, vợ cai quản”.(9) Nguyễn Văn Huyên nói ra thật rõ: “Vợ là người chỉ huy việc nhà (...) Hầu như bao giờ vợ cũng giữ tiền bạc, quản lý của cải, giải quyết các khoản chi tiêu, thu lợi tức (...) Người vợ Việt Nam được chồng trân trọng, được con cái kính nể, chiếm một chỗ đứng cao trong gia đình (...) nhiều khi có vai trò gây dựng cơ nghiệp cho gia đình”.(10) Tức “chồng vua vợ tể tướng” là chủ đạo, điển hình; “chồng chúa vợ tôi” chỉ bất quá hiện tượng tiêu cực lẻ tẻ. Không phải chỉ những chồng nho sĩ chuyên thi rớt như Tú Xương mới trân trọng người vợ “quanh năm buôn bán ở mom sông, nuôi đủ năm con với một… ông Tú”. Nho sĩ cực thành đạt như Nghè Khuyến cũng thấy bà Nghè thật là… vĩ

269 đại: “Giời nào hơn vợ, vợ hơn giời”! Học trò Nguyễn Khuyến học kỹ lời thày Tàu Khổng Tử nên đi thi “cưỡi đầu người kể đã ba phen”, nhưng nên ông Tam Nguyên rồi thì vẫn nhìn vợ mình theo đúng tinh thần Việt xa xưa. Bao nhiêu công phu “xôi, nấu” chữ nghĩa thánh hiền đâu đâu không sao xóa nổi một cái nếp cũ quanh mình! Sinh hoạt xã hội Người Tàu xưa chủ trương “nam nữ thụ thụ bất thân” và thi hành chủ trương ấy triệt để tới mức đàn bà con gái gần như không được ra khỏi nhà (để khỏi “thân” với đàn ông). Hồi đầu thế kỷ 20, Nguyễn Bá Trác đi Tàu về kể chuyện: “Người mấy tỉnh về đàng bắc (...) Ðàn bà con gái (...) con nhà thượng lưu ít khi ra đến cửa”.(11) Bình Nguyên Lộc cho biết đến năm 1911 mà bên Tàu việc đi chợ mua đồ ăn vẫn là việc của đàn ông. Thậm chí, đến thập kỷ 1960 ở Chợ Lớn phụ nữ Hoa kiều vẫn chưa được đi chợ!(12) Ở ta đã không hề có chuyện thế đâu. Phụ nữ Việt xưa không chịu ru rú trong buồng, lẩn quẩn xó bếp, mà đều đều đi chợ, đi hát, đi hội... Dân ca quan họ rất lâu đời. Hoàng Cầm mắt thấy tai nghe, từng kể lại khá tỉ mỉ sinh hoạt của “người quan họ”.(13) Vũ Ngọc Phan cũng biết rõ sinh hoạt ấy và có lần nhận xét rằng nó “trái hẳn với lễ giáo phong kiến, trái hẳn với cái lối bắt buộc nam nữ thụ thụ bất thân”.(14) Ði hát như thế đã “thân”, nhưng vẫn chưa thân bằng đi hội. “Gái chưa chồng nhớ hang Cắc Cớ, trai chưa vợ nhớ hội Chùa Thầy”. Ở hội Chùa Thầy, trai gái vào hang Cắc Cớ chen qua chen lại. Còn ở hội Nga Hoàng (Bắc Ninh) thì đàn ông con trai bị đàn bà con gái ùa đến chen cho kỳ văng xuống ao xuống ruộng mới thôi!(15) Chen vui đáo để, nhưng “vui thời vui vậy, chẳng tầy rã La”. “La” là hội La Khê (Hà Tây), vui đặc biệt, vì đêm rã đám có một lúc tắt hết đèn đuốc để trai gái tha hồ “tình tự”. Ca dao và thơ Xuân Hương Phụ nữ Việt Nam dám chen, dám “rã”, dám tranh nhau cướp nõn, dám cầm nường đưa lên cho nõn “tình phộc” ngay giữa miếu (16), sao không dám ca dao tục. Trong Tục ngữ phong dao của Nguyễn Văn Ngọc, có lắm câu lắm bài tục không để đâu cho hết, mà ai biết tác giả không phải những gái quê! Còn thơ Xuân Hương, để ý nó không phải chỉ tục, mà còn rất “ngang”: “Khéo khéo đi đâu lũ ngẩn ngơ, lại đây cho chị dạy làm thơ”, “Này này chị bảo cho mà biết, chốn ấy hang hầm chớ mó tay” v.v. “Hương” không chỉ “chị” với lũ học trò đáng tuổi em, Hương “chị” luôn với anh đồ Chiêu Hổ! Em thì chị dạy, còn anh thì chị “bảo cho mà biết”! Bất kể tác giả thực sự là những ai, cái việc tập hợp

270 thơ ấy được gán cho một phụ nữ chứng tỏ phụ nữ ta hồi thế kỷ 19 không hiếm người có cái phong cách lắm khi “hơn cả bình đẳng” với phái nam! Điêu khắc dân gian Ngắm đi ngắm lại những bức chạm ở một số đình làng (17), chợt nghĩ hẳn các tác giả đã sống trong một không gian văn hóa đặc biệt cởi mở thế nào nên mới chạm ra, trổ ra những tác phẩm độc đáo như thế. Chu Quang Trứ kể: “... có hàng loạt cảnh trai gái tình tự và say sưa ân ái (...) Trong các cảnh ân ái, chính cô gái lại chủ động chèo kéo và cũng luôn được chạm ở tỉ lệ lớn hơn người bạn tình…”(18) (hóa ra trước khi vào thơ Xuân Hương, những cảnh sinh hoạt nam nữ đã vào đình từ lúc nào rồi!). Phái nữ “chủ động” và “lớn” trong quan hệ nam nữ, thì ngoài quan hệ cũng có nét mặt và dáng vẻ đầy tự tin. Trong bức chạm Thiếu Nữ Múa ở đình Hưng Lộc (Nam Hà), chẳng hạn, cô gái tay chống nạnh tay giơ cao làm ta vừa xem vừa lờ mờ nghĩ đến cái chuôi tượng người tròn xoe mắt phượng của con dao găm Ðông Sơn. Những “cô tướng” quanh Hai Bà nghìn năm cũ hiện về trên gỗ đình làng đây chăng! Sân khấu dân gian Người phụ nữ Việt Nam cũng xuất hiện mạnh dạn khác thường trên sân khấu ca kịch truyền thống. “Nói lẳng (nói lệch) là cách nói của các nhân vật có tính thích bỡn cợt, lẳng lơ, nhiều khi bộc lộ một quan niệm sống phóng khoáng, vượt ra khỏi lễ giáo phong kiến, của người bình dân xưa. Cùng với ánh mắt, những cử chỉ õng ẹo, những động tác di chuyển ngang kết hợp với tư thế lắc hông đầy gợi cảm, nhân vật Thị Mầu (...) đã làm náo loạn cả sân chèo”.(19) “Lễ giáo phong kiến” là lễ giáo gốc Tàu. Người bình dân Việt Nam xưa không chịu để nó “rọ” mình luôn luôn, hễ có dịp là họ vùng ra, là người phụ nữ ta mạnh dạn bộc lộ cái “quan niệm sống phóng khoáng” đặc thù của dân tộc. Thiết tưởng vai Châu Long trong “Lưu Bình, Dương Lễ” cũng có ý nghĩa đáng chú ý. Châu Long thì không “lẳng” tí nào, nhưng cái việc nàng làm chẳng phải là phóng khoáng ngoài sức tưởng tượng của… Khổng Tử sao?) Tín ngưỡng dân gian Phan Ngọc nhận xét về Ðạo giáo Việt Nam: “thế giới tâm linh (của tổ tiên ta) do nữ giới cai quản”.(20) Nào Mẹ Trời, Mẹ Rừng, Mẹ Nước, Mẹ Đất, nào Bà Mây, Bà Mưa, Bà Sấm, Bà Chớp v.v., toàn Mẹ với Bà thôi, không Bố không Ông (có phải Ông Trời, Ông Trăng về sau mới gọi?). Thực ra các Mẹ còn trị vì nữa, làm vua luôn, vì đâu có ai ngồi ở phía trên! Đến tận hậu bán thế kỷ 20, tại Bắc Ninh - nơi “đất thép thành đồng” của văn hóa Việt cổ - ta vẫn còn gặp Bà Sấm, Cô Mưa trong thơ Hoàng Cầm… Tại sao đàn bà Việt Nam được làm lãnh đạo ở cõi thiêng nhỉ? Cái thiêng bắt nguồn từ cái tục. Dù huy hoàng, chói lọi đến bậc nào,

271 các cõi thiêng hình như bao giờ về cơ bản cũng giống cái cõi tục nơi con người ta đã hình dung ra cõi thiêng. Nghĩa là xưa kia đàn bà Việt Nam được làm “Mẹ” trong thế giới tâm linh, chắc chính bởi họ đang giữ địa vị hết sức cao quý trong thế giới hiện thực. Vài thế kỷ sau khi Bắc thuộc bắt đầu, do ảnh hưởng của văn hóa Trung Quốc, họ bị tụt chức ở trần gian nhưng vẫn cứ tiếp tục ngồi cao chót vót nơi cõi tâm linh… Luật Hồng Ðức Cái giá rất cao của phụ nữ trong xã hội Việt Nam truyền thống, nó đã từng được đúc thành luật hẳn hoi. “Luật Hồng Ðức ở thế kỷ XV có một số điều chú ý đến quyền lợi của phụ nữ. Như con gái có quyền hưởng gia tài như con trai, có quyền sở hữu về tài sản; vợ có quyền ly dị chồng nếu chồng bỏ vợ trong năm tháng không đi lại, trường hợp có con, thời hạn ấy tăng lên một năm. Ðó là tập tục cổ truyền còn được giữ lại, và đó cũng là giá trị lớn nhất của luật Hồng Ðức.”(21) Bộ luật nổi tiếng ấy làm vào thời triều đình Việt Nam đang chủ trương ráo riết bắt chước văn hóa Trung Quốc, thế mà nó vẫn giữ lại tập tục cổ truyền liên hệ đến phụ nữ. Ðến vua cũng phải nể, đủ biết cái thế lực của phụ nữ ở ta vốn nó lớn đến chừng nào (các ông chồng “đi lại” biếng nhác bị đuổi như chơi!). Đến tận thế kỷ hai mươi vẫn…

Trở lại hoàn cảnh “quốc gia hữu sự”. Dĩ nhiên sau Bà Triệu ta có nguyên phi Ỷ Lan cai trị nước thay vua, có các nữ tướng Tây Sơn cưỡi voi xông trận, có Đặng Thị Nhu cùng chồng (là Hoàng Hoa Thám) kháng Pháp… Đặc biệt, trong cuộc đấu tranh lâu dài và anh dũng của dân tộc Việt Nam vào khoảng giữa thế kỷ 20, phụ nữ đã đóng góp thật nhiều. Có những người để lại tên tuổi như Nguyễn Thị Giang, Nguyễn Thị Minh Khai, Nguyễn Thị Quang Thái, Hoàng Ngân, Mạc Thị Bưởi, Võ Thị Sáu, Phan Thị Ràng, Nguyễn Thị Định... Không biết bao nhiêu người khác mãi mãi khuyết danh. Đây phác họa chân dung một chiến sĩ du kích thời đánh Pháp: “Chị tổ trưởng ngồi tiếp chuyện tôi, mới độ mười chín đôi mươi. Chị đẹp như một cô gái Bắc Ninh. Khăn vuông mỏ quạ, yếm trắng bong, áo nâu dài, hai vạt trước lỏng lẻo bắt chéo nhau bên ngoài hai dải thắt lưng xanh, quần nái đen buông đến tận mắt cá chân. Đấy là lúc nghỉ ngơi, không phải lúc đánh giặc, các chị vẫn duyên dáng lắm. Và cũng thùy mị nữa. Khuôn mặt trái xoan rất dịu dàng. Da nhỏ, mơn mởn, trắng hồng. Mắt bồ câu. Miệng nhỏ xinh xinh. Mỗi khi cười, đôi má bầu bầu lúm đồng tiền. Cô con gái nền nếp xứ quê này, mặc dầu cái mộc mạc nâu sồng, cũng khả dĩ làm lắm chàng trai mơ ước. Tôi không biết

272 lúc xông vào trại giặc thì chị có dữ dội, ngổ ngáo không. Lúc này đây, chị cũng khép nép như bất cứ cô thôn nữ đẹp nào ngồi trước mặt đàn ông. Trong khi nói chuyện, đôi mắt chị luôn luôn nhìn xuống, đôi bàn tay trắng mịn đặt trên đùi. Những ngón tay búp măng muồn muột chít vào nhau. Những bàn tay nhỏ nhắn này đã từng cầm súng bắn Tây, ném lựu đạn vào Tây, hoa mã tấu lăn xả vào Tây. Nó vẫn không kém mềm mại chút nào. Trước kia, hẳn là nó đưa thoi rất nhẹ nhàng. Và ẵm em rất khéo”.(22) Đây hình ảnh đầy ấn tượng của những đội nữ pháo binh thời đánh Mỹ: “Các em đi nòng pháo in ráng chiều cháy đỏ (…) Ôi những em gái quê hương (…) Từ sâu thẳm đêm đen một góc trời bừng chớp lửa (…) Đồn giặc cháy rồi! (…) Đêm nay lại nghe tiếng pháo gầm vang phía trời xa lắc (…) Ôi, có phải gió nổi bốn nghìn năm góp về một mùa xuân bão táp đã đưa các em đi làm ánh chớp giữa trời…”.(23) Đây nỗi lòng một nữ thanh niên xung phong: “… Giặc đến nhà gái trai đều ra trận Em theo anh nối bước dặm Trường Sơn (…) Phía Trường Sơn chân nối chân bước gấp (…) Em áo lính cùng anh áo lính (…) Em ra trận đuổi theo anh phía trước (…) Em đi sau em nối bước mỗi ngày Cuốn sổ nhỏ ghi từng dòng nhật ký (…) Sông đổ sóng quân đi như nước chảy Bàn chân ướm bàn chân bàng hoàng trang giấy (…) Em theo anh xẻ dọc Trường Sơn…”.(24) Và đây tâm sự một nữ bác sĩ quân y ở tiền tuyến: “Tôi đứng đây giữa núi rừng lộng gió Mưa đan dày trùm cả rừng cây (…) Ai biết chăng dù ta có chết Cho ngày mai cho đất nước tự do

273 Thì trong ta vẫn trọn niềm mơ (…) Đường đi bao nỗi gian nan Bàn chân lội suối băng ngàn ta đi Chông gai nào có sá gì Mắt nhìn vẫn một hướng về ngày mai…”(25). Trong thế kỷ 20 trên thế giới thiếu gì nơi khói lửa tơi bời. Chẳng ở đâu mà người phụ nữ đóng góp trực tiếp vào nỗ lực quân sự đáng kể gần bằng ở Việt Nam. Gái Việt không phải chỉ oai nhất vào thời xa xưa, mà ngay chỉ mới đây thôi vẫn hãy còn oai nhất! Viết năm 2008, sửa năm 2014 In trong Cảm nghĩ miên man (2015) _________ (1) ÐDA, Việt Nam văn hóa sử cương, 1938, nxb. TPHCM tái bản năm 1992. (2) PN, Bản sắc văn hóa Việt Nam, nxb. Văn Hóa – Thông Tin, 1998; TNT, Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam, 2001. (3) Trần Quốc Vượng, Văn hóa Việt Nam - Tìm tòi và suy ngẫm, nxb. Văn Hóa Dân Tộc, 2000. (4) TQV, Lịch sử Việt Nam, tập I, nxb. Đại Học Và Trung Học Chuyên Nghiệp, 1983 (viết chung với Phan Huy Lê, Hà Văn Tấn, Lương Ninh). (5) Lê Ngô Cát và Phạm Ðình Toái, Ðại Nam quốc sử diễn ca, thế kỷ 19, bản Hoàng Xuân Hãn, thập kỷ 1950. (6) TQV, xem chú thích 4. (7) Hà Văn Tấn, trong “Lời cuối sách”, Văn hóa Đông Sơn ở Việt Nam, nxb. Khoa Học Xã Hội, 1994: “Ðông Sơn đã mất nhưng Ðông Sơn đang còn”. (8) TQV, VHVN-TTVSN: “Vua Hùng (...) chỉ là nét vẽ muộn màng của (...) thời Lý - Trần - Lê”. Vì người “vẽ” là các nho sĩ, cổ sử Việt mà cứ hao hao giống cổ sử Tàu. Chẳng hạn, hễ vua thì nhất định phải là đàn ông. (9) Theo TQV trong Văn hóa Việt Nam - Tìm tòi và suy ngẫm. (10) NVH, Văn minh Việt Nam, 1944, nguyên tác tiếng Pháp, bản dịch Ðỗ Trọng Quang, nxb. Hội Nhà Văn, 2005. (11) Trong Hạn mạn du ký, 1921, in lại trong Du ký Việt Nam, nxb. Trẻ, 2007. (12) Trong Nguồn gốc Mã Lai của dân tộc Việt Nam, Sài Gòn, 1971. (13) Trong Hoàng Cầm tác phẩm – Văn xuôi, nxb. Hội Nhà Văn, 2004. (14) “Mấy ý kiến sơ bộ về dân ca quan họ Bắc Ninh”, trong Qua những trang văn, nxb. Văn Học, 1976. (15) Toan Ánh, Hội hè đình đám, Sài Gòn, 1974. (16) Dương Đình Minh Sơn, Văn hóa nõ nường, nxb. Khoa Học Xã Hội, 2008. (17) Việt Nam điêu khắc dân gian thế kỷ XVI-XVII-XVIII, nxb. Ngoại Văn, 1975.

274 (18) CQT, Văn hóa Việt Nam nhìn từ mỹ thuật, nxb. Mỹ Thuật, 2002. (19) Nguyễn Quốc Văn, “Một đêm chèo nghiêng ngả”, trên trang Mạng không nhớ tên. (20) PN, Sách đã dẫn. (21) Trương Chính và Đặng Đức Siêu, Sổ tay văn hóa Việt Nam, nxb. Văn Hóa, 1978. (22) Nam Cao tác phẩm, tập 2, nxb. Văn Học, 1977. (23) Nguyễn Chí Hiếu, “Các em đi”. (24) Lê Thị Mây, Lửa mùa hong áo, nxb. Quân Đội Nhân Dân, 2003. (25) Nhật ký Đặng Thùy Trâm, nxb. Hội Nhà Văn, 2005.

Phùng Cung - Lời cuối của quê “Sợi tơ trời Nghiêng bay trong nắng Hoa gạo bên sông đỏ thắm Ðợi chuyến sang Lúng liếng mây trôi dải yếm Mái tóc em đẹp gió bến đò” (Bến Xuân), “Sông đẹp dòng Ðò vui rời bến Cô lái vươn mình Trôi dáng nhạn Gió ngỡ buồm quen... Vạt áo nâu non khép vội tà” (Dáng Nhạn). Sông quê, bến đò, hoa gạo, và cả cô lái nữa, có mới mẻ gì đâu. Nhà thơ khuyết danh nào đó trong ca dao, các nhà thơ Nguyễn Bính, Ðoàn Văn Cừ, Hồ Dzếnh thời tiền chiến, chẳng hạn, đã tức cảnh sinh tình, ngâm nga đề vịnh về những cái ấy từ lâu rồi. Vậy mà đọc hai bài trên, vẫn thấy rõ ràng không phải thơ... thừa. Nhắc sông, chợt nhớ muốn sang có khi phải gọi đò: “Ðêm về khuya Trăng ngả màu hoa lý Tiếng gọi đò Căng chỉ ngang sông” (Ðò Khuya). Trong thơ Việt Nam, đã từng có thứ tiếng gọi đò “căng chỉ” này chưa? * Bây giờ nhắc ao chuôm, chắc nhiều người trẻ ở miền Bắc bỡ ngỡ, kể cả những

275 người đang sống ngay trên đất quê. Do những thay đổi trong nếp sống, các xóm làng nơi châu thổ sông Hồng đã đua nhau lấp ao từ khá lâu. Thanh niên bây giờ mắt không thấy bao nhiêu ao, mà óc cũng không chứa kỷ niệm gì đáng kể về ao. Nhưng hẳn đa số còn nhớ mấy câu “Ao thu lạnh lẽo nước trong veo...” học trong giờ văn. Sau đây là mấy bài thơ ao mới hơn thơ Nguyễn Khuyến: “Trở dậy gặp thu / Không gian ngập mùi ổi chín / Mùi năm ngoái / Ðáy nước ao bèo / Mây trắng lênh đênh / Bâng khuâng mình tự hỏi mình / Trời thu thả nắng / Giếng đình vắng ai” (Gặp Thu), “Trăng đến ao thu / Cá thổi khuyên vàng lay mặt nước / Cành khế chua / Chọn giờ đeo ngọc / Tiếng dế long lanh / Bên gốc hoàng tinh / Con giun đất mạ vàng” (Bờ Ao Thu), “Lá súng lát mặt ao đếm ngọc / Con sộp phùm vỗ hão bóng hoa lay / Lá tre rụng / Nhuộm hoàng hôn đỏ gạch / Tiếng cuốc bèo da diết gọi ngày mai” (Ao Con), “Trắm chép đi đâu / Ðể ao lặng ngắt / Lộng trời xanh / Con rắn nước vẽ bùa” (Ao Xanh), “Gió khách đến / Hoa lộc vừng hoạt bút / Mặt nước xanh đen / Vẽ - xóa - vẽ / Những gì bí ẩn / Khuya khoắt bờ ao / Con đom đóm soi đèn / Tìm dấu hoa văn” (Ao Ðêm). Nguyễn Khuyến là thi sĩ (đầu tiên) của cảnh quê và thơ được nhớ kỹ.(1) Bước sang thế kỷ 20, trước 1945 tuy đất nước bị ngoại bang cai trị, nhân dân sống lầm than, nhưng dù sao chưa chinh chiến thì các nhà thơ vẫn có thể ngồi lo “hương đồng gió nội bay đi ít nhiều” mà được một số đông người thưởng thức... Suốt thời đánh Pháp, dĩ nhiên trong thơ vắng cảnh thôn dã thanh bình. Cuối thập kỷ 1950, đầu thập kỷ 1960, Hoàng Cầm làm một loạt thơ quê. Khoảng trước sau thống nhất, Phùng Cung cũng bắt đầu làm thơ quê. Tuy về mặt nghệ thuật cả hai thi sĩ đã hết sức thành công trong những sáng tác này, thơ xuất sắc của họ khi ra đời không được đón nhận xứng đáng. Vì lý lịch chính trị của tác giả, vì hình thức nghệ thuật của tác phẩm. Cũng vì hoàn cảnh đất nước khiến ít ai còn lòng dạ để vấn vương những ao với cò với cuốc bèo với đom đóm! Những bài thơ “chân quê” của Hoàng của Phùng ra đời khi cảnh quê có đó mà cũng gần như không, có trước mắt mà không có được bao nhiêu trong lòng... * Trong thơ quê thường có Em. Nguyễn Bính và Hoàng Cầm chẳng những có Em mà còn có Chị. Phùng Cung đỡ rắc rối hơn, chỉ toàn Em thôi: “Em là người làng / Hay khách lạ thăm ai / Em ngơ ngác lá xuân lặng gió / Dáng em mềm xóm ngõ / Tôi muốn vay em một chút dịu dàng” (Vay). “Trên bến đợi đò / Em ý tứ soi gương đáy nón / Tôi nhận ra ngay / Em gái vùng soi bãi / Trên sông láy tháy mưa mòi / Lũy tre bên ấy / Ngả màu xanh rau khúc / Em mau mắn cười / Nheo mắt đầy sông nước / Tay run run khẽ chỉ / Giọng hẹp dần / Làng em đấy quê khoai” (Quê Khoai). Dịu dàng, ý tứ vẫn là đặc trưng của các “em gái miền quê” một thời. Em lá

276 xuân, Em quê khoai của Phùng Cung không khác những cô gái trong khung cửi, cô hàng xóm cách giậu mồng tơi v.v. của Nguyễn Bính. Sống ở đời, người ta có thể dịu dàng mà vẫn cương quyết đấu tranh với số phận, nhưng Em của Phùng thì dịu rồi hóa nhẫn nhục, yên phận, như sẽ thấy. Nhưng trước khi xem đến đoạn cuối cuộc đời Em, hãy xét thêm chút ít đoạn đầu, cùng cái cách “tôi” đã yêu Em: “Ðêm vắng / Buồng thơm / Em soi gương trộm / Ngọn đèn mượn gió nghé nghiêng” (Buồng Thơm). Làm dáng trong đêm, làm dáng thầm, vậy thôi. Không mớ ba mớ bảy, “yếm thắm”, “lụa hồng” tưng bừng, chói lọi như những cô nàng Bên Kia Sông Ðuống của Hoàng Cầm. Em kín đáo, thầm lặng, rồi “tôi” yêu Em cũng rất ít hở, chỉ có đại khái nhớ hóa “tưởng”, nhớ bắt kiếm cớ bước nhẹ qua ngõ để nhìn thoáng mà bối rối, mà đứng đội mưa: “Tưởng em đi đâu / Chợt tiếng cười khúc khích hiên sau / Hàng râm bụt gió lay nắng tía” (Nắng Tía), “Qua ngõ khẽ nhìn / Chẳng thấy em / Sân mưa bụi / Dây phơi xâu hạt nước / Khói bếp ngẩn ngơ đầu giàn bí / Thoáng bóng em / Tôi bối rối / Mưa bắt đầu nặng hạt” (Khẽ Nhìn). Những “cái thuở ban đầu lưu luyến ấy” tất nhiên không thể kéo dài.(2) Nên có Em về với “tôi”. Em lam làm, chịu đựng: “Em vất vả / Tối ngày tất tả / Lưng áo em / Ngoang vôi trắng xóa / Cái trắng này / Vắt tận trong xương” (Mồ Hôi Xương, đề tặng vợ). Ðược vợ ngoan, nên vắng thì hỏi thầm ngay: “Dưa héo sào phơi / Em đi đâu / Chĩnh nước gốc cau / Ôm khoanh trời cũ / Lá bưởi đầu hồi / Loáng thoáng phân chim” (Vắng), thì thấy nhà không còn ai cả: “Cau gãy bóng chân thềm / Vắng em nhà vắng / Ðồng cấy quá giang / Hoa khế đỏ màu cua chết nắng / Vườn thoáng chim bay” (Nhà Vắng) (Ơ, cái con chim chỉ được cái bay qua bay lại!). Có Em thành vợ. Có Em khác vô duyên với thế tục, cắt tóc lên chùa, khi gặp lại đã thành sư: “Tình cờ gặp em / Em đã là sư bác / Nhìn trước nhìn sau / Em khẽ khóc / Mái tam quan / Thánh thót tiếng chim rơi / Ngại đường tu dang dở / Em vội lau nước mắt / Vạt áo nâu đẵm màu cát bá ngày xưa / Trót nhớ mãi / Một chiều nghiêng lụy / Nước mắt em sư / Lã chã trăng Kiều” (Nghiêng Lụy). Vừa sư vừa Em, đường tu khỏi sao trắc trở: “Cổng phật chuông lay hoa rụng / Mõ dẫn kinh ruổi nhịp luân hồi / Vướng lụy hương bay đứt nối / Cành sương trăng níu giọt nguyên tiêu” (Ðêm Nguyên Tiêu). Ngoài Em vợ, Em sư, Phùng Cung còn một loại Em nữa: “Bàn tay em biết nói biết cười / Chiếu hát đêm nay / Ðầy đò giang mưa gió / Lỡ tay trong không / Ðổ vỡ cũng trong không / Tôi trộm nghĩ / Chẳng có chân trời em ạ” (Bàn Tay). Em ở chùa và Em có bàn tay biết cười chắc ít lội bùn, nên dấu chân Em mà “tôi” có lần va phải chắc là của Em “tối ngày tất tả”: “Lỡ đò khuya mới về làng / Ngõ quen bước vội / Va dấu chân em / Khô bùn để lại / Ao tím hoa bèo / Ngóng giọt trăng khuya” (Làng Khuya). Em, sao mà thương thế. So với đa số hình ảnh người yêu, người thương nhan nhản trong thơ, Em của Phùng Cung thầm lặng, thấp thoáng như chiếc bóng.

277 * Ngoài bến đò với ao, Phùng Cung còn thơ những món quê gì nữa chăng? Nhiều lắm. Nào “con cò cói giật mình giũ lụa”, “chổi mo ngật đầu hè ngáng lối”, “gà rình mổ hạt nắng non”, “hoa chuối tiêu lầm lũi tím Tam giang”, “phận lấm, tối ngày đào khoáy, lưng nắng vẽ hoa văn tiền sử” (cua đồng!). Nào “sông chảy bồn chồn hoa nắng”, “vườn dâu đòi xanh biển, con chim chích buông cành bay liệng, vẽ vòng sóng vỗ xa xưa”, “bát gà uống đựng chút trời nghiêng ngả”, “chuối con gái vội hong búp lụa”, “nắng thắm quết trầu dốc bến”… Ðọc Xem đêm, như dạo một cảnh quê. Dạo cảnh này, nhớ cảnh kia cảnh nọ. Những bài Về Kinh Bắc của Hoàng Cầm cũng thật tuyệt vời. Mỗi quê một vẻ. Quê Cung là quê trong cái khung đời Cung nên cảnh rất thật, rất rõ. Do thêm kích thước lịch sử, kích thước thời gian, do bắt đầu “tuần du” từ thời... Thánh Gióng, cảnh trong Quê Cầm có chất huyền thoại, mơ hồ, lãng đãng. Quê Cung cảnh luôn bình dị và thường thiếu bóng người (gần như chỉ thi thoảng thấp thoáng Em). Quê Cầm cảnh có lúc hoành tráng và lúc nào trong cảnh cũng có người, cảnh làm nền cho người... Thế “Cầm”, “Cung” so với “Bính”, “Cừ” trước kia thì thế nào? Thơ Hoàng Cầm gần với thơ Nguyễn Bính, vì cảnh Quê Bính cũng cơ bản đóng vai nền. Hoài Thanh có lần nhận xét: “Nguyễn Bính (...) chỉ ưa sống trong tình quê mà ít để ý đến cảnh quê”.(3) Nhà thơ có nhắc đến hoa chanh với cau liên phòng với giầu không với giậu mồng tơi v.v., nhưng đó chẳng qua do em, do nàng, do cô, do cô em nào đó mà thôi (tình quê vốn rộng, man mác, đây dồn cả về nơi các gái quê!). Trong khi thơ Phùng Cung vừa giống thơ Ðoàn Văn Cừ vì thơ Ðoàn Văn Cừ cũng lấy cảnh quê làm chính, lại vừa khác vì Quê Cung vắng người hơn hẳn Quê Cừ. * Suốt mấy nghìn năm người Việt sống trong cảnh quê. Ta “quê” lâu đến nỗi mới cách nay sáu bảy chục năm Hoài Thanh còn thấy “trong mỗi chúng ta một người nhà quê”.(4) Hết rồi. Từ sau ngày đất nước đổi mới kinh tế để nhập vào cơn sốt văn hóa vật chất đang lây lan mạnh mẽ khắp mặt địa cầu, cảnh quê Việt Nam đã thay đổi với tốc độ siêu thanh. Nơi nơi quê co rút, nhường chỗ cho tỉnh. Nơi nơi quê biến dạng, xa lạ với quê. “Hương đồng gió nội bay đi nhiều nhiều”…(5) Phùng Cung chắc chắn là nhà thơ quê lớn cuối cùng. Thơ Phùng là lần xuất hiện rực rỡ sau chót của những hình ảnh suốt bao nhiêu thế hệ từng hết sức gần gũi với tâm hồn Việt Nam. Vậy hãy kiên nhẫn tiếp tục lắng nghe thêm chút ít nữa cái tiếng đã gần thành dư âm. Tỉnh không biết màu gì, còn quê thì nhất định màu xanh: “Lúp xúp quê xanh / Dải yếm bắc cầu một thuở…”, “Làng tôi xanh / Xanh kép xanh đơn...”. Quê buổi sáng vui nghiêng trời đất: “Chưa bảnh mắt / Chích chòe ríu rít / Ong thợ

278 tất tưởi…”. Nếu là sáng hè, thì càng rộn ràng: “Hè về thì thầm ven làng / Trong sớm tinh mơ / Tu hú trên ngọn sung chùa / Giật mình, xổng giọng…”. Ðến trưa, ai có bổ cau, ra đón “nắng bổ cau” mà bổ. Còn không, đợi chiều. “Mảng rêu chiều nắng ghé mênh mông / Con dế loanh quanh / Tìm lại tiếng mình đêm trước…”, “Gió khỏa vườn xoan / Hoa cải lạnh màu trăng khuyết (…) Chiều vời vợi ráng son”, “Bò rống vợi chiều…”, “Lộng ráng hoa hiên / Ruột tằm quằn quại…”. Ráng thôi rồi, bò thôi rống rồi, con dế đã tìm lại được tiếng mình... Ðêm đã về, nhưng khoan hẵng xem đêm, nghe đêm vội, hãy đợi cho đêm khuya, mới thấy, nghe được nhiều điều thú vị. “Chó sủa dông dài / Gió chuyển canh / Trái thị cuối thu / Thơm mùi trăng úa / Ao khuya nước thở thì thầm”, “Chim lợn xổ giọng hãi hùng…”, “Hoa đèn loe mũi lợn…”, “Khuya khoắt tròng trành võng nứa / Giọng khê khàn / Bôi bác điệu tình ru”… Nước thở, chim lợn kêu, sông rần rật lửa, hoa đèn loe, chó sủa mím mõm, điệu tình ru bôi bác, chao ơi, cái đêm Phùng! Ngoài những thứ dính liền với đất, đêm khuya còn vài món tự trời rơi xuống. “Chút bụi trăng vương theo lá rụng…”, “Trăng tà / Trĩu ánh / Sương rơi / Đong trăng lá lạnh / Đầy vơi bao lần”, “Trăng lững thững (…) vọng xuống (…) giọng đức cuội trời”… Ngắm món nọ món kia rơi, rồi sực ngẩng nhìn lên: “Sóng trăng nhẹ / Bờ mây ngấn cát khuya dạt cánh cò…”, “… Lác đác bên trời / Ngọc úa sao khuya”… Thăm Quê Cung, ta không gặp những đám đông tưng bừng, náo nức, xôn xao kéo nhau đi chợ Tết, đi xem hội… Cũng không thấy ong bay tới tấp, bướm lượn dập dìu quanh… hoa chanh. Nhưng Quê Cung vẫn có người, những người hầu hết rất thân, xuất hiện một mình, thường chỉ thấp thoáng, có khi chỉ qua dấu chân, lại có khi đã “đi” rồi: “Sương chiều nghe lạnh bước chân / Khách áo cũ / Tìm về bạn cũ / Ai đốt rác lá tre bên ngõ / Lối đi đầy mùi khói cuối năm”. Tìm bạn, gặp khói, rồi không biết có gặp bạn không. Còn tìm em, thì chỉ gặp mùi: “Tìm về gặp em / Em đã đi / Vách, giường thơm lạnh / Mùi khăn áo cũ / Đêm nghiêng gió chập chờn, mưa gõ lá…”. Em đã đi với em từng mặc tấm áo này là một hay hai: “… Tấm áo nâu / Đã ngả màu bã điếu / Hanh heo về / Xót ruột lắm không em”. Áo nâu xưa giờ màu bã điếu, còn thời gian xưa giờ màu mây: “Hỏi ngày tháng / Quê mình bao tuổi (…) Mây trắng lênh đênh / Đò dọc lênh đênh…”. * Những bài trong tập Xem đêm chứa toàn những hình ảnh cũ kỹ diễn bằng một thứ lời không cũ chút nào! Câu, khi hai chữ, khi ba chữ, khi bốn chữ, khi chín chữ. Vần, bài có bài không, khi có khi không. Rõ ràng ngoài luật đổi thanh quá căn bản (6), khi sáng tác Phùng Cung không quan tâm đến bất cứ ràng buộc hình thức nào. Rõ ràng ông có ý tạo cho mỗi bài thơ của mình một thứ nhịp điệu riêng. Không khỏi nghĩ đến thơ tự do. Hãy ôn lại vài phát biểu. Năm 1949, Xuân Diệu định nghĩa: “Tự do là mình đặt

279 kỷ luật cho mình, một kỷ luật linh động, tùy theo mỗi trường hợp, nhưng luôn luôn có kỷ luật (...) Làm thơ tự do tức là mỗi đề tài lại tự tạo ra một điệu riêng cho thích hợp (...) Tự do không có nghĩa là muốn làm gì thì làm”.(7) Năm 1959 Hoàng Cầm Về Kinh Bắc, làm được nhiều thơ hay, rồi tâm sự: “thơ của tôi (...) không hề (...) chịu sự ràng buộc (...) của phép tắc (...) Tôi (...) khổ công tu luyện (...) tạo ra điệu riêng từng bài”.(8) Nghĩa là phép tắc chung thì không có, chứ phép tắc riêng cho từng bài thì nhất định có! Chế Lan Viên lúc nào đó viết: “Tự do quá cũng giết chết thơ như gò bó / Kỷ luật bắt ta tìm vàng ở ngay trong đất thó / Còn tuyệt đối tự do thì biến hoa thành ra cỏ / Bởi xô bồ”.(9) Ý Xuân Diệu và ý Hoàng Cầm là một, là định nghĩa thơ tự do rộng rãi nhất. Còn ý Chế Lan Viên, nếu căn cứ vào sáng tác của chính ông thì thấy đa số thơ vẫn có một thứ kỷ luật chung, là vần; có thể tạm gọi đây là thơ “tự do có vần”. Không phải hễ có ý thức về tự do là nhất định sẽ chọn tự do. Xuân Diệu tuyên ngôn tự do dõng dạc xong, bèn... quên, thơ ông sau đó cơ bản vẫn tiếp tục bay nhảy trong cái “lồng” thơ Mới! Chế Lan Viên, Hoàng Cầm, Phùng Cung, mỗi người rồi sáng tạo ra cả một... thế giới tự do. Thơ Chế rõ ràng nhiều tứ mới lạ, nên mang dáng tự do có lẽ ít lạ. Còn thơ Hoàng với thơ Phùng nội dung có vẻ hoàn toàn truyền thống, thế mà cũng chọn tự do, thế mà lại còn tự do hơn cả thơ Chế! Huy Cận bảo: “Không phải tứ thơ nào cũng có thể khuôn vào bất cứ hình thức, thể loại nào”.(10) Thì vậy. Nhưng quê vốn “khuôn vào” lục bát rất vừa vặn, tại sao những bến đò, ao, Em, cò cói, ong xanh, chuối tiêu, cua đồng, chim chả, chim chích, chào mào, hạt mồng tơi, quết trầu v.v. của Phùng Cung lại không chịu vào thứ khuôn quen thuộc ấy? Bến đò mà lại không ưng lục bát? Nhé, xưa thơ: “Trăm năm đành lỗi hẹn hò / Cây đa bến cũ con đò khác đưa”, nay lại thơ: “Sợi tơ trời / Nghiêng bay trong nắng / Hoa gạo bên sông đỏ thắm…”. Cùng về cái nơi người đưa người sang sông mà thơ nay nhịp điệu khác hẳn thơ xưa... Không có gì lạ cả, nếu nhớ rằng thơ làm là để chở cảm xúc của thi sĩ về cái gì đó chứ không phải để tả chính cái đó. Vẫn bến đò, nhưng do cảm xúc của Phùng Cung không giống cảm xúc của người trước và do thơ chở cảm xúc chủ yếu bằng chất nhạc riêng của thơ, mà Phùng Cung tự nhiên “diễn ca” lòng mình thành thứ thơ không phải là lục bát. Tuy vẫn còn hết sức gắn bó với quê, nhưng tâm hồn Hoàng Cầm, Phùng Cung đã khác tâm hồn của thế hệ “trăm năm đành lỗi hẹn hò”. Người trước sống theo một nhịp điệu chung nhất định. Người sau đã thoát ly cái nhịp điệu cũ mà chưa ổn định trong nhịp điệu mới nào, vì họ sống “tự do” nên thơ họ cũng tự do… (Dĩ nhiên ngay trong thế kỷ 21 vẫn có sáng tác mới bằng thơ lục bát, ấy bởi thể thơ truyền thống này có tính linh động kỳ lạ khiến nó có thể hợp với một số nhà thơ trong thế hệ cháu chắt của Hoàng, Phùng.)

280 Nghĩ cũng ngộ, bao nhiêu người theo đuổi một hình thức thơ mới mẻ, rút cuộc thành công nhất lại là đôi thi sĩ chuyên ngắm những cảnh cũ rích! Cho hay hướng lòng mình về cái gì thật là quen thuộc với mình vẫn dễ làm nẩy những tứ có chiều sâu vốn là một điều kiện cần của sáng tác thơ thành công. Không khỏi nhớ trường hợp thi sĩ Miền Nam kia rất nổi tiếng về thơ tự do nhưng trước sau không làm được trọn một bài thơ tự do nào có giá trị. Người ấy cũng có thi tài, sở dĩ thất bại là bởi đã hướng lòng mình về những cái mới nhập từ bên Tây về. Cái gì đó còn lạ hoắc, lòng thực chưa cảm ra sao cả, mà đã vội vã thơ, làm sao nên được thơ hay. Thơ thất bại vì tứ hời hợt còn đỡ, có khi thơ thất bại vì tứ giả, tứ bịa nữa kia! Trở lại với Phùng Cung không làm thơ lục bát. Nhìn kỹ, thỉnh thoảng có, chẳng qua câu chữ được trình bày nom lạ mắt. Thì một chút cho gọi là “còn vương tơ lòng”, tưởng chỉ càng thêm đẹp tình quê. * Miên man thơ Quê Cung, rồi bỗng nhớ tranh Phố Phái. Quê dĩ nhiên “cổ”, còn phố đây cũng chẳng mới gì. Cảnh quen ơi là quen, nhưng dưới con mắt của hai nghệ sĩ xuất sắc, hóa lạ cách kỳ thú. Cảnh thì mượn vải sơn mà hiện thành tranh, cảnh lại mượn chữ mà hiện thành thơ… Ðã dài dòng lắm về Xem đêm. Xin nói thêm lời nữa cho trót. Hẳn những bài thơ quê tuyệt diệu ấy đã bắt đầu với vẻ đẹp của tơ trời, hoa gạo, dải yếm, tóc em v.v., nhưng thơ càng làm thì cái đẹp của lời thơ càng thay tơ, thay hoa, thay dải yếm, thay tóc mà trở thành đối tượng thực sự của thi sĩ: “Sợi tơ trời Nghiêng bay trong nắng Hoa gạo bên sông đỏ thắm…”. Dễ dàng hình dung Phùng Cung đang vừa nhẩm đọc mấy câu thơ mới chào đời của mình cách say sưa, ve vuốt, vừa loay hoay tìm cách cho ra thêm mấy câu đáng say đáng vuốt nữa. Thi sĩ say vẻ đẹp của lời. Lời phải thế nào mới được say chứ! Văn hóa phải thế nào mới có được thứ lời thế chứ! Thơ quê của Phùng Cung là những đóa lời rực rỡ nở ra từ cái bề sâu thăm thẳm của văn hóa Việt Nam truyền thống. Nó chắc chắn cũng là những lời đẹp chót của Quê. Viết năm 2007, sửa năm 2015 In trong Cảm nghĩ miên man (2015)

Tái bút

281

NHÂN ÐỌC NGƯỜI ANH... Cuối tháng 9-2008, chúng tôi tình cờ mua được quyển Hoàng Cầm tác phẩm Văn xuôi (in năm 2004). Tác phẩm chứa nhiều bài ký, kể lại những kỷ niệm gặp gỡ, tiếp xúc với một số nhân vật lịch sử, văn nghệ. Trong đó có Phùng Cung. Bài viết về Phùng Cung mở đầu thế này: “Thật may mắn, từ cuối năm 1954 tôi đã từng có được một người bạn, một nghĩa đệ như Phùng Cung”. Kỳ thú! Hóa ra hai nhà thơ quê rất đỗi tài hoa này lại là hai anh em kết nghĩa. Hoàng Cầm viết ngắn, chỉ có năm trang, đọc đến trang chót thì người đọc hiểu tại sao. Ðây là những dòng chép vội sau khi người anh vừa “chứng kiến phút lâm chung”, vừa “đặt tay lên vầng trán đã bắt đầu giá lạnh” của người em, trong đêm mồng một tháng năm năm 1997. Hoàng Cầm kể: “Vào những năm đã biết mệnh trời, anh ít khi đi chơi, ngày đêm (...) lấy thơ làm cứu cánh. Ngoài 50 tuổi, anh ôn lại hầu hết Ðường thi và đọc lại rất sâu Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nguyễn Trãi, Nguyễn Gia Thiều, Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương (...) Cao Bá Quát (...) Tản Ðà, Nguyễn Bính, Hàn Mặc Tử. Anh trở về nơi đã sinh thành ra một Phùng Cung chân quê đầy tri thức”. A, tức là sau khi được phóng thích, Phùng Cung đã miệt mài học hỏi thơ cũ, thậm chí thơ rất cũ. Ông đã “ôn cố” rất kỹ để rồi “vi tân” thật ngoạn mục! Ngoạn mục đến nỗi Hoàng Cầm trầm trồ: “Hàng ba bốn trăm bài thơ ngắn gọn súc tích, mang sức mạnh khai phá (...) đồng thời lại như những cơn gió nhẹ ngát hương”. Ấy, cái ngắn gọn, nhẹ nhàng, khai phá không phải từ số không, mà chính từ một tri thức sâu rộng khổ công tích lũy. Người thơ tài năng đọc kỹ tiền nhân tất nhiên không phải để bắt chước, mà chắc chắn có mục đích luyện lấy cho mình một nội lực thơ thượng thừa. Có nội lực rồi, thì ta bắt đầu... chưởng! Làm thơ, nhưng mà về cái gì chứ? Phùng Cung có làm thơ chở nội dung chính trị, nhưng những bài ấy không ai cần phải tìm đọc hay đọc lại. May cho thơ Việt Nam, nhà thơ đặc biệt tài năng khi sáng tác đã hướng lòng mình chủ yếu về nơi đáng hướng, nhờ đó cống hiến được một số tuyệt phẩm. Và cũng may cho chính Phùng Cung, như Hoàng Cầm kể, chính nhờ làm ra “những cơn gió nhẹ ngát hương” “mang sức mạnh khai phá” mà một người “đầy ẩn ức” đã biến thành “một tiên ông đạo cốt hiền hòa như cây cỏ và vui tươi như chim én mùa xuân”. “Suốt 15 phút lâm chung, gương mặt anh rất bình thản (...) hình như sau cùng anh còn nhếch mép như muốn cười”. Hoàng Cầm ngẫm nghĩ: “Cái đêm vĩnh cửu của nhân loại (...) lấp lánh những ngôi sao (...) Chắc chắn có dăm bảy ngôi sao - câu chữ Phùng Cung”. Hoàn toàn chắc chắn là như thế.

282

Viết năm 2008, sửa năm 2015 In trong Cảm nghĩ miên man (2015)

_________ Tất cả thơ Phùng Cung dẫn trong bài này đều lấy từ tập Xem đêm (nxb. Văn Hóa – Thông Tin, 1995). (1) Xuân Diệu, Ba thi hào dân tộc, nxb. Thanh Niên, 2000. (2 Trong bài thơ “Lời than thở của nàng Mỹ Thuật” của Thế Lữ. (3) Hoài Thanh, Thi nhân Việt Nam, 1941, nxb. Hoa Tiên (SG), 1968. (4) HT, sđd. (5) Thơ Nguyễn Bính: “Hương đồng gió nội bay đi ít nhiều”. (6) HT, sđd.: “Hễ câu thơ chia làm hai, ba hay bốn đoạn, những chữ cuối các đoạn phải lần lượt bằng, rồi trắc, hay bằng ngắn (không dấu), bằng dài (có dấu huyền)”. (7) Báo Văn Nghệ, số 13, tháng 6/1949 (theo Nguyễn Hưng Quốc). (8) Hoàng Cầm tác phẩm – Thơ, nxb. Hội Nhà Văn, 2003. (9) Bài “Tự do và thơ”, trong Di cảo 3, không nhớ nxb. (10) Trong phụ trang Thơ của báo Văn Nghệ, 3-2005.

Huy Cận nghĩ về thơ Các cụ ta xưa kia sống cái triết Ðông chứ không suy luận miên man về triết Ðông. Các cụ ta xưa kia làm thơ chứ không lý luận miên man về thơ. Không luận liếc gì cả, nhưng các cụ sống, nói như Phạm Quỳnh, khiến “ta thật đáng thờ (...) làm ông cha”.(1) Không luận liếc gì cả, nhưng các cụ thơ “động đất trời”.(2) Chưa gặp Tây, người Việt Nam coi như chỉ sống và thơ. Gặp Tây, thấy Tây luận say sưa, thỉnh thoảng ta cũng luận tí cho vui, sau khi đã sống và thơ thật đã đời. Sau hơn nửa thế kỷ sáng tạo, Huy Cận có gửi lại cho hậu thế chút suy nghĩ về nghệ thuật.(3) Cái nghĩ nói chung thấu đáo mà cách diễn cái nghĩ nhiều chỗ cũng thú vị ghê. Ai ưa luận vì luận thì đi nghe Bụt ở... Tây phương, còn ai thích luận vì thơ thì đây tiếng “Bụt chùa nhà”! * “Chúng ta ngày nay có dịp tiếp xúc với nhiều lí luận văn nghệ của các nước (...) điều ấy rất bổ ích cho sự nghiên cứu, tìm tòi của chúng ta. Nhưng thiết tưởng cũng cần tìm hiểu (...) những suy nghĩ, những tổng kết của cha ông về văn học, nghệ thuật. Chả lẽ bụt chùa nhà thì cứ phải kém thiêng!”. “Cha ông” mà Huy

283 Cận nói đây là một người xưa nào đó từng phát biểu rằng “Văn chương là tiếng chim gọi đàn”. Ðối với bây giờ, Huy Cận chính là “cha ông”. Vậy ta hãy chú ý lắng nghe “Bụt” này “thuyết thơ”. “Người nghệ sĩ phải tự tạo luôn luôn thì mới sáng tạo được tác phẩm (…) tự nhào nặn mình qua hành động trong cuộc sống và (…) qua lao động nghệ thuật nữa. Chính lao động nghệ thuật ấy tiếp tục sáng tạo ra nội dung, sáng tạo ra tâm hồn. Không phải rằng lúc ta đến bàn viết (…) là ta đã có sẵn, hoàn chỉnh, tác phẩm trong đầu và chỉ còn cái việc thể hiện ra (…) Trăm lần không phải như vậy! Lúc anh ngồi vào bàn (…) anh chỉ mới có cái “khung”, chỉ mới có một niềm xúc động (…) anh còn phải lao động đổ mồ hôi (…) để cho niềm xúc động ấy đầu thai (…) Anh còn phải vật lộn trầy xương với cái vật chất của chữ (…) làm cho cái vật chất ấy chịu nói cái tâm hồn mà anh cảm thấy đang hình thành, mà không có vật chất ấy thì cái tâm hồn kia cũng không hình thành được (...) Một nhà phê bình (...) thường đơn giản hóa vấn đề đi, không thâm nhập vào quá trình biện chứng của việc sáng tạo nghệ thuật, cho nên không bắt được phép biện chứng của sự sáng tạo”. Nghệ phẩm có xác và hồn. Trong quá trình sáng tạo nghệ thuật, xác và hồn cùng lớn lên với nhau, ảnh hưởng qua lại. Chứ không phải là hồn đã lớn sẵn từ đầu và trơ trơ trong khi nghệ sĩ làm xác. Một cảm nghĩ hết sức mơ hồ chợt hiện ra thành vài câu thơ rất đỗi vu vơ. Những câu thơ đầu tiên ấy giúp cảm nghĩ trở nên rõ ràng hơn một chút, hiện ra thành những câu thơ bớt vu vơ hơn một chút, rồi những câu thơ mới này lại giúp cảm nghĩ trở nên rõ ràng hơn chút nữa v.v. Nghệ sĩ sáng tạo, không phải chỉ làm xác mà làm cả hồn! “Các cụ ta ngày xưa thường nói “thơ ca di dưỡng tinh thần”. Ðúng lắm! (...) (Thơ giá trị chứa) một trạng thái tâm hồn (...) cởi mở, thư thái mà sôi nổi, hào hứng mà lắng trong, một trạng thái toàn diện trong đó ý và tình đều như đang sinh ra, đang nhú lên, tình đang đọng thành ý, ý còn mang tất cả cái rung động của tình, một trạng thái tinh khôi, sáng tạo (…) Ðúng là một chất di dưỡng cho tâm hồn (…) Một bài thơ hay là một cơ thể sống trong đó ý và tình, cảm giác và cảm tưởng, chữ và nhịp, hình tượng và nhạc điệu, tất cả đều tồn tại trong một thể thống nhất, gây thành một xúc động thống nhất, toàn diện (…) Cho nên có những điều kỳ lạ, tưởng như mâu thuẫn, lúc nhà thơ đang làm thơ và lúc độc giả đang đọc thơ, đang hưởng thơ. Ví dụ: làm hoặc đọc một bài thơ về đau khổ (…) Theo lý luận thông thường thì lúc đó nhà thơ hay người đọc thơ phải ở trạng thái đau khổ (…) Nhưng không! Nhà thơ làm thơ về đau khổ trong một trạng thái tâm hồn hào hứng, trong một trạng thái trái đang chín cây. Người đọc thơ được di dưỡng tinh thần với trạng thái ấy, mặc dù người làm thơ có thể mang nỗi đau khổ trong đáy tâm hồn mình”. Làm hay đọc một bài thơ hay, đều được sướng. Nhưng người làm thơ sướng nhiều hơn người đọc thơ. Vì ngoài cái sướng trong tư cách một người đọc bài thơ đã làm xong (thi sĩ cũng là một độc giả của thơ mình), người làm thơ trước tiên có cái sướng trong khi sáng tạo. Ồ, trông thấy tận mắt một cảm nghĩ hết sức mơ hồ nhờ sự cố gắng và năng khiếu

284 của mình mà hiện ra thành lời, lớn dần, chín dần thành một bài thơ giá trị, sướng để đâu cho hết! Kẻ trồng cây sướng hơn người chỉ ăn quả, như thế cũng là lẽ công bằng. “Rung động (…) làm ra nghệ thuật (…) cùng loại với rung động của tình yêu. Bắt đầu yêu là một niềm xao động, bắt đầu của một tứ thơ cũng là một nỗi niềm, mà tôi muốn gọi là nỗi - niềm - tinh - vân. Bắt đầu chưa có câu, chưa có lời, thậm chí chưa có tứ cụ thể. Câu sẽ đến sau, lời sẽ đến sau. Nhưng trước hết là một nỗi niềm ùn ùn trước ngực, rạo rực tâm hồn. Bắt đầu là tinh vân, tinh vân đọng lại mới hình thành mặt trời, mặt trăng và các hành tinh... Từng câu, từng lời cũng như những hành tinh, mặt trời, mặt trăng đọng lại từ tinh vân nguyên thủy. Thưởng thức thơ là phải biết sống lại quá trình ấy, quá trình từ nỗi - niềm - tinh - vân đọng lại dần thành từng ý, từng lời, từng câu, từng chữ. Biết sống lại quá trình tác tạo ra một bài thơ là “hiểu”, là xúc động thơ từ bên trong một cách biện chứng (…) Nỗi - niềm - tinh - vân (…) là do một quá trình tích lũy lâu dài (…) của người làm nghệ thuật mà có (…) tích lũy vốn sống (…) tích lũy hình tượng nó là tín hiệu sống (…) Tích lũy càng giàu, càng nặng thì nỗi - niềm - tinh - vân càng phong phú (…) muôn vẻ, muôn màu, bồi hồi sự sống”. “Nỗi - niềm - tinh - vân”, so sánh hay và đẹp quá! Nhưng khi Huy Cận bảo “Thưởng thức thơ là phải biết sống lại (...) quá trình từ nỗi - niềm - tinh vân đọng lại dần thành từng ý, từng lời, từng câu, từng chữ”, thì e rằng ông đã đòi hỏi quá nhiều nơi người thưởng thức. Chẳng những độc giả không tài nào “sống lại” quá trình sáng tạo của thi sĩ, mà chính thi sĩ có lẽ nói chung cũng khó thực sự sống lại được cái quá trình sáng tạo một bài thơ nào đó của mình! Lần trước nói thi sĩ sướng nhiều hơn độc giả vì đã sướng ngay từ lúc còn đang sáng tạo. Lần này xin nói thêm rằng cái sướng “đầu tiên” ấy có lẽ nói chung chỉ hưởng được có đúng một lần. Trong khi cái sướng thưởng thức bài thơ làm xong thì cứ mỗi lần đọc lại là mỗi lần hưởng lại! (Bài thơ làm xong như đóa hoa nở; ta có thể thưởng hoa mà không biết gì về quá trình nở của hoa thì ta cũng thể thưởng thức thơ mà không biết gì về quá trình ra đời của thơ.) “Sự đầu thai của một tứ thơ vào một thể loại thơ, vào những hình tượng thích ứng, đó là một quá trình hào hứng và rộn rực, có khi dằn vặt (…) Không phải tứ thơ nào cũng có thể khuôn vào bất cứ hình thức, thể loại nào (…) Xác và hồn, hồn và xác của một bài thơ quyện nhuyễn vào nhau làm một (…) Nội dung quyết định hình thức, có nghĩa là phải tìm cho ra hình thức thích hợp để cho nội dung đầu thai thành máu thịt của tác phẩm (…) Nội dung của tác phẩm nghệ thuật không chỉ là ý, mà là cả một tổng thể xúc động của tác phẩm”. “Hồn và xác của một bài thơ quyện nhuyễn vào nhau làm một”... Chợt nghĩ tới chuyện dịch thơ. Hai cái quyện nhuyễn làm một, nên hễ đụng tới cái này là đụng luôn tới cái kia, mà dịch là đụng hết sức mạnh tới xác, là thay hẳn xác, tức không đừng được cũng là thay hẳn hồn. Vậy bài thơ dịch không có chút liên hệ gì với bài thơ nguyên tác hay sao? Không hẳn như thế. Hồn của một bài thơ là một

285 “tổng thể xúc động” trong đó có tứ. Bài thơ dịch có liên hệ với bài thơ nguyên tác vì hồn của nó chứa tứ của nguyên tác. “Trong câu thơ, mỗi chữ (…) thấm nhuần cái sức xúc cảm của chữ bên cạnh (…) chữ trước nó và chữ sau nó tỏa điện vào nó, biến nó thành một nghĩa mới, mang cảm xúc mới (…) Sở dĩ có hiện tượng truyền điện như vậy là do có một luồng điện, tức là (…) hồn thơ nó chạy suốt qua câu thơ. Vì vậy (…) có một độ tối ưu (…) Nếu tham nhét nhiều (…) nhiều tính từ quá (…) thì tăng điện trở (…) luồng điện thơ không qua được. Cũng vì vậy mà trạng từ có vai trò đặc biệt, trạng từ có sức dẫn điện cao. Vì sao? Phải chăng trạng từ nói lên dáng dấp của sự vật, dáng dấp của tâm hồn (…) Khéo dùng trạng từ thì câu thơ dễ truyền đạt cho ta trạng thái tâm hồn thông qua trạng thái sự vật. “Nao nao dòng nước uốn quanh, nhịp cầu nho nhỏ cuối ghềnh bắc ngang. Sè sè nấm đất bên đàng, rầu rầu ngọn cỏ nửa vàng nửa xanh”. “Nao nao”, “sè sè”, “rầu rầu”, vẽ lên dáng dấp rất khó tả của buổi chiều thanh minh và nàng Kiều lần đầu tiên gặp bóng dáng của số mệnh (…) “Ðộng phòng dìu dặt chén mồi, bâng khuâng duyên mới, ngậm ngùi tình xưa” (…) Dáng dấp của tâm hồn chàng Kim nhớ mối tình đầu với nàng Kiều trong buổi sum vầy trở lại (…) chỉ cần hai trạng từ là nói được đầy đủ. Những chữ mà Huy Cận gọi chung là “trạng từ” thực ra thuộc hai nhóm từ khác nhau.(4) “Nao nao” là từ cụ tượng hữu cảm, vì nó diễn vừa trạng thái sự vật vừa trạng thái tâm hồn của người nhìn sự vật. Trong khi “bâng khuâng” là từ trừu tượng cảm xúc, vì nó không liên hệ vật cụ thể nào cả mà chỉ chứa tâm trạng. Những từ trong hai nhóm vừa nói nếu người làm thơ biết dùng thì sẽ có “hiệu quả (...) vô cùng lớn lao” đối với giá trị nghệ thuật của câu thơ. Từ lâu tiếng Việt đã hết sức giàu những từ ấy. Vật liệu thơ đã sẵn sàng, chỉ cần chờ... Nguyễn Du múa bút khiến chúng kết lại với nhau thành tuyệt phẩm văn chương! “Trí nhớ cũng cần cho sáng tạo văn học, vì trí nhớ (...) tích lũy vốn sống, chất liệu của nghệ thuật (...) Có hai (...) cách nhớ: Một là nhớ các sự việc (...) (Hai là) nhớ trạng thái tâm hồn của chính bản thân tác giả lúc sự việc (...) đang xảy ra (...) Có lẽ cách thứ nhất cần nhiều cho người viết tiểu thuyết, và cách nhớ sau cần cho người làm thơ nhiều hơn (...) Lúc làm bài thơ là lúc phải sống lại đầy đủ xúc động của tâm hồn (...) Khó tưởng tượng một nhà thơ làm thơ tình yêu bằng cách mở các “ký họa” về tình cảm (…) Rèn luyện trí nhớ (là) làm cho quá khứ luôn luôn sống trong (…) tâm hồn”. Có lẽ có thể nghĩ như thế này: Đối diện thực tại, giác quan thu hình ảnh rồi tâm hồn nẩy sinh ấn tượng về hình ảnh. Nhớ có thể là nhớ hình ảnh, có thể là nhớ ấn tượng, có thể cả hai. Làm nghệ thuật cần ấn tượng. Nếu quên ấn tượng mà còn hình ảnh (trong trí nhớ hoặc sổ tay, tập ảnh), có thể tập trung hồi tưởng hoặc đem ra mà ngắm để cố nhớ ấn tượng. Nếu mãi vẫn không nhớ đã cảm thấy thế nào cả, thì đành không làm được nghệ thuật. Kể ra, trên nguyên tắc, ta có thể quên hẳn ấn tượng cũ nhưng lại nẩy được ấn tượng mới…

286

(Nhận định viết vào nhiều lúc khác nhau, tập hợp thành bài với lời dẫn năm 2012, in vào sách Cảm nghĩ miên man năm 2015) _________ (1) Phạm Quỳnh, “Luận về quốc học”, Nam Phong, số 163, 6-1931. (2) Thơ Tố Hữu: “Tiếng thơ ai động đất trời, nghe như non nước vọng lời nghìn thu”. (3) Tất cả những đoạn trích dẫn đều từ Tuyển tập Huy Cận II - Thơ và văn xuôi, nxb. Văn Học, 1995. (4) Xem bài “Tương lai từ vựng tiếng Việt” của TT.

Tú Xương - Một nhà nho Nôm Tú Xương (1870-1907) hình như để lại toàn thơ nôm, khoảng non trăm rưởi bài. Tuy hàng thế kỷ trước ngày ông chào đời, Đoàn Thị Điểm hay Phan Huy Ích đã diễn nôm Chinh phụ ngâm khúc, nhưng sau đó các nhà nho vẫn tiếp tục có làm thơ chữ Hán. Phải đến Tú Xương, mới lần đầu tiên thấy một người trí thức Việt Nam sáng tác lúc nào cũng bằng tiếng mẹ đẻ. Tại sao Tú Xương khác người trước? Thiết tưởng có hai lý do. Thứ nhất, ông bắt đầu làm thơ đúng vào lúc, do cuộc xâm lược của thực dân Pháp, chữ Hán đang rất nhanh chóng “mất giá”. Thứ hai, những nội dung của thơ ông chúng đòi được diễn bằng tiếng Việt. Xã hội Việt Nam lúc Tú Xương lớn lên, vua thì bù nhìn, quan là tay sai thực dân, dột từ nóc dột xuống, bao nhiêu “điều trông thấy” khiến ông “đau đớn lòng” muốn thơ trào phúng, mà đã trào phúng thì tiếng nào bằng thứ tiếng vẫn nói hàng ngày với tất cả xung quanh. Hơn nữa, bất kể có cười hay không, Tú Xương bao giờ cũng thơ về những cái những điều rất đời thường, rất gần gũi với mọi người, mà như thế thì “viễn chi” chữ thánh hiền là hết sức tự nhiên. Thơ Tú Xương chứa hai chất đặc thù, là chất “chơi” và chất ngông. Vì đâu mà có chứa? Trong hoàn cảnh đất nước cực kỳ bi đát, sĩ phu có người bôn ba hải ngoại tìm cách cứu nước như Phan Bội Châu. Có người như Tú Xương vì những lý do riêng nào đó không bôn ba, cứ ở nguyên chỗ tại phố Hàng Nâu, Nam Định, mà “ngóng”, dù không biết “đến bao giờ”. Ði xa không được, đi thi thì mãi không đỗ nổi cử nhân. Làm người trí thức đã không sống theo lý tưởng, thêm danh

287 phận dang dang dở dở, mà lại không phải hạng tầm thường, thì còn ở đời làm sao được nếu không chơi! Nhưng có lẽ trước tiên, đơn giản, trời sinh một người có cái tính hay chơi. Cũng có lẽ, trời nhân thể sinh luôn cho người ấy cái tính ngông đến nỗi đòi “bán cả trời”. Ông Tú Vị Xuyên chơi bời, cười cợt, ngông nghênh, nhưng không phải là vô tình, cả tình riêng lẫn tình chung. Còn thơ ông thì bao giờ cũng thật là tự nhiên và lưu loát. Đi hát mất ô

“Ðêm qua anh đến chơi đây / Giày chân anh dận, ô tay anh cầm / Rạng ngày sang trống canh năm / Anh dậy, em hãy còn nằm trơ trơ / Hỏi ô, ô mất bao giờ / Hỏi em, em cứ ỡm ờ không thưa / Chỉn e rày gió mai mưa / Lấy gì đi sớm về trưa với tình?”. Nay mất ô, mai mất nốt giày nhé. Ðể nằm nhà dăm bữa mà làm thêm mấy bài thương “cò”. Ai sắm cho ai cái dận cái cầm, sao ai nỡ dận, cầm “đi sớm về trưa” với ai, ai hỡi ai ơi! Ba cái lăng nhăng

“Một trà một rượu một đàn bà / Ba cái lăng nhăng nó quấy ta / Chừa được cái gì hay cái nấy / Có chăng chừa rượu với chừa trà!”. Ấy, vì không chịu chừa cái thứ ba, nên ông Tú mới có ngày mất cái che đầu cho mát để đi lăng nhăng với nó! Thương vợ

“Quanh năm buôn bán ở mom sông / Nuôi đủ năm con với một chồng / Lặn lội thân cò khi quãng vắng / Eo xèo mặt nước buổi đò đông / Một duyên hai nợ, âu đành phận / Năm nắng mười mưa, dám quản công / Cha mẹ thói đời ăn ở bạc! / Có chồng hờ hững cũng như không!”. Ông Tú mà hờ hững thì sao lại có thơ này. Nhưng cứ tiếp tục giày ô đi cô đầu mãi, có làm đến chục bài cũng còn chưa đủ, ông ơi! Thày đồ

“Thày đồ, thày đạc / Dạy học dạy hành / (...) / Chủ rước thày học, tính đủ tiền chè, rượu, cơm, canh / (...) / Thày ngồi chễm chện / Trò đứng chung quanh / Dạy câu Kiều lẩy / Dạy khúc lý kinh / Dạy những khi xuống ngựa lên xe, đứng ngồi phải phép / Dạy những lúc cao lâu chiếu hát, ăn nói cho sành!”. Chết, chết! “Mụ” nào đó gửi con mau mau tới trường! Thày Xương dạy thế này, trò mấy chốc đỗ ngay cái bằng... tom chát!

288 Sông lấp

“Sông kia rày đã nên đồng / Chỗ làm nhà cửa chỗ trồng ngô khoai / Vẳng nghe tiếng ếch bên tai / Giật mình còn ngỡ tiếng ai gọi đò”. Bể còn thành ruộng được, nữa là sông. Bể dâu sinh thơ hay. Mà “sông khoai” gặp ông Tú, cũng sinh được thơ hay. Hỏi mình

“Trải mấy mươi năm vẫn thế ru / Rằng khôn, rằng dại, lại rằng ngu / Những là thương cả cho đời bạc / Nào có căm đâu đến kẻ thù / No ấm chưa qua vành mẹ đĩ / Ðỗ đành may khỏi tiếng cha cu / Phen này có dễ trời xoay lại / Thằng bé con con đã chán cù”. Bị bé Trời cù lăn lóc “trải mấy mươi năm” mà đời bạc vẫn thương, kẻ thù vẫn không ghét, được quá, “mình” ơi. Đêm hè

“Trời không chớp bể chẳng mưa nguồn / Ðêm nảo đêm nao tớ cũng buồn / Bối rối tình duyên cơn gió thoảng / Nhạt nhèo quang cảnh bóng trăng suông / Khăn khăn áo áo thêm rầy chuyện / Bút bút nghiên nghiên khéo giở tuồng / Ngủ quách, sự đời thây kẻ thức / Bên chùa chú trọc đã hồi chuông”. Chỉ thấy ánh trăng mờ mờ mà không thấy “mặt” trăng đâu, “nhạt nhèo” thật. Vì sao “không chớp bể chẳng mưa nguồn” mà ông Tú lại buồn? Thì chắc vẫn cái chuyện “Lạc đường” không “ai mách bảo”. Hát tuồng

“Nào có ra chi lũ hát tuồng / Cũng hò cũng hét cũng y uông / Dẫu rằng dối được đàn con trẻ / Cái mặt bôi vôi nghĩ cũng buồn”. Hát tuồng có thứ trên sân khấu, có thứ giữa đời. Hò hét y uông trên sân khấu được... khản cổ, hò hét y uông giữa đời được lắm cái béo bổ! Ðây kia những cái mặt đang giơ ra chực được bôi vôi! Tết dán câu đối

“Nhập thế cục bất khả vô văn tự / Chẳng hay ho cũng húng hắng một vài bài / Huống thân danh đã đỗ tú tài / Ngày tết đến cũng phải một vài câu đối / (...) / Viết vào giấy dán ngay lên cột / Hỏi mẹ mày rằng dốt hay hay? / Thưa rằng: hay thực là hay! / Chẳng hay sao lại đỗ ngay tú tài? / Xưa nay em vẫn chịu ngài...”. Cái ông tú hay đi hát đến nỗi mất cả ô, ông ấy làm gì ở nhà hát mà không thấy làm được bao nhiêu thơ hát nói? Tú Xương chả buồn giấu: “Cái thú cô đầu nghĩ cũng hay / Cùng nhau dan díu mấy đêm ngày / Năm canh to nhỏ tình dơi chuột / Sáu khắc mơ màng chuyện nước mây”. To nhỏ, mơ màng mất

289 chỉ có... 24 tiếng, thì giờ đâu nữa để gieo vần. Ở chỗ cần thơ hát nói thì thi sĩ thường xếp bút không làm, nhưng có khi về nhà lại đứng ngay bên cây cột nhà mình mà vung bút làm thứ thơ cho cô đầu hát! Cái đôi câu đối Tết ấy “mẹ mày” đã khen rằng “hay thực là hay”. Còn bài thơ chứa câu đối hẳn để dành sau Tết che ô đem đến nhà hát cho cô đầu tha hồ nức nở! Đêm dài

“Chợt giấc trông ra ngó sáng lòa / Ðêm sao đêm mãi thế ru mà / Lạnh lùng bốn bể ba phần tuyết / Xao xác năm canh một tiếng gà / Chim chóc hãy còn nương cửa tổ / Bướm ong chưa thấy lượn vườn hoa / Nào ai là kẻ tìm ta đó / Ðốt đuốc lên soi kẻo lẫn nhà!”. “Sáng lòa” là cái sáng trăng đối với con mắt kẻ vừa sực tỉnh, chứ thực ra vẫn còn đêm. Mà đêm đây hẳn là đêm dài “đô hộ giặc Tây”. Giữa những năm canh hú hí với cô đầu là những năm canh khác “ta” nằm nhà trăn trở chuyện nước non... Khi ra Bắc kết nạp đồng chí, Phan Bội Châu có ghé Nam Ðịnh, có “đốt đuốc lên soi”, gõ đúng vào cửa căn nhà số 247 phố Hàng Nâu của ông Tú Vị Xuyên. Không ai biết khách và chủ đã trao đổi với nhau ra sao. Chỉ biết rồi Tú Xương có thơ “Gửi ông thủ khoa Phan”... Lạc đường

“Một mình đứng giữa quãng chơ vơ / Có gặp ai không để đợi chờ / Nước biếc non xanh coi vắng vẻ / Kẻ đi người lại dáng bơ phờ / Hỏi người chỉ thấy non xanh ngắt / Ðợi nước càng thêm tóc bạc phơ / Ðường đất xa khơi ai mách bảo / Biết đâu mà ngóng đến bao giờ?”. Một ông Tú, mà thật lắm “Xương”. Nào xương “mất ô”, xương “thi hỏng”, xương “bán giời”, xương “thương vợ”, xương “nghe ếch”, xương “than đạo”, xương “than nghèo”, xương “che bạn”, xương “chế gái đĩ”, xương “chửi cậu ấm”, xương “hát tuồng” v.v. Cơ man là tứ thơ, nhưng nếu thiếu cái tứ “đợi nước” này thì tiếc để đâu cho hết. Viết năm 2011 Sửa tháng 6-2017 In trong sách Cảm nghĩ miên man, q. II, 2017

Hia bảy dặm Về văn học, ta và Tây vốn phát triển theo hai hướng khác nhau. Trước thời Pháp thuộc văn học ta gồm gần toàn thơ. Thơ ta đã đạt những đỉnh cao mà thơ Tây phương không bao giờ lên tới được. Sau khi Pháp thuộc bắt đầu, văn học ta chẳng bao lâu thêm văn xuôi. Chỉ trong khoảng ba mươi năm, đại khái từ cuối thập kỷ 1900 đến cuối thập kỷ 1930, văn xuôi Việt Nam hoàn chỉnh mô hình

290 thẩm mỹ đầu tiên của nó, đi đến giai đoạn cổ điển của mô hình ấy. Văn xuôi ta xuất phát từ văn biền ngẫu Tàu và văn xuôi Tây, nhưng nó mang những đặc tính không thể nhầm lẫn với văn Tàu văn Tây. Về tính mỹ thuật của lời văn, viết mà như Nguyễn Tuân thì không có nhà văn Tây nào có thể sánh được (chắc chắn cái chỗ hơn người này có gốc nơi thành đạt vô song của dân tộc ta trong nghệ thuật thơ). Cùng lúc, để diễn hiệu quả tâm tình của thế hệ trẻ, thơ Việt Nam hoàn thành tốt đẹp một cuộc cách mạng, chuyển đổi thành công mô hình thẩm mỹ, trở nên ổn định trong cái mới do chính mình sáng tạo, chủ yếu trên nền tảng thi ca truyền thống. Đại khái cũng trong khoảng thời gian ấy, âm nhạc mới, hội họa mới của ta từ sơ sinh tiến vùn vụt tới mức cổ điển với những tác phẩm của Văn Cao, Đặng Thế Phong, Dương Thiệu Tước, Nguyễn Gia Trí, Tô Ngọc Vân v.v. * Nhờ đâu mà văn hóa Việt Nam đã “hia bảy dặm” được như vậy? Nhờ khi mất nước vào tay người Pháp, dân tộc Việt Nam đã sẵn có một nền văn hóa rất cao! Có thể so bề cao văn hóa của một dân tộc với nội lực của một võ sĩ, so các phương tiện kỹ thuật với vũ khí mà võ sĩ ấy sử dụng. Luyện nội lực đòi hỏi thật nhiều thời gian, chứ học dùng vũ khí thì có mất bao lâu đâu. Văn hóa lại cũng ví như kinh nghiệm nấu nướng của một đầu bếp. Để có nhiều kinh nghiệm, phải thực tập nấu nướng lâu ngày, chứ để biết dùng những dụng cụ nhà bếp thì có cần bao nhiêu thời gian đâu. Nói thẳng vào chuyện, thì nhờ dân tộc Việt Nam đã làm thơ, làm nhạc, chạm khắc, nặn tượng như một bậc sư rồi, nên khi dùng chữ viết do Tây phát minh, dùng nhạc cụ Tây, ký âm pháp Tây, họa pháp Tây, ta mới hết sức nhanh chóng sáng tạo được Thơ thơ, Lửa thiêng, Vang bóng một thời, Bến xuân, Con thuyền không bến, Đêm tàn bến Ngự, Chiến sĩ vô danh v.v. và rất nhiều họa phẩm đặc biệt giá trị. * Dùng kỹ thuật Tây làm văn hóa ta, thế chẳng sướng sao? Sướng. Nhưng không được lâu. Việc tiếp xúc với người Tàu, kể cả trong thời Bắc thuộc, đã không làm thay đổi đáng kể môi trường sống của hầu hết người Việt Nam. Nhờ được sống trong môi trường riêng ổn định suốt bao nhiêu thế hệ, văn hóa tinh thần Việt Nam mới có được bản sắc độc đáo. Nhưng việc tiếp xúc với người Tây phương thì khác:

291 cái chỗ ở của ta đang cứ mỗi lúc mỗi trở nên giống cái chỗ ở của họ! Ở đổi đến đâu, văn hóa đổi theo đến đó. Khởi sự, “văn hóa Việt Nam mới” chỉ là một bản sao thô vụng của văn hóa Tây phương, cứ đà này nó sẽ trở nên giống hệt văn hóa Tây phương! Ðầu thế kỷ 20, dân tộc ta dùng bếp Tây nấu nên những món Việt thật ngon. Bây giờ, người người Việt Nam đang đua nhau nấu món Tây. Có nấu được ngon bằng Tây chăng nữa, thì mình đã mất cái hồn của mình, “sao con nấu nướng vẫn say sưa?”!(1) * Trên vừa nói món Tây “ngon”. Là nói quen miệng thôi. Chứ văn hóa tinh thần Tây phương thực ra đang suy thoái hết sức trầm trọng. Trước ta mang hia bảy dặm mà vút lên những đỉnh cao mới của văn hóa mình. Nay ta cũng hia bảy dặm, nhưng đang lao xuống những vực thẳm của văn hóa người! Viết năm 2003, sửa năm 2015 In lần đầu trong Tìm tòi và suy nghĩ (2005) In lần thứ hai trong Cảm nghĩ miên man (2015) _________ (1) Câu chót bài “Ngày xuân dặn các con” của Nguyễn Khuyến: “Sao con đàn hát vẫn say sưa?”.

Ấn Á, Ấn Âu Vẫn nghe kinh Vệ-đà trong Ấn giáo là của người da trắng Aryan. Nghĩ lại, thấy thật vô lý: người da trắng đã tác giả triết Tây chủ trương thực tại nhị nguyên (Thượng Đế và vạn vật), sao lại có thể cũng đã tác giả luôn triết Đông chủ trương thực tại nhất thể (tất cả là một)?! Chúng tôi tìm hiểu, thấy lời giải đáp nằm trong một đặc điểm bất ngờ của kinh Vệ-đà. Kinh này bắt đầu thuộc về một tín ngưỡng, do điều kiện lịch sử dần hóa thành kinh của một tín ngưỡng khác! Cụ thể, ban đầu đó là kinh của đạo Bà-la-môn, một thứ tín ngưỡng hiến tế đa thần của người Aryan. Trong đạo Bà-la-môn không có ý niệm nhất thể. Cách nay khoảng 3500 năm, người Aryan bắt đầu xâm lăng vùng lưu vực sông Indus,

292 lúc ấy thuộc về người Dravidian. Tuy văn minh hơn nhiều, có lẽ văn minh nhất thế giới cổ đại, người Dravidian đã bại trận. Một cuộc hợp chủng (miễn cưỡng, do phía Aryan kỳ thị chủng tộc) và hợp văn hóa khởi sự. Người Aryan thắng, nắm quyền cai trị, nhưng do vừa không tiến bộ bằng vừa ít dân hơn, sau độ 500 năm, đạo Bà-la-môn của họ bị ý niệm nhất thể của người Dravidian xâm nhập, chẳng bao lâu hóa thành Ấn giáo, là tín ngưỡng mới của một giống người lai mới. * Tuy trong kinh Vệ-đà không nêu tên tác giả ý niệm nhất thể, ta vẫn có thể đoán chắc được. Chính các nhà nghiên cứu Tây phương, chẳng hạn Stanley Wolpert, cũng cho rằng thứ triết này khó lòng xuất phát từ phía người Aryan.(1) Nhưng họ chỉ cảm thấy thế, mà không đưa ra được lý lẽ cụ thể nào. Chúng tôi để ý Ðạo đức kinh cũng bảo thực tại nhất thể: tất cả đều là Đạo biến hóa mà ra. Đạo đức kinh do người Tàu viết thành sách, nhưng nội dung tư tưởng chắc chắn xuất phát từ minh triết của người Việt tộc ở vùng đất về sau là Hoa Nam. Tuy nguồn gốc của người Dravidian vẫn chưa rõ ràng, nhưng rất có vẻ họ là bà con của người Việt tộc, cả hai cùng thuộc vào cái đại chủng từng cư trú trên địa bàn mênh mông gồm toàn cõi Ðông Nam Á cổ (có Hoa Nam) và đất Ấn.(2) Một chủng tộc, một triết lý. Việt tộc là gốc của nhất thể trong tư tưởng Lão Tử, Dravidian là gốc của nhất thể trong Ấn giáo. Có chỗ này cũng nên nhắc. Trong Ấn giáo, cái ý niệm tương đương với Đạo được gọi là “Bà-la-môn”. Tại sao lại gọi linh hồn vũ trụ, thực tại duy nhất, thực tại cuối cùng, là Bà-la-môn? Thiết nghĩ do từ Bà-la-môn nghĩa ban đầu là giai cấp tu sĩ, vốn có địa vị hết sức cao quý, nên rồi có nghĩa bóng là tột bực, nên khi ý niệm linh hồn vũ trụ ra đời, bèn được gọi là Bà-la-môn! * Trong văn hóa của giống người lai là người Ấn-độ, phía tổ tiên Dravidian góp cái triết nhất thể. Còn phía tổ tiên Aryan thì góp những gì? Trước tiên, là cách tổ chức xã hội . Theo các nhà nghiên cứu, xã hội Dravidian có một đặc điểm kỳ lạ là phát triển cao mà không sinh giai cấp. Thế mà xã hội Ấn-độ lại nổi tiếng kỳ thị giai cấp hết sức nặng nề. Căn cứ vào diễn biến lịch sử và vào sự kiện giai cấp vốn gọi là varna (màu da), có thể đoán kỳ thị giai cấp đây là biến thể của kỳ thị chủng tộc thời người Aryan mới chiếm được đất của người Dravidian. Thứ hai, là vô số cách suy diễn triết nhất thể. Ở Ấn-độ từng có không biết bao

293 nhiêu luận sư, luận sĩ ngày đêm suy luận về cái bất khả tư nghị! Bà-la-môn hay chân như không thể làm đường mà đi đến được, thế mà họ vẫn cứ hì hục làm! Như thể cái nửa máu Aryan nơi một số người lai đã bắt họ phải suy luận bất chấp. Cuối cùng, hình như cũng chính dòng máu Aryan đã làm cho linga trở nên khổng lồ. Các nhà khảo cổ đã tìm thấy những vật rất giống linga ở di tích Mohenjo-Daro thuộc văn minh Indus của người Dravidian. Cũng như ý niệm nhất thể, linga rồi đi vào văn hóa tâm linh của giống người lai. Linga Indus kích cỡ bình thường, thiết nghĩ sở dĩ linga Ấn về sau vĩ đại như thế, là do cái óc suy luận cực đoan của phía tổ tiên Aryan của người Ấn đã thần hóa nó. * Suy luận triết lý liên miên và thờ linga thật to, không sao cả. Nhưng kỳ thị giai cấp kịch liệt thì căng. Phật giáo ra đời sau Ấn giáo và về tư tưởng không khác Ấn giáo, cũng lấy triết nhất thể làm cốt lõi. Phật nhập thế là để diệt khổ. Cách “diệt” độc đáo: khuyên mọi người cố ra hẳn khỏi thế giới này, càng nhanh càng tốt. Hẳn đã có điều gì thật bất thường trong xã hội Ấn vào khoảng thời gian ấy! Ở Trung Quốc, xã hội thời Xuân Thu - Chiến Quốc chắc chắn chẳng lý tưởng gì, nên mới sinh bách gia chư tử ngày đêm nghiền ngẫm cách cải tiến. Chín người mười ý, tuy vậy dường như không có ý nào khuyên người Tàu nên tìm cách... lìa đời. Trang bảo “sống cũng là chết, chết cũng là sống”, xong cứ ngao du đến 80 tuổi mới chịu hóa bướm. Khổng suốt đời đâu “viết” về chuyện gì khác ngoài những chuyện quanh quẩn “trong cõi người ta”. Nhân sinh ở Trung Quốc bấy giờ, dù chưa thực hạnh phúc, rõ ràng vẫn đáng thiết tha. Ở Ấn-độ xưa, tình hình khác. Khi thái tử Tất-đạt-ta bước ra khỏi hoàng cung, hẳn đã thấy chung quanh mình cái giá trị của đông đảo kiếp người nó rất lờ mờ. Phân biệt giai cấp cực đoan. Sinh nhầm giai cấp thì chẳng những suốt đời khổ, mà rồi con cháu chắt chút chít cũng phải chịu y... số khổ. Làm sao bây giờ? Nếu tình trạng xã hội bế tắc là do bị ngoại nhân áp bức, thì chỉ việc đánh đuổi ra là xong. Ðằng này, 1000 năm sau khi giặc Aryan tràn vào, không còn giải pháp chính trị nữa, không còn chuyện giải phóng dân tộc khỏi ách đô hộ của ai nữa, vì giặc bấy giờ đã nhập hẳn vào trong máu huyết của dân rồi! Ðứng trước “khổ hải” quá mênh mông, Phật không nẩy ý hô hào chấn chỉnh xã hội như Khổng Tử bên Tàu, mà chọn giải pháp tối hậu là giúp “chúng” vĩnh viễn thoát ly “sinh”. Phật nhập diệt đến nay được hai mươi lăm thế kỷ. Nghe nói bên Ấn-độ, kỳ thị giai cấp không phải đã biến mất mà chỉ mang những hình thức mới.

294

Viết năm 2004, sửa năm 2015 In lần đầu trong Tìm tòi và suy nghĩ (2005) In lần thứ hai trong Cảm nghĩ miên man (2015) ________ (1) Stanley Wolpert, A New History of India, Oxford University Press, 2004. (2) Trong Nguồn gốc Mã Lai của dân tộc Việt Nam (Sài Gòn, 1971), Bình Nguyên Lộc khẳng định người Dravidian cũng thuộc vào chủng Mã Lai.

So sánh Việt, Hoa, Nhật Ai cũng biết món ăn Việt Nam nói chung ít béo hơn hẳn món ăn Trung Quốc. Về tập tục ẩm thực, giữa ta và người Tàu còn một chỗ khác biệt căn bản nữa, là ta ăn “tươi” hơn họ nhiều. Trong Nước tôi và dân tôi, Lâm Ngữ Ðường cho hay: “Bí quyết của nghệ thuật nấu nướng Trung Quốc là ở cách pha trộn hương vị”. Ông ví dụ món thịt heo hầm măng và món thịt gà xào cải. Ông bảo nấu thế thì hương vị thịt ngấm vào măng cải, hương vị măng cải ngấm vào thịt, làm cho món ăn thật “hợp khẩu”. Ngoài nấu chung với rau, dĩ nhiên người Tàu còn làm các món thịt thêm ngon bằng cách dùng gia vị như tiêu, ớt, bột ngũ vị hương v.v. trước và trong khi nấu. Người Việt cũng gia vị trước và trong khi nấu y như người Tàu. Nhưng ta còn một “bí quyết” thứ hai, là dùng thêm rất nhiều gia vị tươi trong bữa ăn. Đây mâm cơm của Tản Ðà: “... nhà thơ bày la liệt những đĩa, những chén nho nhỏ xinh xinh (…) chút tương vàng óng, chút nước mắm ô long nâu thẫm, những trái ớt đỏ tươi, những quả chanh cốm xanh ngắt, và đĩa rau riếp thái nhỏ điểm lên những cánh rau thơm, rau mùi, rau ngổ hái ngay ở vườn nhà, và đĩa rau muống chẻ non bẽo - thứ rau muống Sơn Tây trắng nõn như ngó cần - không thiếu từ chút hạt tiêu sọ, thêm cả một con cà cuống băm, mấy củ hành hoa, đĩa lạc rang, vài chiếc bánh đa vừng...”.(1) Khi người Việt ăn, có một cuộc pha trộn hương vị thứ hai diễn ra ngay trong miệng! Cái thích “ăn tươi” của ta có trường hợp bắt đầu ở chính miếng thịt hay cá. Ta có lúc ăn tái, thậm chí ăn sống. Trong khi người Tàu thì bao giờ cũng nấu thịt cá cho đến thật chín mới chịu ăn. Người Việt có thể ăn tươi đến mức ăn sống, nhưng vô địch ăn sống là người Nhật. Ta thỉnh thoảng mới dùng gỏi cá, còn nem chua thì tuy dùng thường hơn song cơ bản vẫn là món “ăn chơi”, “đưa cay”, trong khi sushi chính là cả một bữa ăn trong ẩm thực Phù Tang truyền thống. So với ta, người Nhật ăn sống nhiều hơn, thường hơn và món sống của họ đa dạng hơn: họ có thể sushi gần như tất cả các loài dưới biển, kể cả tôm!

295 So độ tươi, món Việt hơn món Tàu, kém món Nhật. Còn so độ béo, món Việt kém món Tàu nhưng hình như hơn món Nhật… Về cái ăn, tinh thần Việt ở giữa tinh thần Hoa và tinh thần Nhật. * Người Tàu uống trà, rồi viết Trà kinh. Người Nhật uống trà thành “đạo”. Người Việt không kinh không đạo, nhưng nghệ thuật trà của ta chẳng nhường của họ đâu. Trà Tàu gồm ba loại chính, chủ yếu phân biệt ở mức độ chế biến, gồm hai giai đoạn ủ và sao. Chế biến kỹ nhất là trà đen, nước pha màu nâu đậm; chế biến vừa là loại trà Ô Long như Thiết Quan Âm, nước màu vàng sẫm; chỉ sao, không ủ, là trà xanh, như Long Tỉnh, nước vàng nhạt. Dù loại chế biến nhẹ nhàng nhất, nước trà Tàu vị vẫn đã hết hẳn chát và hương tuy thơm rất khó liên hệ với một mùi tự nhiên nào. Trà Nhật ngược lại, có vị chát đậm và gần như không hương. Nâng chén trong buổi trà đạo, ngắm màu nước xanh lè, xanh gỉ đồng, xanh như nước Hồ Gươm, dễ liên tưởng đến một miếng sushi! Trà Thái Nguyên của người Việt Nam nước có màu “xanh anh ánh”, vị vừa “chát khiêu khích” vừa “ngọt sâu thẳm”, hương “hết sức dịu dàng”.(2) Cái hương quái lạ, “lúc chén trà đang bốc khói, nâng lên ngang tầm mũi, cứ tưởng như nhà ai vừa mới mở cái nắp vung của một chõ xôi gạo nếp cái hoa vàng”.(3) Hương ấy lại có thể thưởng thức đơn giản bằng cách mở nắp lọ chè đưa lên mũi ngửi. A, hương chè, hay chính mộc mạc hương quê! Về cái uống, tinh thần Việt cũng ở giữa tinh thần Hoa và tinh thần Nhật. * Trần Trọng Kim có dịp qua Trung Quốc, về kể: “Nhà cửa (...) tối tăm (...) Người Tàu thường ưa ở những cái buồng nhỏ hẹp, khi thấy cái buồng nào rộng, thì họ lấy gỗ ngăn làm mấy phòng nhỏ để mấy người hay mấy gia đình ở chứ không thích những buồng rộng rãi và thoáng đãng. Tôi gặp những người đã sang ở bên ta, (cho) ta làm nhà để buồng là phí đất (...) Nhà cửa (của họ) hay (...) có những kiểu trang sức rậm rạp”.(4) Okakura Kakuzo bàn về trà đạo có lúc nhắc đến không khí chỗ ngồi uống: “những cảnh bên trong nhà của người Nhật (…) quá đơn giản và thuần khiết về lối trang trí, nên có vẻ gần như trống trải đối với người ngoại quốc”.(5) Nhà Tàu chật chội, tối tăm, trang trí rườm rà hơn nhà ta. Nhà Nhật lại “trống trải”, “đơn giản” hơn tất cả (có ta). Thế là về cái ở, Việt cũng lại ở giữa Hoa và Nhật!

296 Nói chuyện chỗ ở, nhớ vấn đề giữ vệ sinh. Vẫn Trần Trọng Kim: “Người Tàu gọi tắm là lấy khăn dúng vào nước rồi lau mình chứ không phải là dúng mình vào nước hay là lấy nước dội lên mình”. Trong khi đó, người Nhật lại nổi tiếng có những nhà tắm công cộng rất sạch sẽ, nơi khách đến tắm tha hồ “dúng mình vào nước”. Người Việt Nam không lau mình, cũng không xây nhà tắm cầu kỳ, mà ra ao “dúng mình” hay ra giếng kéo nước “dội lên mình”. Về cái tắm, Việt cũng vẫn cứ tiếp tục chen vào giữa Hoa và Nhật! * Kimono Nhật cực kỳ kín đáo, may không theo sát thân hình người phụ nữ, cũng không để lộ chút da thịt nào. Xường xám Trung Quốc may bó sát thân hình, phía trên phơi bày có khi trọn cánh tay, phía dưới xẻ một bên có khi cao đến mức phô gần trọn đùi. Áo dài Việt Nam may bó chỉ nửa trên, phần da thịt phơi bày bất quá hai “tam giác” rất nhỏ ở hai bên eo. Xường xám và áo dài đều tương đối mới. Nhưng chắc khoảng cách giữa trang phục Hoa cổ và xường xám lớn hơn khoảng cách giữa áo tứ thân và áo dài. Nghĩa là, cùng cách tân cho hợp thời, người Tàu đã đổi mạnh hơn người Việt. Còn người Nhật không chịu sửa kimono tí gì, tức là giữ mạnh. Dù đổi hay giữ, họ cùng cực đoan hơn ta. Tưởng xét lối ăn mặc, cũng có thể thấy cái đặc điểm không thái quá trong dân tộc tính Việt Nam. * Hình như tiếng sáo Tàu thường rất vui. Tiếng sáo Nhật lại thường não nùng đến mức kỳ dị. Tiếng sáo Việt bình thản, không vui quá, cũng không buồn... phi lý. Luật thơ Ðường quá rắc rối. Luật thơ tanka quá đơn giản. Luật thơ lục bát vừa phải. Rượu Mao Đài hơn 50 độ. Rượu sake khoảng 15 độ. Rượu trắng của ta hơn 30 độ. Về nhạc, thơ, rượu, Việt lại vẫn ở giữa Hoa và Nhật! * Điểm qua một số biểu hiện văn hóa, thấy trong biểu hiện nào dân tộc Việt Nam cũng tỏ ra chừng mực. Chừng mực đây không hề là nửa vời, là chưa đến chỗ cần đến. Chỗ cần đến nào?!! Những cái chỗ mà văn hóa Hoa và văn hóa Nhật “đứng”, ấy là những cực điểm, chứ không phải những vị trí tối ưu. Chẳng qua tính tình họ cực đoan,

297 nên “đi” đâu cũng phải đi cho đến hết đường mới thôi, chứ ai bảo Bắc Cực và Nam Cực mới là đẹp nhất! Ai “cứng như đá” muốn đứng chênh vênh ở đâu thì cứ việc đứng. Ta “mềm như nước” tìm chỗ vững vàng nhất mà ngồi nằm cho thảnh thơi! Viết năm 2003, sửa năm 2014 In lần đầu trong Tìm tòi và suy nghĩ (2005) In lần thứ hai trong Cảm nghĩ miên man (2015) _________ (1) Theo Ðinh Hùng trong Đốt lò hương cũ, nxb. Lửa Thiêng, Sài Gòn, 1971. (2) Lê Minh Hà, Thương thế, ngày xưa..., nxb. Văn Mới, Mỹ, 2001. (3) Nguyễn Hà, Hà thành hương và vị, nxb. Văn Hóa – Thông Tin, 1999. (4) TTK, Một cơn gió bụi, nxb. Vĩnh Sơn, Sài Gòn, 1969. (5) Okakura Kakuzo, Trà đạo (Bảo Sơn dịch), nxb. Xuân Thu tái bản ở Mỹ, không nhớ năm nào.

Con thịt thứ tư Nói phở không thôi, ai nấy đều hiểu là nói phở bò. Lạ. Vì thịt của con gà nói chung vốn “thân” với cái lưỡi Việt Nam hơn nhiều. Cậy có thịt thân, nó dám “cục tác lá chanh”. Ngoài gà, hai con nữa cũng dám mở miệng: con thì “ủn ỉn” đòi hành, con thì “khóc đứng khóc ngồi” đòi riềng. Con bò, thịt nó trước kia “sơ” với ông thần khẩu của ta lắm, tới nỗi nó ngại xin chút sả ướp cho “mát thân” khi nằm xuống... Dâu bể gì đã khiến một “con” còn ở ngoài ca dao ẩm thực đem được thịt của nó vào chễm chệ trong cái “món quà căn bản” (chữ Vũ Bằng)? Về chuyện thịt bò vốn rất kém phổ biến, dường như có một bằng chứng tâm lý mới khá gần đây hãy còn. Để ý ta thi thoảng gặp những đồng bào ở nông thôn, nhất là phụ nữ, có thành kiến về thịt bò. Nhắc, họ bảo không thích. Hỏi tại sao, có người bảo thịt bò “hôi”, người khác bảo “nóng”. Phải chăng cái lý do thực ở đây là quá ít khi ăn nên chưa “bén mùi”, ăn chưa thấy ngon, thậm chí còn thấy ngại? Vậy còn cơ man những mâm thịt bê thui để mua về chấm tương gừng ở các chợ Viềng vùng tỉnh Nam vào dịp đầu Xuân thì sao? Ờ, kể cũng lạ, nhưng dù sao chợ Viềng mỗi năm chỉ họp có đúng một phiên. Ăn xong bữa bê thui năm nay, ai có thèm phải chịu khó nhịn thèm đợi đến đúng ngày này năm tới, “đến hẹn lại

298 lên” thì mới được tái thưởng thức món thịt bò con tái! Xưa kia ta hiếm khi dùng thịt bò, đâu có gì khó hiểu. Bò tổ tiên ta nuôi là để cày bừa. Nông dân có được hẳn một con bò giúp việc ngoài đồng là nông dân sướng, lẽ nào đem cái sướng ra mổ để ngon miệng một lần (có thực thấy ngon không?) mà khổ cả đời! * Cái năm Tây hạ thành Hà Nội lần thứ hai (1882) là một năm quan trọng trong lịch sử dân tộc. Riêng trong lịch sử ẩm thực của dân tộc, cái năm ấy càng quan trọng. Nhé, Tây ai cũng biết chuyên ăn thịt bò. Tây chiếm Hà Nội rồi Tây ăn thịt bò Việt Nam, chứ đâu Tây có chở được bò Tây qua ăn. Thế là khai sinh cái nhà a-ba-toa, cái kỹ nghệ giết bò để bán thịt cho Tây bít-tết. Sẵn nhà sẵn búa sẵn dao, giết mổ xong bò cho thực dân rồi thì xoay qua làm thêm ít con nữa cho người Hà Nội ai có mua về nấu nướng gì đấy thì mua (dĩ nhiên thịt bò còn rất đắt, nhưng ở tỉnh vẫn thường sẵn những kẻ thừa tiền, thứ nhất những kẻ đang lăng xăng “hợp tác” với Tây). Ta vốn năm thì mười họa mới ăn chơi cái món ấy, nay thấy các quan Tây ngày nọ qua ngày kia đều đều dùng nó, có người đâm nghĩ ngợi, rồi nhón bước đến cái a-ba-toa se sẽ bảo bán cho ít thịt, đem về nhà loay hoay thử nấu... Thịt bò chập chững bước vào mâm cơm gia đình Việt Nam! Nó sẽ phải “bò” chán mới trở thành một thứ “thịt nhân dân”. Đại đa số người Việt Nam sống ở thôn quê, muốn xứng là thịt nhân dân thì phải thực sự thân thiết với cái lưỡi của dân quê, mà chuyện ấy thì giặc Pháp đành không giúp được. Kết quả là tất cả các món thịt bò do người Việt Nam ở tỉnh sáng tạo hay “dịch” (như dịch ngưu nhục phấn thành phở) dù hết sức đậm đà mùi vị dân tộc vẫn cứ chơi vơi bên ngoài dạ dày quê. Phải hơn một thế kỷ từ ngày cái a-ba-toa đầu tiên khánh thành ở Hà Nội, thịt của con bò mới về đến quê để được tấn phong... “Chồng cày, vợ cấy, con bò đi bừa”. Khói lửa, chồng lên đường đánh thứ giặc ăn bít-tết, “ngày trở về” thành người thương binh “bước lê trên quãng đường đê đến bên lũy tre”. Về đến lũy tre, anh “chống nạng cầy bừa”, may có “con bò xanh (vì thương yêu anh mà) hết lòng giúp đỡ” (lời ca khúc Phạm Duy)… Tình nghĩa người – bò thắm thiết suốt bao nhiêu thế kỷ, mới cách nay chưa lâu vẫn hãy còn rất thắm, đã thôi rồi! Cái “thế giá” của con bò đã sụt thê thảm. Từ ngang hàng với “vợ, chồng”, từ một trợ tá đắc lực của thương binh, nó đã bị cái máy cày hạ sát ván, hạ xuống đến tầm hai con vật thuần nguồn đạm là con gà và con lợn. Bị đuổi ra khỏi lao động sản xuất lúa, bò quanh quẩn trong các trại nuôi bò thịt đợi ngày đưa thịt lên mâm… Ở nông thôn, thịt bò nay không còn quá đắt đỏ, dân quê đã hiếm người ăn thấy “nóng”, có người trước chê “hôi” nay đã nghiệm ra chính cái mùi hôi ấy cũng có nét duyên dáng riêng. Thịt bò càng xuống giá, ăn càng thấy thấm đậm hương quê!

299

Giờ đây con bò có quyền lên tiếng đòi gia vị, nhưng than ôi, ngay ở thôn quê ai nấy cũng tất bật gần đủ mười hai tháng, thì giờ đâu nữa mà ca với dao, thứ nhất loại ca dao “Bà ơi, đi chợ mua tôi đồng sả”! * Bắt đầu, nhìn bát phở mà nghĩ đến con bò. Ngẫm thân thế con bò chán, lại lẩn mẩn nhớ bát phở. Ai cũng cho phở sinh trưởng ở Hà Nội. Lai lịch thì trong Chuyện cũ…, Tô Hoài kể “bên Quảng Ðông có món ăn ngưu nhục phấn (...) sang đến đây thì (...) Hà Nội hóa thành phở (...) khác hẳn cái món gốc”. Nhưng cái món Tàu ấy sang ta bao giờ, rồi hóa thành món Việt bao giờ?... Hẳn ở Hà Nội từng có một số Hoa kiều Quảng Ðông. Từ lúc xa quê họ thèm “phấn” mà thiếu ngưu nhục để nấu, nay nhờ Tây chiếm Hà Nội họ có điều kiện để “phấn” tưng bừng, vừa ăn vừa bán… Cái tiền thân của phở không thọ, vì đích danh “ngưu nhục phấn” hay “ngầu nhục phở” hay “nhục phơ” của nó rất hiếm khi được gọi ra trong văn chương tiền chiến. Nhà văn tiền chiến gọi phở là phở, hẳn bởi nó đã không còn dính líu gì với “bát canh bánh Quảng Đông” (chữ Tô Hoài). Đến khoảng đầu thập kỷ 1930, quá trình Việt hóa một món ăn Tàu đã kết thúc tốt đẹp. Giặc Pháp hạ thành Hà Nội, người Hà Nội ăn thịt bò, ăn ngưu nhục phấn, rồi ăn phở. Nhưng người nông dân chưa được ăn. Vì còn phải đợi “bò đỏ” xuất hiện hạ “bò xanh”… Xong hết cả rồi. Ẩm thực Việt Nam đã có thêm hẳn một con thịt và một món quà vốn chỉ có tính quần chúng đô thị nay đã sắp sửa quần chúng đến tận thôn quê rồi. Viết năm 2008, sửa năm 2014 In trong Cảm nghĩ miên man (2015)

Mềm như nước Ðào Duy Anh nhận xét người Việt Nam “thích ứng và dung hóa (...) rất tài.”(1) Cao Xuân Huy cho rằng chúng ta “có cái đặc tính mềm mại, uyển chuyển, linh hoạt, lưu động, như nước” và bảo “nước (...) dễ tính (...) không phải là vì nó không có cá tính. Trái lại, đó là cái khả năng thích ứng vô hạn của nó (...) chính cái khả năng thích ứng (...) là cái tính ưu việt, cái bí quyết sinh tồn của dân tộc ta”.(2) Gần đây hơn, Phan Ngọc, Trần Quốc Vượng, Trần Ngọc Thêm trình bày nhận định về bản sắc văn hóa Việt Nam cũng đều nhấn mạnh đặc điểm linh hoạt. “Trăm miệng” một lời: người Việt Nam có đặc tính mềm như nước.

300 Nghệ thuật dĩ nhiên là người. Việt tính biểu hiện thế nào trong nghệ thuật Việt? * Hoàng Hạc lâu của Thôi Hiệu ở nước ta rất nhiều người dịch. Nguyên tác: “Tích nhân dĩ thừa hoàng hạc khứ Thử địa không dư Hoàng Hạc lâu Hoàng hạc nhất khứ bất phục phản Bạch vân thiên tải không du du Tình xuyên lịch lịch Hán Dương thụ Phương thảo thê thê Anh Vũ châu Nhật mộ hương quan hà xứ thị Yên ba giang thượng sử nhân sầu”. Đọc đi đọc lại, sáu câu đầu bài thơ nghe chẳng những không êm tai, lại còn thấy... tưng tức! May được hai câu chót, “đỡ” hơn. Trong Đường thi, khi nhận xét về bài “Phong kiều dạ bạc” của Trương Kế: “Bài thơ này hay ở âm điệu, ít khi làm được như thế”, Trần Trọng Kim đã vô tình nói ra cái chỗ yếu của thơ Đường, là điển hình không hay về âm điệu. “Xưa cánh hạc bay vút bóng người Nay lầu Hoàng Hạc chút thơm rơi Vàng tung cánh hạc, bay bay mãi Trắng một màu mây, vạn vạn đời Cây bến Hán Dương còn nắng chiếu Cỏ bờ Anh Vũ chẳng ai chơi Gần xa chiều xuống, đâu quê quán? Ðừng giục cơn sầu nữa sóng ơi!”. Bản dịch của Vũ Hoàng Chương nghe êm tai hơn nguyên tác. Vẫn luật Đường mà thơ nghe khác, hiển nhiên do đã chuyển qua thứ tiếng nói khác. Tiếng Việt có gì lạ? Tản Đà: “Chữ quốc ngữ của ta, âm và vận so với chữ nước khác, hãy nói như chữ Tàu, thì rất là giàu đủ và tách bạch hơn”.(3) Từ vựng thế, còn ngữ pháp thì “Đề - Thuyết”, cực kỳ linh động.(4) Thảo nào thơ “mềm” ngay cả khi vẫn còn làm theo luật “cứng”! Nếu dịch mà đổi cả thể thơ nữa: “Hạc vàng ai cưỡi đi đâu Mà đây Hoàng Hạc riêng lầu còn trơ Hạc vàng đi mất từ xưa Nghìn năm mây trắng bây giờ còn bay Hán Dương sông tạnh cây bày Bãi xa Anh Vũ xanh dày cỏ non Quê hương khuất bóng hoàng hôn

301 Trên sông khói sóng cho buồn lòng ai”, thì kết quả lại càng thêm êm tai, tới mức gần như một bản nhạc! Tiếng Việt chỉ mới nói thôi mà nhiều người nước ngoài nghe đã thấy gần như hát. Còn thể lục bát, hồi thế kỷ 19 Phạm Ðình Toái nhận xét “có vẻ quanh co, lưu chuyển”(5), tức rất thuận tiện cho việc đem chất nhạc vào thơ. Bản dịch “Hoàng Hạc lâu” của Tản Đà sở dĩ đặc biệt du dương là nhờ đã tiếng Việt lại thơ lục bát. Xuân Diệu từng bảo Truyện Kiều là một bản nhạc dài.(6) Việt tính, khi người Việt nói người Việt thơ, biểu hiện thành nhạc tính. * Trong mỹ thuật đời Lý, Thái Bá Vân nhận thấy có “sự nổi dậy kín đáo của một ý chí nghệ thuật cương quyết nhưng mềm mại (...) một nét thuộc bản sắc dân tộc”.(7) Ngắm nghía các tượng Phật đời Lý, Chu Quang Trứ cũng thấy “những đường nét hết sức mềm mại và uyển chuyển, bố cục cân xứng nhưng không đơn điệu (...) Nét dân tộc bật ra rất rõ, quán xuyến (...) toàn bộ (...) khác hẳn các hình tượng cùng đề tài của những dân tộc láng giềng”.(8) Cái phong cách nghệ thuật độc đáo ấy ta đã có từ rất lâu trước Lý! Bình Nguyên Lộc bảo “Đồ gốm ở Cổ Việt khéo không kém đồ gốm cổ của Tàu, nhưng khác hẳn”.(9) Hà Văn Tấn nhận định về đồ gốm Phùng Nguyên: “(người Việt cổ) ưa thích họa tiết tạo nên bằng những đường cong. Tất cả đều uyển chuyển, thanh thoát, dứt khoát mà vẫn mềm mại, nhịp nhàng mà không đơn điệu”.(10) “Hai chỉ tiêu nền tảng” trong mỹ thuật Việt Nam truyền thống, theo Thái Bá Vân, là “nhịp nhàng” và “cân xứng”. * Xem chèo cổ, thấy người Việt Nam múa có phong cách riêng hẳn hoi. Chẳng hạn, trong Lưu Bình Dương Lễ, đoạn Châu Long và Lưu Bình gặp nhau ở quán “đề thơ”: thoạt tiên kẻ xôn xao lượn quanh người e ấp như bướm vờn hoa, cuối cùng hoa và bướm quấn quít dập dìu như chim liền cánh (tuy thực ra bàn tay vẫn chưa chạm bàn tay)… Diễn viên chèo thậm chí chẳng cần chuyển đến thân mình, chỉ một cổ tay xoay tròn cũng đủ gợi bao nhiêu tình, ý. Cái múa truyền thống của ta nó mềm mại, dẻo dang, nhẹ nhàng, bay bướm… Chèo dĩ nhiên là kịch. Trần Ngọc Thêm thấy sân khấu chèo có “tính linh hoạt”, vì diễn viên không nhất thiết theo sát bài bản của tích diễn và vì người xem có thể tham gia!(11) * Chiếc áo dài Việt Nam từng đăng quang trong một cuộc thi trang phục thế giới

302 tổ chức bên Nhật. Cái vinh dự có lẽ bất ngờ, vì áo dài có phong cách ngược hẳn với kimono. Trông một phụ nữ Nhật đi như chạy lúp xúp trong chiếc kimono mấy lớp vải, tai ta như nghe được tiếng sột soạt. Trong khi ngắm một cô gái Việt Nam khoan thai trong chiếc áo dài, có người bảo trông thấy ngay được... gió! Một người khác nhận xét thứ “áo gió” của ta khiến sự xê dịch bình thường trở nên “thanh thoát”, “linh động phơi phới”. Một người nữa nói: “Tôi nhận ra chiếc áo dài Việt Nam đã tạo ra được những đường cong nét thẳng mà không có y phục nào có được (…) Áo đầm là cái hộp. Chui vào đó dù đứng hay ngồi cũng không tạo được đường nét nào khác”.(12) Trang phục Việt Nam mềm mại, biến hóa, như tiếng Việt, như thơ lục bát, như kiểu dáng và hoa văn đồ gốm, như tượng Phật, như điêu khắc đình làng, như chèo... * Trần Văn Khê bảo “người Việt Nam khi đờn phải nhấn nhá…”. Nhấn nhá làm mềm âm thanh. Mềm có khi tới mức rưng rưng, như “giọt” đàn bầu. “Một dây nũng nịu đủ lời, nửa bầu chứa cả một trời âm giai”!(13) Ta không chỉ nhấn nhá khi đàn thứ đàn riêng của mình. Trần Văn Khê cho biết đàn koto của Nhật và đàn tranh của ta đều phỏng theo đàn Trung Quốc, nhưng phát triển theo hai hướng khác nhau. Thủ pháp koto chú trọng bàn tay phải, bàn tay sinh ra âm thanh; trong khi thủ pháp tranh lại đặc biệt phong phú và tinh vi nơi bàn tay trái, bàn tay “nuôi dưỡng và làm đẹp âm thanh”. Khi đàn tranh, “tay mặt sanh ra cái xác, tay trái tạo ra cái hồn (...) về bàn tay trái, chúng tôi có rung, nhấn, mổ (...) có rung lơi, rung nhặt (...) nhấn nửa bậc, một bậc, một bậc rưỡi, hai bậc, hai bậc rưỡi, lại có nhấn vuốt, nhấn rung, nhấn mổ, nhấn khảy, nhấn mượn hơi (...) mổ đơn, mổ kép, mổ kềm dây.” Tranh vốn không mềm, nhưng tranh về với Việt rồi tranh cũng hóa mềm. * Việt tính thành hình lâu lắm rồi. Mà xưa kia chắc nó ở khắp Hoa Nam chứ không phải chỉ nơi vùng đất là nước ta bây giờ. “Mềm như nước” hẳn là toàn thể Bách Việt chứ không riêng Lạc với Âu. Dường như cái đặc tính ấy đã từng làm được chuyện rất oanh liệt. Bàn về mỹ thuật Trung Quốc, Thái Bá Vân nhắc thứ “hình học phi lý, khúc mắc như thách đố (...) của đồ đồng Thương, Chu” và nhắc “tính tuyệt đối của tinh thần Trung Hoa”. Nguyễn Hiến Lê lại bảo: “về mỹ thuật (...) Trung Hoa có đặc điểm này: tiết chế, điều hòa”.(14) Lạ, mỹ thuật điều hòa lẽ nào lại xuất phát từ tinh thần tuyệt đối?!... Để ý những món đồ đồng rất đỗi kỳ dị kia ra đời trước Khổng Tử nhiều thế kỷ, khi người Tàu còn gần thuần chủng Hoa. Tức “tuyệt đối” là tổ tiên Khổng Tử, mà “tiết chế, điều hòa”, tức “trung dung”, là từ Khổng Tử trở đi. Thực ra, trung dung là thày Khổng dạy vậy thôi, chứ xét những việc người Tàu làm, xét những thứ họ làm ra, thấy lâu sau ngày Thày qua đời họ cũng chưa chịu bỏ hẳn cái nết “tuyệt đối” của tổ tiên Hoa xưa kia đâu. Dù sao,

303 văn hóa Tàu tới Khổng Tử thì chắc chắn đã bớt “cứng” so với hồi đời Thương. Vì cớ gì? Ai đã ảnh hưởng đáng kể đến tính nết của những thế hệ người Tàu trước Khổng Tử? Còn ai nữa! Thiết tưởng chuyện là: Từ đất gốc ở Hoa Bắc, người Hoa liên tục bành trướng về phía nam. Ðất phương nam không hề “trống”, mà là đất của một đại chủng có thứ văn hóa riêng đặc biệt mềm mại. Tuy thua trận, mất quyền cai trị, đại chủng ấy đã “pha” được văn hóa mình vào văn hóa của kẻ thắng trận, khiến ở Hoa Nam dần dần xuất hiện một thứ văn hóa lai nửa Hoa nửa Bách Việt, nửa cứng nửa mềm. Văn hóa lai rồi lan lên phía bắc, dần dần thay đổi văn hóa Hoa Bắc, để đến khi Khổng Tử ra đời thì tinh thần Hoa Bắc đã trở nên bớt tuyệt đối... Việt tộc mềm như nước, Hoa tộc cứng như đá. Gặp nhau, nước uyển chuyển chảy vào khuôn hay chảy quanh đá. Nhưng “nước” này không phải nước thường. Chứa nó lâu lâu, hay tiếp xúc với nó lâu lâu, trông lại thì đá đã... mềm! (Và nước cũng đã trở nên sền sệt, không còn lưu chuyển nhẹ nhàng như khi chưa chạm đá.) Viết năm 2003, sửa năm 2014 In lần đầu trong Tìm tòi và suy nghĩ (2005) In lần thứ hai trong Cảm nghĩ miên man (2015) __________ (1) ĐDA, Việt Nam văn hóa sử cương, 1938, nxb. TPHCM tái bản năm 1992. (2) CXH, Tư tưởng phương Đông – gợi những điểm nhìn tham chiếu, nxb. Văn Học, 1995. (3) TÐ, “Mối cảm tưởng về thơ ca của nước ta”, đăng trên An Nam tạp chí, 1932, in lại trong Tuyển tập Tản Đà, nxb. Hội Nhà Văn, 2002. (4) Cao Xuân Hạo, Tiếng Việt, văn Việt, người Việt, nxb. Trẻ, 2001. (5) Theo Nguyễn Xuân Kính trong Thi pháp ca dao, nxb. Khoa Học Xã Hội, 1992. (6) XD, Các nhà thơ cổ điển Việt Nam, tập I, nxb. Văn Học, 1987. (7) TBV, Tiếp xúc với nghệ thuật, Viện Mỹ thuật Việt Nam xb., 1997. (8) CQT, Văn hóa Việt Nam nhìn từ mỹ thuật, nxb. Mỹ Thuật, 2002. (9) BNL, Nguồn gốc Mã Lai của dân tộc Việt Nam, Sài Gòn, 1971. (10) Trong Lịch sử Việt Nam, tập I, nxb. Đại Học Và Trung Học Chuyên Nghiệp, 1983. (11) TNT, Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam, nxb. TPHCM, 2001. (12) Ba người này là: nhiếp ảnh gia Nguyễn Cao Đàm, nhà văn Võ Phiến, họa sĩ Thái Tuấn. (13) Thơ Văn Tiến Lê in trên bìa sau Hồi ký của Trần Văn Khê (nxb. Trẻ, 2001). (14) NHL, Lịch sử thế giới, nxb. Văn Nghệ, Mỹ, 1994.

304

Văn hóa diễn biến thế nào Người xửa người xưa... “Nhân loại” đã có mặt tại khá nhiều nơi trên mặt đất, nhưng chưa biết ghè đá thành lưỡi rìu, chưa biết dùng lửa nướng thịt, chưa biết đeo... lá nho. Lúc nào đó, loài người bỗng dưng biết cảm nghĩ. Văn hóa khai sinh. Ban đầu coi như hoàn toàn biệt lập với nhau, nên mỗi cộng đồng “văn hóa” lên mỗi khác. Ban đầu người chỉ cải biến tự nhiên được chút đỉnh. Văn hóa lúc ấy, cơ bản, là khôn khéo lợi dụng tự nhiên. Người “ăn ở” linh động, dễ dãi. Hái lượm săn bắt được gì, ăn nấy. Hang hốc, bụi rậm, miễn tương đối an toàn, là “nhà”. Lợi dụng tự nhiên mãi, người lần hồi trở nên “lẩn thẩn”. Đây chính là chỗ độc đáo của người, vì các loài khác dù lặp đi lặp lại một nếp sinh hoạt nào đấy đến lúc tuyệt chủng, thì cũng không hề đâm ra nghĩ ngợi, rồi “vỡ lẽ” được điều gì cả. Người ăn nhiều quả rồi nẩy ý thờ cây; người ăn nhiều thịt rồi nẩy ý thờ thú. Người còn thờ thú do bị thú ăn thịt mình. Ghè đá thành lưỡi rìu để bổ quả, chặt xương là văn hóa; thờ cây, thờ thú cũng là văn hóa. Ghè đá là văn hóa vật chất; thờ cây thờ thú là văn hóa tinh thần. Cái cách dùng chiếc rìu đá, bổ cái gì hay chặt cái gì, nó dần dà hình thành nếp cảm nghĩ của người dùng. Nhân loại lợi dụng tự nhiên để cải thiện vật chất, bị tự nhiên lặng lẽ đưa vào khuôn tinh thần. Mỗi môi trường tự nhiên, một khuôn. Chắc chẳng bao lâu sau khi biết cảm nghĩ, loài người cũng khởi sự phát triển những thẩm mỹ quan. Vì nghệ thuật không ảnh hưởng đáng kể đến diễn biến văn hóa nên loại hình văn hóa tinh thần này sẽ được bàn kỹ trong một bài riêng. * Văn hóa vật chất của nhân loại trì trệ ở mức cực kỳ thô sơ rất lâu. Người biết ghè đẽo đá cách nay ít nhất 2.600.000 năm. Người chỉ mới biết mài đá cách nay khoảng hơn 10.000 năm. Phải mất hai triệu rưởi năm kỹ thuật chế tác đồ đá mới tiến bộ được từ đẽo đến mài! Suốt khoảng thời gian dài dằng dặc ấy, văn hóa tinh thần chắc chắn cũng không phát triển bao nhiêu... Khoảng mười hai ngàn năm trước, khi thời đại Băng Giá gần đây nhất chấm dứt, Cách mạng Vật chất I khởi sự. Đang chỉ biết săn bắt hái lượm, loài người bỗng nhiên biết thêm nuôi thú, trồng cây, thuần hóa thú cây. Về dụng cụ, người bắt đầu làm đồ gốm, đồ đá mài, rồi cách nay khoảng 5000 năm, biết khai thác kim loại. So với những bước tiến

305 “băng hà” thời trước, người như mang hia bảy dặm! Khắp nơi, liên tiếp ra đời hết văn minh nọ tới văn minh kia. Quá trình thay đổi tự nhiên rồi bị tự nhiên đưa vào khuôn phép lần này cũng diễn ra gấp rút. Trước cách mạng, văn hóa tinh thần nơi nơi đều còn thấp nên không phân biệt đáng kể. Cách mạng vật chất bùng nổ, nhân loại rồi có người chuyên trồng kẻ chuyên nuôi kẻ nữa chuyên mua bán v.v. Lối kiếm ăn ảnh hưởng đến cảm nghĩ. Văn hóa tinh thần lớn rất nhanh và ở mỗi nơi theo một hướng riêng, dẫn tới phân biệt sâu sắc. Trong bóng tối tiền sử, những ý niệm, tin tưởng mơ hồ, rời rạc bắt đầu quá trình đọng lại thành vũ trụ quan, nhân sinh quan. Triết lý, tôn giáo đua nhau chuẩn bị ra đời. Trong khoảng 2.500 – 2000 năm trước, tức độ 10.000 năm sau khi Cách mạng Vật chất I bắt đầu, một số triết lý, tôn giáo, cách tổ chức xã hội ra đời và sẽ ngự trị văn hóa tinh thần của nhân loại suốt đại khái 2.000 năm kế tiếp. Ngẫu nhiên, ở cả Đông phương lẫn Tây phương, các triết lý, xã thuyết, tôn giáo này rồi sẽ cản trở văn hóa vật chất tiếp tục phát triển. * Ở Đông Á, khoảng hơn 3000 năm trước đã lưu truyền quan niệm âm dương, ghi lại trong Chu Dịch.(1) Theo quan niệm này, mọi hiện tượng đều diễn biến thông qua sự vận động liên tục của những cặp đối cực gọi là âm - dương. Trong âm có chứa sẵn dương, trong dương có chứa sẵn âm. Sự vận động, hay chuyển hóa từ cực nọ qua cực kia, không xảy ra do tác dụng của ngoại lực mà do một khuynh hướng tự nhiên nằm sẵn trong bản thân của mỗi cực. Chu Dịch vốn là sách bói, chưa phát biểu một vũ trụ quan minh bạch, nhưng có lẽ chính từ quan niệm âm dương mà bảy tám thế kỷ sau Lão Tử nẩy ra ý niệm Ðạo. Ðạo là gốc của tất cả. Ðạo mở ra thành muôn trời huyền diệu, nhưng rút cuộc tất cả sẽ “qui căn”, để rồi sẽ lại bắt đầu biến hóa thành muôn trời huyền diệu. Mọi sự đang quá độ sớm muộn sẽ “phản phục” mà hóa thành cái đối lập với nó, chẳng hạn khổ sẽ thành sướng, buồn sẽ hóa vui. Trang Tử sau đó đưa ra tề vật luận: “Vật nào cũng là vật khác mà cũng là chính nó (...) cái kia là tự cái này mà ra, mà cái này cũng từ cái kia mà có (…) người ta phân biệt sống và chết, sự thực thì sống cũng là chết, chết cũng là sống”. Lão chủ trương “vô vi”, Trang thì xuất thế.(2) Đại khái cùng thời với Lão Tử, lại sinh Khổng Tử chủ trương tích cực nhập thế. Khổng không băn khoăn siêu hình, chỉ bàn việc người, đề xướng ra thuyết “chính danh”: mỗi người đều có một địa vị, nếu ai nấy cư xử theo đúng địa vị của mình thì xã hội sẽ có hòa khí, cá nhân sẽ hạnh phúc. Khổng còn chủ trương bỏ phân biệt giai cấp trong việc chọn lãnh đạo: bất cứ ai tu thân giỏi đều được xem là người quân tử, được tham gia cai trị.(3) Xã hội Khổng giáo, như vậy, vừa có tôn ti trật tự vừa có hẳn một cơ chế để cá nhân thăng tiến. Tuy nhiên, do những ràng buộc chặt chẽ của địa vị và do những tiêu chuẩn cố định về việc tu

306 thân, mà cá nhân rất khó phát huy sáng kiến. Triều này xuống triều kia lên chỉ là một cuộc siêu thăng tiến cho số ít người, chứ tổ chức xã hội vẫn y như cũ. Trị rồi loạn rồi trị v.v., người Tàu đã quen như vậy. Chẳng những xã hội rất khó cải cách vì Khổng đã “thiết” kế xong, mà ý muốn thay đổi còn là vô nghĩa vì theo Lão thì mọi diễn biến rồi sẽ phản phục, mọi vật rồi sẽ qui căn. Hơn nữa, trừ thời loạn thường ngắn, đời sống vật chất cũng tương đối dễ chịu. Sau Lão, Khổng, văn hóa vật chất cùng đường! Ðông Á về sau còn chịu ảnh hưởng Phật giáo, truyền từ Ấn-độ, nhưng Phật cũng hững hờ với vật chất y như Lão. * Giống Ðông Á trước Lão, Ấn-độ trước Phật đã dần dà phát triển một nếp nghĩ riêng về những vấn đề siêu hình. Tư tưởng Ấn giáo nhấn mạnh tính nhất thể của vạn vật.(4) Tất cả chỉ là vô số hiện thân khác nhau của duy nhất một thực tại cuối cùng, gọi là Bà-la-môn. Đây cũng chính là cốt lõi triết lý của Phật giáo. Phát biểu rất vắn tắt của Phật về vạn vật không khác Ấn giáo. Phật dạy “không tức thị sắc, sắc tức thị không”, “vạn vật nhất thể”, “vạn sự vô thường”. So với triết Lão Trang, triết Ấn Phật có giống có khác. Giống ở ý niệm cơ bản rằng tất cả là một và luôn biến dịch. Khác vì không chứa triết lý âm dương; để “dịch” cần một thứ sức đẩy, tư tưởng Ấn Phật thay sức biến hóa nội tại trong triết lý âm dương bằng ý niệm nghiệp lực (quan hệ nhân quả). Hình như khác nữa, vì Phật dạy vạn vật là “huyễn”, trong khi Lão Trang hình như xem vạn vật là thực.(5) Về cách tổ chức xã hội, người Ấn phân chia giai cấp rất tỉ mỉ mà không tạo ra cơ chế chính thức nào để cá nhân vượt lên. Đã tin là cần thoát ra khỏi cái hiện hữu lẩn quẩn, vô nghĩa này, thì còn cố gắng cải thiện điều kiện vật chất để làm gì. Hơn nữa, có muốn cải tiến cũng chẳng được. Ở Ấn-độ, văn hóa vật chất cùng đường hơn cả ở Đông Á! * Không hẹn mà vào y khoảng ấy, bên trời Tây cũng bỗng xuất hiện một loạt triết gia lớn. Lúc đầu, triết Hi-lạp cũng manh nha những ý niệm nhất thể (Thales, Anaximander), đối cực, biến dịch (Heraclitus). Nhưng chẳng bao lâu, cách nhìn vũ trụ lối “Ðông phương” này bị thuyết “nhị nguyên” nguyên tử lấn át. Theo Leucippus và Democritus, thế giới hữu hình gồm “khoảng trống” và vô số hạt không thể chia chẻ gọi là “nguyên tử” (vạn vật là do nguyên tử cấu tạo nên). Sau đó, triết Tây chuyển trọng tâm qua thế giới tâm linh và những vấn đề đạo đức. Socrates tin linh hồn bất tử, chủ trương lấy lương tâm cá nhân làm cơ sở cho mọi cân nhắc về đạo đức và đề cao vai trò của lý lẽ. Plato xây dựng một thứ luân lý học dựa vào lý luận. Aristotle lấy hẳn luận lý làm cơ sở cho tất cả mọi suy tư. Ngoài chỗ trọng lý hơn tình, cả ba còn khác Khổng Tử ở khuynh hướng

307 lấy cá nhân, thay vì cộng đồng, làm điểm xuất phát của tư tưởng.(6) Có thể nói đến Socrates thì trong cả vũ trụ quan lẫn nhân sinh quan triết Hi-lạp đã biểu lộ rõ khuynh hướng “chủ biệt”, đối lập với khuynh hướng “chủ toàn” của Ðông Á và Ấn-độ.(7) Vài thế kỷ sau, đạo Ki-tô, nguyên thủy là một nhánh của Do-thái giáo, bắt đầu chinh phục đế quốc La-mã, vốn thừa kế những thành tựu của văn hóa Hi-lạp. Về tư tưởng, triết Hi-lạp và đạo Do-thái gặp nhau ở ý niệm nhị nguyên Thượng Ðế - vạn vật. Tuy Trời của Aristotle không tạo ra vạn vật, mà chỉ đóng vai kiểu mẫu (8), nhưng sự phân biệt tuyệt đối giữa mẫu toàn hảo và “bản sao” luôn vụng kém khiến Trời ấy rất dễ dàng đồng hóa với Thượng Ðế trong Kinh Thánh. Ðáp lại, đạo Ki-tô chấp nhận quan điểm linh hồn bất tử của truyền thống Hi-lạp (nhưng thêm rằng Chúa làm ra linh hồn và nhập nó vào thân xác). Chẳng bao lâu, tôn giáo nhất thần gốc Do-thái này thay thế hẳn tín ngưỡng đa thần Hi La mà trở thành cái khung tâm linh chính ở Tây phương. Từ thời Aristotle, văn hóa vật chất đã gặp rắc rối vì triết gia lớn này rút cuộc chủ trương chính suy tư về linh hồn mới thực đáng quý. Đến khi đạo Chúa độc tôn thì văn hóa vật chất ở phương Tây trở nên cùng đường hẳn, vì tin Chúa thì sống chỉ là để đợi lên nước Chúa, còn lo cải thiện đời sống để làm gì? * Ngoài ảnh hưởng bất lợi của các triết lý, xã thuyết, tôn giáo lớn như vừa trình bày, sở dĩ văn hóa vật chất tiến bộ được khoảng một vạn năm rồi coi như ngừng lại, ấy còn bởi một lý do nữa nằm ngay trong bản thân của quá trình tiến bộ. Đó là một quá trình mò mẫm, sờ soạng, làm thử rồi sai thì sửa. Làm như thế rút cuộc sẽ bế tắc, không tiến dứt khoát được nữa, trở nên loanh quanh, lẩn quẩn. Muốn chế tạo chắc chắn thành công thì phải nắm vững các luật tự nhiên liên hệ. Hơn nữa, biết luật rồi sẽ giúp nẩy sáng kiến ứng dụng mà chế tạo cho thật phong phú. Biết càng nhiều luật, chế tạo sẽ càng giỏi càng phong phú. Nhân loại bấy giờ chưa có được cái ý thức cần phải khám phá luật tự nhiên, nói chi một phương pháp thích hợp để khám phá. * Sau khi khựng lại mất gần 2000 năm, văn hóa vật chất lại bắt đầu tiến bộ, mỗi lúc một nhanh. Galileo (1564-1642) khai sinh khoa học, một phương pháp đặc biệt hiệu quả khi dùng để khám phá các luật tự nhiên. Newton (1642-1727) xây cơ sở lý thuyết cho vật lý học cổ điển, nền tảng của cuộc cách mạng kỹ nghệ trong thế kỷ 18 và

308 19. Đầu thế kỷ 20, Einstein đưa ra thuyết tương đối, Bohr, Heisenberg, de Broglie, Schrodinger, Dirac, Pauli hoàn chỉnh thuyết lượng tử; hai thuyết này dựng lên vật lý học hiện đại, dẫn tới những tiến bộ kỹ thuật mới đầy ấn tượng. Nhờ khoa học, điều kiện vật chất liên tục tiến bộ nhanh đến nỗi khiến người Tây phương không còn thiết lên nước Chúa nữa! Đạo Chúa đã trở nên một nét văn hóa truyền thống không còn bao nhiêu ảnh hưởng đối với sinh hoạt của “tín đồ”. (Riêng đối với các nhà khoa học, thì lòng tin của họ còn bị lung lay bởi những kiến thức mới về tự nhiên làm cho mọi hình dung Đấng Tối Cao đều có vẻ ngây thơ!) Tại sao khoa học ra đời? Thiết tưởng do xã hội Âu châu Trung cổ bế tắc cực độ kéo dài và do cái bộ óc của người da trắng từ thời Hi-lạp vốn đã hay suy luận. Bế tắc quá thì phải đổi. Đổi là thời cơ tốt cho những lối nghĩ mới. Nghĩ thử thật lắm lối, rút cuộc ra được cái lối khoa học! Dù sao, khoa học đã làm xẩy ra Cách mạng Vật chất II. Cách mạng từ Âu châu lan đi khắp thế giới. * Cuộc cách mạng vật chất lần này không có vẻ gì sắp kết thúc. Khoa học tiến bộ giúp cải thiện điều kiện vật chất, rồi điều kiện vật chất cải thiện lại giúp khoa học tiếp tục tiến bộ, cứ thế. Loài người đã từng có những loại hình văn hóa tinh thần khác, nhưng không có loại hình nào “hợp” với văn hóa vật chất như khoa học. Vì nhân loại luôn bị vật chất ám ảnh hết sức nặng nề, khoa học rất nhanh chóng lên ngôi, ngự trị toàn bộ sinh hoạt văn hóa tinh thần. Triết lý, tôn giáo cản trở tiến bộ vật chất bị thanh toán coi như đã xong, chỉ còn trơ vỏ. Xã thuyết không mang lại thành công vật chất đang bị thanh toán, sắp rỗng ruột, có khi sẽ mất luôn vỏ! Nghệ thuật thì “vô hại” cho vật chất, nhưng ai còn thì giờ và tâm hồn mà làm cho ra làm nữa, nên cũng đang trở về… cát bụi, để lại vỏ y như tôn giáo. Nghệ phẩm bây giờ điển hình hoặc là món giải trí dễ dãi, hoặc là cái gì đó sáng tạo chủ yếu bằng trí óc chứ không phải bằng tâm hồn, tức không phải là nghệ phẩm đích thực. Không còn đời sống tâm linh, không còn sinh hoạt nghệ thuật, thì con người ta khác gì cái máy vi tính! Oái ăm, loài người hì hục chế tạo máy móc để rồi chính mình hóa thành máy. Phải làm sao đây để chặn cái diễn biến cơ hóa kinh khủng này hở Trời? Viết năm 2004, sửa năm 2015

309 In lần đầu trong Tìm tòi và suy nghĩ (2005) In lần thứ hai trong Cảm nghĩ miên man (2015) _________ (1) Xuất hiện vào cuối đời Ân, khoảng 1200 năm trước Tây lịch, theo Nguyễn Hiến Lê trong Kinh Dịch: đạo của người quân tử, 1991. (2) Những chỗ dịch Đạo đức kinh và Nam Hoa kinh là của Nguyễn Hiến Lê. (3) Quân tử nghĩa gốc là người cai trị. Quan niệm quân tử của Khổng có tính cách mạng, vì trước Khổng địa vị xã hội cơ bản là thế tập. (4) Đây là sáng kiến của người Dravidian chứ không phải của người da trắng Aryan (xem bài “Ấn Á, Ấn Âu” của TT). (5) Trong Lăng kính đại thừa, 1982, Nghiêm Xuân Hồng có nêu chỗ khác nhau này. (6) Tuy đối tượng là vũ trụ chứ không phải nhân sinh, nhưng tư tưởng của Lão cũng xuất phát từ toàn thể, từ Ðạo. (7) Cao Xuân Huy định nghĩa “chủ biệt” là đi từ bộ phận đến toàn thể, “chủ toàn” là đi từ toàn thể đến bộ phận. Xem Tư tưởng phương Ðông - gợi những điểm nhìn tham chiếu, 1995. (8) Will Durant, The Life of Greece, q. 2 trong bộ The Story of Civilization, 1966.

Có thần và thần Cây lúa là loài thực vật quan trọng nhất trong đời sống vật chất của cư dân Nam Á. Làm sao cho lúa chín đầy đồng là một ước ao căn bản. Người trồng lúa cố gắng hết sức mình, nhưng cảm thấy cần sự phù trợ siêu nhiên. Lúc nào đó, lâu lắm rồi, tín ngưỡng phồn thực ra đời. Bắt đầu cây lúa chỉ nuôi thể xác ta, dần dần nó còn giúp phát triển tinh thần ta! Có thể những hình thức xưa nhất của tín ngưỡng phồn thực đã xuất hiện trước thời đại kinh tế nông nghiệp. Lễ mở cửa rừng ở xã Phú Lộc (Phong Châu, Vĩnh Phú), chẳng hạn, hiển nhiên có liên hệ với nghề săn. Tuy nhiên, tiến tới nông nghiệp nước hẳn là dấu mốc đặc biệt quan trọng trong quá trình phát triển của loại tín ngưỡng này. Cùng cầu sự “nẩy nở ra nhiều”, người Việt Nam cầu khác người Ấn-độ. * Trong Lịch sử văn minh Ấn-độ, Will Durant cho biết ở Ấn-độ nhìn đâu cũng thấy cái giống, nhất là của phái nam. Linga được dựng sừng sững trong đền, ngất nghễu hai bên đường đi, được rước long trọng vào ngày lễ. Rõ ràng, những trụ đá ấy không còn mang ý nghĩa phàm tục. Người Ấn-độ dâng lễ vật cho linga

310 y như Phật tử cúng Phật. “Shiva là thần, mà dương vật là hình ảnh (...) Trong mọi sự thờ phụng, sự thờ phụng thần Shiva có tính cách nghiêm trang nhất”.(1) Tín ngưỡng phồn thực Ấn-độ truyền qua Cham Pa coi như nguyên vẹn. Lương Ninh: “Chưa ở đâu trong các quốc gia Ðông Nam Á có ngẫu tượng linga nhiều, kích thước lớn và đẹp như những linga ở Cham Pa (...) tạc bằng đá cứng (...) chính xác (...) vẻ trang nghiêm thánh hóa”.(2) Từ Cham Pa, linga bắc tiến lên Đại Việt. Năm 1069, vua Lý Thánh Tông nam chinh thắng lợi, khi khải hoàn có đem về Thăng Long một cách hiểu Phật giáo mới lạ. Chùa Một Cột thời Lý, theo Chu Quang Trứ, xây trên đỉnh một cột đá cao hàng chục mét dựng giữa hai lớp hồ.(3) Nguyễn Ðăng Thục thấy cột và hồ chính là “linga - yoni”.(4) Điện thờ Phật trên đầu tượng thần Shiva! Linga - yoni có khi do chính người Việt Nam rước về như trường hợp kiến trúc kỳ lạ của chùa Một Cột, có khi xuất hiện thông qua một số người Chăm mà ta mang ra Bắc. Theo Tạ Chí Ðại Trường, chùa Bà Ðanh ở Thăng Long xưa là kiến trúc tôn giáo Chăm. Gọi chùa, nhưng “Bà Ðanh tự” không thờ Phật mà thờ một nữ thần Chăm ngồi trong tư thế đặc biệt “phô phang” (vì thế chùa còn có tục danh là chùa Bà Banh). “Thần ban phúc cho người cầu cúng khi người này cầm gậy (“Đanh”, vì bằng đá) thọc vào hạ bộ (“Banh”) của thần”.(5) Chắc chắn những cư dân Chăm ở Thăng Long khi đến “chùa” cầu phúc đã thực hiện nghi lễ vừa nói với thái độ nghiêm trang nhất. Ðặc điểm nổi bật trong tín ngưỡng phồn thực Ấn-độ là sự thần hóa sinh thực khí và, do đó, thái độ đặc biệt nghiêm trang kính cẩn của tín đồ trước linga – yoni. * Hiện diện của linga – yoni ở Bắc bộ, mà ấn tượng nhất là tại chùa Dạm (Bắc Ninh), hình như ít nhiều có gây hiểu lầm về lịch sử phát triển tín ngưỡng phồn thực trên đất gốc của người Việt Nam. Dân tộc ta không hề đợi đến lúc gặp người Chăm, xây chùa Một Cột, chùa Dạm v.v. mới nghiệm ra cái ý nghĩa thiêng liêng của hành động giao cấu. Hình ảnh bốn cặp trai trên gái dưới trên nắp thạp đồng Ðào Thịnh là một bằng chứng hùng hồn về cái tuổi rất cao của tín ngưỡng phồn thực bản địa. Vùng trung du và châu thổ sông Hồng từng có rất nhiều lễ hội cổ truyền chứa nội dung phồn thực. Đa số tập trung tại Phú Thọ, số còn lại ở các tỉnh Hà Bắc, Hà Tây, Hải Hưng… Nổi bật trong những lễ hội này là các bộ nõ - nường. Nõ - nường khác linga – yoni đến ba chỗ. Thứ nhất, linga - yoni hiện diện thường trực, nõ - nường chỉ xuất hiện vào dịp lễ hội. Thứ hai, linga – yoni “kích thước lớn (...) tạc bằng đá cứng (...) chính xác”, nõ - nường kích thước bé nhỏ, làm bằng vật liệu không bền, làm rất sơ sài, hình dáng tượng trưng, nhiều khi chỉ là dùi gỗ, mo cau, mu rùa v.v. Nhưng chỗ khác nhau quan trọng nhất là ở phong cách tín đồ tiếp cận biểu tượng của niềm tin: trong khi, như nói trên, người Ấn-độ sì sụp kính cẩn trước linga – yoni, thì người Việt Nam lại múa

311 may thoải mái, thậm chí di chuyển vô trật tự trước nõ - nường. Tại hội Hy Cương (Phong Châu, Vĩnh Phú) có tục múa “tùng dí”: cứ sau mỗi tiếng trống điểm tùng, các đôi trai gái lại nhịp nhàng giơ “biểu tượng âm dương” lên mà dí vào nhau. Ở một số hội làng khác, trai gái chen lấn xô đẩy nhau để cướp những bộ nõ - nường được tung ra giữa sân đình sau lễ.(6) Vẫn tin, nhưng niềm tin phồn thực ở ta biểu hiện kém hẳn vẻ trang nghiêm… Đã rất khiêm tốn, thế mà nhiều khi “biểu tượng âm dương” còn bị loại bỏ hẳn, không hề được góp mặt trong lễ hội. Có những hội không múa, không rước gì cả, đơn giản “cho phép hôm đó trai gái được vào nương dâu tình tự” như hội đền Gióng, hay như hội La Khê vào đêm rã đám tắt đèn đi một lúc để nam thanh nữ tú tha hồ “tình tự”. “Rã La” vui nổi tiếng, nhưng hội chen Nga Hoàng đến nửa đêm cũng vui chẳng kém: “Chen Nga Hoàng len chèn nguyệt tận Phụt nửa đêm đèn nến lặn Ba hồi trống giãi dầm dề lim dim bao dong ba nghìn mắt Phật Tóc tung tình bờ xôi ruộng mật Quanh co tỏa bốn hướng đình Từng ngôi sao mắt người lung linh Ai gọi... im lìm Í ới... sao chìm Ðôi đôi ú tim... tìm Òa ập... cánh chim... e ấp... Hỗn mang mê vô cùng Ðịa đàng say tới tấp” (Hoàng Cầm). Hội cực xôn xao, mà lễ có nơi cũng thật là rạo rực. Tại lễ mở cửa rừng ở xã Phú Lộc, sau khi cụ từ thắp hương khấn khứa thần núi, các cặp nam nữ sẽ bắt đầu múa điệu “gà phủ”, vờn nhau như trống vờn mái, rồi kéo nhau “tìm chỗ khuất để thực hiện yêu cầu giao phối bắt buộc”. Trong tín ngưỡng phồn thực Việt Nam, sinh thực khí không hóa thần, thậm chí có khi không được làm tượng, tổ tiên ta đơn giản dùng luôn bộ phận của chính mình để thực hiện hành động thiêng liêng! * Ngoài sinh hoạt lễ hội độc đáo, thái độ thoải mái trong tín ngưỡng phồn thực Việt Nam còn hiện ra thành những tác phẩm điêu khắc dân gian cũng đầy bản sắc.

312

Chu Quang Trứ kể: “Ðình Ðông Viên xứ Ðoài có cảnh trai gái chòng ghẹo nhau trong đầm sen, các cô đều phơi bày toàn thể tấm thân ngọc ngà (…) đặc biệt làm nổi rõ những phần nữ tính nhất (...) Ðình Hương Lộc xứ Nam có cảnh trai gái tự tình công khai giữa thanh thiên bạch nhật, ngay trước mặt mọi người. Nhưng táo tợn (nhất) vẫn là ở các đình thuộc xứ Bắc (...) đình Phù Lão (...) có hàng loạt cảnh trai gái tình tự và say sưa ân ái. Các hoạt cảnh ấy được chạm ngay trên chiếc râu rồng, diễn ra giữa đám hội làng, cạnh những trò múa hát và đấu vật. Trong các cảnh ân ái, chính cô gái lại chủ động chèo kéo và cũng luôn được chạm ở tỉ lệ lớn hơn người bạn tình”. Dễ tưởng những cảnh nóng bỏng ấy được sắp xếp vào những nơi kín đáo để tránh gây chấn động, nhưng thực ra “hình chạm ở cao trên đầu (...) ở cả trong đình (...) và ngoài hiên (...) cốt sao làm cho mọi người đến đình đều được thấy, thấy nhiều lần”. Điêu khắc đình làng không chỉ tả “cảnh” trơ trơ đâu, mà rất gợi “tình”: ở một bức chạm tại đình Phù Lão, người ta thấy “người con gái vén váy lên, kéo sát chàng trai về phía mình, và chàng trai thì hăm hở xông đến. Từ phía sau, nghệ sĩ đã chạm một con rồng nhô ra, ngộ nghĩnh, hóm hĩnh”. Các đình làng đều xây sau khi Nho giáo đã rất thịnh. Xứ Bắc, tức Kinh Bắc, vốn lừng danh là vùng nhiều nho sĩ thành đạt nhất nước, có huyện đỗ hàng mấy chục ông tiến sĩ. Cửa Khổng sân Trình nườm nượp học trò giỏi, mà dân gian phong hóa sao để “suy đồi”?! À, Kinh Bắc tuy đông ông nghè ông cử, nhưng tuyệt đại đa số nhân dân vẫn không biết chữ. Kinh Bắc lại là nơi dân tộc quần tụ rất lâu đời, trước cả Thăng Long, nên văn hóa bản địa tích lũy hết sức kiên cố, không dễ bị Nho giáo lung lay. Trong cái môi trường đậm đặc chất Việt ấy, học trò thày Khổng lẩm bẩm “nam nữ thụ thụ bất thân” mặc học trò, quần chúng nông dân cứ hồn nhiên tùng dí và chen và rã và khắc và tạc v.v. để diễn cái tín ngưỡng hết sức lâu đời của mình. * Tín ngưỡng phồn thực xuất phát từ nhận thức rằng động vật đẻ con đẻ trứng, cây cối ra quả là cùng một hiện tượng. Tổ tiên ta lấy làm nghĩ ngợi về cái chỗ cùng kỳ diệu ấy, rút cuộc nẩy ra sáng kiến biểu diễn hành động giao cấu, hoặc bằng tượng sinh thực khí hoặc bằng chính sinh thực khí, để muôn loài bắt chước mà sinh sôi nẩy nở cho thật nhiều. Để ý, trọng tâm trong các nghi lễ phồn thực Việt Nam là hành động giao cấu, chứ không phải bản thân các sinh thực khí. Người Ấn-độ xưa cũng nghĩ, nhưng họ không dừng lại ở ý nghĩa của hành động mà tiếp tục trầm tư rất lung cho đến lúc “thấy” thần kia thánh nọ trong sinh thực khí!

313 Kể, ta cũng có gọi cái ấy là “thần”: “Văn chương chữ nghĩa bề bề...”. So với yoni nghiêm trang xa cách, “thần” của ta hóm hỉnh thân mật hơn bao nhiêu, nhưng ai bảo kém thiêng! Tín ngưỡng phồn thực Việt Nam dĩ nhiên mang đặc điểm không cực đoan của tinh thần dân tộc. Viết năm 2003, sửa năm 2014 In lần đầu trong Tìm tòi và suy nghĩ (2005) In lần thứ hai trong Cảm nghĩ miên man (2015) __________ (1) Bản dịch của Nguyễn Hiến Lê, nxb. T&T tái bản ở Mỹ năm 1989. (2) Phan Huy Lê, Trần Quốc Vượng, Hà Văn Tấn, Lương Ninh, Lịch sử Việt Nam, tập I, nxb. Đại Học Và Trung Học Chuyên Nghiệp, 1983. (3) CQT, Văn hóa Việt Nam nhìn từ mỹ thuật, nxb. Mỹ Thuật, 2002. (4) NĐT, Phật giáo Việt Nam, 1974, nxb. An Tiêm tái bản ở Pháp năm 2002. (5) TCÐT, Thần, người và đất Việt, nxb. Văn Học, Mỹ, 2000. (6) Thông tin về các lễ hội phồn thực chủ yếu theo sách Lễ hội cổ truyền, nxb. Khoa Học Xã Hội, 1992.

Của thần, của người Lịch sử Chăm có trầm có thăng. Ðây những lúc “thăng”: Thời Bắc thuộc trong lịch sử ta, vua Lâm Ấp từng sai sứ sang Tàu đề nghị thiên triều nhường quyền cai trị Giao Châu lại cho nước mình! Từ địa bàn gốc vùng Ðại Lãnh - Hải Vân, người Chăm từng Bắc tiến ra tận Hoành Sơn, trước sau xâm phạm bờ cõi người Việt bốn mươi ba lần! Mới hồi thế kỷ mười bốn, Chế Bồng Nga còn giết được vua Việt tại trận, “ra vào nước Nam ta như đi vào chỗ không người”, ba lần đốt phá Thăng Long, làm vua cha vua con nhà Trần khiếp hãi bỏ chạy, làm Trần Khát Chân nhận lệnh đi chống giặc mà sợ phát khóc.(1) Dân tộc Chăm đã trải qua những quãng thời gian đáng vui quá đi chứ. * Thế mà nhạc Chăm lúc nào cũng “buồn”! Các vua đời Lý rất thưởng thức những khúc Chiêm Thành Âm. Ðào Duy Anh cho biết đó là thứ nhạc “nghe phải khóc”.(2) Trần Văn Khê cho biết khi Chiêm Thành còn là Lâm Ấp, Rinyugaku - tức Lâm Ấp nhạc - đã được triều đình Nhật chọn làm một trong ba loại nhã nhạc.(3) Hai nước ở xa nhau lắm, cớ sao vua quan Nhật lại ưu ái, mến mộ nhạc Lâm Ấp đến mức ấy? Căn cứ vào tiếng sáo Nhật truyền thống, hình như dân tộc Nhật đặc biệt chuộng những âm thanh não

314 nùng. Mỗi loại nhã nhạc được chọn vì một lý do. Có phải Rinyugaku trúng tuyển nhờ nghe đúng mức thê lương? Phạm Duy viết: “ngay từ khi dân tộc Chàm còn đang ở trong thời thịnh của quốc gia họ (...) âm nhạc Chàm đã sớm (...) mang tính chất buồn”.(4) Nước đang thịnh, dân đang vui, mà nhạc lại buồn?! Không thể có chuyện đó. Nhạc Chăm e thực ra không phải là buồn. * Nhạc là người. Không hiểu nhạc trực tiếp được, thử cố hiểu nhạc qua người. Người Chăm xưa ra sao? Theo Lương Ninh, “Ðời sống vật chất (…) rất giản dị (...) Người dân thường thật ít có nhu cầu”.(5) Những người thật ít nhu cầu vật chất ấy, lại theo Phạm Duy, “rất chú trọng đến việc tín ngưỡng. Ðời sống hằng ngày của họ dường như là một cuộc lễ bái không ngừng”. A, đó là một dân tộc biếng sống mà rất chăm tu! Họ hững hờ với cõi này mà hết sức tha thiết với thế giới bên kia. Họ sống mà như luôn hướng về cái chết! (Tuy họ vẫn tranh sống dữ dằn với người Việt!) * Biết người rồi, trông lại nhạc, bắt đầu thấy... ánh sáng. Vẫn Phạm Duy: “thể nhạc phổ thông nhất trong xã hội Chàm là nhạc lễ”. Hiển nhiên! Ðã “lễ bái không ngừng” thì làm gì còn có nhiều thì giờ dành cho thứ nhạc nào khác ngoài nhạc lễ! Lễ lễ nhạc nhạc lễ lễ liên miên, đến lúc nào đó người Chăm rút ra một quan niệm độc đáo về âm nhạc: họ tin rằng “âm nhạc là của thần thánh”, là những âm thanh truyền xuống từ “chốn thiên đường”. Nhạc Chăm là nhạc “của thần”! Trách sao khác hẳn những nhạc của người! Nhưng, cụ thể, nó khác ra sao? Phạm Duy bảo nhạc Chăm buồn, nhưng rồi lại cho biết “nhạc Chàm không thể có hơi Nam giọng ai của nhạc Huế” và “nhạc Chàm thật ra rất gần gũi với loại nhạc oán của miền Nam”. Hình như “ai” thì mới thật là áo não, chứ “oán” tuy sâu nhưng nhẹ thôi. Tức nhạc Chăm tiếng rằng buồn lắm, thực ra không buồn mấy? Thế là nghĩa lý làm sao? Xuân Diệu có lần mô tả nhạc Chăm là “lạ lùng”, “mê ly”.(6) “Lạ” dễ hiểu, còn “mê ly” tưởng cũng không khó hình dung. Nhạc lễ có tác dụng đưa tín đồ vào một cơn say tôn giáo. Người nghe không phải tín đồ thì không say đạo nhưng rất có thể bị cái nhiệt tình của nhạc thu hút, có thể cũng đâm ra có cảm giác say sưa. Mặt khác, nhạc lễ tất phải nghiêm trang, kính cẩn. Hễ nghiêm quá thì dễ

315 gây buồn. Cho nên mới xảy ra chuyện người nghe ngoại đạo như vua quan Nhật, như vua quan nhà Lý, như Xuân Diệu, nghe nhạc Chăm một lúc, bỗng thấy buồn mê ly?! Nghĩa là giọng oán vốn buồn nhẹ, nhưng do được người Chăm biểu diễn đặc biệt tập trung thế nào đó, đâm ra cũng có thể làm cho người nghe “phải khóc”? Có phải cái buồn lừng danh của nhạc Chăm xưa chẳng qua là cái trang nghiêm của một thứ âm nhạc tôn giáo chăng? * Lịch sử Chăm đầy thăng trầm thì lịch sử Việt Nam cũng không hề toàn “thăng”. Bắt đầu, là một môi trường tự nhiên đầy thách đố. Trong lời mở sách Việt Nam văn hóa sử cương, Ðào Duy Anh bùi ngùi nhớ lại: “Khắp một vùng trung châu Bắc Việt, không một mẫu đất nào là không có dấu vết công trình thảm đạm kinh dinh của tổ tiên ta”. Ðất ta ở không phải đất dễ sống. Con người muốn sống phải “khôn”, phải hết sức chịu khó. Ngoài tự nhiên khắc nghiệt, dân tộc Việt Nam còn phải luôn đối phó với bọn cướp từ phương bắc. Ðánh giặc Tàu, ta có thua có được: khi phải chịu sống trong “đêm dài Trung Cổ” hàng nghìn năm, khi đánh tan được ngay xâm lược Tống, Nguyên, Minh, Thanh. Ở biên giới phía nam, giữa Ðại Việt và Chiêm Thành trong nhiều trăm năm tình hình quân sự cũng thường xuyên căng thẳng, đánh nhau với người Chăm ta cũng khi thắng khi thua. Ðã “ngoại chiến” gay go với láng giềng bắc nam, lại thêm nội chiến ác liệt. Nào Trịnh với Nguyễn, nào Nguyễn Tây Sơn với Nguyễn Gia Miêu. Rồi đến giặc Pháp. Chính sách thực dân hiểm độc làm xã hội Việt Nam nhanh chóng băng hoại và trở nên phân hóa trầm trọng. Muôn vàn khó khăn vất vả đuổi Pháp xong, lại phải khó khăn vất vả hơn nữa mới thống nhất được đất nước bị Mỹ chia cắt... Nếu so khó so khổ, dân tộc Việt Nam còn phải nhường ai! * Thế mà nhạc Việt ít buồn. Về cổ nhạc, Ðào Duy Anh nhận xét: “Những cung bắc (...) linh hoạt, vui vẻ và mạnh mẽ”. Phạm Duy bảo hát quan họ là “hình thức dân ca phong phú nhất của người Việt”và cho biết nó điển hình “vui tươi, yêu đời, trìu mến”. Có thể nhắc: Bèo Dạt Mây Trôi mà vui gì! Hát ru nhiều bài là nỉ non thân phận, chứ vui gì!

316 Nhưng quả thực nhìn chung thì âm nhạc truyền thống Việt Nam không phản ánh chính xác quá khứ đầy khó khổ của dân tộc. Về tân nhạc, cũng vậy. Thời tiền chiến, tinh thần là lãng mạn chứ không phải là buồn bã. Thời đánh Pháp, khắp nước nhạc hầu hết có nội dung tích cực. Sau đó, ở Miền Bắc chỉ có loại nhạc tích cực. Ở Miền Nam trong những vùng do chính quyền Sài Gòn kiểm soát, nhạc tuy kém mạnh mẽ nhưng không não nuột thê thiết, ngay đến loại nhạc “muồi” thực ra cũng không. * Để hiểu tại sao trong trường hợp nước Việt Nam, đời sống và âm nhạc chệch choạc, phải tìm hiểu con người Việt Nam. Việt, Chăm cùng là Việt tộc, lại là hàng xóm láng giềng của nhau, nhưng ta và họ nhìn đời không giống nhau đâu. Như đã trình bày, người Chăm sống mà luôn hướng về bên kia cõi sống. Trong khi người Việt, theo Ðào Duy Anh, chỉ quan tâm chuyện “lưu truyền nòi giống và tiếp nối sự nghiệp của tổ tiên”. Phan Ngọc cũng bảo tâm thức Việt Nam cơ bản “hướng về cuộc sống dưới đất, lo khắc phục những khó khăn thực tế (...) để tồn tại, không chứa đựng kiến giải siêu hình nào hết”.(7) Dĩ nhiên, người Việt vẫn có tín ngưỡng, xem chết là “về với ông bà”, nhưng quan trọng hơn nhiều đối với ta là làm sao cho dân tộc trường tồn mạnh mẽ. Ta vẫn sì sụp lễ bái, nhưng trọng tâm của sinh hoạt văn hóa tâm linh Việt Nam là hiện hữu ở ngay trần gian này chứ không phải sự có mặt ở bất cứ một cõi nào khác. Khác hẳn người Chăm, người Việt chúng ta lo sống chứ không lo chết. * Vì dân tộc Việt Nam hướng về cuộc sống, nhạc Việt không phải “của thần” như nhạc Chăm, mà là “của người”. Hẳn có thắc mắc: thế còn hát văn? Xin để ý các thần linh trong tín ngưỡng thờ Mẫu của ra rất gần người, “rất quan tâm tới cuộc sống của người dân, tới vận mệnh đất nước”.(8) Hơn nữa, khi cầu xin phù hộ, tín đồ “không hề đòi hỏi một hạnh phúc siêu trần gian ở kiếp sau mà chỉ đưa ra những mong ước trong cuộc sống dưới đất”.(9) Hẳn do cái đặc điểm đạo hướng về đời này mà những âm thanh của một bài hát văn tuy vẫn khá lung linh kỳ dị nhưng không hề có cái tác dụng “nghe phải khóc” của nhạc lễ Chăm. Hát văn là nhạc lễ, nhưng vẫn là nhạc “của người”! Trở lại câu hỏi: tại sao người Việt chịu khó khổ không biết bao nhiêu, khổ đến mức chết là thường, mà nhạc Việt lại ít buồn? Nguyễn Đình Thi có lần nghĩ về “sức sống của dân tộc Việt Nam”:

317 “Tinh thần Việt Nam biểu lộ trong ca dao và cổ tích, không phải một tinh thần buồn bã, yếu hèn, sợ sống, sợ đấu tranh. Trái lại đó là một tinh thần vui vẻ, lạc quan, ham sống, ham vật lộn (...) Tinh thần ấy, mỗi khi bị nén xuống, đều cố tìm đường thoát dậy, mỗi khi gặp một sự thật đau đớn, lại cố tìm một cách chữa cho kỳ được. Nó yêu khỏe khoắn, buồn trung hậu, chứ không đắm đuối, chịu đựng, ủy mị. Nó khác hẳn những tư tưởng chán đời, thoát tục (…) Tinh thần đó (...) giữ vững lửa sống”.(10) Đấy! Nó đấy! Chính nó là cái giữ cho nhạc Việt không bao giờ trở nên buồn “muốn chết”. Ngay trong những tình huống tệ hại nhất, nhờ lửa sống luôn cháy vững, tuy rất buồn mà lòng người Việt Nam vẫn cứ tươi. Vì ta “buồn tươi”, nên nhạc ta khi buồn cũng buồn tươi! Viết năm 2003, sửa năm 2015 In lần đầu trong Tìm tòi và suy nghĩ (2005) In lần thứ hai trong Cảm nghĩ miên man (2015) __________ (1) Theo Việt Nam sử lược của Trần Trọng Kim (in lần đầu năm 1920, nxb. Tân Việt, SG, tái bản năm 1964), Đất nước Việt Nam qua các đời của Đào Duy Anh (nxb. Thuận Hóa, 1994), Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam của Trần Ngọc Thêm (nxb. TPHCM, 2001). (2) ÐDA, Việt Nam văn hóa sử cương, 1938, nxb. TPHCM tái bản năm 1992. (3) TVK, Tiểu phẩm, nxb. Trẻ, 1997. (4) PD, Ðặc khảo về dân nhạc ở Việt Nam, Sài Gòn, thập kỷ 1960 hay 1970. (5) Phan Huy Lê, Trần Quốc Vượng, Hà Văn Tấn, Lương Ninh, Lịch sử Việt Nam, tập I, nxb. Đại Học Và Trung Học Chuyên Nghiệp, 1983. (6) Huy Cận, Hồi ký song đôi, tập I, nxb. Hội Nhà Văn, 2002. (7) PN, Bản sắc văn hóa Việt Nam, nxb. Văn Hóa – Thông Tin, 1998. (8) PN, sđd. (9) PN, sđd. (10) NĐT, “Sức sống của dân tộc Việt Nam trong ca dao và cổ tích”, bài nói chuyện đầu năm 1944, in lần đầu trong Mấy vấn đề văn học, 1958, in lại trong Luận về quốc học, nxb. Đà Nẵng, 1999.

Xin cám ơn tác giả Thu Tứ Tl tự tổng hợp để cá nhân dễ đọc. Nguồn gocnhin.net