Renaturalizacja cieków wodnych i naturalna retencja jako sposoby na walkę z suszą. Maja Wiśniewska

RENATURALIZACJA CIEKÓW WODNYCH I NATURALNA RETENCJA JAKO SPOSOBY NA WALKĘ Z SUSZĄ

MAJA WIŚNIEWSKA Green Mind

Magazynowanie wody w krajobrazie w oparciu o potencjał ekosystemu jest podstawą zapobiegania suszom i powodziom. Retencji wody (uwilgotnieniu profilu glebowego) sprzyjają trwałe użytki zielone (TUZ), czyli tereny stale posiadające okrywę roślinną. Doskonale sprawdzają się na terenach zalewowych oraz jako strefy buforowe między terenami upraw i ciekami – nie dopuszczając do podtopień upraw – a także hamują przedostawanie się biogenów do wód. Uprawa wstęgowa oraz uprawa konserwująca polegająca m.in. na stosowaniu bogatego płodozmianu, okrywaniu gleby mulczem lub ograniczaniu orki poprawiają strukturę gleby i chronią przed erozją. Są to niskonakładowe praktyki możliwe do realizowania przez rolników. Jednakże kluczowe dla wzmocnienia ich skuteczności jest wsparcie instytucjonalne, zarówno na poziomie krajowym jak i unijnym. Poprawie retencji powinna służyć także renaturyzacja osuszonych dolin i przekształconych rzek oraz rezygnacja z prowadzenia prac utrzymaniowych w ich dotychczasowej formie, gdyż doprowadzają one do przyspieszenia odpływu wody z terenu zlewni.

odstawą łagodzenia suszy i jej skutków, poPdobnie jak buforowania wezbrań, są rozwią-

zania oparte o potencjał ekosystemu (ang.

ecosystem based solution), pozwalające na magazynowanie wody w krajobrazie.63 Szczególnie ważna dla terenów rolniczych jest naturalna retencja czyli zatrzymywanie wody w glebie, w naturalnych zbiornikach wodnych (stawach, oczkach wodnych, starorzeczach) oraz retencja dolin rzecznych. Wodę pomagają zatrzymywać

siedliska leśne, łąkowo-pastwiskowe i mokra-

dłowe.64 Jest to retencja siedliskowa nazywana także krajobrazową. Zatrzymywanie wody w glebie – uwilgotnienie profilu glebowego – jest istotnym elementem w łagodzeniu skutków niedoboru opadów i wzrostu temperatur na terenach wykorzystywanych rolniczo. Pozytywny wpływ na ilość wody w glebie można osiągnąć na przykład dzięki zwiększeniu udziału powierzchni łąk i pastwisk w ogólnym areale terenów rolniczych. Na terenach zmeliorowanych w przeszłości warunkiem koniecznym do zwiększenia ilości wody w profilu glebowym będzie zatrzymanie odwadniającego charakteru systemów melioracyjnych (rowów, drenów), a na terenach dolin rzecznych – ochrona lub przywrócenie naturalnego charakteru cieku i dynamiki jego przepływów. Trwałe użytki zielone (TUZ) – łąki i pastwiska – pokryte na stałe roślinnością (w odróżnieniu od gruntów ornych, które najczęściej pozostawia się bez pokrywy roślinnej po sezonie wegetacyjnym roślin uprawnych), zapewniają dobre warunki do magazynowania wody w glebie, spowalniają spływ powierzchniowy i umożliwiają większą infiltrację wody (także zasilanie wodami opadowymi warstw wodonośnych). Dodatkowo TUZ przechwytując związki biogenne pochodzące z nawozów rolniczych, oczyszczają wodę zasilającą cieki krajobrazu rolniczego, a tym samym ograniczają

63 Patrz: Natural Water Retention Measures, http://nwrm.eu/ 64 Globalne Partnerstwo dla Wody, Polska. 2016.

eutrofizację wód powierzchniowych i Bałtyku. Obsadę zwierząt należy dostosować do rodzaju i wielkości pastwiska, gdyż odpowiednia gęstość obsady ogranicza ugniatanie gleby.

Należy promować TUZ na terenach zalewowych w dolinach rzecznych, w użytkowaniu kośnym

lub kośno-pastwiskowym. TUZ powinno się także wprowadzać w postaci strefy buforowej pomiędzy gruntami pod uprawą rolną, zwłaszcza intensywnie użytkowanymi. Zwiększają one mozaikowość krajobrazu oraz sprzyjają utrzymaniu naturalnej retencji wody. Są to obszary pokryte trawą, krzewami lub drzewami, zlokalizowane na skrajach pól, wzdłuż dróg i cieków, a także obsiane trawą skiby zlokalizowane w obrębie pól. Warto także powszechnie wprowadzać do krajobrazu rolniczego „mini-TUZ”, czyli trwałe użytki zielone o mikro powierzchni, z uwagi na ich pozytywny wpływ na podniesienie

retencyjności gleb oraz zachowanie różnorodno-

ści biologicznej. Pasy z trwałą roślinnością (w tym zadrzewienia śródpolne) powinny być wprowadzane powszechnie do krajobrazu rolniczego z uwagi na ich działanie ochronne w stosunku do gleb i wód, wpływ na podwyższenie retencyjności gleb (również przez ograniczenie parowania) oraz z powodu wzrostu różnorodności biologicznej. Uprawa konserwująca (wzbogacony gatunkowo płodozmian, okrycie gleby mulczem lub roślinnością najdłużej jak to możliwe, uprawa bezorkowa) poprawia strukturę gleby, zmniejsza jej erozję, ogranicza parowanie z gleby, poprawia również infiltrację wody, a zmniejszając spływ powierzchniowy, polepsza fizyko-chemiczny stan wód. Adaptacji do zmiany klimatu – w tym do okresów suszy – sprzyja uprawa poplonów ozimych, pozostawianie resztek pożniwnych czy wprowadzanie przemiennych użytków zielonych (uprawy jedno lub wielogatunkowe traw lub ich mieszanek z roślinami bobowatymi wprowadzane na pewien okres do płodozmianów polowych). Dodatkowo, rośliny bobowate mogą być istotnym źródłem materii organicznej oraz azotu w glebie. Inną formą wspierania naturalnej retencji możliwą do wdrożenia przez rolników, zwłaszcza na obszarach o znacznym nachyleniu terenu, jest uprawa wstęgowa nazywana też konturową. Polega ona na prowadzeniu uprawy wzdłuż poziomic, w przeciwieństwie do uprawy wzdłuż stoków. Stałe pokrycie gleby roślinnością spowalnia w okresach wzmożonych opadów spływ powierzchniowy, oczyszczając przy okazji wodę. Zwiększaniu naturalnej retencji sprzyjają też inne działania: dobór odmian roślin odpornych na suszę, dostosowanie terminów i gęstości siewu (np. wczesny wysiew upraw ozimych), racjonalizacja

nawożenia, wapnowanie gleb i stosowanie na-

wozów naturalnych, zastosowanie stałych ścieżek przejazdowych i systemów jazdy równoległej. Ponadto, korzystne jest wprowadzanie upraw współrzędnych (w tym systemów rolno-leśnych) oraz uprawa w systemie ekologicznym.

Powyższe działania podnoszące ilość wody retencjonowanej w profilu glebowym, chroniące glebę przed erozją, a wody powierzchniowe przed eutrofizacją, to najprostszy sposób na łagodzenie

suszy. Jest możliwy do wdrożenia przez samych rolników i zasadniczo nie wymaga żadnych rozwiązań legislacyjnych, ani rozwiązań infrastrukturalnych, choć warto, by ustawodawcy myśleli o wspieraniu takich inicjatyw. Ważną rolę w promowaniu tego typu rozwiązań wśród rolników powinny pełnić ośrodki doradztwa rolniczego oraz Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR), a przede wszystkim Ministerstwo Rolnictwa we współpracy z innymi resortami, do których należą kompetencje zarządzania wodą w Polsce. Resort rolnictwa powinien wyodrębnić budżet na szerokie wspieranie rolników – informacyjne, edukacyjne i technologiczne w zakresie praktyk retencjonowania wody. Wsparcie dla transformacji

funkcjonowania gospodarstw rolnych w kierunku rozwoju retencji wody w glebie należy zaprogramować w sposób systemowy, przede wszystkim w oparciu o mechanizmy Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) w ramach nowej perspektywy fi-

nansowej Unii Europejskiej. Ze względu na pilność działań w tym zakresie, stosowanie praktyk pro-retencyjnych musi zostać zaliczone do warunkowości wsparcia udzielanego przez Europejski Fundusz Rolny Gwarancji (EFRG). Powiązanie wdrożenia stosownych działań z katalogu pro-retencyjnego z dopłatami bezpośrednimi (I filar WPR) byłoby rozwiązaniem na miarę wyzwania, którym jest katastrofa klimatyczna. Ponadto w związku z nowo przyjętą Strategią na rzecz różnorodności biologicznej UE do roku 2030, Krajowy

Plan Strategiczny WPR 2021-2027 powinien objąć wsparciem wdrażanie celów tej Strategii – w tym przywrócenie cech krajobrazu o wysokiej różnorodności biologicznej – na co najmniej 10% areału obszarów użytkowanych rolniczo65. W Strategii mowa jest m.in. o działających pasach buforowych, rotacyjnych lub nierotacyjnych ugorach i zadrzewieniach śródpolnych jako narzędziach działających pro-retencyjnie. Aby wysiłki na rzecz zwiększania retencji wody w glebie przyniosły oczekiwany i trwały efekt,

na terenach w przeszłości zmeliorowanych należy podjąć kroki w celu powstrzymania odwadniają-

cego działania systemu rowów i drenów. Wymaga to, na poziomie legislacyjnym, przeformułowania obowiązków utrzymywania rowów melioracji podstawowej i szczegółowej. Obowiązki te są rozumiane obecnie jako zapewnienie drożności rowów przez ich odmulanie i pogłębianie, skutkujące „odpompowaniem” wody z danego terenu, co nie pomaga w walce z suszą. Wysiłek „utrzymaniowy” należy

przekierować na działania na rzecz podnoszenia poziomu wód, a także wyłączania rowów (tak-

że sieci drenarskiej) z eksploatacji tj. likwidacji elementów istniejącej sieci melioracyjnej. Na poziomie wykonawczym kwestia modernizacji systemów melioracyjnych sprowadza się do spiętrzenia wody w rowach. Znaczna część wykonanych przed laty systemów melioracji była zaprojektowana tak, by móc zapewnić optymalny poziom wody, więc z założenia nie miała działać odwadniająco. W praktyce prace utrzymaniowe w kolejnych latach były ukierunkowane na odprowadzanie wód. Aby ponownie przywrócić im pro-retencyjne działanie, należałoby zaopatrzyć rowy w sprawne zastawki poprzez wprowadzenie nowych, remont zastawek już istniejących lub uzupełnienie zamknięć deskami lub drewnianymi balami. Jednakże znacznie lepszym rozwiązaniem ze względu na zachowanie ciągłości ekologicznej cieków, efektywniejsze działanie systemów automatycznych (nie wymagających obsługi człowieka) oraz obniżenie kosztów inwestycji, jest wdrożenie kon-

cepcji opartych na naturze, o ile nie jest możli-

wa rezygnacja z rowów w ogóle. np. umieszczanie w korycie grubego rumoszu drzewnego, głazów, żwirowo-kamiennych pryzm.66 Właściciele rowów (będących urządzeniami wodnymi) wykonujący tego rodzaju przedsięwzięcia i pełniący obowiązki właścicieli na obszarach rolniczych powinni być wspierani w ramach mechanizmów finansowych ze środków krajowych lub nowej perspektywy finansowej UE.

Kluczową rolę w ograniczaniu suszy na terenach wykorzystywanych rolniczo ma ochrona i renaturyzacja rzek i terenów podmokłych w ramach re-

witalizacji zdegradowanych zlewni. W przeszłości małe rzeki krajobrazu rolniczego masowo padały ofiarą regulacji, często stając się elementem sieci melioracyjnej. Zmieniano ich bieg (odcinając zakola), przekrój koryta, spadek lub umacniano brzegi, eliminując zasilanie nadrzecznych terenów podmokłych. Niestety powszechne było także osuszanie torfowisk. Skutki tych działań są widoczne od dziesięcioleci, a od niedawna są dotkliwe, bo pogłębiają susze związane z ocieplaniem klimatu. Uregulowanie rzeki skutkuje zmniejszeniem pojemności retencyjnej terenów nadrzecznych, a w konsekwencji pogłębia dotkliwość susz i zwiększa ryzyko powodzi w dole zlewni. Dodatkowo, realizowane często w uregulowanych ciekach odmulanie dna prowadzi do ciągłego obniżania się poziomu wód gruntowych i częstszego nadmiernego przesychania gruntów położonych w pobliżu rzeki.

Jeśli chcemy walczyć z suszą, musimy w sposób systemowy renaturyzować przekształcone systemy rzeczne i osuszone doliny. Priorytetowe w zarządzaniu wodą powinny stać się działania odtwarzające nadrzeczne siedliska bagienne, a także umożliwiające przywracanie natural-

65 „W celu zapewnienia przestrzeni dla dzikich zwierząt, roślin, owadów zapylających i naturalnych regulatorów agrofagów istnieje pilna potrzeba przywrócenia co najmniej 10 % użytków rolnych zawierających elementy krajobrazu o wysokiej różnorodności. Należą do nich m.in. strefy buforowe, podlegające albo niepodlegające płodozmianowi ugory, żywopłoty, drzewa nieprodukcyjne, murki tarasowe i stawy. Są to elementy, które zwiększają pochłanianie dwutlenku węgla, zapobiegają erozji i ubożeniu gleby, filtrują powietrze i wodę oraz wspierają proces przystosowania się do zmiany klimatu. Ponadto większa różnorodność biologiczna często powoduje wzrost produkcji rolnej. Państwa członkowskie będą musiały przełożyć cel UE wynoszący 10 % na mniejszą skalę geograficzną, aby zapewnić łączność między siedliskami, szczególnie za pomocą instrumentów WPR i planów strategicznych WPR, zgodnie ze strategią „Od pola do stołu”, oraz poprzez wdrożenie dyrektywy siedliskowej”. Komunikat Komisji [..], COM(2020) 380 final. 66 Rozwiązania takie stosuje się także przy renaturyzacji rzek. http://drawalifeplus.rdos.szczecin.pl/index.php/pl/renaturyzacja-w-ramach-projektu-ruszyla-pelna-para/#!prettyPhoto

nych procesów, w tym meandrowania cieków oraz przywracanie połączeń terenów zalewowych

z korytem rzeki. W ten sposób nie tylko zmniejszymy dotkliwość suszy, ale także ograniczymy ryzyko wystąpienia powodzi oraz poprawimy jakość wody w rzekach, jeziorach i w Morzu Bałtyckim dzięki roli, jaką bagienne bufory odgrywają w ograniczaniu spływu biogenów pochodzących z nawożonych pól. Krajowy Program Renaturyzacji Wód Powierzchniowych opracowany przez Wody Polskie powinien być adekwatny do potrzeb w tym zakresie i wspierać szeroko m.in.: ❚ tworzenie bagiennych stref wzdłuż cieków (poprzez podniesienie poziomu wody w sposób podobny do działań proponowanych dla rowów melioracyjnych); ❚ kreowanie koryt dwudzielnych na ciekach skanalizowanych, umożliwiających zabagnianie i powrót do w miarę swobodnego przepływu wód; ❚ przywracanie meandrowania cieków, ponowne nawadnianie torfowisk niskich, odtwarzanie terenów zalewowych. W dofinansowanie skoordynowanych działań tego typu trzeba zaangażować odpowiednio zaprogramowane, na poziomie krajowym i regionalnym, środki EFRROW (II filar WPR) i Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR), przy jednoznacznie ustalonych zakresach działania i kompetencji pomiędzy odpowiednimi programami operacyjnymi. Nawadnianie osuszonych torfowisk powinno odbywać się po starannej analizie uwarunkowań terenowych, gdyż może powodować uwalnianie się do wód fosforanów związanych przez jony żelaza w murszu czyli wierzchniej, zdegradowanej przez wieloletnie osuszanie warstwie torfowiska. W analizę konieczne i zasadne jest zaangażowanie instytucji naukowo-badawczych i eksperckich organizacji pozarządowych. Ryzyko uwolnienia fosforanów można ocenić badając stosunek zawartości fosforu do żelaza w glebie. Gdy jest on wysoki trzeba zabezpieczyć się przed ryzykiem wypłukiwania fosforanów do wód na przykład poprzez usunięcie wierzchniej warstwy murszu tylko z części obszaru lub wprowadzanie roślinności pobierającej fosforany, którą następnie się kosi i usuwa. Ten typ bagiennych stref buforowych67 z reguły wymaga niewielkiej interwencji inżynieryjnej, która polega głównie na podniesieniu poziomu wody. Ponowne nawodnienie można uzyskać przez przywrócenie możliwości zatrzymywania wody w rowach lub już przywoływane ich przetamowanie (zasypywanie, blokowanie pniami drzew lub głazami), ewentualnie zatkanie lub usunięcie podziemnych drenów. Naturalne lub przywrócone naturze rzeki wraz z terenami podmokłymi w dolinie (w tym torfowiskami), dają wielorakie korzyści, gwarantując adaptację do zmian klimatu. Nie tylko łagodzą skutki susz, ale także przyczyniają się do oczyszczania wód, ochrony różnorodności biologicznej oraz – dzięki wykorzystaniu nadrzecznej biomasy – dają podstawę do produkcji zielonej energii lub przyjaznych środowisku materiałów. Jednak aby te efekty były

znaczące w skali zlewni rzeki, krajobrazu, czy regionu niezbędna jest zasadnicza zmiana w sposobie zarządzania gospodarką wodną w kierunku zarządzania, dla którego priorytetowe są rozwój naturalnej retencji, a więc renaturyzacja rzek i towarzyszących im mokradeł, a także ponowne nawadnianie osuszonych torfowisk. To się nie uda bez odpowiednio zaplanowanych instrumentów

administracyjnych i finansowych. Ekstensywne użytkowanie, np. kośno-pastwiskowe terenów zalewowych (istniejących lub odtworzonych dzięki renaturyzacji cieków) albo podmokłych, w tym ponownie nawodnionych torfowisk, wymuszone wysokim stanem wód gruntowych, należy wspomagać środkami WPR w formie dopłat retencyjnych (II filar WPR). Alokacja środków w ramach działania rolnośrodowiskowo-klimatycznego (lub jego odpowiednika), w Krajowym Planie Strategicznym WPR 2021-2027 powinna być w wysokości gwarantującej powszechną dostępność tego typu dopłat. Ministerstwo rolnictwa oraz ośrodki doradztwa rolniczego powinny wspierać edukacyjnie, informacyjnie i technologicznie rolników realizujących „rolnictwo bagienne” (paludikulturę). Pozyskiwanie biomasy z roślin bagiennych (głównie pałki wodnej, trzciny i dużych turzyc) i jej dalsze wykorzystanie zależy od rozpowszechnienia

rolnictwa bagiennego w praktyce rolniczej oraz promocji związanych z nim korzyści dla gospodarstw rolnych. Dodatkowo resort rolnictwa powinien odgrywać kluczową rolę w tworzeniu rynku na produkty z biomasy, np. na przyjazne środowisku materiały budowlane produkowane z pałki i trzciny. Wsparcie dla naturalnej retencji, jako działania dostosowawczego do zmian klimatu, wyrażone w strategicznych dokumentach krajowych i unijnych, musi znaleźć swoje odzwierciedlenie – niezależnie od wsparcia środków EFRROW lub EFRR uwzględnionych w różnych programach operacyjnych – w szczegółowych opisach priorytetów, tj. w katalogach przedsięwzięć przewidzianych do wsparcia, ale także w odpowiednim zbiorze kryteriów wyboru projektów, preferujących tego typu przedsięwzięcia. Programy operacyjne w nowej perspektywie finansowej UE powinny uwzględniać również rozbiór-

kę obiektów hydrotechnicznych (w tym budowli przeciwpowodziowych), o nieistotnym znacze-

niu dla zarządzania ryzykiem powodzi i suszy, w tym i tych, których technologiczna żywotność dobiegła końca. Te obiekty zagrażają bezpieczeństwu ekologicznemu lub społecznemu, a także upośledzają funkcjonowanie ekosystemów wodnych i od wód zależnych. SSS

Literatura

Globalne Partnerstwo dla Wody, Polska 2016. Naturalna, mała retencja wodna –Metoda łagodzenia skutków suszy, ograniczania ryzyka powodziowego i ochrona różnorodności biologicznej. Podstawy Metodyczne. http://gwppl.org/data/ uploads/dokumenty/naturalna_mala_retencja_mioduszewski_okruszko.pdf Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów. COM(2020) 380 final. Unijna strategia na rzecz bioróżnorodności 2030. Przywracanie przyrody do naszego życia. https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:a3c806a6-9ab3-11ea-9d2d-01aa75ed71a1.0019.02/DOC_1&format=PDF Natural Water Retention Measures, http://nwrm.eu Renaturyzacja w ramach projektu ruszyła pełną parą, http:// drawalifeplus.rdos.szczecin.pl/index.php/pl/renaturyzacja-w-ramach-projektu-ruszyla-pelna-para/#!prettyPhoto