Zarządzanie wodą w gospodarstwie biodynamicznym w Juchowie. Maria Staniszewska

ZARZĄDZANIE WODĄ W GOSPODARSTWIE BIODYNAMICZNYM W JUCHOWIE

MARIA STANISZEWSKA Polski Klub Ekologiczny

Gospodarstwo biodynamiczne w Juchowie gospodaruje na około 2 tys. ha. Niemal połowa jego obszaru została zmeliorowana. Prowadzona jest hodowla bydła (ok. 700 szt.), przy gospodarce o obiegu zamkniętym, tj. paszę (siano) wytwarza się na miejscu, a żyzność gleb zapewniają przekompostowany obornik, zielony nawóz z pozostałości pochodzących z własnych upraw i produkcji zwierzęcej oraz siew roślin bobowatych. Wobec powtarzających się okresów ze znikomą ilością opadów w sezonie wegetacyjnym, powstała potrzeba zretencjonowania większej ilości wody. W ciągu 13 lat powstały 23 ziemne stawy retencyjne oraz 14 budowli piętrzących, a także dokonano zakupu 7 deszczowni przenośnych i ułożono podziemne rurociągi ciśnieniowe do deszczowni. Ponadto wykonano odwierty studni zasilających stawy retencyjne, z których dokonuje się poboru wody do deszczowni, a także zakupiono pompy tłoczące do nich wodę. Dużą wagę przywiązuje się także do zabiegów agromelioracyjnych, które poprawiają właściwości fizyczno-wodne gleb i zwiększają ich zdolności retencyjne. Obecnie zretencjonowana rocznie w gospodarstwie woda w przeliczeniu na metr kwadratowy to prawie tyle samo, ile w tym regionie wynosi roczna suma opadów. Warto dodać, że jedynie 13% objętości zretencjonowanej do nawodnień wody to wody podziemne uzyskane za pomocą odwiertów. Wykorzystywane są one niechętnie, ponieważ ich użytkowanie niesie ze sobą pewne ryzyka i koszty środowiskowe, a ponadto są one stosunkowo mało atrakcyjne z punktu widzenia rolnictwa (z powodu niskiej temperatury i braku życia biologicznego).

Gospodarstwo biodynamiczne, którego prawnym właścicielem jest Fundacja im. Stanisława Karłowskiego, zajmuje około 2000 ha i stanowi największe tego typu gospodarstwo w Europie. Do realizacji celów Fundacji – m.in. użytkowania posiadanych gruntów – została powołana Spółka Rolnicza Juchowo Sp. z o.o. Gospodaruje ona na gruntach będących w przeszłości własnością PGR Juchowo oraz PGR Radacz. Obszar użytków rolnych, jakie posiada Fundacja, to: ❚ Gospodarstwo Juchowo: 1076,08 ha, w tym obszar zmeliorowany – 464,14 ha ❚ Gospodarstwo Radacz: 668,55 ha, w tym obszar zmeliorowany – 293,64 ha Użytkowanie posiadanych gruntów ukierunkowane jest głównie na zapewnienie paszy dla bydła mlecznego. Łączna obsada bydła wynosi 700 sztuk, w tym bydła mlecznego 320 sztuk. Prócz tego około 20 ha przeznaczone jest na uprawy ogrodowe – warzywa i zioła. Na potrzeby przetwórstwa uprawia się żyto, jęczmień, pszenicę, orkisz, owies, grykę, len, rzepak i burak pastewny. Żyzność gleb poprawiana jest uprawą koniczyny i lucerny. Większość areału rolnego przeznacza się na produkcję paszy dla zwierząt i gospodarstwo jest w tym zakresie samowystarczalne. Krowy od maja do października są wypasane na pastwiskach, siano zbiera się z przemiennych i trwałych użytków zielonych i przechowuje w stodołach. Rolnictwo biodynamiczne w Juchowie funkcjonuje w obiegu zamkniętym, tzn. krowy otrzymują paszę wytwarzaną w gospodarstwie. Następnie z obornika i innych pozostałości po produkcji roślinnej i zwierzęcej na terenie gospodarstwa produkowany

jest kompost, który trafia na pola. Gospodarowanie w obiegu zamkniętym jest podstawą aktywnego życia w glebie i utrzymania jej żyzności. Uprawa roślin bobowatych, zróżnicowany płodozmian, pieczołowita obróbka gleby oraz odnowienie i utrzymanie infrastruktury wodnej (system drenażu i nawodnień) są również ważnymi elementami zdrowo funkcjonującego obiegu biogenów w gospodarstwie. Prowadzona od 2001 roku systematyczna budowa próchnicy – poprzez regularne nawożenie przekompostowanym obornikiem – zwiększa glebową retencję wodną. Ograniczona ilość opadów w czasie ostatnich lat spowodowała ubytek wody w przypowierzchniowych warstwach gleby, co skutkowało ograniczeniem produkcji roślinnej na terenie gospodarstwa. Dlatego koniecznym okazało się zwiększenie zasobów wodnych poprzez retencjonowanie, czyli zatrzymanie jak największej ilości wody dzięki zmniejszeniu odpływu powierzchniowego i gruntowego.

Rów drenująco-nawadniający. Fot. Maria Staniszewska

Fundacja im. Stanisława Karłowskiego w Juchowie już od 13 lat inwestuje w obiekty małej retencji wodnej. W tym okresie powstały 23 ziemne stawy retencyjne oraz 14 budowli piętrzących, a także dokonano zakupu 7 deszczowni przenośnych i ułożono podziemne rurociągi ciśnieniowe do deszczowni, wykonano odwierty studni zasilających stawy retencyjne, z których dokonuje się poboru wody do deszczowni, a także zakupiono pompy tłoczące wodę do deszczowni. Poczynione inwestycje pozwalają na retencjonowanie wody w okresach jej niedoborów w ilości prawie 1,0 mln m³. Można stwierdzić, że dokonano w tym zakresie sporo, niemniej jednak potrzeby w dalszym ciągu występują, np. potrzeba odtworzenia starych zbiorników i uzupełnienia infrastruktury wodnej w gospodarstwie w Radaczu.

Staw ziemny z deszczownią w tle. Fot. Maria Staniszewska

Bardzo dużą rolę w gospodarce wodnej gleb spełniają agromelioracje, które poprawiają właściwości fizyczno-wodne gleb i zwiększają ich zdolności retencyjne. Potrzeba agromelioracji wynika również z zagęszczenia wierzchnich warstw gleby na skutek stosowania ciężkich maszyn w rolnictwie. Dlatego w gospodarstwie są stosowane praktyki agromelioracyjne, takie jak nawożenie wgłębne kompostem oraz przywrócenie stosunków wodno-powietrznych przy pomocy głębosza. Stosuje się także regularne wapnowanie, oraz wprowadza się pasy buforowe, których przebieg zależy od budowy terenu np. na zboczach w poprzek spadku. Standardem jest płodozmian przeciwerozyjny i poplony. Chodzi o to aby gleba przez cały rok była pokryta roślinnością. Przykładem może być następujący płodozmian: 1 – ziemniaki wczesne, 2 – pszenica ozima z wsiewką lucerny, 3 – lucerna z trawami, 4 – lucerna z trawami, 5 – rzepak ozimy + poplon ścierniskowy, 6 – pszenica ozima + poplon ozimy. Ważnym elementem jest zastosowanie roślin z długimi palowymi korzeniami (np. lucerna), które powodują spulchnienie gleby.

Po wykonaniu zabiegów agromelioracyjnych zapasy wody w glebach mogą być odnawiane w okresie wegetacyjnym praktycznie po każdym opadzie. Podstawowe zasoby wody wykorzystywane przez roślinność pochodzą z retencji glebowo-gruntowej. Wielkość tych zasobów wynika z właściwości fizycznych gleb, stosunków hydrologicznych oraz działalności gospodarczej człowieka. Dlatego nie bez znaczenia są także pasy kwietne między uprawami i zadrzewienia śródpolne poprawiające retencję glebową i zapobiegające erozji wietrznej. Łączna długość nasadzeń to 7 km, które obejmują powierzchnię 110 ha.

Zadrzewienia śródpolne – fot. Maria Staniszewska

BILANS WODNY GOSPODARSTWA:

Fundacja posiada na swoich gruntach 22 ziemne stawy retencyjne, 1 staw rybny oraz 14 budowli piętrzących. Przy pomocy tych budowli można retencjonować wodę w następującej ilości: a) jezioro Radacz – 546000 m3 b) jezioro Juchowo – 127000 m3 c) stawy – 129600 m3 d) cieki, retencja korytowa – 8000 m3 c) wody podziemne (odwierty) – 122400 m3

Razem ________________ – 933000 m3 Przeliczając tę ilość wody na posiadany obszar użytków rolnych, przypada ponad 5 tys. m³ wody na 1,0 ha. W przeliczeniu na opad daje to 500 mm. Jest to niemal opad roczny, który dla tego rejonu wynosi 636 mm. Należy zwrócić uwagę, że zaledwie 13% retencjonowanej wody to wody podziemne uzyskane za pomocą odwiertów. Pozyskiwanie wody z ujęcia głębinowego do celów nawadniania upraw w dużej mierze uwarunkowane jest lokalizacją powierzchniowych zasobów wodnych. W miejscach, gdzie występują małe zasoby powierzchniowe, stosuje się alternatywne źródło wody występujące na danym terenie – wody podskórne również pozyskiwane za pomocą odwiertów. Wszystko uwarunkowane jest aspektem ekonomicznym (koszt pozyskania 1m3 wody głębinowej to 0,05 zł) – pojawia się pytanie, czy kopać kanał nawadniający czy wywiercić studnię. Należy również wspomnieć, że woda powierzchniowa niesie za sobą wiele innych korzyści w postaci bogatego życia biologicznego, natomiast woda bezpośrednio z ujęcia jest wodą jałową o niskiej temperaturze, która musi być magazynowana w zbiorniku retencyjnym przed wykorzystaniem w celu nawodnienia upraw. Biorąc pod uwagę ten aspekt, bardziej korzystne jest wykorzystywanie wód powierzchniowych, lecz zasoby te są ograniczone. Analizując sytuację zarówno w Juchowie jak i w Radaczu, można stwierdzić, że umiejętne i racjonalne gospodarowanie posiadanymi zasobami wodnymi pozwalają na pokrycie niedoborów wody w okresach suszy. Jednakże, aby było to możliwe, niestety potrzebne są dalsze inwestycje w infrastrukturę rozprowadzania wody z istniejących zbiorników wodnych. Obecnie na obszarze gruntów gospodarstwa stosuje się następujące systemy nawodnieniowe: ❚ nawadnianie deszczowniane – 780,3 ha ❚ nawadnianie podsiąkowe (budowlami piętrzącymi) – 137,1 ha

Duża zmienność warunków meteorologicznych i występujące w tym rejonie niedobory opadów stanowią bardzo ważne wyzwanie w kontekście retencjonowania wody w obiektach hydrotechnicznych posiadających ważne pozwolenia wodnoprawne. Problemy będą rozwiązywane poprzez budowę kolejnych stawów, podpiętrzenie jezior, zatrzymywanie wody w ciekach oraz odbudowę oczek wodnych. SSS