Medici.com 99 by Medici.com

www.medicicom.com Univerzitetski klinički centar Republike Srpske

Uspješan odgovor na COVID-19 GODINA XVII • BROJ 99 • JUNI 2020 • CIJENA 6 KM, ZA INOSTRANSTVO 4 EUR • DVOMJESEČNIK • DISTRIBUCIJA PUTEM PRETPLATE

Prof. dr Elizabeta Ristanović

Očekuju li nas biološki ratovi?

Ministarstvo odbrane Republike Srbije

Priznanja najzaslužnijim u borbi sa korona virusom

Akademik Vladimir Kanjuh

Etio-patogeneza i morfološke lezije kod COVID-19

Intervju: prof. dr Duško Vulić, dopisni član ANURS

Prevencija KVB

PLUS

Prim. dr Mirjana Lapčević

Reumatoidni artritis

staze zdravlja

NMK • STRUČNI SKUPOVI • INFO

P O Z I T I V N E

F R E K V E N C I J E

UKC RS

Uspješan odgovor na COVID-19

Uvodna reč

ireći svoja krila do inspirativnih granica neba, tamo gde tajne spavaju u spokoju, ispraćamo još jedno proleće. Koračajući tako stazama vremena, stopala života nas lagano uvode u novo leto. Još jedna godina prepolovljena je na pola. Gospođa priroda kao da je na rulet stavila sve svoje ćudi i svoje moći, pa kako se kome i kako se gde kuglica zaustavi na tom „đavoljem točku“. I kod nas i u belom svetu, ovo nadolazeće leto se joguni, otima i prkosi i uporno hoće da bude ono što nije, da se otrgne njemu namenjenoj ulozi u univerzumu. Porađa se u jutrima ispunjenim visokim maglovitim zavesama, rosnim parkovima, vlažnim trotoarima... Boje sunčeve svetlosti i njegova toplina, čežnja su nam i nada da nas bar koji put i pomiluju. Kiše ne prestaju. Vetrovi ne miruju. Udruženi, jaki i moćni, opominju „maloga“ čoveka na njegov položaj „praha“ u nepreglednom lavirintu univerzuma. Na to, da je i u svojoj „praškastoj“ formi nemaran, bahat i neposlušan! Da ne poštuje prirodu i da je obezvređuje! A ona, ljuta i povređena, nemilosrdno uzvraća svojom silinom! Poplave, bujice, rušilački vetrovi... za tren satru i u crnu muku pretvore rad i trud čoveka mučenika. Zgrčena i ukočena lica, suze, vapaji i beznađe nesrećnika koji su imali bliski susret sa tim pošastima, duboko se urezuju u naše oči, naše duše i naša sećanja! A koliko juče smo imali prebliski suret sa korona virusom iz čijih kandži se još nismo sasvim iščupali. Doneo nam je paniku i strah, iskopao generacijske rovove, uveo na velika vrata onlajn komunikaciju i socijalno otuđenje. Ljudi uče na daljinu, udaljavaju se jedni od drugih, rade od kuće, vole se od kuće (ne kod kuće), razdvajaju se, najpre na metar, pa sve više… otkazuje se sve što je bilo zakazano… Zaspali smo u jednom svetu, a probudili se u drugom. Odjednom, Dizni više nema čaroliju! Pariz više nije romantičan! Njujork više nije grad koji nikada ne spava! Kineski zid više nije tvrđava, a Meka je prazna… Zagrljaji su odjednom postali oružje, a neposećivanje članova porodice i prijatelja, čin ljubavi. Odjednom shvatite da su moć, lepota i novac bezvredni i da ne mogu da vam osiguraju kiseonik za koji se borite! A Zemlja nastavlja svoj život. Jedino je nas ljude zatvorila u kaveze. Mislim da nam šalje poruku: „Vi niste nužni! Voda, zemlja, vazduh i nebo, bez vas su sasvim dobro. Kada se vratite, zapamtite da ste moji gosti, a ne moji gospodari!“ Ipak, nije sve otkazano! Mašta nije otkazana. Empatija, nada i vera, nisu otkazane, a nisu ni razgovori. Ni naše stranice ne otkazujemo, već ih ispisujemo istim, pa i jačim nadahnućem. Ekipa Medici com-a i u ovakvim izazovima i preprekama pokazala je odlučnost i pobednički duh. Idemo dalje! Među koricama ovog, 99. broja, opet će se naći za svakoga ponešto. A svakome, od toga ponešto, zasigurno će se dojmiti tekst prof dr Elizabete Ristanović, načelnice Odeljenja za mikrobsku genetiku i imunologiju VMA, uvaženog člana uredništva Medici.com-a, koja u tekstu „Očekuju li nas biološki ratovi“ upravo govori o pandemiji kroz koju smo se batrgali i o moći mikroorganizama. Očekujemo Vas! Živi bili i još dugo trajali i mi sa Vama i Vi sa nama. Čitamo se opet u avgustu, u jubilarnoj 100. priči o zdravlju i životu, uokvirenoj u korice od ćilima, tkanog više od 15 godina. Vaš „Medici.com“ Vera Pušac, direktor

Duško Vulić, dopisni član ANURS

Prevencija KVB

Ministarstvo odbrane Republike Srbije

Priznanja i unapređenja

Prof. dr Elizabeta Ristanović

Očekuju li nas biološki ratovi?

Prim. dr Mirjana Lapčević RA - lično iskustvo

Dr sc. med. Nenad Živković Degenerativna oboljenja kičme

Akademik Vladimir Kanjuh COVID-19

Telemedicina

UKC RS Info bilten

Glavni urednik: prim. dr Momir Pušac Izvršna urednica: Anđa S. Ilić Tehnički urednik: Sretko Bojić; Lektor: Biljana Kuruzović Stručno naučni konzilij redakcije: akademik prof. dr Miodrag Ostojić, akademik prof. dr Drenka Šećerov-Zečević, akademik prof. dr Miodrag Čolić, prof. dr Zoran Popović, prof. dr Miodrag Jevtić, prof. dr Zoran Rakočević, prof. dr Vaso Antunović, prof. dr Danica Grujičić, prof. dr Ljiljana Vujotić, prof. dr Srboljub Golubović, prof. dr Duško Vulić, dopisni član ANURS, prof. dr Duško Vasić, prof. dr Zdenka Krivokuća, prof. dr Senad Mehmedbašić, prof. dr Sandra Lazarević, prof. dr Miroslav Petković, mr. sc. ph. Pero Rokvić, mr. ph. Nataša Grubiša, prof. dr Snežana Pejičić, dr sc. med Slavica Žižić-Borjanović, mr. ph. Zlata Žuvela, akademik prof. dr Enver Zerem i prof. dr Elizabeta Ristanović. Stručni savjet redakcije: prim. dr Lela Popović, prim. dr Slavko Dunjić, prim. dr Mira Popović, mr. ph. Dragana Reljić, dr Rade Dubajić, dr Danica Mihajlović, mr Živana Vuković-Kostić, mr. sci. med. dr Branislav Lolić, prim. dr Boro Gužvić, dr Dušan Bastašić, dr Goran Račetović, mr. ph. Rada Krća, Amra Odobašić, i Nataša Aleksić Redakcija: 78000 Banja Luka, Branka Ćopića 15, Tel: +387 (0)51 318 606, +387 (0) 65 603 346; e-mail: medici.com@blic.net; www.medicicom.com Izdavač: “Udruženje Medici.com” Banja Luka, Branka Ćopića 15 Direktorica: Vera Pušac Prodaja, marketing, promocija u BiH: Jelena i Bojan Broćilović Promocija i marketing u inostranstvu Beoimpex AD Beograd tel. +381 11 38 09 715 Pravni savjetnik: Advokat dr Jovana Pušac, Banja Luka, tel. +387 65 692 377 Foto: Bojan Crnokrak, tel. 066/454-211; Štampa: ”Atlantik bb” Banjaluka Tiraž: 5.000

100. broj izlazi u avgustu 2020. godine

Rješenjem Ministarstva prosvjete i kulture RS broj 6-09-3783/03 od 25.09.2003. upisano u Registar javnih glasila pod r. br. 430. Svako umnožavanje, reprodukovanje i kopiranje dijela ili cijelog materijala iz časopisa i www izdanja dozvoljeno je isključivo uz pismenu saglasnost izdavača.

Z D R AV S T V O - d o g a đ a j d a n a

Udruženje medicinskih sestara, tehničara i babica Republike Srpske

vjetska zdravstvena organizacija je 2020. godinu pravovremeno proglasila međunarodnom godinom medicinskih sestara i babica. Važna uloga koju imaju u održavanju svijeta zdravim je posebno vidljiva u ovom periodu kada smo suočeni sa krizom prouzrokovanom novim korona virusom. Svojim stručnim, predanim i hrabrim radom kojim se suočavaju sa korona virusom one/i su potvrdili da 2020. i 200. godišnjica rođenja Florence Nightingale je godina medicinskih sestara i babica. Oči svijeta gledaju u našu profesiju na način na koji nismo mogli da predvidimo. Medicinske sestre su u centru pažnje, a širom planete ova tragična pandemija otkriva nezamjenljiv rad sestara koji će svi konačno vidjeti. Svjetska zdravstvena organizacija je odlučila i Svjetski dan zdravlja posvetila medicinskim sestrama, ističući njihov trenutni status i važnost u svijetu. Poruka koju su nam uputili za 7. april, svjetski dan zdravlja glasi: ”Medicinske sestre i babice pomažu nam da živimo u srećnijem i zdravijem svijetu. Odvojimo trenutak kako bismo im zahvalili.” Planirali smo i željeli da i ove godine obilježimo 12. maj, međunarodni dan medicinskih sestara, da nastavimo tradicionalno naše aktivnosti za građane Republike Srpske i stručne aktivnosti za medicinske sestre i tehničare. Zbog

Međunarodni dan medicinskih sestara 12. maj 2020.

Pripremila: Mr Živana Vuković Kostić, predsjednica UO UMSTIB RS

pandemije Covid-19 potpuno je izmijenjen način života i rada, medicinske sestre i tehničari su maksimalno angažovani, neizvjesna epidemiološka situacija u ovom periodu je proizvela da međunarodni dan medicinskih sestara obilježimo na izmijenjen način. Ove godine zbog nemogućnosti okupljanja velikog broja građana, izostale su aktivnosti planirane za njih:

predavanja, mjerenje šećera u krvi, mjerenje holesterola, mjerenje krvnog pritiska i tjelesne težine, ali je tim medicinskih sestara i tehničara 12.5. na ulicama Banjaluke preventivno mjerio tjelesnu temperaturu našim građanima. Ova aktivnost je naišla na veliko odobravanje građana, izazvala je medijsku pažnju, a nije izostala ni podrška gradskih struktura. Ovu aktivnost su lično podržali Srđan Amidžić, zamjenik gradonačelnika Grada Banjaluka, i dr Mira Kecman iz Sektora za zdravstvo Grada Banjaluka. Medicinske sestre i tehničari pružaju visokokvalitetnu stručnu sestrinsku njegu, vodeći dijalog u zajednici, rješavaju strahove i brojna pitanja koja se javljaju u ovom periodu. Upravo ovih dana i mjeseci smo svjedoci koliku važnost imaju medicinske sestre u jeku pandemije, svjedoci smo da je od velike važnosti sigurnost i opremljenost zdravstvenih ustanova i samog sistema. Ali, iznad svega je važan ljudski factor, tj. radna snaga koja je spremna reagovati u vanrednim situacijama i da su oni najviše na udaru. Stalna edukacija za medicinske sestre i tehničare nam omogućava da smo uvijek spremni pružiti

Z D R AV S T V O - d o g a đ a j d a n a

su obilježili 12. maj, međunarodni dan medicinskih sestara. Aktivnosti koje su održane: Preventivno mjerenje temperature za građane Banjaluke, položeni su vijenci nag grob koleginice Nade Trišić, osnivačice UMSTIB RS, i tim gestom je odata počast prvoj predsjednici udruženja i svim koleginicama i kolegama koji su preminuli. Međunarodni dan medicinskih sestara je zavr-

Zasluženo priznanje za 2020. godinu su dobili

najkvalitetniju i sigurnu njegu za naše stanovništvo. U ovom trenutku medicinske sestre se susreću sa nizom problema. Zabrinuti su zbog brige o bolesnim pacijentima, suočavaju se sa brzim izmjenama bolničkih protokola, istovremeno brinu i za vlastito zdravlje te zdravlje svojih bližnjih što predstavlja dodatni psihološki pritisak. Rad u ovakvim intenzivnim uslovima dovodi do snažnih emocionalnih reakcija, zamora, teškoća sa spavanjem, socijalnog povlačenja, narušenih odnosa s kolegama, sumnje u vlastito znanje i sposobnosti te propitkivanje vlastitih odluka. Medicinskim sestarama i zdravstvenim radnicima posao dodatno otežavaju laici koji se ne pridržavaju mjera zaštite i uputstava stručnjaka te na taj način dovode u rizik sebe i druge te oni koji šire neprovjerene medicinske informacije. Stoga je na svima odgovornost da pomognu zdravstvenom osoblju, poštujući preporuke, štiteći sebe i druge, da se ne šire dezinformacije i panika. Prema podacima WHO: U svijetu nedostaje šest miliona medicinskih sestara.

Medicinske sestre su kičma svakog zdravstvenog sistema, ističe predsjednik WHO-a Tedros Adhanom Ghebreyesus. Međunarodna asocijacija medicinskih sestara ICN-a je istakla da nedostatak dovoljnog broja medicinskih sestara doprinosi porastu stopa zaraze, medicinskim greškama i porastu stope smrtnosti. Takođe je upozorila da taj problem rezultuje isrcpljivanjem medicinskih sestara koje rade. Izvještaj u kojem ICN navodi da bogate zemlje ne školuju dovoljan broj medicinskih sestara te ne mogu zadovoljiti svoje potrebe pa ih uvoze. To samo pojačava zdravstvenu krizu u siromašnim zemljama. Ističu da “80% sestara u svijetu brine o 50% svjetskog stanovništva”. Svijetu je, prema Svjetskoj zdravstvenoj organizaciji, potrebno još devet miliona medicinskih sestara i babica da bi se do 2030. godine dosegla sveobuhvatna, univerzalna zdravstvena zaštita. Ovi izvještaji nam govore da se nalazimo u velikoj krizi za sestrinsku radnu snagu. Udruženje medicinskih sestara, tehničara i babica Republike Srpske i Strukovni sindikat medicinskih sestara i tehničara, tradicionalno, zajedno

Sestrinski tim Infektivne klinike UKC Republike Srpske

HES JZU DZ Banjaluka

šen svečanom akademijom na kojoj je UMSTIB RS dodijelio priznanja za doprinos razvoju, ugledu i unapređenju sestrinstva u Republici Srpskoj. Dobitnici ovogodišnjeg priznanja su svojim stručnim, hrabrim, predanim radom doprinijeli da mi ostali koji nismo na prvoj liniji ovog fronta što bezbolnije prođemo kroz kroz novonastalu situaciju. Oni nisu brinuli za svoje zdravlje, već su samo radili kako su od njih zahtijevali novi protokoli i nova situacija u kojoj su se našli. 9

Z D R A V S T V O

niverzitetski klinički centar Republike Srpske posjetio je predsjednik Vlade Republike Srpske gospodin Radovan Višković. Tom prilikom održan je sastanak sa poslovodstvom UKC RS, na čelu sa prof. dr Vladom Đajićem, na kojem je utvrđeno da su UKC RS i zdravstveni sistem Republike Srpske uspješno odgovorili na sve izazove u borbi protiv virusa korona. Ovom prilikom, premijer Radovan Višković se zahvalio svim medicinskim radnicima koji su u posljednja dva mjeseca dali sve od sebe da bi zaštitili zdravlje građana te dodao da su mnogo jače ekonomije imale mnogo veće probleme i njihovi zdravstveni sistemi su padali. Republika Srpska je pokazala da kao jedna mala ekomonija, ako se dobro organizuje, može da se nosi sa ovim problemom. Prema njegovim riječima, novi virus korona je u Republici Srpskoj sve vrijeme držan pod kontrolom te ni u jednom trenutku nije bilo eksponencijalnog rasta broja zaraženih. Dodao je da je u protekla dva mjeseca Vlada RS zdravstvenom sektoru po raznim osnovama doznačila više od 100 miliona KM za nabavku potrebne opreme, lijekova i svega ostalog što je bilo neophodno. Višković je naglasio da je od izuzetnog značaja što u Kovid bolnici nije bilo oboljelih zdravstvenih radnika. Prof. dr Vlado Đajić, generalni direktor UKC RS, rekao je da je naša ustanova prema mišljenjima eksperata iz Svjetske zdravstvene organizacije uspješno odgovorila na sve izazove u prethodna dva mjeseca. Naglasio je da nijednom pacijentu, ni u jednom trenutku nije fa10

Univerzitetski klinički centar Republike Srpske

Uspješan odgovor na COVID-19

lio respirator, bolesnički krevet, ili pri- ma. Takođe, zahvalio se Vladi Republike sustvo zdravstvenih radnika i lijekova, Srpske bez čije podrške u ovoj borbi ne što se dešavalo u skoro svim država- bismo uspjeli.

Z D R A V S T V O

ronični nedostatak parking mjesta kod Univerzitetskog kliničkog centra Republike Srpske u naselju Paprikovac treba da bude riješen izgradnjom garažnog kompleksa koji će imati oko 2.300 parking mjesta. Jedan od najvećih organizacionih problema za normalno funkcionisanje Univerzitetskog kliničkog centra Republike Srpske godinama predstavlja nedostatak parking mjesta te se aktivno radi na rješenju tog dugogodišnjeg problema. Analize su pokazale da našu ustanovu svakodnevno posjeti više od 10.000 ljudi i do nje saobraća više od 5.000 automobila jer, osim zaposlenih i pacijenata u UKC RS, dolaze i posjetioci, pratnja pacijenata, kao i studenti medicine i učenici srednjih škola. Kod nas dolaze ljudi koji imaju zdravstvenih problema, ili su u bolovima i onda oni ili njihova pratnja, pored toga, moraju razmišljati gdje će parkirati svoje vozilo. Pacijentima i zaposlenima je otežan dolazak do naših ustanova, ponekad i onemogućen. Najveći dio problema je dolazak sanitetskih vozila sa pratnjom pacijenata koji su životno ugroženi i teško dolaze do ustanove koja je predviđena za njihovo dalje liječenje“, istakao je prof. dr Vlado Đajić, generalni direktor UKC RS. Sve je to uticalo na odluku za gradnju garažnog objekta čvrste gradnje, spratnosti minus 4 po + su bruto površine 73 994,08m2 , što je veća površina od Centralnog medicinskog bloka UKC RS i novoizgrađenog Sjevernog krila zajedno čija je ukupna površina 53 318,32 m2). Cijena takve jedne građevine je 29 805 000,00KM miliona KM bez PDV-a. Parking garaže će imati osam liftova i podzemni toplotni tunel sa kojim će biti povezane sa Centralnim blokom i cijena po metru kvadratnom takvog prostora je 402,00 KM bez PDV-a. Izgradnja parkinga na lokaciji Paprikovac nije samo izgradnja garažnih mjesta, već rješavanje velikih saobraćajnih problema jednog dijela grada, i to zahtjevnog, koji se nalazi na brdu i koji sa jedne strane leži na zatvorenom rudniku, a s druge na klizištu, što sve zajedno predstavlja trusno tlo, naveo je prof. dr Vlado Đajić. S obzirom na činjenicu dasu u oktobru 2018. godine preseljene kompletna Hirurška klinika i Klinika za plućne bolesti sa lokacije iz centra grada na lokaciju Paprikovac dugogodišnji problem oko parkinga postao je još problematičniji te je logičan slijed stvari

Jedinstven projekat UKC RS

Izgradnja savremenog garažnog kompleksa

nalagao da se riješi infrastruktura oko bolnice. Vrlo važno je da ovaj problem što prije bude riješen, jer se planira da se za dvije do tri godine na prostoru Univerzitetskog kliničkog centra RS smjesti još nekoliko objekata. Doći će do izgradnje novih zgrada i preseljenja, kao što je zgrada Medicinskog fakulteta, Medicinske škole, Centra za na-

učnoistraživački rad, a u perspektivi je i preseljenje Klinike za psihijatriju, što će sigurno dovesti do rasta broja osoba koje cirkulišu u krugu UKC RS. „Prije nekoliko godina izgrađen je privremeni parking ispred Klinike za ginekologiju i akušerstvo, koji je svakodnevno zakrčen automobilima, a takođe smo asfaltirali zemljište ispod tehničkog bloka, ali i taj parking je prebukiran automobilima.Vozila su često parkirana po trotoarima i zelenim površinama i to predstavlja veliki problem, jer pacijenti ne mogu lako da dođu do Urgentnog centra i do ljekara i mi smo veoma ozbiljno pristupili rješavanju ovog problema. Na rješenju su radili saobraćajni i građevinski inženjeri iz Beograda, koji su tražili adekvatnu lokaciju gdje bismo mogli da sagradimo parking za veliki broj automobila. Plan i projekat izgradnje ove garaže je urađen i sve bi trebalo da bude gotovo za dvije godine po sistemu ‘ključ u ruke’ bez mogućnosti probijanja finansijske konstrukcije“, rekao je prof. dr Vlado Đajić te dodao da će odluku da li će se garažni parking naplaćivati donijeti u saradnji sa Gradskom upravom, Ministarstvom zdravlja i socijalne zaštite RS, kao i Vlade RS. Saradnici za informisanje UKC RS

Z D R A V S T V O

gledni doktori, dvije Sarajke i jedan Banjalučanin, dobitnici su nagrade “Ličnosti godine” u Bosni i Hercegovini na 19.”Večernjakovom pečatu”, koji je ove godine zbog epidemiološke situacije prvi put održan bez prisustva publike. Nagrađeni, infektologinja Alemka Markotić te epidemiolozi Darija Kisić Tepavčević i Alen Šeranić zaštitna su imena borbe protiv pandemije korona virusa u Hrvatskoj, Srbiji i Bosni i Hercegovini, a sve troje su rođenjem i obrazovanjem ili trenutnim radnim angažmanom neraskidivo vezani za BiH. – Ovo troje ljekara postali su heroji u borbi protiv pandemije COVID-19 u trima državama. Alemka i Darija dvije su Sarajke po rođenju, a Alen je Ba-

“Večernjakov pečat”: Osobe godine u BiH su doktori Alemka Markotić, Daria Kisić Tepavčević i Alen Šeranić

“Ličnosti godine” u BiH Sarajevo 7.6.2020.

njalučanin – rekla je zamjenica glavnog urednika “Večernjeg lista” u BiH Valentina Rupčić, najavljujući dobitnike nagrade za “Ličnost godine”. Nagrade su dobitnicima uručene na tri različite lokacije, u državama u kojima ovi vrsni stručnjaci predvode borbu protiv opasnog virusa, i to ministru zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske dr Alenu Šeraniću u Sarajevu, članici Kriznog štaba Republike Srbije i zamjenici direktora Instituta za javno zdravstvo Srbije dr Dariji Kisić Tepavčević u Beogradu, a članici Nacionalnog štaba za borbu protiv korona virusa Republike Hrvatske i direktorici Klinike za infektivne bolesti “Dr. Fran Mihaljević” dr. Alemki Markotić u Zagrebu. – Ja sam možda imao priliku biti najvidljiviji u ovoj situaciji, ali ne zaboravite da ovo priznanje dugujem svakako svim zdravstvenim radnicima, svom timu u Ministarstvu zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske, i, naravno, svojoj porodici poručio je dr. Šeranić. Dr. Kisić Tepavčević u svome je obraćanju istakla, kako je sve nas pandemija COVID-19 podsjetila kako smo 12

mali i bespomoćni ljudi pred često nepredvidljivom prirodom. – Sarajevo će uvijek imati specifično mjesto u mom srcu, iako već dugo godina živim i radim u Beogradu i doživljavam ga kao svoj grad – dodala je dr. Kisić Tepavčević. Primajući nagradu iz ruku prošlogodišnjeg dobitnika “Večernjakovog pečata”, hrvatskog nogometnog selektora Zlatka Dalića, dr. Markotić se zahvalila, ali i čestitala kolegama laureatima, ali i svojoj drugoj domovini, Bosni i Hercegovini. - Ovu izuzetnu vrijednu nagradu posvećujem svojim roditeljima, kolegama i članovima Štaba civilne zaštite RH – kazala je, dr. Markotić. Zbog pandemije, organizacija i koncept “Pečata” bili su znatno drugačiji nego prethodnih godina, a svakako je to i razlog što su dobitnici nagrada ljekari, stručnjaci koji su u svojim zemljama postali medijski, ali i istinski heroji

u borbi za život i zdravlje. I dok je zamjenica glavnog urednika “Večernjeg lista” za BiH Valentina Rupčić najavljivala proglašenje “Osobe godine”, vjerovatno su mnogi gledaoci već naslućivali da će prestižno priznanje ovaj put otići u ruke onih koji su na prvoj liniji, s desetinama hiljada medicinskih radnika, se borili da val pandemije korona virusa odnese što manje žrtava na ovim prostorima. Korona virus nije spriječio “Večernjakov pečat” da još jednom opravda ulogu društvenog događaja godine, promovišući, možda više nego ikada prije, prave vrijednosti, one koji vode bitku za život i zdravlje ljudi u teškim vremenima. I kao što je to u svom pozdravnom govoru učesnicima i gledaocima “Večernjakovog pečata” kazao generalni direktor Svjetske zdravstvene organizacije (WHO) Tedros Adhanom Ghebreyesus, ovo je priznanje našoj zajedničkoj borbi protiv COVID-19.

Z D R A V S T V O

a razliku od drugih sistema u kojima se građani koji su sumnjali na COVID 19 nisu javljali doktoru iz straha koliko će to da ih košta, Republika Srpska je solidarno, kako i funkcioniše naš zdravstveni sistem, odlučila da u ovo vrijeme kada se cijeli svijet bori sa virusom korona finansira zdravstvene usluge za sve građane – bez izuzetka. Zamislite da smo imali situaciju da ljudi izbjegavaju da prijavljuju simptome, jer nemaju novca da plate testiranje? Zdravstveni sistem je i ovaj put pokazao svoju solidarnost i zato svi treba da ga čuvamo, poručio je direktor Fonda zdravstvenog osiguranja Republike Srpske Dejan Kusturić, gostujući u jednoj banjalučkoj televiziskoj emisiji. I ovaj period borbe sa pandemijom, kako je rekao, istakao je važnost zdravstva za jedno društvo i zato treba svi da se borimo za dodatne izvore finansiranja kako bi zdravstvo građanima pružalo još kvalitetnije zdravstvene usluge. „Vidjeli smo i sada kolika je prijetnja da sistem ima samo jedan prihod - uplatu doprinosa za zdravstveno osiguranje. Fond godinama traži dodatne prihode od proizvoda štetnih po zdravlje, a vjerujemo da će se to i u budućnosti desiti“, istakao je Kusturić. Govoreći o javnim nabavkama koje je Fond od 24. Marta, po nalogu Republičkog štaba za vanredne situacije, sproveo za potrebe zdravstvenog sistema Kusturić je istakao da su ciljevi koje je Fond postavio poput hitnosti, transparentnosti, zakonitosti i racionalnog i efikasnog trošenja javnih sredstva u potpunosti ispoštovani. „Zadatak nije bio nimalo lagan, ali lako nije bilo nijednom građaninu RS da se bori sa nečim što je apsolutno novo i nevidljivo. Fond je odreagovao na način kako se očekuje od institucija RS - pravovremeno, a sve u cilju da se što prije nabavi neophodna medicinska i zaštitna oprema kako bi se zaštitili građani i zdravstveni radnici“, rekao je Kusturić. Iako je da je Fond do sada, putem javnih nabavki, nabavljao samo lijekove, dok su nabavke medicinskih sredstava u nadležnosti zdravstvenih ustanova, Fond je po ovlaštenju Republičkog štaba, prvenstveno zbog iskustva koji posjeduje i kadra, preuzeo ovaj posao. Procedure nabavke, kako je rekao Kusturić, bile su užasno komplikovane, posebno iz razloga što se cijeli svijet u jednom momentu okrenuo ka Kini, tražeći jednu istu robu. 14

Direktor Fonda o solidarnosti sistema i sprovedenim javnim nabavkama

Kusturić: Zdravstveni sistem kao stub solidarnosti društva Autor: Darija Filipović Ostojić, portparol FZO RS

„Svi su tražili maske, rukavice, respiratore! Ni proizvođači u Kini nisu bili spremni da isporuče toliku robu odjednom. Mi smo u svemu tome iskoristili institucionalne mogućnosti - prvo je bila brza reakcija Ministarstva finansija da obezbijedi novac, pa Ministarstva zdravlja da napravi spisak potreba zdravstvenih ustanova, a diplomatskim kanalima smo nastojali da dođemo do svih važnih informacija vezanih za nabavku ove robe. Nije to radio samo Fond, nego sve institucije – od srpskog člana Predsjedništva BiH, predsjednika RS i svih institucija Vlade RS. Odluka svih ozbiljnih zemalja, pa tako i naše vlasti, jeste da novac ne smije da bude problem, jer je bilo važno da obezbijedimo sve što je potrebno za naše građane i zdravstvene radnike“, rekao je Kusturić. To je rezultovalo, kako je rekao, da je avion sa 50 tona medicinske robe iz Kine 15. aprila sletio u Republiku Srp-

sku, tačnije 20 dana od kada je Fond bio ovlašten da opskrbi zdravstveni sistem. Kusturić je ilustrativno objasnio koliko je bilo teško „pobijediti“ sve kineske barijere izvoza robe koje su se mijenjale iz dana u dan. „Recimo, robu iz Kine smo tri dana prevozili do mjesta odakle je avion polijetao. Riječ je o udaljenosti 1700 kilometara. Međutim, pred samo polijetanje imali smo situaciju da je tog jutra donesena nova uredba da se roba više ne carini u skladištima na aerodromu, nego samo u fabrici. Osim toga, ‘divljao’ je kurs dolara koji je diktirao nove cijene. Ugovorimo jednu, a drugog dana stigne nova ponuda uz obrazloženje da je promijenjen kurs dolara“, istakao je Kusturić. On tvrdi da su međunarodne organizacije koje su još početkom marta obećale pomoć u donaciji testova RS imale problema da ih nabave i dostave, pa je ta roba stigla tek krajem aprila.

Z D R A V S T V O

Poziv roditeljima za psihološku podršku

I nakon svega toga, kako je istakao Kusturić, u javnosti su se provlačile teze da li je trebalo ili ne da se nešto hitno nabavi. On se pita kako neko može da bude sumnjičav po pitanju hitnosti - ako ljudi umiru, ili ako u zajednici postoji virus koji ne vidimo i prijeti da ugrozi javno zdravlje. „Prigovaralo se to što su institucije sprovodile pregovarački postupak bez

Nabavka mobilne bolnice potkrijepljena potrebama zdravstva Govoreći o mobilnoj bolnici, direktor FZO RS Dejan Kusturić je istakao da je odluka da se nabavi pokretna bolnica bila potkrijepljenja potrebama zdravstva. „U situaciji kada ne znate sa čim se borite i kada strahujete da li ćete imati dovoljno kapaciteta za prijem pacijenata, jer mnoge zemlje nisu imale gdje da smjeste pacijente, odluka da se nabavi pokretna bolnica bila je najbolja moguća u datom trenutku“, istakao je Kusturić. Paralelno sa ovom situacijom Fond je kontinuirano radio svoj redovni posao, odnosno nabavio sve lijekove koji su potrebni i koje Fond finansira. „Vidjevši u januaru šta se dešava u svijetu i da bi moglo doći do poremećaja tržišta, posebno se misli na Indiju gdje sve svjetske kompanije nabavljaju supstance za proizvodnju, odlučili smo da što prije nabavimo sve lijekove koji su se mogli nabaviti u datom trenutku. Ispostavilo se da smo dobro procijenili, jer smo kasnije vidjeli kako se druge zemlje bore sa nestašicom“, istakao je Kusturić.

obavještenja o nabavci koji je apsolutno ravnopravan sa otvorenim postupkom i koji Zakon o javnim nabavakama BiH propisuje. Evo, recimo, da smo koristili otvoreni postupak koji traje ukupno 60 dana pod uslovom da se niko ne žali, mi bismo u Republici Srpskoj opremu iz Kine dobili tačno za dva mjeseca, odnosno već kada je virus korona stavljen pod kontrolu. Situacija je zahtijevala brzu reakciju i u roku od 20 dana imali smo prvi avion sa opremom“, istakao je Kusturić. On je naveo da su Hrvatska i Srbija, primjera radi, nabavku ove opreme izuzele od Zakona o javnim nabavkama pod oznakom tajno. Kada su u pitanju cijene, Fond je nastojao da što povoljnije nabavi robu koja ima zadovoljavajući kvalitet. Kako navodi, Fond je troslojne maske za jednokratnu upotrebu nabavio po cijeni od 50-70 pfeniga, dok su druge ustanove u BiH ovu robu nabavljale po cijeni od jedne do dvije KM. „Budući da smo nabavili 11 miliona maski, da smo ih nabavli po cijeni od jedne marke, to bi bilo 11 miliona KM. Dakle, u pitanju je 11 miliona razlike koje je Fond uspio da na neki način sačuva ekonomičnijim poslovanjem. Takođe, rukavice smo ranije plaćali 4,50 KM, a sada 100 pari rukavica u apotekama košta od 25-30 KM“, istakao je Kusturić, koji je i potvrdio da je zbog stanja na tržištu u ovom periodu nabavke bilo i avansnih uplata. „Fond to ranije nije nikada radio, što je lako dokazivo. U ovoj situaciji kada proizvođač ne želi da nekome preda robu ukoliko se ne plati unaprijed, moralo se pribjeći ovom modelu. Međutim, nastojali smo da izaberemo dobavljače koji su sigurni i koji sa nama godinama uspješno sarađuju. Analizom menadžmenta smo birali najpouzdanije, jer smo o svemu vodili računa“, istakao je Kusturić.

Fond solidarnosti „Duša djece“ podržao projekat Društva psihologa RS

ond solidarnosti za dijagnostiku i liječenje oboljenja, stanja i povreda djece podržao je projekat Društva psihologa Republike Srpske „Zaštita mentalnog zdravlja vulnerabilnih kategorija stanovništva u doba KOVID-19 pandemije“ te pozvao roditelje djece čije liječenje u inostranstvu finansira Fond da se odazovu pozivu za psihološku podršku. Naime, poziv je upućen onim roditeljima djece koji zbog zatvaranja granica izazvanim pandemijom virusa korona čekaju kod kuće da ih zdravstvena ustanova u inostranstvu primi na liječenje, kao i onim roditeljima koji se sa djecom već nalaze na liječenju u inostranstvu i ne mogu da se vrate kući. „Društvo psihologa Republike Srpske u vremenu pandemije korona virusom i kada se svi suočavamo sa strahom i neizvjesnošću pokrenulo akciju očuvanja mentalnog zdravlja posebno osjetljivih kategorija društva. Ne umanjujući značaj pomoći nekih drugih kategorija društva, ubijeđeni smo da u ovim trenucima kada postoji nemogućnost slanja djeteta na liječenje u inostranstvo zbog zatvorenih granica ili kada se roditelji sa djecom nalaze u inostranstvu pa ne mogu da se vrate kući, potreba za razgovorom ili psihološkom podrškom je još veća“, istakla je direktorka Fonda solidarnosti „Duša djece“ Jasminka Vučković. Podsjećamo da je Fond solidarnosti još prošle godine uspostavio saradnju sa Društvom psihologa RS u cilju pružanja stručne pomoći porodicama djece koja moraju da se liječe u inostranstvu. Psiholozi su na raspolaganju svim roditeljima, a ove usluge pružaju besplatno, jer na ovaj način žele da daju svoj doprinos humanoj misiji Fonda solidarnosti „Duša djece“. Kada je u pitanju zaštita mentalnog zdravlja u vrijeme pandemije virusa korona, Društvo psihologa RS odlučilo je da pokrene ovaj projekat iz razloga što smatraju da je u ovim trenucima krize neophodno osigurati psihosocijalne usluge u domenu posebno vulnerabilnih kategorija kao što su osobe sa invaliditetom, osobe sa hroničnim bolestima, roditelji djece sa hroničnim oboljenjima/stanjima i samohrani roditelji. Osnovni cilj projekta je očuvanje mentalnog zdravlja ljudi u situaciji neočekivane krize kao i preduzimanja različitih incijativa koje su u direktnoj vezi sa smanjivanjem epidemiološkog rizika. 15

Z D R A V S T V O

skladu sa novim preporukama o prevenciji kardiovaskularnih bolesti definisane su ključne komponente primarne prevencije: promjena životnih navika, prestanak pušenja, zdrava ishrana, fizička aktivnost te mala doza acetil-salicilne kiseline 75-100mg Popularan naziv koji se koristi za kardiovaskularne bolesti jeste i „moderne bolesti“, jer spadaju u bolesti savremenog doba u kome su stres, nepravilna ishrana i često konzumiranje alkohola i cigareta postale svakodnevne navike. Činjenica jeste da je brzina života donijela sa sobom mnoge negativne navike, a među njima i manju fizičku aktivnost kod većine stanovnika. Sve ovo su razlozi, pojedinačno ili zajedno, zbog čega su kardiovaskularne bolesti uzrok za oko 18 miliona smrti godišnje u svijetu, a procjene su da će do 2030. taj broj porasti na 23 miliona smrtnih slučajeva. Kakvo je stanje kod nas, kada su u pitanju kardiovaskularne bolesti, pojašnjava prof. dr Duško Vulić, redovni profesor Medicinskog fakulteta Univerziteta u Banjaluci, visiting profesor Medicinskog fakulteta u Beogradu. Kardiovaskularne bolesti (KVB), od kojih je koronarno srčano oboljenje najčešće, glavni su uzrok smrti kod osoba srednje i starije životne dobi u većini evropskih zemalja i one uzrokuju 49% svih smrti u Evropi i 30% svih smrti prije 65 godina. Međutim, postoje značajne razlike u smrtnosti između zemalja kao i u jednoj zemlji tokom vremena, tako da je smrtnost u zapadnim zemljama opadala za 2% godišnje, a povećavala se za 6% u istočnim te dijelovima centralne Evrope. Prema dostupnim podacima iz 2018. godine, kod nas je mortalitet iznosio 48%. Govori se mnogo o primarnoj i sekundarnoj prevenciji kardiovaskularnih bolesti. Možete li pojasniti šta podrazumijeva primarna, a šta sekundarna prevencija? Prevencija poremećaja zdravlja podrazumijeva mjere vezane za očuvanje, unapređenje i uspostavljanje zdravlja koje je narušeno. Ako sve ovo nije moguće, mjere su usmjerene ka usporavanju nepovoljnog toka i ishoda bolesti. Sveukupni cilj prevencije kardiovaskularnih bolesti kod pacijenata sa klinički ustanovljenom bolesti i kod osoba sa 16

Intervju: Prof. dr Duško Vulić, kardiolog, dopisni član Akademije nauka i umjetnosti Republike Srpske

Prevencija - ključ zdravlja srca i krvnih sudova Modifikacija faktora rizika je ključni dio primarne i sekundarne prevencije bolesti srca i krvnih sudova

sti kako do bolesti ne bi došlo. Može biti definisana kao prevencija procesa aterosklerotske bolesti. Sekundarnu prevenciju čine mjere koje su na raspolaganju i pojedincima i čitavoj populaciji radi otkrivanja oboljenja, bržeg i uspješnijeg intervenisanja, odnosno sve mjere usmjerene protiv napredovanja ili vraćanja bolesti (recidiva) kod osoba sa već utvrđenim oboljenjem. Sekundarnu prevenciju kardiovaskularnih bolesti činile bi mjere čiji je cilj sprečavanje vraćanja bolesti i progresije ateroskleroze kod osoba koje već imaju razvijenu aterosklerotsku bolest.

visokim rizikom je isti - da se smanji rizik glavnih kardiovaskularnih posljedica i na taj način smanji prijevremena invalidnost i smrtnost te da se produži preživljavanje i poboljša kvalitet života. Primarna prevencija koronarne bolesti predstavlja prevenciju početka bolesti kod osoba bez ranijih simptoma. Ona obuhvata postupke koje treba sprove-

Koliko je sama prevencija važna za zdravlje srca? Razvoj bolesti srca i krvnih sudova je u velikoj mjeri povezan sa stilom života i srodnim faktorima rizika. Postoje naučni dokazi da promjena stila života i redukcija faktora rizika mogu usporiti razvoj bolesti srca i krvnih sudova i prije i poslije ispoljavanja kliničkih manifestacija. Pod znatno većim rizikom je osoba koja ima više umjerenih faktora rizika, nego druga osoba koja ima samo jedan, ali jako visok faktor rizika. Vodiči za faktore rizika su prije bili zaokupljeni procjenom samo jednog faktora rizika - hipertenzijom, hiperlipidemijom ili dijabetesom, što je rezultovalo neprikladnim isticanjem samo pojedinačnih visokih faktora, a ne na sveukupnom nivou rizika, nastalom kombinacijom više faktora. Ovakav pristup potvrđuje tri važne činjenice: da kardiovaskularne bolesti imaju multifaktorsku etiologiju, da faktori rizika mogu imati višestruke efekte i da kao

Z D R A V S T V O

ljekari treba da se bavimo kompletnom osobom, a ne samo jednim faktorom rizika kod te osobe. Modifikacija faktora rizika je ključni dio primarne i sekundarne prevencije bolesti srca i krvnih sudova. Glavni faktori rizika ostaju važni prediktori dugogodišnje prognoze kod osoba sa ovim oboljenjima. Ključno je postići promjenu načina života i optimatizaciju kontrole faktora rizika. Bolesnici koji su uspjeli da ostvare povećanje fizičke aktivnosti i promjenu ishrane smanjili su relativni rizik za 54%, a oni koji su prestali pušiti za 43% pojavu novih događaja narednih šest mjeseci. Šta se preporučujete osobama sa povećanim rizikom od kardiovaskularnih bolesti u prevenciji srčanog udara? U skladu sa novim preporukama o prevenciji kardiovaskularnih bolesti definisane su ključne komponente primarne prevencije: Promjena životnih navika; prestanak pušenja; zdrava ishrana sa naglaskom na unos povrća,voća, ma- žitarica i ribe, uz umjereno korištenje hunarki, orašastih plodova, integralnih soli; balans kalorija; fizička aktivnost,

Projekat

Promocija značaja fizičke aktivnosti u Republici Srpskoj

rojekat “Promocija značaja fizičke aktivnosti u Republici Srpskoj“ realizuje Fondacija „Zdravlje i srce“ iz Republike Srpske u saradnji sa “Društvom za srce” Slovenije, a uz podršku “European Heart Network”(Evropska mreža za srce). O realizaciji Projekta informisano je Ministarstvo zdravlja Republike Srpske, Medicinski fakultet u Banjaluci i Savez opština i gradova Republike Srpske. Projekat je promovisan tokom obilježavanja Svjetskog dana srca, 28.9.2019. u Banjaluci. U saradnji sa Savezom opština i gradova Republi-

odnosno 150 minuta fizičke aktivnosti umjerenog intenziteta sedmično ili 30minuta dnevno. Takođe, mala doza acetil-salicilne kiseline 75-100mg kod osoba od 40-75 godina sa visokim rizikom (povišen krvni pritisak, dijabetes, povišen holesterol) ukoliko nemaju povišen rizik krvarenja. Potrebno je analizirati psihosocijalne faktore putem kliničkih intervjua da bi se identifikovale barijere u sprovođenju mjera promjene načina života i adekvatne primjene lijekova. Neophodno je insistiranje promjene načina života i korištenje kardioprotektivnih lijekova (ACE inhibitori, beta blokatori, statini, antiagregacioni lijekovi) u postizanju ciljnih vrijednosti kod bolesnika sa kardiovaskularnim bolestima. Kada i koliko često je neophodan pregled kardiologa? Pacijenti sa faktorima rizika u okviru primarne prevencije dolaze po preporuci porodičnog ljekara, dok oboljeli u okviru sekundarne prevencije dolaze na kardiološke kontrole svakih četiri do šest mjeseci. nama u skladu sa usvojenim Planom i dinamikom Projekta. Kao naredna važna aktivnost u Projektu bio je pripremljen Seminar o značaju fizičke aktivnosti, koji je bio namijenjen za edukaciju 30 lokalnih predavača/edukatora odabranih u šest gradova. Iako su obavljene sve logističke radnje i upućene pozivnice za 13. i 14. mart 2020. godine, seminar je je zbog epidemije COVID-19 morao biti odložen. Nadajući se da će epidemiološke prilike biti povoljne kao novi, preliminarni termin seminara predložen je 27. i 28. jun 2020. godine. Edukovani lokalni edukatori bi tokom jula, avgusta i septembra promovisali STAZE ZDRAVLJA i značaj fizičke aktivnosti u svojim gradovima. U okviru Projekta u Gradu Banjaluka je na Stazi zdravlja na Banj Brdu postavljena informativna tabla o značaju fizičke aktivnosti za prevenciju kardiovaskularnih oboljenja.

ke Srpske određeno je šest gradova u kojima će se Projekat realizovati, a to su Banjaluka, Prijedor, Doboj, Bijeljina, Istočno Sarajevo i Trebinje. Projekat je prezentovan na sjednici Predsjedništva Saveza opština i gradova RS, održanoj u Banjaluci, 28.10.2019. godine i tom prilikom su sa gradonačelnicima ovih gradova potpisani protokoli o saradnji na realizaciji Projekta. Svi gradovi su imenovali koordinatore projektnih aktivnosti, koji su nadležni za kontakte sa Fondacijom „Zdravlje i srce“ kao nosiocem Projekta i odgovorni za provođenje projektnih aktivnosti u svojim sredi17

Z D R A V S T V O

Zavod za fizikalnu medicinu i rehabilitaciju „Dr Miroslav Zotović“

Razvoj epidemije COVID-19 postavio je nove izazove pred zdravstvene sisteme širom svijeta. Ovi izazovi našli su se i u pulmološkoj rehabilitaciji i aktivnostima zdravstvenih radnika i njihovih saradnika iz ove oblasti. Uvođenjem pulmološke rehabilitacije još u maju 2014. godine pulmološki tim Zavoda za fizikalnu medicinu i rehabilitaciju “Dr Miroslav Zotović” je omogućio vidan napredak u liječenju pulmoloških pacijenata, posebno onih kod kojih ambulantno liječenje, koje se uglavnom oslanja na medikamentoznu terapiju, nije dalo zadovoljavajuće rezultate. COVID-19 je oboljenje koje na prvom mjestu zahvata respiratorni trakt, ali utiče na funkciju i drugih organa: srca, jetre, bubrega, probavnog trakta, lokomotornog sistema, mozga i nerava. Čak i kada su pacijenti „klinički“ izliječeni i otpušteni iz bolnice ostaju prvenstveno respiratorne disfunkcije, smetnje alveolarne razmjene gasova i smanjenje respiratorne funkcije pluća. S obzirom na to da COVID-19 u velikoj mjeri napada pluća, ovim tekstom želimo da istaknemo značaj primjene pulmološke rehabilitacije kod pacijenata oboljelih od COVID-19 kao i nakon izlječenja. Ranom fizioterapijskom intervencijom značajno se može olakšati disanje, mogu se umanjiti simptomi, anksioznost, depresija i, što je najvažnije, spriječiti razvoj komplikacija. Različiti stepeni poremećaja su registrovani u respiratornoj, fizičkoj i psihološkoj funkciji kod pacijenata sa korona virusom (Covid-19), naročito kod starijih pacijenata. Sa iskustvom poboljšanih i otpuštenih Covid-19 pacijenata, vremenska respiratorna rehabilitacija može poboljšati prognozu, funkcionalno stanje i poboljšati kvalitet života (QoL). U Kini, kao prvom žarištu korona virusa, je objavljeno nekoliko smjernica za pulmološku rehabilitaciju za pacijente sa COVID-19 u cilju jačanja pulmološke rehabilitacije. Odsjek za pulmološku rehabilitaciju Zavoda “Dr Miroslav Zotović” bi nastavio svoju redovnu praksu, uz pacijente koji su preboljeli infekciju virusom korona, na osnovu tih smjernica. Kineske kolege su radile istraživanje efekta šestonedjeljnog respiratornog

Respiratorna rehabilitacija kod starijih pacijenata sa Covid-19 Pripremila: prim. mr sc. dr Snežana Kutlešić-Stević, specijalista pneumoftiziolog, subspecijalista baromedicine

treninga na respiratornu funkciju, pol, pokretljivost i psihološku funkciju kod starijih pacijenata sa Covid-19. Studija, koja je uključila 72 učesnika, od kojih je 36 pacijenata provelo respiratornu rehabilitaciju, a ostatak bez bilo kakve rehabilitacije. U studiji su praćeni test plućne funkcije, uključujući bodipletiznografiju, difuzijski kapacitet za karbon-monoksid (DLCO), funkcionalni test (6-minutni test hodanja), kvalitet života (QoL), pro-

cjene (SF – 36 bodova) aktivnosti svakodnevnog života (funkcionalno nezavisno mjerenje, FIM bodovi) i mentalni status testovi (SAS anksioznost i SDS bodovi depresije). Poslije šestonedjeljne respiratorne rehabilitacije u grupi kod koje je ona provedena bile su otkrivene značajne razlike u FEV 1 (L), FVC(L), FEV1/FVC%, DLCO% i 6-minutni test hodanja. SF-bodovi u osam dimenzija bio je statistički značajan unutar interventne grupe i

Z D R A V S T V O

između dvije grupe. SAS i SDS bodovi u interventnoj grupi su se smanjili poslije intervencije, ali samo anksioznost je imala značajno statističko značenje unutar i između dvije grupe. U zaključku, kolege naglašavaju da šest nedjelja respiratorne rehabilitacije može poboljšati respiratornu funkciju, kvalitet života i anksioznost starijih pacijenata sa Covid-19, ali ima malo značajnog poboljšanja na depresiju kod starijih. Procjena Primarni ishodi mjerenja: respiratorna funkcija, drugi ishod mjerenja: vježba izdržljivosti (6-minuta hodajuće distance), ADL i QoL, procjena psihološkog statusa (anksioznost i depresija bodovi). Respiratorna funkcija sa automatskim kompjuterizovanim spirometrom (model ML 3500s) od Micro Direct, za njenu procjenu. Sljedeći parametri povezani sa respiratornom funkcijom su bili izmjereni: 1. forsirani respiratorni volumen u jednoj sekundi (FEV1), 2. forsirani vitalni kapacitet (FVC), DLCO (%), koji se odnosi na količinu CO koja prođe kroz alveolarnu kapilarnu membranu u kapilarnu krv po jedinici vremena, po jedinici razlike pritisaka sa procentom izmjerenih vrijednosti prema predviđenoj vrijednosti 80% kao normalno. Vježba izdržljivosti, koja je izmjerena pod šestominutnim testom hodanja je distanca jednog hodanja za šest minuta (takođe poznata kao dinamička distanca). Perkutantna zasićenost kiseonikom (SpO2), otkucaji srca, sistolični krvni pritisak, dijastolični krvni pritisak, respiratorna stopa: Ukupno 92 pacijenta su ispunjavala sve uslove potrebne za učešće u studiji. Od njih, devet pacijenata nije bilo saglasno sa ovom studijom, tri pacijenta sa FEV 1≤ 70%, četiri pacijenta sa ozbiljnom srčanom bolešću (to je kontraindikacija za pulomološku rehabilitaciju) i preostalih 76 pacijenata su bili nasumično odabrani. Od 38 pacijenata

u interventnoj grupi, dva pacijenta su napustila prije kompletiranja svih 12 sesija i nisu bili u stanju da nastave rehabilitaciju. Ukupno 72 pacijenta je kompletiralo studiju od kojih je 36 provelo program respiratorne rehabilitacije. Osnovne vrijednosti karakteristika, nije bilo statistički značajnih razlika između dvije grupe pacijenata u životnoj dobi, polu, BMI, obimu plućne CT lezije, medicinske istorije u prošlosti. Test plućne funkcije Eksperimentalna i kontrolna grupa su upoređeni poslije šest nedjelja respiratorne rehabilitacije i nađeno je da postoji statistički značajna razlika između FEV 1 (L), FVC (L), FEV1/FVC% i DLCO%. Test šest minuta hoda kod respiratorne rehabilitacije unutar eksperimentalne grupe bio je značajno duži nego prije rehabilitacije. Studija kod pacijenata nakon infekcije Covid-19 je istraživala efikasnost respiratorne rehabilitacije i otkrila da šest nedjelja respiratorne rehabilitacije značajno poboljšava respiratornu funkciju, QoL, anksioznost i depresiju kod starijih pacijenata sa Covid-19 i onih bez HOBP-a. Nakon urađenog CT-a toraksa pacijenti sa Covid-19 su imali neke zaostale fibrotične lezije u plućima, koje mogu imati uticaj na njihovu plućnu funkciju. Studija je pronašla da je plućna funkcija bila značajno poboljšana poslije šest nedjelja respiratorne rehabilitacije. Cilj respiratorne rehabilitacije i njegovi rezultati su povezani sa aktivacijom respiratornih mišića u respiratornom rehabilitacionom treningu, uključujući interkostalne mišiće, abdominalne zidne, i ostale mišiće koji igraju važnu ulogu u održavanju respiratorne funkcije. Ova studija kineskih kolega, kao i slične studije rađene u Brazilu i zemljama EU, nam potvrđuju značaj respiratorne rehabilitacije i kao takva će se provoditi i u našoj ustanovi.

a bi se proizveo normalan glas, funkcija grkljana mora biti koordinirana, efikasna i fiziološki stabilna. Svaka neravnoteža u ovom sistemu utiče na kvalitet glasa. Glasnice su trakasti mišićno-vezivni nabori koji se pružaju od ugla štitaste hrskavice do vokalnog nastavka aritenoidne hrskavice. Dok govorimo, glasnice se skupljaju i vibriraju i proizvode glas koji se uz pomoć jezika, zuba i usana oblikuje u riječ. Ako je čovjek izložen dužem govoru u bučnoj sredini, ili nekoj drugoj zloupotrebi glasa, na glasnicama mogu nastati zadebljanja ili izrasline koje onemogućavaju njihovo pravilno zatvaranje, a rezultat toga je promuklost. Promuklost je poremećaj glasa koji označava svako odstupanje od njegovih normalnih obilježja visine, intenziteta i kvaliteta i najčešće je uzrokovan organskim i funkcionalnim promjenama na grkljanu. Kada govorimo o vrsti poremećaja glasa, Satalof (1987) navodi kako 80% vokalnih profesionalaca ima probleme glasa, uzrokovane vokalnom zloupotrebom ili psihogenim faktorima, a 20% pacijenata ima organske poremećaje glasa. Od organskih poremećaja najučestaliji su laringealni refluks te akutni infektivni laringitis. Od ostalih organskih poremećaja javljaju se vokalni polipi, noduli, ciste na glasnicama, Reinkeov edem, respiratorne infekcije te laringitis sa i bez ozljeda glasnica. http://www.politika.rs/

Vokalni noduli ili čvorići Vokalni noduli ili čvorići na glasnicama su ograničena izbočenja koja se javljaju na slobodnoj ivici glasnica, između prednje i srednje trećine (tzv. Frenkelove tačke) obje glasnice i najčešće su benigne promjene na glasnicama. Čvorići mogu ometati profesionalne aktivnosti pacijenta i treba da se liječe, jer svako dalje naprezanje glasovnog organa pacijenta sa vokalnim čvorićima dodatno oštećuje glasnice. Najčešće se javljaju kod djece i vokalnih profesionalaca. Pored vokalne traume, kao glavnog uzroka nastanka čvorića, navode se i drugi faktori kao što su: alergija, česti zapaljenjski procesi, hormonski poremećaji i struktura ličnosti. Međutim, vokalni noduli mogu i naglo nastati nakon akutnog glasovnog

Z D R A V S T V O

naprezanja, najčešće u kombinaciji sa akutnim laringitisom ili virusnom bolešću gornjih disajnih puteva. Tada su jedva uočljivi, mekani i nazivaju se prenoduli. Inače, noduli mogu biti mekani edematozni i tvrdi - fibrozirani. Iako se radi o malim izraslinama na glasnicama promuklost može biti znatna, jer se radi o kombinovanom mehanizmu primarne hiperkinezije (koji je uzrokovao vokalne nodule), o šumu koji nastaje u glasu prolaskom vazduha kroz nepotpuno zatvorene glasnice te sekundarnoj hiperkineziji. Stoga vokalni noduli mogu remetiti profesionalnu aktivnost i moraju se liječiti, jer fonatorno naprezanje bolesnika s vokalnim nodulima dovodi do daljih oštećenja vibratorno važnih dijelova glasnica. Laringealna stroboskopija može pokazati o kakvim se nodulima radi. Mekani noduli se mogu liječiti konzervativno: glasovnim vježbama i medikamentno, dok se tvrdi noduli liječe hirurški, uz vrlo opreznu eksciziju u tehnici mikrolaringoskopije, nakon čega slijedi obavezna glasovna terapija kojom se mora promijeniti način fonacije kako noduli ne bi recidivirali. Oni upravo zbog toga što je način fonacije dio zadanog ponašanja (ponekad i profesionalnog) često recidiviraju. Povoljna je činjenica da se kod dječaka u pubertetu povlače, za razliku od vokalnih nodula djevojčica koji nerijetko traju i nakon puberteta te je tako sužena njihova mogućnost odabira budućeg zanimanja. Glas se prevencijom može zaštiti izbjegavanjem prenaprezanja glasovnog aparata, sprečavanjem izloženosti štetnim uticajima poput duvanskog di-

ma, alkohola. Savjetuje se i petominutni odmor od pričanja svakih sat vremena ako na radnom mjestu morate govoriti povišenim tonom. Kod pacijenata sa čvorićima glas je promukao, a prisutni su i zamorljivost glasa te smanjenje njegovog raspona. Promuklost može da utiče na ko-

Čvorići na glasnicama i vokalna rehabilitacija

Pripremila: Anja Drljić, dipl. logoped, ZZFMR „Dr Miroslav Zotović“ Banja Luka

munikaciju i društvenu integraciju i na ma ili intenzivno govorenje kada je otaj način da pogorša kvalitet života sva- soba bolesna. kog čovjeka. Najviše vremena u terapiji se potroši na učenje određenih tehnika. To su vježbe koje zahtijevaju ravnotežu Vokalna rehabilitacija U toku rehabilitacije glasa primarno fiziološke osnove glasa, služe da pottreba voditi računa o relaksaciji, tehni- pomognu koordinirano disanje, proici disanja, postizanju adekvatne visine zvođenje zvuka i postizanje jačine, glasa i uspostavljanju apođa. Kod pa- visine i kvaliteta glasa kakav bi pacijenata treba razviti samodisciplinu i cijent želio. Zadaci vokalnog terapeuta su da maksimalnu angažovanost. Vokalni tretman podrazumijeva or- odredi ciljeve koji su realni i u skladu ganizovano i sistematsko sprovođenje sa potrebama i mogućnostima paciodređenih mjera i postupaka kojima jenta, da bude fleksibilan – da proba se ostvaruje rehabilitacija lica sa pa- različite metode za postizanje najbotologijom glasa. Vokalnim tretmanom ljih rezultata te da obezbijedi sredinu se obezbjeđuje korekcija, remedijacija u okviru koje se od pacijenta traži da i habilitacija bio-psihosocijalne struktu- proba nove tehnike. re lica sa patologijom glasa (Petrović – Lazić, 1996). Strukturu vokalnog tretmana sačinjavaju: organizacija, plan, program i tehnologija tretmana. U rehabilitaciji poremećaja glasa koristi se glas i razna uputstva povezana za promjene u glasu. U toku rehabilitacije važno je otkriti i otkloniti uzroke oštećenja glasa. Vokalni terapeut mora dobro poznavati uslove rada, tehničke probleme i emotivno stanje pacijenta. Normalan glas, koji obezbjeđuje efektivnu govornu komunikaviju (Wilson, 1972) treba da bude prijatan za slušanje, https://logoped.hr/ da posjeduje odgovarajuću ravnotežu usnog i nosnog rezonatora, da bude dovoljno glasan, osnovna frekvencija govora treba da odgovara uzrastu, razmjerama tijela i polu. Simptomi se razlikuju od pacijenta do pacijenta pa se ciljevi terapije usklađuju prema njihovim pojedinačnim potrebama. Veoma je važna i vokalna higijena koja se sastoji od postupaka kao što su hidratacija, smanjenje ili uklanjanje agenasa koji dovode do iritacije, kao što su cigarete, dim, otrovna ispare- http://www.foni.mef.hr/Prirucnik nja, vikanje, govor u bučnim sredina21

Z D R A V S T V O

Centralna serozna horioretinopatija

O Ilustracija 1. OCT nalaz istog pacijenta tokom nekoliko posjeta i više epizoda oboljenja

Ilustracija 2. OCT angiografija

Ilustracija 3. Isti pacijent prije i nakon tretmana inhibitorom VEGF i žutim mikropulsnim laserom

vaj pojam opisuje Stanje se dijagnostikuje stanje kada se ispod oftalmološkim pregledom i centralnog dijela retiurađenim dodatnim pretrane (tačka jasnog vida ili magama. Sada se najčešće rakula) nakuplja tečnost. S podi OCT. javom tečnosti dolazi do postepenog magljenja pa i guFluoresceinska angiobitka vida. grafija je takođe jako dobar Dr Milan Preradović, Nekada ovo stanje prođe spec. oftalmolog način da se dođe do dijagnoi samo od sebe. I pored toze, iako se manje koristi zbog ga, neophodno je da svaki gubitak vid- toga što traži posebnu pripremu pacine oštrine bude pregledan i evaluiran, jenta i ubrizgavanje fluoresceina u venu. jer je pravovremeni tretman ključan u OCT angiografija je nekada od koočuvanju vidne funkcije. Ispočetka, pacijent samo osjeća za- risti da se razluči da li u leziji ima ili magljenje u vidu. Nekada ni ne primijeti nema novih krvnih sudova. da ima problem. Najčešći simptom je da se područje oko centra vida zatamnjuAko se radi o malim promjenama je ili postaje zamagljeno. U većini slu- liječenje nije potrebno, već se pacijent čajeva se radi o jednostranom stanju. prati na po mjesec dana. U slučaju da Moguće je da se oboljenje javlja i na bolest počinje da bude hronična (tj. da oba oka više puta tokom života. Uz to, ne prolazi) sjajni rezultati se postižu objekti izgledaju daljim, manjim, ravne mikropulsnim tretmanom makule žulinije se krive i može da se pojavi utisak tim laserom, a ako postoji sumnja na ispranosti boja. Ako do nakupljanja teč- neovaskularnu komponentu upotrebnosti dođe mimo makule pacijent neće nom inhibitora VEGF koji se daju intravitrealno. osjetiti nikakve simptome. Svakako, pacijentu treba savjetoPovećani rizik obolijevanja nastaje zbog stresa koji je povezan sa pove- vati da promijeni način života, da se ćanim lučenjem kortizola, godina i ko- ne izlaže stresu, da dovoljno spava, rišćenja nekih lijekova. Najčešće obo- izbjegava pretjerano korišćenje alkolijevaju osobe srednje životne dobi i hola, ne puši i ne koristi preparate na to više muškarci. Tačan uzrok bolesti bazi kofeina. nije poznat.

vo je infektivno oboljenje koje izaziva Treponema pallidum (TP), u našim područjima je rjeđe zastupljeno, ali način života i seksualne slobode dovode do veće učestalosti ovog oboljenja i u našem okruženju. Kretanje broja oboljelih od sifilisa kroz istoriju znatno je variralo u zavisnosti od migracija, ratova, socijalnih prilika i drugih faktora. Do naglog pada broja oboljelih došlo je prevashodno zbog primjene penicilina. Međutim, narkomanija i prostitucija dovele su do povećanja broja oboljelih, gdje je teško prekinuti lanac infekcije. TP je tanki spiralni mikroorganizam, dužine 6-15 µm i širine 0,1-0,2 µm, sa 6-14 spiralnih zavoja. Dijeli se poprečnom diobom na svakih 30-36 sati. Kreće se obrćući se oko uzdužne ose kao vadičep i lomi se pod pravim uglom kada mijenja smjer. Neotporna je u spoljnoj sredini i na uobičajene dezinficijense. Infekcija se obično prenosi seksualnim kontaktom sa oboljelom osobom, ali i neveneričnim putem u direktnom kontaktu sa infektivnim promjenama. Za ulazak TP dovoljna je mikrolezija epitelnog tkiva. Infekcija djeteta može nastati intrauterino ili direktno, pri prolazu kroz inficirani porođajni kanal TP izaziva inflamatornu reakciju kod domaćina. Klasifikacija sifilisa izvršena je na osnovu kliničkih, epidemioloških i terapijskih kriterijuma. Primarni stadijum (Syphilis primaria) Karakteriše se pojavom primarnog šankra i regionalne limfadenopatije. Inkubacija iznosi 990 dana, prosječno tri nedjelje. Primarni šankr nastaje na mjestu inokulacije. Treponema palidum, u vrijeme maksimalne treponemije, perzistira oko 1-5 nedjelja. Ulcus durum (s. tvrdi šankr) se javlja genitalno, u predjelu polnih organa oba pola ili ekstragenitalno (usne, jezik, tonzile, prsti) u zavisnosti od mjesta mikrolezije - primoinokulacije TP. Primarni šankr nastaje u vidu crvene makule, potom ubrzo prelazi u papulu sa egzulceracijom pri vrhu. Obrazuje se ovalna, okrugla, bezbolna ulceracija indurovane baze, promjera do 1 cm, čistog dna, sa izdignutom tvrdom ivicom. Šankr je obično solitaran, ali se javljaju i multiple ulceracije istovremeno ili sukcesivno na dodirnim površinama, kao dva identična ulkusa. Ukoliko se ulcus durum ne liječi dostiže do 2 cm, a potom zarasta bez ožiljka u toku 4-8 nedjelja. Ekstragenitalni šankr je bolan i duže traje. Regionalna limfadenopatija počinje poslije pete nedjelje od infekcije unilateralno, a u šestoj nedjelji bilateralno. Pri tome su limfne žlijezde uvećane, tvrde i bezbolne (bubo indolens), ne srastaju međusobno, sa nepromijenjenom kožom. Pri smještaju tvrdog šankra na genitalijama obično su zahvaćene ingvinalne, a pri smještaju na ustima maksilarne i submandibularne limfne žlijezde.

Syphilis

Z D R A V S T V O

Prof. dr Bogdan Zrnić, dermatovenerolog

Ona se postavlja na osnovu anamneze, kliničkog pregleda, nativnog mikroskopskog pregleda na TP u tamnom polju, radi se, direktni imunofluorescentni test (DIF). Kod DIF testa uzorak materijala se inkubira sa anti-TP globulinom obilježenim fluorescinom. Tako dobijen preparat se posmatra u imunofluorescentnom mikroskopu, pri čemu se uočava karakteristična fluorescencija TP. U I stadijumu su reaktivni treponemski serološki testovi (već u 3-4. nedjelji od infekcije, FTA). Diferencijalno-dijagnostički treba misliti na herpes simpleks genitalnog smještaja, II stadijum sifilisa, traumu, erozivni balanitis, skabijes, fiksni eritem, karcinom.

Dr med. Kristina Zrnić-Vranješ, dermatovenerolog

Sekundarni stadijum (Syphilis secundaria) Odlikuje se spontano rezolutivnim promjenama na koži, sluzokožama i unutrašnjim organima, generalizovanom skleradenopatijom. Sve promjene na koži u sekundarnom (i tercijarnom stadijumu) sifilisa nazivaju se sifilidi. Promjene nastaju hematogenom i limfogenom diseminacijom. Znači i simptomi II stadijuma nastaju između 6-8 nedjelja poslije pojave primarnog šankra, obično poslije njegovog iščezavanja.

Po pravilu, svi sifilidi u okviru II stadijuma prolaze za 4-12 nedjelja, sa liječenjem ili bez njega. Sifilidi u II stadijumu nastaju u sukcesivnim naletima i javljaju se kod 25% oboljelih. Na koži se prvi javljaju makulozni sifilidi (roseola syphiliticum), oko 6-8. nedjelje od infekcije, crvenkastim mrljama promjera 5-10 mm, diseminovanim po koži trupa (ramena, grudi, leđa), abdomenu, gluteusima i fleksornim stranama udova, uključujući i dlanove i tabane. Papulozni sifilidi javljaju se odmah potom na istim mjestima kao najčešći i najkarakterističniji u II stadijumu, sa tipičnim čvrstim, okruglim, bakarnocrvenim papulama glatke površine ili prekrivene skvamom - psorijaziformni sifilidi (3. mjesec od infekcije). Vlažni papulozni sifilidi (condylomata lata) javljaju se u 6. mjesecu od infekcije na mjesti-

ma trenja i vlaženja, oko anusa, vulve, penisu, skrotumu, umbilikusu, aksilama, uglovima usana, submamarno, interdigitalno. Condylomata lata su sivomrke papule, promjera 0,5-2 cm, zaravnjene, lako erodovane, kružnog oblika sa bjeličastim sekretom, na površini bogatim TP-om zbog čega su jako kontagiozne. Pustulo-ulcerozni sifilidi. U većini slučajeva istovremene HIV infekcije i manifestnog sifilisa nema bitnije izmjene toka i kliničke slike sifilisa. Kod oboljelog od sifilisa sa jačim padom celularnog imuniteta (sa manje od 350 CD+ T limfocita) zbog istovremeno prisutnog AIDS-a, moguća je pojava kliničke slike malignog sifilisa (lues maligna, syphilis rupioides). Klinička slika sifilisa tada protiče sa teškim opštim stanjem, pojavom velikih papulo-pustula, koje podliježu centralnoj nekrozi te se stvaraju bolne ulceracije pokrivene debelim krustama. Ove promjene su primarno smještene na licu, kapilicijumu, sluzokoži usta. Rano u II stadijumu javljaju se hipopigmentovane makule, oivičene hiperpigmentacijom na vratu (leukoderma colli syphilitica - “Venerina ogrlica”). U kosmatom dijelu glave nastaje difuzni telogeni efluvijum ili se javlja alopecia areolaris (“kapilicijum izjeden moljcima”). Može se javiti i prorijeđenost dlake u spoljašnjim trećinama obrva. Promjene na noktima su nespecifične. Sifilidi se javljaju na sluzokožama usne duplje, larinksu, farinksu, anusu i vulvi u vidu mukoznih plakova sa zaravnjenom, atrofičnom površinom, bez papila. Mukozni plakovi se lokalizuju na tonzilama (angina syphilitica), sluzokoži usana i obraza, na jeziku, a na ariepiglotičnim naborima uslovljavaju pojavu djelimične ili potpune afonije. Opšti znaci i simptomi. Javljaju se gubitak apetita, slabljenje, glavobolja, bolovi u mišićima i zglobovima, povišena tjelesna temperatura. Anemija, leukocitoza i povećana sedimentacija se redovno javljaju. U II stadijumu javljaju se promjene na unutrašnjim organima. Kod 30-70% oboljelih može biti zahvaćen CNS (promjene u likvoru, meningitis i dr.). Promjene na plućima i srcu su rijetke. Generalizovani skleradenitis se javlja na početku II stadijuma sa uvećanjem cervikalnih, subokcipitalnih, aksilarnih, epitrohlearnih i ingvinalnih limfnih žlijezda. Anamneza, klinički pregled, nativni mikroskopski pregled na TP u tamnom polju, DIF test. Svi netreponemski i treponemski serološki testovi su redovno pozitivni (VDRL, FTA, TPHA). Diferencijalno-dijagnostički treba misliti na toksoalergijski egzantem, seboroični dermatitis, 23

Z D R A V S T V O

rubeolu, psorijazu, seboroični dermatitis, dermatomikoze, pemfigus. Condylomata lata razlikuju se od condylomata acuminata. Alopecia areolaris razlikuje se od alopecia areata. Leucoderma syphiliticum razlikuje se od bijelog varijeteta pityriasis versicolor i vitiliga. Na sluzokoži usne duplje razlikuju se herpetični gingivostomatitis, oralni lihen planus, leukoplakija i pemfigus. Latentni stadijum (Syphilis latens) Razlikuju se rani latentni sifilis, do dvije godine, i kasni latentni sifilis kod kojeg su prošle više od dvije godine od manifestnog II stadijuma sifilisa. Latentni stadijum se karakteriše odsustvom simptoma i znakova sifilisne infekcije, ali su pozitivni serološki testovi za sifilis u krvi i likvoru. Latentni stadijum počinje iščezavanjem promjena II stadijuma. Kod 25% oboljelih sa neliječenim latentnim stadijumom razvija se tercijarni sifilis. Ona se postavlja na osnovu anamneze, kliničkog pregleda, uz isključenje postojanja sifilisa drugih organa, posebno kardiovaskularnog i neurosifilisa. Abnormalan likvor bez kliničkih znakova bolesti ukazuje na postojanje asimptomatskog neurosifilisa. Treponemski testovi su uvijek pozitivni.

Tercijarni stadijum (Syphilis terciaria) Promjene u ovom stadijumu su destruktivne i ostavljaju trajne rezidue. Sifilidi na koži javljaju se između 3-7 godina od završenog II stadijuma, mada se mogu javiti znatno kasnije, i poslije 20 godina. Najčešći sifilidi na koži u III stadijumu su gume i čvorići. Guma (gumma) je uvijek bezbolna ulceracija, nastala od dubljih, supkutanih, često periostalno smještenih bezbolnih nodusa, promjera 2-10 cm, gdje dolazi do nekroze i kutane egzulceracije, uz stvaranje ožiljaka. Najčešće lokalizacije guma su na kapilicijumu, licu, grudima i nogama. Nodularni sifilidi su bezbolni, čvrsti, crveno-smeđi čvorići do 0,5 cm promjera, koji mogu egzulcerisati (nodulo-ulcerozni sifilid). Prevashodno se nalaze na licu, leđima i spolja na udovima. Na sluzokoži jezika, mekog i tvrdog nepca, tonzilama, farinksu, larinksu, rijetko na sluzokoži obraza i na usnama. Takođe mogu da se jave i gume i to na nepcu, gdje dovode do destrukcije kosti sa perforacijom. Ako se nalaze na nosu, dovode do destrukcije kosti i pojave “sedlastog nosa”. 24

tem, nema primarnog afekta, tako da kliničke manifestacije odgovaraju kasnijim stadijumima sifilisa. Infekcija majke u ranoj trudnoći može dovesti do smrti fetusa in utero i izazvati spontani pobačaj. Kongenitalni sifilis se manifestuje kao: 1. rani (do 2. godine života) i 2. kasni (u 2. godini ili kasnijim godinama).

- Kardiovaskularni sifilis Javlja se 10-30 godina poslije inicijalne infekcije. Usljed oštećenja zida aorte i koronarnih sudova prisutne su aortna regurgitacija, aneurizma, koronarna ostijalna stenoza. - Neurosifilis Poslije perioda od 3-7 godina javljaju se meningovaskularne, a poslije 10-20 godina parenhimalne promjene na CNS-u. Klasične manifestacije neurosifilisa su: paralysis progressiva i tabes dorsalis. Promjene na kostima, generalno počinju u vidu periostitisa. Osteoperiostitis dugih kostiju je osteoblastni proces, a osteoperiostitis kostiju lobanje i nosa je osteoklastični proces. Postavlja se na osnovu anamneze, kliničkog pregleda, reaktivnosti treponemskih i slabije netreponemskih seroloških testova (FTA, TPHA, TPI, VDRL ±). U ovom stadijumu je karakteristična reaktivnost TPHA testa, najspecifičnijeg treponemskog testa na TP, testa imobilizacije TP (TPI). Diferencijalno-dijagnostički treba misliti na, tuberkulozu, lepru, sarkoidozu, duboke i površne mikoze, karcinom, aktinomikozu, osteomijelitis, mycosis fungoides, trofičke ulceracije stopala, aneurizme aorte. Endemski (nevenerični) sifilis Javlja se na jednom području u određenom vremenskom periodu kod velikog broja stanovnika bez obzira na pol, uzrast i socioekonomski položaj. Infekcija se prenosi uglavnom indirektnim putem (upotrebom zajedničkog pribora za jelo, piće, brijanje) ili rjeđe direktnim putem (poljubac, dojenje). Nema primarnog stadijuma. Karakteristična je ekstragenitalna lokalizacija primarnog šankra. Latentni period je dug. Tercijarni stadijum nastaje kasno. Mogućnost nastanka kongenitalne infekcije je neznatna. Rijetka su sifilisna stigmata. Kongenitalni sifilis (Syphilis congenitalis) Predstavlja oblik sifilisa koji nastaje u toku graviditeta prenošenjem infekcije transplacentarno sa oboljele majke na dijete. Kongenitalni sifilis javlja se u 16. nedjelji gestacije (vrijeme pojave ranih manifestacija fetalne imunokompetentnosti). Pošto infekcija nastaje hematogenim pu-

- Rani kongenitalni sifilis (Syphilis congenitalis praecox) Promjene na koži nastaju u prvih šest mjeseci života. Odgovara II stadijumu stečenog sifilisa. Karakteristične su kožne promjene u vidu psorijaziformnih papuloskvamoznih papula bakarne boje na udovima, posebno dlanovima i tabanima, često uz veće bule bogate TP (pemphigus syphiliticus). Promjene su vrlo infektivne. Hochsingerovi infiltrati su zagasito crvene ploče, nejasnih ivica, smještene peribukalno, na čelu, perigenitalno, na dlanovima i tabanima. Iza ovih infiltrata zaostaju radijalne brazde na gornjoj usni (Parrotove strije). Između 2-6. nedjelje po rođenju razvijaju se promjene na sluzokožama u vidu eritema, edema i erozija, karakteristično na nosnoj sluzokoži sa serohemoragičnim sekretom neprijatnog mirisa (rhinitis syphilitica - coryza syphilitica). Na kapilicijumu je prisutna pojava malih alopecičnih polja ili totalne alopecije sa nedostatkom obrva i trepavica. Postoji inflamacija oko noktiju i trofički poremećaji na noktima. Na kostima se razvija osteochondritis syphilitica, koji zahvata duge kosti, rebra i bazalne falange prstiju. RTG pregledom zapaža se epifizeoliza na granici dijafize i epifize kosti usljed usporenog procesa okoštavanja. Dolazi do razvoja otoka i bola u zglobovima. Moguće su i promjene na unutrašnjim organima. Generalizovana limfadenopatija je rjeđa nego kod odraslih. Uzima se heteroanamneza, klinički pregled, nativni mikroskopski pregled na TP u tamnom polju, DIF test, reaktivnost treponemskih seroloških testova, pri čemu je najvažnija reaktivnost FTA-ABS 19 S- IgM serološkog testa, kojim se dokazuje prisustvo infekcije sa TP kod novorođenčeta, odnosno da prisutna anti-TP antitijela nisu pasivnog porijekla od majke. Diferencijalna dijagnoza može upućivati na neonatalni pemfigus i pelenski dermatitis. - Kasni kongenitalni sifilis (Syphilis congenitalis tarda) Ovaj oblik luesa nastaje nekoliko godina po rođenju (od 3. do 30. godine, rjeđe od 5. do 16. godine života). Kod 60% pacijenata ovaj oblik sifilisa može biti latentan i jedino se dobrom epidemiološkom anketom u najbližoj porodici može odvojiti od stečenog sifilisa. Promjene na koži i sluzokožama odgovaraju onima kod III stadijum stečenog veneričnog sifilisa. Promjene na kostima su posljedica guma. Među najčešće promjene se ubrajaju periostiti-

Z D R A V S T V O

si tipa “sabljastae tibije”, zadebljanje medijalnih krajeva klavikula, zadebljala i konkavna medijalna ivica skapule. Sinovitis oba zgloba koljena nastaje akutno, nestaje spontano. Promjene na očima se ispoljavaju suzenjem, fotofobijom, bolom (keratitis interstitialis). Bilateralni neurolabirintitis počinje vertigom, sa razvojem perceptivne gluvoće (lezija VIII kranijalnog nerva). Može doći do razvoja neurosifilisa, ali se rijetko javlja kardiovaskularni sifilis. Sifilisna stigmata su ireverzibilne promjene kao posljedica postojanja pojedinih kliničkih znakova u toku ranog ili kasnog kongenitalnog luesa: Parrotove strije, frontalna ispupčenja čela, gotsko nepce. Hutchinsonov trijas čine: Hutchinsonovi zubi, intersticijalni keratitis i neurolabirintitis. Ista kao i u III stadijumu sifilisa.

nedjeljno tokom tri uzastopne nedjelje. Takvim ritmom davanja benzatin penicilina obezbjeđuje se potreban nivo penicilinemije u serumu od 0,03 IJ/mL tokom minimum 7-10 dana, da bi penicilin djelovao treponemicidno na TP u fazi njene diobe. U slučaju alergije na penicilin se kao zamjena može dati tetraciklin-hidrohlorid peroralno u dozi 500 mg 4x dnevno tokom 30 dana ili doksiciklin u dozi 100 mg 2 x dnevno tokom 30 dana. Neurosifilis se liječi kristalnim penicilinom u dozi 12 miliona IJ šest puta dnevno tokom 10 dana, a potom benzatin penicilina u dozi 2,4 miliona IJ, jedanput nedjeljno tokom naredne tri nedjelje. Kod sifilisa u trudnoći terapija penicilinom se sprovodi po istom režimu kao i kod drugih oboljelih u zavisnosti od stadijuma sifilisa. U slučaju preosjetljivosti na penicillin može se

primijeniti eritromicin (4 x 500 mg 15 dana u I i II stadijumu i 4 x 500 mg mjesec dana u III stadijumu), ali se bolesnica mora duže pratiti, jer nema pouzdanih dokaza efikasnosti lijeka. U slučaju ranog kongenitalnog sifilisa sa abnormalnim nalazom u cerebrospinalnom likvoru daje se kristalni benzilpenicillin parenteralno u ukupnoj dozi od 30 mg/kg dnevno (50.000 IJ/ kg) najmanje 10 dana ili prokainbenzilpenicilin 50 mg/kg dnevno (50.000 IJ/kg) parenteralno tokom 10 dana. Kod djece sa normalnim nalazom u cerebrospinalnom likvoru i bez meningealnih znakova daje se benzatin-benzilpenicilin u ukupnoj dozi od 50.000 IJ/kg. U daljem nadzoru, liječeni bolesnici kontrolišu se poslije tri, šest, 12 mjeseci od sprovedenog liječenja. Trudnice sa sifilisom treba obavezno liječiti između 3 - 7. mjeseca trudnoće, čime se štiti plod.

Serološki testovi za identifikaciju TP Razlikuju se netreponemski testovi, klasične serologije, i specifični, treponemski testovi. U netreponemske testove se ubrajaju: reakcija vezivanja komplementa (RVK ili Bordet-Wassermannova reakcija) i flokulacioni testovi (VDRL i dr.). U treponemske testove, koji detektuju specifična antitijela, ubrajaju se: - test imobilizacije TP (TPI), - TP hemaglutinacioni test (TPHA), - fluorescentni test na antitreponemska antitijela – apsorpciona modifikacija (FTA-ABS), - posebno 19 S IgM - FTA - ABS test (otkriva IgM antitijela) za detekciju ranog kongenitalnog luesa kod novorođenčadi. Lažno pozitivne serološke reakcije. Akutni uzroci ovih reakcija (postaju nereaktivni u toku šest mjeseci) su: antivariolična vakcinacija, infekcije enterovirusima, mycoplasma pneumoniae, infektivna mononukleoza, trudnoća, TBC, malarija, virusna pneumonija, narkomanija. Hronični uzroci (pozitivnost traje duže od šest mjeseci) ovih reakcija su: starenje, lepra, SLE, reumatoidni artritis, antifosfolipidni sindrom. Kod postojanja herpes virus infekcije na genitalijama - lažno su pozitivni ponekad i treponemski testovi. Terapija sifilisa Prema preporukama eksperata Centra za kontrolu bolesti u Atlanti (SAD), rani sifilis (primarni, sekundarni i rani latentni do godine dana) liječi se intramuskularnim davanjem benzatin penicilina u dozi od 2,4 miliona internacionalnih jedinica (IJ). U slučaju alergijske preosjetljivosti na penicillin može se dati tetraciklin-hidrohlorid 500 mg peroralno 4 x dnevno tokom 15 dana ili doksiciklin 100 mg per os 2 x dnevno tokom 15 dana. Sifilis koji traje duže od godinu dana (kasni latentni sifilis, tercijarni benigni sifilis, kardiovaskularni sifilis) liječi se intramuskularnim davanjem benzatin penicilina u dozi 2,4 miliona internacionalnih jedinica (IJ) 1x 25

Z D R A V S T V O

aši preci su ostavili svakome od nas posebno zaveštanje, otisnuto u našu krvnu grupu. A svaka krvna grupa ima svoju ličnu kartu u kojoj su upisane prednosti, slabosti i sklonosti ka određenim bolestima njihovih nosilaca. Jedna kap krvi, suviše mala da bi se videla golim okom, sadrži kompletan genetski kod čoveka.

Ishrana i krvne grupe

B – krvna grupa nomadi - B je balans Krv je magična. Krv je mistična… Ona se provlači kroz ljudsku istoriju kao duboko religiozni i kulturološki simbol... “I zapamti, čedo moje, krv je vječna. Ljudi se rađaju pa nestaju, a krv ostaje. Čedo moje milo, kao što velika rijeka teče kroz klisure u polja, tako kroz vremena teče krv i pretače se iz naraštaja u naraštaj i iz vijeka u vijek…”

(Zaveštanje krvi - velikog župana Stefana Nemanje svome sinu Svetom Savi)

U ovom nastavku, naša sagovornica, prim. mr sc. med. Mirjana Babić Simić, veliki zagovornik ishrane po krvnim grupama, govoriće o B krvnoj grupi. “Krvna grupa B razvila se negde između 10.000 i 15.000 g p.n.e. u području Himalajskog gorja, u delu današnjeg Pakistana i Indije. Mešanje i migracije rasa od afričke prapostojbine ka Evropi, Aziji i Americi, uzrokovalo je nastanak B krvne grupe. Prisutna je kod većine stanovnika Japana, Mongolije, Kine i Indije. Idući prema zapadu taj procenat znatno opada, osim Nemačke i Austrije koje imaju neočekivano visoku učestalost B krvne grupe. Reč je o tzv. nomadskoj krvnoj grupi jer su se ljudi B grupe često selili, menjali sredinu i boravište te visinske, klimatske i temperaturne uslove i bili prinuđeni da se svakako, pa i metabolički, prilagođavaju svakojakim prilikama i neprilikama. Stoga osobe sa B krvnom grupom imaju jak i uravnotežen imuni sistem i izrazito tolerantan digestivni trakt te im ishrana može biti i raznovrsna i sveobuhvatna. Iako su, u žargonu rečeno, “svaštojedi” oni su i srećnici, jer ih njihov savršeni metabolizam čuva kako od viška kilograma, tako i od mnogih bolesti kojima su sklone osobe drugih krvnih grupa. Njihov probavni trakt karakteriše velika koncentracija crevne alkalne fosfataze, kao i enzima za probavu svih mlečnih proizvoda koji imaju laktozu i povećanu količinu mlečne masti (na primer, mleka sa čak 6,5% mlečne masti, teške sireve, kajmak, maslac, punomasnu pavlaku...). Mleka mogu dnevno popiti koliko i vode. Izuzetno moćna krvna 26

grupa za probavu gotovo svih mlečnih proizvoda. Odlično probavljaju i meso, sa izuzetkom piletine, koju treba izbegavati. Mišićno tkivo pilećeg mesa sadrži lektin koji ne prija ovoj krvnoj grupi, delujući nepovoljno na imuni sistem. Svinjetina i slanina te pačje i guščje meso, takođe nisu prikladni za ove osobepa ih treba zaobilaziti. Ali osobama B krvne grupe izuzetno prijaju sva ostala mesa (jagnjetina, teletina, govedina, divljač, zečetina, ćuretina, džigerica…) pa se njima treba i prikloniti. Osobama krvne grupe B sjajno prija morska hrana, posebno dubokookeanske masne ribe (bakalar, losos, oslić, skuša, tuna, haringa, lignje, sardela…) ali odličan izbor su i šaran i pastrmka iz slatkovodnog miljea. Treba se kloniti svih vrsta rakova i školjki jer im nikako ne prijaju. Maslinovo ulje je jako korisno osobama B grupe za pravilno varenje i ekskreciju - izlučivanje otpadnih produkata metabolizma i drugih beskorisnih tvari. Dobro je i laneno ulje, ali lektini iz kukuruznog, susamovog, suncokretovog i ulja od kikirikija izazivaju probleme u digestivnom traktu, pa ih treba mimoići.

Piše: Vera Pušac

Većina koštunjavih plodova i semenki nisu preporučljivi osobama B krvne grupe (susam, kikiriki, pistaći, lešnik, mak, suncokret...), ali zato orah, badem, brazilski orah i kesten, mogu jesti umereno. Grahorice, odnosno mahunarke i leguminoze (sve vrste pasulja, grašak, boraniju, bob...), B grupa lako vari, ali sočivo i leblebije im ne prijaju. E, sada dolazi najveći problem, a to je problem pekarskih proizvoda, jer brašna (pšenica, kukuruz i proizvodi od kukuruza, kornfleks, heljda, ječam, štir (amaranth), nisu poželjni za ovu krvnu grupu. Čak ni raženi hleb! Kukuruz i heljda usporavaju metabolizam, zadržavaju tečnost u organizmu, uzrokuju hronični umor te povećanje telesne težine. Ipak, nije sve tako crno kada su žitarice u pitanju, pa mogu koristiti zob, zobene mekinje i brašno, pirinač, pirinčane mekinje, pahuljice i pirinčani hleb te pir (krupnik) i proso. Na raspolaganju im je i veliki broj raznovrsnog povrća. Treba da ga koriste čak 3-5 puta dnevno i to u što prirodnijem obliku, sirovo ili pripremano na pari. Brokoli, cvekla, kelj, prokelj, šargarepa, karfiol, sve vrste kupusa i paprika, plavi patlidžan, peršun, slatki krompir… veoma su preporučljivi za ovu grupu. Veliku blagodet im donosi upotreba celera, zelene salate, spanaća, maslačka, svih vrsta luka, belog luka, bele repe, rena, kelerabe, bamije, krastavaca, bele rotkve, tikvica, đumbira, rena…No, i pored bogatog repertoara korisnog povrća, paradajz, kao najdraže i najviše korišćeno povrće, nažalost, izrazito ne prija osobama B krvne grupe. Osetljivi su i na lektine iz kukuruza, koji ometaju metabolizam i dejstvo inzulina, pa ga se treba kloniti. Izbegavati treba i masline, bundevu, rotkvice, tofu, arti-

Z D R A V S T V O

čoke i avokado. Svet povrća je za pripadnike B krvne grupe, sa mnogih aspekata šarenoliko kraljevstvo u kojem treba zdušno da uživaju. S obzirom na to da su osobe ove krvne grupe podložne virusima i autoimunim oboljenjima u ishrani treba obilato da koriste lisnato povrće jer sadrži magnezijum, važan antivirusni agens. I čudesni svet različitog voća im godi. Skoro da im prija svo voće, ali prednost treba dati bananama, brusnicama, grožđu, šljivama… Prednost treba dati i ananasu posebno, jer je odlična pomoć u digestiji kod osoba B krvne grupe. Prijaju im i jabuke, kruške, kajsije, kupine, borovnice, trešnje, kivi, ribizle, limun, lubenica, breskve, narandže, smokve, grejp, maline, jagode, dinje…Većini osoba B krvne grupe neće goditi urme, nar i kokosov orah, pa ih mogu i zaobići. Izbor začina za ovu krvnu grupu je veliki i mogu da pomognu digestivnom i imunom sistemu. Izrazito im prijaju ljuti začini (đumbir, ren, kari i crvene papričice). Gode im i mnogi drugi začini (bosiljak, lovorov list, beli luk, nana, oregano, muskatni orah, kim, feferon, soja sva sirća, korijander, senf, majonez... Tu je i fina paleta zaslađivača (med, javorov sirup, melasa, beli i smeđi šećer i čokolada) koje, ipak, treba umereno koristiti. No, treba da se klone svih vrsta bibera, ječmenog slada, kukuruznog sirupa i skroba, cimeta, kečapa i želatina jer deluju iritirajuće na njihov želudac. Osbe B krvne grupe nemaju preteranu korist od većine biljnih čajeva pa ostaju u ravnoteži koristeći i obične čajeve poput nane, koja smiruje njihov digestivni trakt, poput đumbira koji zagreva njihov organizam. Žen-šen se takođe preporučuje jer blagotvorno deluje na njihov nervni sistem. S obzirom na to da deluje kao stimulans, treba ga koristiti rano ujutro. I čaj od likorike je posebno dobar za pripadnike ove krvne grupe jer ima antivirusna svojstva pa smanjuje sklonost ove grupe prema autoimunim oboljenjima, a reguliše i nivo šećera u krvi. Pokazao se i kao moćan eliksir za osobe koje pate od sindro-

ma hroničnog umora. Njima fino prija i okrepljuje ih i čaj od šipka, peršuna i lišća maline… I svi drugi biljni čajevi gode pripadnicima B krvne grupe, ali treba da izbegavaju aloju, podbel, kukuruznu svilu, lincuru, lipu, divizmu, crvenu detelinu, senu… Osobe B krvne grupe najbolje će postupiti ukoliko ograniče napitke na biljne čajeve, zeleni čaj, vodu i prirodne sokove. Crno i belo vino je dobro za ove osobe, kao i pivo, naravno, u razumnoj dozi. I kafa je dobra za njih jer povećava nivo želudačne kiseline. Naizmenično uzimanje kafe i zelenog čaja, odlična je kombinacija za njihovo zdravlje. Običnu svežu vodu treba da piju do mile volje. Alkoholna i gazirana pića im baš ne prijaju pa ih se treba kloniti”, kazuje nam doktorka Mirjana, koja svojom energijom i temperamentom iskazuje neprikosnovenu veru u teoriju o ISHRANI PO KRVNIM GRUPAMA! Vrlo je važno istaći da osobe B krvne grupe mogu da daju krv svojoj ( B) i AB krvnoj grupi, a mogu da primaju krv od svoje i O krvne grupe. Osobe B krvne grupe mnogo manje su osetljive na mnoge bolesti u odnosu na pripadnike drugih krvnih grupa. Ako žive harmonično, ako se hrane uravnoteženo i vežbaju, tada poseduju esenciju svega potrebnog za zdravo i dugovečno življenje. Lako se usklađuju sa različitim tipovima ličnosti jer imaju harmoničnu genetsku strukturu i manje su sklone

Karijera i ličnost su vam zapisani u krvi

izazovima i sukobima. Prihvataju tuđe mišljenje i imaju puno razumevanja za druge. Interesantan je podatak da iako samo 9% populacije SAD pripada krvnoj grupi B, oko 30-40% milionera, koji su svoje bogatstvo stekli samo zahvaljujući svojim sposobnostima, pripada upravo ovoj krvnoj grupi! Drevna, prirodna i kompleksna kineska medicina pridaje veliki značaj ravnoteži fizičkog i emocionalnog stanja. Kineski lekari smatraju da je neobuzdana radost (poželjno stanje kod većine zapadnjaka) opasna za uravnotežen rad srca. Ravnoteža i harmonija su veoma izražene osobine osoba krvne grupe B, kojih u Kini ima u velikom procentu. I jevrejsku populaciju čine uglavnom pripadnici B krvne grupe. Njihova religija i knltura je kombinacija uma, duha i materije. U jevrejskoj tradiciji inteligencija, mir i duhovnost idu ruku pod ruku sa izraženom fizičkom spremnošću za borbu. Mnogima to zvuči kontradiktorno no, upravo to predstavlja usaglašenost različitih oblika energije osoba krvne grupe B na delu. Psihološki gledano, muškarci i žene B krvne grupe su naizgled introvertni, deluju suzdržano i povučeno, ali imaju jasno izgrađen pojam o sopstvenim željama i vrednostima. U profesionalnom životu žene krvne grupe B karijeru uglavnom grade na osnovu dokazanih ličnih kvaliteta i napora i gotovo nikad ne ispoljavaju takmičarski duh. Funkcionišu pretežno u uskom krugu svojih proverenih prijatelja kojima su odane. U ljubavi, one očekuju nežnost i zadovoljstva, sreću i vernost, kao i stalnu pažnju svojih izabranika. U partnerskim odnosima deluju pomalo zahtevno i nedodirljivo i stoga se teže odlučuju za ulazak u brak. No, kada se udaju i postanu majke vrlo su odane i posvećene porodici. Muškarci ove krvne grupe imaju jednu vrstu socijalne fasade. Deluju uzdržano, skrušeno ili povučeno, a za to vreme kao šahisti smišljaju korake koje će preduzeti bez velike pompe, kako bi stigli do željenog cilja. Da bi dobili ono što žele, skloni su da sebe malo “smanje” u očima drugih. Oni ne biraju profesije koje ih izbacuju u prvi plan, jer ih eksponiranje mnogo ne privlači. Uglavnom vuku konce u tajnosti i daleko od očiju onih za koje su zainteresovani. Kažu i da su mušakrci ove grupe previše koketni, šarmantni i zaigrani. Možda baš zbog toga žene u Koreji ne vole da ulaze u brak sa muškarcima koji ima B krvnu grupu! 27

Centri za mentalno zdravlje

eške životne okolnosti, traumatska iskustva, zloupotreba supstanci koje izazivaju ovisnost i prvenstveno užurban način života negativni su društveni čimbenici koji nas prate kroz stoljeće depresije. Mogli bismo reći da globalni trend rasta oboljelih od mentalnih poremećaja napreduje puno brže od čovjeka. Živimo u vremenu gdje je djetetu teško izrasti u mentalno snažnu osobu koja bi lakše zakoračila u razdoblje zrelosti i starosti. Kako bismo se što bolje nosili sa lošim životnim okolnostima, potrebno je voditi kvalitetniju brigu o sebi što bi značilo i bolju brigu o drugima. Naša mentalna

Mentalna snaga u borbi protiv stigmatizacije

Aktivnosti CMZ snaga je ključ za dugoročni uspjeh. Za njezino očuvanje potrebno je održavati osjećaj vrijednosti. Ključ humanog pristupa je pomoć svakoj osobi, bilo s profesionalne ili ljudske strane. To znači pristupiti osobi s dostojanstvom, bez stigmatizacije, marginalizacije i diskriminiranja, jer svatko ima srce, um i duh da zaslužuje biti saslušan i prihvaćen u potpunosti. Proces psihičkog i fizičkog osnaživanja pojedinca, njegove obitelji i socijalnog okruženja pruža stručni tim Centra za mentalno zdravlje Doma zdravlja Tomislavgrad u svrhu stjecanja snage za uspješno suočavanje sa stresom i uključivanja u svakodnevni život. Stručni tim čini pet osoba: neuropsihijatar, psiholog, dvije medicinske sestre (od kojih je jedna i okupacijski terapeut) i socijalni radnik. Pored psihosocijalnog tretmana, primjenjuje se koordinirana briga mentalnog zdravlja u koju je uključeno desetak članova s ciljem uključivanja korisnika u različite sadržaje koje nam pruža društvena zajednica. Također, jedna od usluga u koju su uključeni korisnici je okupacijska terapija, s fokusom na procjeni i poboljšanju funkcionalnih sposobnosti osoba kako bi koristile fine motoričke i kognitivne vještine za obavljanje korisnih zadataka. U opuštenoj i pozitivnoj atmosferi korisnici u ovom obliku terapije imaju priliku prikazati svoju kreativnost kroz razne načine, a pri tom se osjećati korisnim jer su doprinijeli radu svoje grupe. Već godinu dana, u sklopu okupacijske terapije, korisnici su, uz pomoć stručnog tima Centra, osnovali udrugu za promociju mentalnog zdravlja pod nazivom ‘’San’’, gdje aktivno rade i sudjeluju u aktivnostima i programima koje nudi okruženje u kojem živimo. Ono što tim Centra i članovi Udruge žele osvijestiti kod svih osoba jeste da lijek znači zdravlje, a ne bolest kao što ga neki smatraju. Potražiti pomoć znači očuvati svoje zdravlje i zdravlje svojih najbližih. Radi bolje prevencije mentalne bolesti stručni tim Centra nastoji očuvati svoju profesionalnost kroz proces liječenja priznatim terapijskim tehnikama, razne edukacije, međusobnu suradnju te uključenost u širu i lokalnu zajednicu. Ipak, širok osmijeh i zadovoljstvo korisnika su uistinu najljepši ishodi koji se pružaju članovima tima Centra za mentalno zdravlje Tomislavgrad. Pripremila: Mag. act. soc. Ljiljana Zrno, socijalna radnica, Dom zdravlja - CMZ TOMISLAVGRAD

Z D R A V S T V O

Donacije Centru za zaštitu mentalnog zdravlja Pripremio: Prim. dr Goran Račetović, Dom zdravlja – CZMZ Prijedor

okviru treće faze Projekta mentalnog zdravlja u Bosni i Hercegovini, kojeg implementira Asocijacija XY u saradnji sa Ministarstvom zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske i Federalnim ministarstvom zdravlja te uz podršku Vlade Švajcarske, donirana je zaštitna oprema i članovima tima Centra za zaštitu mentalnog zdravlja Doma zdravlja Prijedor. Ova donacija koja je obuhvatila određenu količinu zaštitnih odijela, maski, rukavica, vizira, dezinfekcionih sredstava i navlaka za obuću omogućiće da, uz postojeću opremu koju dobijamo iz naše usta-

nove, naši korisnici i posjetioci budu bezbjedni tokom boravka u Centru, a članovi tima kontinuiranu bezbjednost u svakodnevnom radu i pružanju svojih usluga u aktuelnom periodu pandemije COVID-19. Projekat je u skladu sa

trenutnom situacijom kao i svih ranijih godina prilagodio svoje aktivnosti potrebama korisnika i profesionalaca iz oblasti mentalnog zdravlja, sa fokusom na podršku radu u novim okolnostima, te je i ova donacija dio tih nastojanja. Takođe, zahvaljujući koordinisanim aktivnostima Ministarstva, UNICEF-a i Projekta mentalnog zdravlja u Bosni i Hercegovini, i CZMZ Prijedor je dobio vrijednu donaciju (mobilni telefon i tablet) kao dio planirane široke tehničke podrške svim centrima, u smjeru brže i dostupnije komunikacije, te aktivnog rada sa korisnicima korištenjem popularnih aplikacija i platformi tokom trajanja epidemije kovid infekcije, ali i kao dio nastojanja razvijanja budućih načina komunikacije između centara za zaštitu mentalnog zdravlja u aktuelnom trenutku i nakon trenutne situacije sa COVID-19. Napomena: Sve osobe na fotografijama saglasne su sa njihovim objavljivanjem.

Z D R A V S T V O

sihosocijalnu pomoć i podršku u vrijeme pandemije korona virusa korisnicima, ali i drugima u potrebi, pružaju u kontinuitetu profesionalci Centra za mentalno zdravlje Odžak, u koordinaciji sa svim službama Doma zdravlja, ali i općinskim Crvenim križom i korisničkim Udruženjem „Neuron“, a u skladu sa Zakonom o zaštiti od zaraznih bolesti i propisima Kriznog stožera Vlade Županije posavske. Korisnici nisu dolazili u Centar, ali su imali na raspolaganju dežurni telefon dostupan 24 sata, uz mogućnost konsultacija ili drugih intervencija i informacija redovnim telefonskim putem CMZ Odžak tokom radnog vremena. Također, omogućena je i komunikacija korištenjem društvenih mreža i aplikacija (Facebook, Viber, WhatsApa). Sve pomenuto bilo je usmjereno na prilagodbu redovnih i kriznih intervencija tima CMZ Odžak svima kojima je to bilo neophodno. Najčešći pozivi bili su informativne prirode, kako postupati i zaštititi svoje zdravlje i zdravlje drugih, gdje i kako doći po redovnu terapiju, o mjerama zaštite od zarazne bolesti, simptomima bolesti, kako i gdje na vrijeme tražiti pomoć. Značajan broj osoba trebalo je usluge socijalne pomoći zbog teških materijalnih uvjeta, socijalne izoliranosti, osamljenosti i odvojenosti od obitelji. Strah, panika, tjeskoba, neizvjesnost, otuđenost, briga za osobno zdravlje i zdravlje članova obitelji, poremećaji spavanja, osjećaj bespomoćnosti bili su najčešći problemi koji su zahtijevali psihološku podršku ne samo korisnika Centra, već i ostalih sugrađana. Koordinirana briga, u kojoj su u fokusu korisnik i njegove potrebe, zauzela je važno mjesto u vrijeme pandemije korona virusa. Koordinacijom unutar zdravstvenog, socijalnog i nevladinog sektora omogućene su adekvatne i pravovremene intervencije, zagovarane potrebe i prava osoba u potrebi. Praćeni su stanje korisnika, redovna primjena depot terapije, uvjeti stanovanja, potrebe u higijensko-prehrambenim proizvodima, održavani i podsticani socijalni kontakti korištenjem telefona i društvenih mreža, uz uvezivanje sa volonterskom mrežom za pomoć starijim i nemoćnim. Dobra suradnja sa Polivalentnom patronažnom službom Doma zdravlja Odžak za naše korisnike, uključene u koordiniranu brigu, bila je od velikog značaja zbog kućnih posjeta, dostave lijekova, informacija, ali i rane detekcije pogoršanja osnovne bolesti. Okupaciona terapija provodila se u kućnom okruženju, mo30

Aktivnosti CMZ

Aktivnosti u Odžaku u vrijeme pandemije COVID-19 Pripremila: Ana Majić, dipl. medicinska sestra, glavna sestra DZ Odžak

tivirajući korisnike i druge kontakte da nađu zanimaciju, rade za njih korisne stvari, bave se nekim hobijem kako bi vrijeme provođeno uglavnom u kućnim uslovima i ograničenost kretanja u sklopu preporučenih mjera prevencije širenja infekcije korona virusa iskoristili za jačanje veza u obitelji, ali i humanitarnim aktivnostima. Kroz okupacionu

terapiju u kućnom okruženju, volonterski su izrađivane ukrasne košarice koje su napunjene farbanim jajima za Uskrs, kao pomoć Udruzi „Samaritanac“ iz Odžaka koji skrbi za stare i nemoćne. Vješto su krojene i šivane pamučne zaštitne maske koje su podijeljene u zajednici, uz redovitost video-poziva koji su pomogli u podjeli iskustava, planiranju aktivnosti, pomaganju jedni drugima i međusobnoj brizi. Važnu ulogu imala je i podrška Projekta mentalnog zdravlja u Bosni i Hercegovini koji podržava Vlada Švicarske a implementira Asocijacija XY u suradnji sa Ministarstvom zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske i Federalnim ministarstvom zdravstva, kroz redovne sastanke preko Zoom internetske platforme, namijenjene izmjeni iskustava između centara za mentalno zdravlje. Podrška profesionalcima ogledala se i u osiguranoj i dostavljenoj zaštitnoj opremi (zaštitna odijela, rukavice, viziri, maske, navlake za obuću i dezinfekciona sredstva) ali i donaciji mobilnog telefona i tableta od UNICEF-a, čijom pomoći će svi korisnici imati mogućnost direktnih kontakta putem društvenih mreža i video-poziva sa članovima tima CMZ Odžak. Udruga „Neuron“ obilježila je 15.5.2020. petu obljetnicu djelovanja pri CMZ Odžak, udružujući i okupljajući osobe sa mentalnim poremećajima, zagovarajući njihova prava, promovirajući mentalno zdravlje i oporavak od bolesti primjenom dostupnih terapija. Rad za dobrobit članova i zajednice prepoznat je u zajednici pa i šire. Volonterskim angažmanom realizirani su brojni projekti. U krizi izazvanoj korona virusom, Projekat „Psihosocijalna pomoć i podrška u vrijeme pandemije COVID-19“ za članove udruženja podržan je od strane Projekta mentalnog zdravlja u Bosni i Hercegovini donacijom koja je usmjerena za nabavku higijensko-prehrambenih

Z D R A V S T V O

proizvoda, lijekova za najpotrebnije, nabavku materijala za okupacionu terapiju u kućnom okruženju i dopune za mobilne telefone korisnika. Dio ove donacije usmjeren je na podršku zajedničkom stanovanju za četiri osobe sa fizičkim i mentalno-zdravstvenim poteškoćama od kojih su dvije osobe uključene u koordiniranu brigu. Osigurani su kuhani obroci u vrijeme uređenja stambenih uvjeta, a realizacija i dovršenje planiranih aktivnosti je u toku. Napomena: Sve osobe na fotografijama suglasne su s njihovom objavom.

lobalna pandemija COVID-19 u Bosni i Hercegovini je iz preventivnih razloga dovela do niza mjera koje su uticale na sveukupno zdravlje stanovništva. Od 5. marta (kada je dijagnostikovan prvi oboljeli) do 15. maja 2020. oboljelo je oko 2200 osoba, a umrlo ih je 130. Čini se da su preduzete mjere nadležnih kriznih štabova, generalno, pomogle smanjenju širenja infekcije, ali i da su kod značajnog broja stanovnika dovele do različitih mentalno-zdravstvenih poteškoća. Primjećuje se specifična psihopatologija koja bi se mogla povezati sa značajnim ograničenjem kretanja, naglom i iznenadnom promjenom svakodnevnih aktivnosti, znatnom redukcijom direktnih kontakata sa drugima, prekidanjem uobičajenog načina života i dostizanja određenih zadovoljstava. Udruženje psihijatara u Bosni i Hercegovini (UPuBiH) je reagovalo u smjeru pomoći u svakodnevnom radu mentalno-zdravstvenim profesionalcima obezbjeđujući preko svoje internetske stranice (www.upubih. com) direktan pristup resursima sa informacijama i preporukama najznačajnijih internacionalnih organizacija (resursni centri Svjetske i Evropske

Zaštita mentalnog zdravlja u vrijeme i nakon pandemije Covid-19 Pripremili: prof. dr sc. med. Izet Pajević, predsjednik UpuBiH i prim. dr Goran Račetović, generalni sekretar UPuBiH

psihijatrijske asocijacije) ali i regionalnih stručnih udruženja (Udruženje psihijatara Srbije, Hrvatsko psihijatrijsko društvo) kao i preporukama entitetskih instituta za javno zdravstvo. Takođe, kreirane su i domaće preporuke za postupanje sa zavisnicima od psihoaktivnih supstanci, o brzoj trankilizaciji delirantnih i agitiranih pacijenata oboljelih od COVID-19, te preglednim radom o neurološkim i psihijatrijskim komorbiditetima ovog oboljenja.

UPuBiH će svoje dalje aktivnosti usmjeravati na razvijanje planiranja postpandemijskog odgovora na očekivane mentalno-zdravstvene posljedice. S druge strane, započeto je šire istraživanje načina organizacije rada svih ustanova zaštite mentalnog zdravlja (klinike, bolnice, bolnička odjeljenja, zavodi i centri za zaštitu mentalnog zdravlja) u periodu pandemije. Cilj istraživanja je prikupljanje relevantnih podataka sa terena o iskustvima profesionalaca za mentalno zdravlje radi sačinjavanja zajedničkih preporuka za rad u narednom periodu. Prema globalnim i lokalnim očekivanjima, rad sa psihijatrijskim pacijentima i somatskim pacijentima sa psihijatrijskim komorbiditetima će biti bitnije izmijenjen u narednom periodu, sa naglašavanjem potrebe uspostavljanja interaktivnog rada stručnih timova sa pacijentima, uz razvijanje telepsihijatrijskih metodologija, prilagođenih lokalnim prilikama i kulturološkim specifičnostima. 31

Z D R A V S T V O

olaskom toplijih mjeseci, ljudi nastoje da što veći dio vremena provode na otvorenom, posebno u prirodi. Boravak u prirodi donosi obilje blagodati i užitaka, ali u njoj vrebaju i mnoge opasnosti. Jedna od tih opasnosti su i krpelji. Krpelj je sitni nametnik koji može postati veliki problem. Hrani se krvlju životinja i ljudi te može biti prenosnik nekih zaraznih, opasnih bolesti. Krpelji su paukoliki ektoparaziti iz reda Ixodida potklase Acarina. Dijele se na tvrde (familija Nuttallidea) i meke (familija Argasidae). Ima ih oko trista vrsta. Najrasprostranjeniji su šumski (Ixodes ricinus) i pseći (Rhipicephalus sanguineus) krpelj. Stanište krpelja Krpelji se nalaze na zelenim površinama dvorišta, livada, parkova, živica, lišću drveća, češće u brdskim krajevima. Najčešće se nalaze na vrhovima visoke trave, u šikarama, grančicama grmlja gdje čekaju priliku da se uhvate za našu kožu ili odjeću. Krpelji vole vlažnu, sjenovitu okolinu koju pruža opalo lišće ili polegnuta vegetaacija u šumovitim, grmolikim predjelima ili staništima visoke trave. Za njihovu aktivnost potrebna je visoka temperatura i vlažnost te je sezona njihove najveće aktivnosti između aprila i oktobra. Najkritičniji periodi su maj i jun, kada treba biti najoprezniji. Koliko su krpelji opasni Ubod krpelja je bezbolan. Na mjestu uboda krpelja može se pojaviti manje crvenilo i otok koji traje nekoliko dana uz blaže izražen svrbež. Ova promjena nije posljedica infekcije, već iritiranog djelovanja stranih supstanci koje se ugrizom krpelja unesu u kožu. Svaki kontakt sa krpeljom ne dovodi uvijek do prenosa zaraznih bolesti. Veći broj krpelja uopšte se ne ugnijezdi u kožu već spadne sa tijela. Neki satima lutaju po koži dok ne nađu pogodno mjesto gdje se prikače (pregibi, 32

Krpelj - sitni nametnik, a veliki problem vlasište i drugi topliji, odnosno vlažniji dijelovi tijela). Manji broj ugriza krpelja izaziva prenos mikroorganizama (ako je krpelj bio zaražen) što dovodi do infekcije ugriženog čovjeka i pojavom simptoma bolesti koji se javljaju najčešće 12 nedjelje nakon ugriza krpelja. Stoga nije potrebno nakon svakog kontakta sa krpeljom potražiti ljekarsku pomoć, dovoljno je samo pravilno i pravovremeno ukloniti ga sa kože. Međutim, ukoliko se nakon nekoliko dana od ugriza krpelja pojave simptomi bolesti u vidu: • temperature • bolova u mišićima i zglobovima • opšte slabosti (slično gripi) • glavobolje, mučnine, povraćanja • promjena na koži potrebno je posavjetovati se sa ljekarom kako bi se pravovremeno utvrdilo o kojoj se bolesti radi te provelo adekvatno liječenje. Bolesti koje prenose krpelji Krpelji mogu biti prenosioci brojnih spiroheta, najčešće borelije (Borreliom burgdorferi) koja može pruzrokovati lajmsku bolest. Bolest može proći spontano ako se utvrdi dovoljno rano, a posebno ako se liječi odgovarajućim antibioticima. U kasnijem stadijumu, kada se na koži pojavi crveni krug ili prsten duginih boja, bolest izaziva komplikacije: • oštećenje perifernog nervnog sistema • miocarditis • meningitis • artritis Najčešće bolesti koje krpelji prenose su, osim lajmske bolesti: • virusni krpeljni meningoencephalitis • krimsko-kongoanska hemoragična groznica • erlihioze • ricecioze - pjegava groznica • tularemija Većina bolesti koje prenose krpelji su blažeg oblika te se liječenje može provesti u kućnim uslovima. Samo mali broj slučajeva zahtijeva bolničko

liječenje, bilo zbog potrebe primjene složenije terapije (intravenske) ili zbog mogućeg nastanka komplikacija i ozbiljnih posljedica.

Primarijus mr farm. Anđelka Damjanović, spec. farmakoinformatike

Kako ukloniti krpelja Najlakše je krpelja ukloniti nekoliko sati nakon ugriza na sljedeći način: Uhvatiti ga preciznom pincetom koja je premazana antiseptikom, zahvaćajući ga što bliže glavici, uz samu kožu. Zatim ga laganim povlačenjem, bez suvišnih manipulacija odvrnuti kao sijalicu, iz kože. Krpelj se ne smije ničim premazivati, paliti, naglo izvlačiti, gnječiti jer se time izaziva grčenje i moguće pojačano izlučivanje veće količine uzročnika bolesti u ljudsko tijelo, što će pospješiti bolest. Poslije odstranjivanja krpelja mjesto ugriza dezinfikovati te pratiti nekoliko dana eventualne promjene na koži.

Mjere prevencije S obzirom na to da je ubod krpelja bezbolan potrebno je poslije boravka u prirodi pregledati kožu cijelog tijela. Posebnu pažnju potrebno je posvetiti kontroli mjesta sa nježnom kožom dok je kod djece neophodna kompletna kontrola. Ovaj parazit, ukoliko se ne ukloni, ostaje dugo vremena na „domaćinu“. Većina bolesti koje nastaju nakon ugriza krpelja mogu se spriječiti samim izbjegavanjem kontakta sa krpeljima ili pravovremenim i ispravnim uklanjanjem krpelja sa tijela, dok se samo jedna bolest (krpeljni meningoencefalitis) može spriječiti i vakcinisanjem.

Z D R A V S T V O

Mudre misli

Ilco-stoma

ragan Trivun je osnivač i predsednik Udruženja osoba sa izvedenom stomom. Sam ima izvedenu ileo-stomu 26 godina (operisan je 1994). Udruženje ILCO-STOMA RS je jedino udruženje u celoj Bosni i Hercegovini sa sedištem je u Banjaluci. Udruženje postoji 12 godina. Od osnivanja je član velike porodice evropskih stomičara EOA među 42 zemlje. Uvedeno vanredno stanje zbog COVID-19 nije ga sprečilo da obiđe nove članove. Pomoć je bila neophodna i za

Dragan Trivun

članove porodica jer je bila zabrana poseta na odeljenjima te nisu dobili neophodna uputstva i preporuke. Dragan je na terenu u kućnim posetama nesebično delio svoje iskustvo i preporuke za negu kože oko stome, o upotrebi pomagala, ishrani, higijeni. Saveti da prihvate novonastalu situaciju, koja im spasava život, usprave se i zagrle život. Za uzvrat, uz kafu i domaću, dobio je savete gajenja ruža uz pomoć krompira. Savete je poslušao i očekuje ruže već ove godine. Zadovoljstvo je bilo obostrano. Odmah se stvara poverenje, samopouzdanje, poštovanje i želja za skorim susretom. www.ilco-stoma-rs.com

Prof. Tihomir Levajac, književnik

ao profesor književnosti najčešće sam se sa knjigom družio. Čitao ono što sam morao i ono što mi je duša iskala. Često sam nailazio na rečenice koje su me osvežavale, na misli pri kojima mi je dah zastajao, na slike kojima sam se divio, te ih vremenom zapisivao da mi iz sećanja ne iščeznu i skupljao u mom kovčežiću. Te lepe trenutke želim sa vama da podelim. Svojim skromnim izborom. Ako se i vama svide, onda je u redu, a ako vam se ne sviđa, onda ništa. Tihomir Levajac

*** „Zašto je mesec žensko nebesko telo?“ „Zato što se mesečeve mene podudaraju sa čišćenjem žena – svakih 28 dana.“ Nepoznat autor

Da bi se prezreo novac, treba ga imati mnogo, mnogo. Čezare Paveze

Svaki muškarac voli dve žene. Jedna je plod njegove mašte, a druga još nije rođena. Halil Džubran

Kod nas narod voli vlast, a vlast sebe. Nikolaj Velimirović

Kad rušite spomenike, poštedite postolja. Uvek mogu dobro poslužiti. Stanislav Jirži Lec

Umro od ‘apsa u Čačku pod nadzorom policije. Iz zapisnika islednika

Najteže je za istinu u vreme kad sve može da bude istina. Stanislav Jirži Lec

Toliko smo u krizi da se već može razmišljati o jubileju. Ilija Marković

Istorija je pozorište lutaka. Izlazi čovečuljak, udara u doboš i odlazi. Vi očekujete nešto novo, ali sad izlazi drugi čovečuljak, udara u drugi doboš, i odlazi. I tako bez kraja. Henri Langfelou

Iznad svega je ništa, od čega je sve postalo. Bengalska izreka

Izgleda da je starenje jedini mogući način da se živi dugo. Danijel Fransoa

S T O M A T O L O G I J A

Bruksizam

Dr stom. Dajana Kalamanda Stomatološka ordinacija “Dr Dajana Kalamanda”

ruksizam je psihološki uslovljeno škripanje i stiskanje zuba tokom spavanja, a nekada se navedene promjene javljaju i u budnom stanju. Presija koja pri tom djeluje na zube, desni i vilične zglobove mnogo je jača nego kod običnog žvakanja. Postoje dvije vrste bruksizma. Jedan oblik podrazumijeva pokrete donje vilice i obično je glasan, što ukućani ili osobe sa kojima ste u kontaktu brzo primijete. Drugi oblik ne podrazumijeva samo pokrete donje vilice i uglavnom je nečujno. I pored toga, takve osobe tokom jutra osjećaju glavobolju, bolove prilikom žvakanja hrane, zubi su u cijelosti preosjetljivi na podražaje a mišići za žvakanje su stalno pod tenzijom. Takođe, javlja se bol u predjelu uha

tokom žvakanja, naročito u jutarnjim satima. Ranije se mislilo da je bruksizam posljedica disproporcije gornjih i donjih zuba, dok je danas sasvim drugo tumačenje tih tegoba. Bruksizam je psihogeno uslovljen i posljedica je načina života, u kome su osobe izložene velikom stresu tokom dana, što sve dovodi do anksioznosti i psihološke napetosti kako na poslu, tako i u svim sferama življenja koje zahtijevaju brži tempo bez redovnog kako psihičkog, tako i fizičkog odmora. Kod iskusnog stomatologa vrlo lako se može ustanoviti da se radi 34

o bruksizmu na osnovu nekoliko pokazatelja. Na griznim površinama zubna gleđ je istrošena i lako se vidi dentin, gingiva je inflamirana i edematozna, a prisutni su i tragovi krvi na bukalnoj sluznici. Posljedice neliječenog bruksizma su istrošenost i pucanje zuba, uz konstantne bolove u desnima, zubnim alveolama, glavoboljama i bolovima u zglobovima vilica. Ako na vrijeme ne budu otkriveni znaci bruksizma, mogu ostati trajne posljedice u procesu žvakanja hrane. Nesrećna okolnost je što pacijenti vrlo kasno shvate da imaju poremećaj i kasno se javljaju stomatologu, što samo liječenje postaje dugotrajnije, složenije, a time i skuplje. Međutim, ako se pacijenti jave na vrijeme, ranije, liječenje je jednostavnije, kratkotrajnije i bez posljedica na zubima. Liječenje bruksizma prvo počinje otklanjanjem psihogenih faktora, što vrlo često može da dovede i do izliječenja. Međutim, ako se ni nakon toga ne sanira oboljenje onda se na osnovu temeljitog stomatoloskog pregleda izrađuju stomatološke štitnike. Štitnici koji se prave za bruksizam su individualni i oni sprečavaju dalje trošenje zubne gleđi, a po potrebi se može povisiti zubni zagriz, položaj viličnih zglobova se vraća u fiziološki položaj, a sve to dovodi do saniranja kako glavobolje, tako i bolova u uhu i vratu. Sami zubni štitnici se razlikuju kako u debljini, tako i u vrsti materijala od koga se prave. Svaki štitnik je individualne veličine, a načinjen je na osnovu zubnog zagriza gornje i donje zubne strukture. Štitnici se nose noću, pacijenti se vrlo brzo na njih privikavaju jer ne stvaraju nelagodu prilikom nošenja. Sve tegobe koje su imali vrlo brzo nestaju što čini da pacijenti postaju smireniji i zadovoljniji. Popravlja se kvalitet sna, nestaje glavobolja, kao i bolovi prilikom žvakanja hrane i pokretanje viličnih zglobova tokom govora. Štitnici se prestaju nositi kad se sve tegobe saniraju.

ZU STOMATOLOŠKA AMBULANTA

“KALAMANDA dr DAJANA” Ul.Jovana Dučića 39, Banja Luka

Tel.051/263-620

Uvoznik za BiH: Mipex doo; Krajiških brigada 209, 78000 Banja Luka Tel. +381 (0) 51 502-120; Fax +381 (0) 51 502-090 mipex@blic.net; www.bambonature.ba

Ekološke pelene “Bambo

Nature”

Mnoge navike je teško promijeniti, ali neke bi, i te kako, trebalo mijenjati. Mi vam predlažemo da počnete od odabira eko-pelena za bebe umjesto onih koje ste do sada kupovali. Zašto da odaberete ekološke pelene “Bambo Nature”? Priroda i njeni resursi mogu i trebalo bi da se tretiraju sa istom pažnjom sa kojom se odnosimo prema našoj djeci. Tradicionalne pelene za jednokratnu upotrebu mogu da sadrže alergene, hemikalije i materijale kojima je potrebno stotine godina da se razgrade i uz to kontaminiraju podzemne vode. Upravo zato su proizvodnja i korišćenje ekoloških pelena logičan izbor za nas. Šta čini “Bambo Nature” najboljim ekološkim pelenama na svijetu? “Bambo Nature” su prve pelene za jednokratnu upotrebu na svijetu koje su dobile istaknuti i važni Nordic Swan Ecolabel sertifikat, a nedavno im je dodijeljen i EU Ecolabel sertifikat. To znači da možete da vjerujete da naše pelene za bebe ispunjavaju najstrože međunarodne zahtjeve, zakone i propise o bezbjednosti životne sredine: •

Sirovi ili reciklirani materijali iz održivih izvora;

•

Transparentnost u lancu proizvodnje i snabdijevanja i standardi pravedne trgovine;

•

Sigurni materijali – bez parabena, parfema i boja.

Bez obzira na to da li birate jednokratne ili obično koristite višekratne pelene i po potrebi jednokratne, “Bambo Nature” pelene uvijek su siguran izbor. Pogotovo kada je u pitanju zaštita od curenja, sigurnost za kožu bebe, ali i za zaštitu okoline.

PRI R O D A I

Z D R AV L J E

Balzam od mrkve za sunčanje i brže tamnjenje

ovremeno svi poludimo za nekim proizvodom koji je iznimno jednostavno (i jeftino) napraviti. Jedan od takvih je balzam od mrkve za sunčanje, odnosno brže tamnjenje. Takav balzam od mrkve možete jednostavno i brzo napraviti i sami prateći naše upute. Priprema, pozor, izrada! Kako najprije napraviti macerat mrkve? Macerat mrkve jednostavan je za napraviti. Trebaće vam očišćeni korijen mrkve i biljno ulje po želji (suncokret, sezam, badem, marelica, lješnjak…). Kako se koristi i u preparatima za sunčanje, ponekad se može macerirati u relativno skupim uljima sjemenki maline ili čileanskog lješnjaka, a postupak je sljedeći: 1. naribajte korijen mrkve na sitni ribež, rukom ili u nekoj od multipraktik mašina, 2. rasprostrite u tanki sloj i ostavite da se prosuši na zračnom i suvom mjestu tokom jednog do dva dana, kako u mrkvi ne bi zaostalo previše vode, 3. posložite naribanu i prosušenu mrkvu u staklenu čašu, 4. prelijte biljnim uljem tako da biljnog ulja bude 3-5 cm iznad sloja mrkve, 5. ostavite 3-4 nedjelje na tamnijem mjestu (nikako ne na direktnom suncu) uz povremeno lagano miješanje, 6. ocijedite.

Nastali macerat će biti blago do intenzivno crvenkasto-narandžast. Pazite na korak prosušivanja: Ako stavite previše vlažnu mrkvu, moglo bi se desiti da vam macerat napadne plijesan. Prilikom pravljenja ovog macerata ne vršimo zagrijavanje te je mudro staviti neki antioksidans. Priprema: Jelena Pušac Broćilović

Macerat mrkve idealan je kao dodatak pripremi kože i u kozmetici za sunčanje. Koži vraća sjaj, djeluje protiv bora pa je idealan za devitaliziranu, blijedu kožu i djeluje kod svih onih stanja kada koži treba vratiti sjaj i blistav ten. Karotenoidi sprečavaju štetne uticaje zračenja, zagađenog vazduha velikih gradova, loših klimatizovanih bolesnih

pušača. Izvrstan za njegu kože prije i nakon sunčanja. Nikad se ne koristi samostalno jer može na koži ostaviti narandžaste tragove. Postupak izrade balzama za sunčanje Balzami od mrkve koji se mogu pronaći na našem tržištu uglavnom su napravljeni od 2-4 sastojka, ali takav balzam od mrkve možete jednostavno i brzo napraviti i sami prateći naše upute. Potrebno vam je: • uljnog macerata korijena mrkve u rafinisanom suncokretovom ulju • pčelinjeg voska • te eventualno arome (zanemariv postotak)

zgrada i svega što čini vašu kožu umorBalzam od mrkve: nom. U Evropskoj uniji macerat mrkve je najjednostavnija verzija i dodatak prehrani, popularna prirodna Sastojci: zamjena za razne kapsule za tamnjenje pije se u dozi od jedne čajne kašičice 10 g pčelinjeg voska 2-3 x dnevno. Odličan je dodatak i u 90 g macerata mrkve ili 45 g mapakvanjima za kosu, dajući vrlo blag cerata mrkve + 45 g macerata oraha crvenkast odbljesak vašoj kosi. Ovo je Priprema: prva sirovina koja sadrži karotenoide. Macerat korijena mrkve izuzetno je Jednostavno je, jako jednostavno. bogat beta-karotenom. Pogodan je za Potrebna nam je vodena kupka, koju njegu suve, atrofirane kože kao i kože improvizujemo: na laganu vatru sta36

PRIRODA I

vimo posudu s vodom, u koju potom uronimo laboratorijsku čašu s materijalom kojeg treba da otopimo. Količina vode treba biti otprilike tolika da malo prelazi nivo materijala u uronjenoj laboratorijskoj čaši. Vodena kupka je spremna prije nego što voda počne da ključa, otprilike kada se na dnu posude počnu stvarati oni mjehurići. Ako imate termometar, idealna temperatura je cca 70-75°C. 1. Pripremite vodenu kupku. 2. Odvažite sastojke (svi idu u istu čašu). 3. Miješajte sve sastojke u vodenoj kupki dok se ne rastope i sjedine (voskovi se zadnji tope). Ukoliko predugo traje, kupka nije dovoljno zagrijana. 4. Prelijte masu u ambalažu i ne zatvarajte je dok se balzami ne ohlade (vjerujte mi, ne želite znojne balzame). Vjerovali ili ne, ovo je najčešća receptura za balzame koji se mogu naći na tržištu. Kako biste balzam zaštitili od oksidacije, sugerišemo vam da dodate

i četiri kapi CO2 ekstrakta ruzmarina, kojeg dodajete istovremeno sa ostalim sastojcima koje zagrijavate u vodenoj kupki. Macerati mrkve mogu biti različite boje (zbog rada s različitim omjerima korijena mrkve u odnosu na ulje u kojem se macerira). Ukoliko macerat i samostalno korišten boji kožu to će raditi i balzam od ova dva sastojka. Želite li to izbjeći, dio macerata mrkve uvijek možete zamijeniti nekim drugim bilj-

Z D R AV L J E

nim uljem (kapnite čisti macerat mrkve na kožu - ako Vam se ne sviđa rezultat, miješajte ga sa željenim uljem dok Vam se rezultat ne svidi). Balzam od mrkve, kokosa i vanilije - mirisna rapsodija 10 g pčelinjeg voska 35 g kokosovog ulja 25 g macerata vanilije 30 g macerata mrkve 4 kapi CO2 ekstrakta ruzmarina

PRI R O D A I

Z D R AV L J E

errapeptaza, serrapeptidaza ili serratiopeptidaza su sinonimi za enzim Serrata E-15 proteazu, poznatiji i pod nazivom Serralysin. Ona predstavlja proteolitički enzim koji sintetiše nepatogena enterobakterija Serratia sp. E-15,koja je izolovana krajem šezdesetih godina prošlog veka iz digestivnog trakta svilene bube (Bombyx mori). Serrapeptaza koja se koristi za izradu preparata se proizvodi izolovanjem i prečišćavanjem iz kultura Serratia E-15 bakterija koje se uzgajaju u adekvatnim uslovima. Serrapeptaza kao proteolitički enzim deluje na medijatore bola i zapaljenjske reakcije (bradikinine i histamin) i na taj način dovodi do poboljšanja mikrocirkulacije i smanjenja edema,smanjenja intenziteta bola, kao i razređivanja mukusa. Proteolitičkim dejstvom, takođe, razlaže biofilm koji stvaraju bakterije na mestu infekcije i na taj način pospešuje efikasnost antibiotika.

Serrasyn struktura molekula

Efekti primene serrapeptaze: 1. fibrinolitičko dejstvo 2. razgradnja bradikinina koja dovodi do smanjenja intenziteta bola 3. smanjenje edema usled poboljšanja mikrocirkulacije 4. smanjenje gustine mukusa što pomaže eliminaciji sekreta pogotovo kod respiratornih infekcija 5. poboljšanje prodornosti i efikasnosti antibiotika na mestu žarišta infekcije Upravo zbog navedenih efekata postoje mnogobrojne indikacije za primenu preparata koji sadrže serrapeptazu: 38

Primena enzima serrapeptaze

Mr ph. Anica Crkvenčić

• akutni i hronični sinuzitis • otitis media i inflamatorni procesi Eustahijeve tube • rinofaringitis, laringitis • olakšavanje iskašljavanja postanestetičkog šlajma • olakšavanje iskašljavanja kod bronhitisa • postoperativni edemi i hematomi • uspostavljanje drenaže tkiva • reumatoidni artritis, osteoartritis • tendinitis i uganuća zglobova • gingivitis, periodontitis, nakon ekstrakcija zuba i kod hirurških intervencija u maksilofacijalnoj hirurgiji • mastopatija i fibromatozne promene na dojkama • adnexitis i kod lateralne epiziotomije • kod aterosklerotskih plakova Preparati serrapeptaze se uzimaju per os sat vremena pre ili dva sata posle obroka sa oko 200ml vode, dosta dobro se podnose i vrlo retko mogu izazvati mučninu, grčeve u stomaku i dijareju. Postoje određena ograničenja za primenu preparata sa serrapeptazom koja su uslovljena mogućim interakcijama (npr. ne preporučuje se istovremena primena sa oralnim antikoagulansima), a takođe treba biti oprezan kod pacijenata sa apscesom da ne bi došlo do razlaganja omotača apscesa i njegovog lokalnog širenja. Takođe se primena ovih preparata ne preporučuje u trudnoći.

Svilene bube

Bombyx mori

Dudov svilac (lat. Bombyx mori) je bjelkasti leptir iz porodice pravih prelaca ili svilaca (lat. Bombycidae). Gole gusjenice blijedožute boje duge su do 8 centimetara, hrane se lišćem bijeloga duda i nakon četvrtog presvlačenja ispredaju svilenu kukuljicu (čahuru) u koju se zakukulje. Pradomovina svilca je Kina i Japan, odakle je u 4. stoljeću uvezen u Europu. Dudov svilac uzgaja se u kulturama za dobivanje svile.

ZDRAVSTVO - SRBIJA Ministarstvo odbrane Republike Srbije

inistar odbrane Aleksandar Vulin, u prisustvu zamenika načelnika Generalštaba Vojske Srbije general-majora Petra Cvetkovića, uručio je najzaslužnijim pripadnicima Ministarstva odbrane i Vojske Srbije vojne spomen-medalje i čestitao unapređenja u viši čin povodom njihovog doprinosa na sprovođenju mera u sprečavanju širenja virusne infekcije Kovid-19 i pružanju pomoći civilnom stanovništvu, na današnjem prijemu u Velikoj ratnoj sali Starog Generalštaba. Najviša vojna priznanja, vojne spomen-medalje za izuzetan doprinos sistemu odbrane i izuzetne rezultate u vojnoj službi, iz nadležnosti ministra odbrane, dobilo je 35, a vanredno je u viši čin unapređeno 13 pripadnika Ministarstva odbrane i Vojske Srbije. Ministar Vulin čestitao je unapređenima i nagrađenima, svima koji su u ovoj borbi pobedili, u ime predsednika Republike i vrhovnog komandanta Vojske Srbije Aleksandra Vučića. - Prenosim vam izraze njegovog ličnog poštovanja za sve što ste radili i činili i nade da ćete baš tako nastaviti. Borba koju ste vodili i koju još vodite, koja nije završena, bila je borba za živote svakog od nas. Bez obzira na to da li je neko bio bolestan ili nije, svako od nas je mogao da bude bolestan, da izgubi zdravlje pa i život. A posebno vi koji ste bili u prvoj liniji, bez obzira na to da li ste bili u kovid bolnicama, ili u bolnicama za lakše obolele, ili ste radili svoje svakodnevne zadatke i obaveze, obezbeđivali migrantske kampove, ustanove socijalne zaštite, obezbeđivali bolnice, domove zdravlja. Svi vi ste radili za građane Srbije, ne misleći o sebi. To je vaša najveća vrlina. Niko od vas, a većinu vas sam imao prilike da vidim i 40

Priznanja najzaslužnijima u borbi sa Kovid-19

da viđam baš tamo gde je bilo teško i najteže, nije pitao da li će biti nagrade ni kada će se ovo završiti. Niko od vas nije pitao da li je ovo prevelik rizik i šta će biti sutra. Svi ste izvršavali naređenja i borili se kao da je u pitanju vaš život i život članova vaših porodica. U tome jeste vaša najveća vrlina i najveća vrednost, što niste pitali kakav je rizik, već šta je potrebno i kome treba da se pomogne – rekao je ministar Vulin. On je dodao da je i Srbiji bilo lakše, bila je mirnija i sigurnija kada je videla svoju vojsku i kada je znala da je njena vojska tu. - Teška vremena, kako kažu, dođu da svako pokaže svoje pravo lice. Neko najbolje, neko najgore. Vojska Srbije je pokazala svoje najbolje lice zahvaljujući vama, zahvaljujući svakome od vas. Činovi unapređenja, medalje, pohvale, ne mogu da pokažu koliko smo vam iskreno zahvalni, ali mogu vas i vaše porodice da podsete na teško vreme i vreme u kome se vaša hrabrost i vaš napor cenio. Hoću da zahvalim vašim

porodicama. Da nije bilo njih ni vi ne biste mogli da budete tako hrabri ni tako uspešni – naglasio je ministar Vulin dodajući da su porodice, podržavajući svakoga od njih i deleći strah i nadu, bile svesne da se naši pripadnici bore za ono što je vrednije od svakog od nas – za Srbiju i za njen život. Prema rečima ministra Vulina, kada ovo jednom prođe, kada prođe sa pobedom, jer Srbi i Srbija i ne mogu drugačije nego da budu pobednički kao što jesu, setićemo se ovih dana, noći, ljudi koji su spaseni i onih koji više nisu sa nama. - Sećaćemo se i u tom sećanju imaćemo pravo da budemo zahvalni na snazi i na hrabrosti koju smo pokazali. Kažu mudriji od mene da čovek i nema čemu više da se nada, već da ga se neko sa zahvalnošću seća. Vas će se sa zahvalnošću sećati svi oni koji su se borili i svi oni za koje ste se i vi i svi mi zajedno borili. A Srbija ima razloga da bude ponosna na svakog od vas, da bude mirna, pouzdana i sigurna, jer ima vojsku koja je u stanju da pobedi i vidljivog i nevidljivog neprijatelja – poručio je ministar Vulin. U ime unapređenih i nagrađenih pripadnika Ministarstva odbrane i Vojske Srbije, obratio se pukovnik Veljko Milić, glavni medicinski koordinator privremene vojne bolnice na Beogradskom sajmu, koji je zahvalio predsedniku Republike i ministru odbrane što su prepoznali njihov rad i što je taj rad i nagrađen. - Vojnička čast i medicinska etika su u ovoj borbi bili naše najjače oružje. U početku nismo znali protiv kakvog se

Z D R AV S T V O - S R B I J A

ma, sanitetskim materijalom i zaštitnom opremom jedinica Vojske Srbije i kovid bolnica i ambulanti. - Unapređenje mi mnogo znači, jer je to zahvalnost za trud koji sam za sve ovo vreme uložio – naglasio je zastavnik prve klase Pašić. Vojnu spomen-medalju ministar Vulin danas je uručio i dr Radmili Dimitrineprijatelja borimo. Međutim, ni trenut- jević Rajić, specijalisti infektologu u Klika nismo imali dileme da je to borba nici za infektivne i tropske bolesti VMA. za naš narod i u tu borbu smo ušli potpuno spremni. Kroz našu noviju istoriju bilo je dosta kriza – od NATO agresije 1999. godine, preko poplava, zemljotresa, migrantske krize i svi pripadnici Vojske Srbije bili su na odgovornim zadacima, u prvim linijama, i pokazali su izuzetne rezultate. Taj naš rad, prepoznat od rukovodstva, je na adekvatan - Nagrada koju sam danas dobila je način nagrađen – istakao je pukovnik Milić i zahvalio ministru odbrane što je nagrada koju primam u ime svih svojih svojim svakodnevnim prisustvom na te- kolega koji su se borili u sprečavanju renu značajno doprineo da sve zadatke širenja epidemije Kovid-19. Posebno izvrše u potpunosti i na najbolji način sam počastvovana što sam dobila ovu te u svoje i u ime svojih kolega poručio medalju jer sam infektolog i smatram da je to kruna svog onog rada koji smo da su ponosni što služe Srbiji. do sada ispoljili – naglasila je dr Dimitrijević Rajić koja je bila angažovana u kovid bolnici Kliničko-bolničkog centra Zemun na prijemu i trijaži pacijenata obolelih od kovid infekcije. Pripadnicima Ministarstva odbrane i Vojske Srbije, kao i licima i ustanovama van sistema odbrane, među kojima su i članovi delegacija Ruske FederaciU čin pukovnika vanredno je una- je i Narodne Republike Kine, povodom pređen i Mlađan Garić iz Uprave za voj- angažovanja na sprovođenju mera za no zdravstvo, koji kaže da mu ovo una- sprečavanje širenja virusne infekcije Kovid-19 i pružanja pomoći civilnom pređenje predstavlja veliku čast. - Smatram da sam poput svih svojih stanovništvu, ministar odbrane do sakolega za vreme vanrednog stanja rada je dodelio 64 vojne spomen-medalje, dio svoj posao i trudio se da dam svoj doprinos u suzbijanju virusne infekcije. Jedan od mojih zadataka je briga o privremenoj bolnici na Beogradskom sajmu gde smo se trudili i dalje nastojimo da obezbedimo najbolje moguće uslove za lečenje zaraženih virusom Kovid-19 – istakao je pukovnik Garić, dodajući da će unapređenje biti podstrek u uzvršavanju zadataka u budućnosti.

25 plaketa Ministarstva odbrane, 128 zahvalnica, 33 pohvale, 66 nagradnih odsustva i 223 boravka u vojnodohodovnim ustanovama, namenjenim za odmor i rekreaciju. Čin zastavnika prve klase od danas Svečanosti su prisustvovali i članovi nosi i Velibor Pašić, koji je bio raspore- kolegijuma ministra odbrane i načelnika đen na dužnostima snabdevanja lekovi- Generalštaba Vojske Srbije.

eđunarodni dan sestrinstva obeležen je 12. maja u Vojnomedicinskoj akademiji. Svečanosti su prisustvovali ministar odbrane Aleksandar Vulin, državni sekretar u Ministarstvu odbrane Bojan Jocić, načelnik Uprave za vojno zdravstvo general-major dr sc. med. Uglješa Jovičić, načelnik Vojnomedicinske akademije pukovnik prof. dr Miroslav Vukosavljević, zaposleni u toj vojnozdravstvenoj ustanovi i gosti. Čestitajući praznik, u ime predsednika Republike i vrhovnog komandanta Vojske Srbije Aleksandra Vučića, ministar Vulin je istakao da je upravo predsednik insistirao na poboljšanju položaja medicinskih tehničara i sestara, jer zna koliko su važni. - Teško je zamisliti teži posao i posao sa većim rizikom po zdravlje od vašeg, a koji često ostane bez zahvalnosti i pažnje. Vaš doprinos i herojstvo u borbi sa kovid virusom možda se sad samo malo bolje vidi, ali vi to radite svakog dana i radićete svoj posao i kada se kamere ugase - rekao je ministar odbrane i dodao da je posao medicinskih sestara i tehničara da budu sa ljudima koji pate, na čemu im je zahvalio. Mnoge od vas možda ne bih prepoznao bez maske, ali sa maskama vas odlično prepoznajem i vrlo dobro znam kako su vam izgledale oči u nekim od teških trenutaka u nekim od bolnica, gde smo bili zajedno, kada smo učili šta nas čeka i suočavali se s nepoznatim, rekao je ministar Vulin. - Nisam čuo da je neko rekao neću i da nije hteo da pomogne ljudima. Bili ste tu, pitali ste više za pacijente i za ono što njima treba, nego za ono što je potrebno vama - rekao je ministar odbrane i dodao da takav odnos u ovim teškim vremenima vraća veru u ljude. U vremenu iza nas činili smo sve što smo mogli da popravimo vaš standard i zaposlimo veći broj ljudi, da omogućimo mnogima koji su radili pod raznim ugovorima da konačno dobiju stalni radni odnos, rekao je ministar Vulin. - Ostali smo možda dužni i prema onima koji su nas čuvali i lečili 1999. godine, za vreme NATO agresije. Nikad nismo posebno skrenuli pažnju na vojni sanitet, na one koji su izvlačili ranjene ili mrtve sa prvih linija i u godinama koje dolaze hoću da nađemo načina, zbog istorije, ali i zbog vas i zbog budućnosti, da se odužimo tim ljudima - rekao je ministar odbrane Aleksandar Vulin, čestitajući praznik i zahvaljujući pripadnicima vojnog zdravstva na časnoj službi, izražavajući nadu da će se uskoro videti bez maski i rukavica. 41

Z D R AV S T V O - S R B I J A

U Vojnomedicinskoj akademiji obeležen

Pozdravljajući prisutne, načelnik Vojnomedicinske akademije pukovnik prof. dr Miroslav Vukosavljević istakao je da je zbog pandemije kovida-19 i inače zahtevan posao medicinara dodatno otežan. - Velikim trudom u prethodnih devet nedelja još jednom je potvrđena snaga vojne sestre, koja se kroz istoriju pokazala dominantnim simbolom kvaliteta zdravstvene nege vojnog saniteta, rekao je načelnik VMA, i dodao da su medicinski tehničari i sestre dokazali koliko im je poziv težak, vredan i koliko nagrada i pohvala zaslužuje. - Ove godine za najbolje su jednoglasno odabrana dva medicinska tehničara koji se još nalaze na dve „vatrene“ linije borbe - sa oboljenjem COVID-19, odnosno korona virusom, u Kovid centru Karaburma i na prijemno-trijažnoj Službi hitne pomoći Vojnomedicinske akademije, istakao je pukovnik Vukosavljević i podsetio da više od 100 medicinskih tehničara, koji se još nalaze u kovid bolnici na Karaburmi, svedoči o značaju VMA za drugu liniju odbrane od virusa.

Čestitajući praznik svim medicinskim sestrama i tehničarima, glavna sestra VMA Bojana Jovanović ukazala je na značaj današnjeg praznika, dodajući da je poziv medicinske sestre plemenit i nesebičan, ozbiljan i odgovoran. Prema njenim rečima, savremeno društvo se i danas suočava sa brojnim i nedovoljno istraženim bolestima, a svedoci smo borbe protiv nevidljivog neprijatelja koji pokušava da uruši zdravstveni sistem na svetskom nivou. - U prvoj liniji fronta, u borbi protiv pandemije COVID-19, rizikujući svoje zdravlje i život, medicinske sestre i tehničari ulažu sva svoja znanja i veštine u prevenciji i zbrinjavanju obolelih pružajući pomoć ugroženim licima, njihovim porodicama i društvu u celini. Medicinski tehničari VMA, negujući snažan timski duh, još jednom dokazuju da su bitna 42

Međunarodni dan sestrinstva Ministar Vulin: Nisam čuo da je neko rekao neću i da nije hteo da pomogne ljudima

poluga vojnog i zdravstvenog sistema uopšte, koja značajno doprinosi poboljšanju zdravstvenog statusa svih građana Republike Srbije - istakla je glavna sestra VMA, podsećajući da je Svetska zdravstvena organizacija proglasila 2020. godinu Međunarodnom godinom sestrinstva. Prepoznajući značaj te profesije, kako je istakla glavna sestra Bojana Jovanović, Vojnomedicinska akademija je tokom protekle godine omogućila prijem u stalni radni odnos 140 medicinskih sestara i tehničara, a preduzeti su i koraci na usavršavanju tog kadra. U tradicionalnom izboru, najbolji tehničari sa VMA u godini za nama su Milan Radojković iz Centra hitne pomoći VMA i Daliborka Radišić iz Klinike za anesteziju i reanimaciju, a pohvaljeno je i više tehničara i sestara iz raznih organizacionih celina Vojnomedicinske akademije. Ministar odbrane dodelio je vojne spomen-medalje za izuzetne rezultate u vojnoj službi, prvi put vojnim službenicima Daliborki Dragišić i Mariji Bradić, a više pripadnika je nagrađeno sedmodnevnim boravkom u objektima Ministarstva odbrane i Vojske Srbije, namenjenim za odmor i rekreaciju. Jedan od nagrađenih Milan Radojković, glavni tehničar Centra hitne pomoći VMA, istakao je da mu je velika čast zbog priznanja, zbog sebe ali i zbog kolega.

- I moje kolege su deo ovog tima i ove nagrade. U Centru hitne pomoći krenuli smo i pre vanredne situacije, preduzeli sve preventivne mere i formirali trijažnu službu. Statistika govori da je oko 14.000 pacijenata prošlo kroz trijažni šator, a pregledano je više od 9.000 pacijenata tokom pandemija, istakao je Radojković.

Daliborka Radišić ističe da ima veliku čast što kao medicinska sestra stoji na mestu gde su nagrađeni, na dan kada se proslavlja Međunarodni dan sestrinstva. Ona je iskoristila priliku i da svim građanima zahvali na velikoj podršci koju pružaju njoj i njenim kolegama tokom proteklih dana borbe protiv virusa. - Bez vaše podrške ne bismo uspeli, iako imam dosta iskustva u radu tokom vanrednih okolnosti za mene je ovo bio dosad najveći profesionalni izazov. Glavna sestra sam kovid bolnice na Karaburmi i želim da vam potvrdim da činimo sve da pomognemo ljudima i što pre se vratimo svojim porodicama, kaže Daliborka Radišić. Međunarodni dan sestrinstva obeležava se tradicionalno još od 1974. godine, 12. maja, na dan kada je rođena Florens Najtingejl, koja se smatra osnivačem moderne medicinske prakse.

Z D R AV S T V O - S R B I J A

aš pouzdani saradnik i član Uredništva časopisa „Medici.com“ prof. dr Elizabeta Ristanović, sa kojom od prvog broja radimo na promociji i afirmaciji, prije svega, vojnog zdravstva Srbije koje ima dugu i bogatu tradiciju, ali i biomedicinske misli i nauke, stručnjak za oblast biološkog ratovanja i hibridnih prijetnji, koja je u tom segmentu prepoznata među vodećim ekspertima na Istoku i Zapadu, ali je u našem regionu još poznatija kao nacionalni djelatnik i rodoljub, uvijek i jedino u službi roda i otačastva, što potvrđuje i činjenica da je nosilac najvrednijeg priznanja Vukove nagrade za doprinose prosvjeti, nauci i kulturi Republike Srbije i svesrpskog prostora, o čemu je je „Medici.com“ pisao, jer to priznanje smatra i svojim uspjehom, dala je intervju uticajnom beogradskom dnevnom listu „Večernje novosti“ na temu: "Tek nas očekuju biološki ratovi", koji je izazvao pažnju ostalih medija, ali i javnosti u Republici Srpskoj i regionu, pa ga prenosimo u cjelini. SVET nakon pandemije neće biti isti. Istovremeno sa zdravstvenim zauzdavanjem epidemije počeli su i geopolitičko nadmudrivanje najmoćnijih aktera na svetskoj političkoj sceni i razmena teških optužbi. U pozadini bitke sa virusom odvija se žestok okršaj globalista i suverenista za prevlast unutar država ili između njih. Ishod tih borbi umnogome će odrediti buduću sudbinu s veta, pa i Srbije. Ovako posledice globalne krize izazvane virusom korona, u razgovoru za “Novosti”, sagledava prof. dr Elizabeta Ristanović, načelnik Odeljenja za mikrobsku genetiku i imunologiju VMA. Ovaj redovni profesor na Univerzitetu odbrane u Beogradu kaže i da se geopolitički efekti pandemije mogu pratiti od Amerike do Kine: - Predizborna kampanja u SAD je vrlo žestoka i bespoštedna, a virus korona je jedan od njenih bitnih začina. Usled pandemije odložena je izmena Ustava Rusije, a obeležavanje 75-godišnjice pobede nad fašizmom potisnuto je u drugi plan. EU je ozbiljno uzdrmana, a međunarodna solidarnost pala je na ispitu. Unutrašnje borbe vode se i unutar Kine, posebno u Hongkongu. * Kakve su posledice “korona krize” na globalnom nivou? - Pandemijska kriza je pokazala kolika je moć mikrooragnizama, ali i upozorila na to da je njihovo delovanje delotvornije od klasičnog rata. U bezbednosnoj arhitekturi sveta koja se dinamično menja, pojavljuju se novi iza44

Intervju: prof. dr Elizabeta Ristanović

Drugi pišu o nama

Očekuju li nas biološki ratovi?

Mikroorganizmi danas su opasniji i od oružja. U pozadini korone okršaj globalista i suverenista Razgovor vodio: Rade Dragović, 31. maj 2020.

Dr Ristanović je načelnik Odeljenja za mikrobsku genetiku i imunologiju VMA

zovi. U strategijama bezbednosti vodećih zemalja sveta i saveza, već deceniju se govori o tzv. sekuritizaciji zdravlja, a vodeće mesto rezervisano je upravo za mikroorganizme. * Kako ocenjujete borbu Srbije sa epidemijom? - Odgovor Srbije bio je efikasan i odlučan. Naša zemlja se, oslanjajući se na sopstvene resurse, dobru organizaciju, znanje i posvećenost, kao i na iskrene prijatelje, pre svega Rusiju i Kinu, uspešno uhvatila u koštac sa epidemijom. Ona je, između ostalog, na površinu izbacila sve manjkavosti država i zdravstvenih sistema koji su slovili za najorganizovanije i najbogatije i koji su nam godinama delili lekcije o “reformi” našeg zdravstva. Pokazalo se i koliko su zdravstveni sistemi bivših socijalističkih zemalja okrenuti čoveku, vitalniji i efikasniji.

* Puno je teorija o nastanku korone. Ima li elemenata za tezu da je posredi osmišljen plan da se opasni virus pusti u svet? - Kovid-19 se po mnogo čemu razlikuje od ostalih poznatih virusa korona. Ozbiljni autoriteti u virusologiji i imunologiji danas govore u prilog tome da je reč o veštačkom poreklu virusa i prisustvu sekvenci HIV-a u njemu. Mnogi radovi o hibridnim virusima korona pojavljivali su se u literaturi još 2013. i 2015, što dodatno podgreva sumnje. Konfuziju i strah unelo je saznanje o izvedenim eksperimentima simulacije pandemije, izazvane respiratornim virusom u SAD krajem 2019, koja bi, prema procenama, odnela 65 miliona života. Vojnički gledano, ovakve vežbe i simulacije dešavaju se u predvečerje ratnih dejstava. Kontroverzno je i pitanje zašto se virus pojavio u Vuhanu, jednom od najrazvijenijih privrednih i naučnih centara u Kini, kao i da li je “pobegao” iz laboratorije ili je nastao prirodno, preskakanjem barijere vrste. O tome je bilo reči i na svetskim bezbednosnim i ekonomskim forumima u predvečerje pandemije. * Koliko je realna opasnost od biološkog ratovanja? - Razvoj nauke otvorio je prostor za izmenu postojećih mikroorganizama, njihovo ukrštanje ili stvaranje novih. Danas je moguća precizna genska hirurgija, poznata je struktura većine mikroorganizama, kao i genoma čoveka. U domenu tzv. crne biologije, čak se govori o etnički specifičnom biološkom oružju. Nije to naučna fantastika, već realnost vremena u kome živimo. Biološko oružje nalazilo se u arsenalima tehnološki superiornih sila, ali se ne isključuje ni da se nađe u posedu drugih, čak i terorističkih grupa, koje su van kontrole. Biološki agensi mogu da se uspešno kombinuju sa konvencionalnim naoružanjem. Tu je i agroterorizam, a posebna dimenzija ovog problema vidi se na terenu zloupotrebe GMO.

Z D R AV S T V O - S R B I J A

VOJSKA U KRIZI NEZAMENJIVA * Da li je pandemija ojačala određene grane medicine koje su godinama bile u drugom planu, pa i zapostavljene? - Najzad je jasno prepoznat značaj molekularne biologije ne samo u karakterizaciji i genetskoj analizi virusa, već i u dijagnostici i lečenju. Slično je i sa veterinarskom medicinom. Ne smemo zaboraviti kriznu ulogu ABHO službe, kao i Vojske i snaga bezbednosti u celini. S tim u vezi, veoma je važno da u budućnosti posebnu pažnju posvetimo jačanju našeg vojnog zdravstva.

Medici.com je postavio našoj saradnici još nekoliko pitanja na koja je ona, kao i uvijek, sa zadovoljstvom odgovorila. Kako generalno sagledavate sveukupne efekte “korona krize”? Korona kriza se, kao i svaka krizna situacija, mora sagledavati potpuno i sveobuhvatno u zdravstvenom, ekološkom, ekonomskom, geopolitičkom, obaveštajno-bezbednosnom, socijalnopsihološkom kontekstu. Uostalom, prvi princip ekologije kaže da je sve u prirodi neraskidivo povezano. Biće vremena za analizu naučenih lekcija, ali sigurno je da je ova kriza svima pokazala kolika je moć mikrooragnizama. Naravno da su meni iz ugla moje profesije bili najznačajniji zdravstveni, medicinsko-biološki kao i bezbednosni aspekti krize. Rekli ste da je odgovor Republike Srbije na epidemiju bio odlučan, efikasan i ocijenili ste ga kao pobjedu koncepta javnog zdravstva. Da li je naše zdravstvo dobro iskoristilo prethodna iskustva i resurse? Na efikasan odgovor srpskog zdravstva sigurno je uticala snažna podrška države, kao i znanje i odgovoran pristup naših lekara, pre svega epidemiologa i infektologa, ali i iskustva koja smo sticali suočavajući se sa raznim epidemijama zaraznih bolesti, kroz vreme, istoriju, bure i ratove, poput tifusa, variole, tularemije, ali kroz pojavu nekih opasnih patogena, koji su predstavljali istinsku probu za našu struku i nauku, poput Marburg virusa, sabrata Ebole, sa kojim smo se u Beogradu susreli 1967. godine. Tome treba

dodati kolektivni duh, osećaj pripadnosti i jedinstva, naše prepoznatljive etnopsihološke karakteristike koje posebno dolaze do izražaja u trenucima krize. Sada je svima jasno koliko je važno i značajno imati snažan i dobro organizovan zdravstveni sistem, sa akcentom na javno zdravlje i preventivnu medicinu koji su često, u ne tako davnoj prošlosti, gubili bitku pred visokosofisticiranim medicinskim tehnologijama i privatnim zdravstvom. Jako je važno što se naša država prethodnih godina posvetila revitalizaciji zdravstvenih kapaciteta, a značaj toga došao je do punog izražaja tokom pandemije. U Srbiji se organizovano i planski pristupilo testiranjau, zbrinjavanju, aktivnom nadzoru nad zaraženima i to je dalo rezultat. Pomenula sam, i hoću još jednom da istaknem, ulogu Vojske i policije, sektora bezbednosti u celini, ali treba istaći i naše naučnike i istraživače, molekularne biologe, veterinare, naš obrazovni sistem koji se takođe u hodu reorganizovao i prilagodio novim okolnostima i položio ispit, kao i svi oni koji su brinuli o nama. Dakle, u kriznim situacijama poput ove, neophodan je istinski multisektorski, interdisciplinarni pristup u rešavanju problema. Ipak, naše najveće bogatstvo su ljudi, a ujedinjeni možemo da pobedimo u svakoj bici koju povedemo. Uz sve to, pružili smo ruku bratske pomoći i saradnje našem narodu u Republici Srpskoj, ali i državama u regionu. Naravno, sa krajem epidemije ne smemo stati, već ćemo analizirati naučene lekcije, korigovati eventualne propuste i ojačati resurse struke i nauke za nove susrete sa mikroorganizmima kojih će svakako biti. Uostalom, mi smo endemsko područje za mnoge prirodnožarišne infekcije i u budućnosti se mogu očekivati i tularemija i hemoragijske groznice izazvane hantanvirusima, krpeljski prenosive bolesti i još mnogo toga. Tokom ovog leta trebalo bi da se obrati pažnja i na bakteriju Legionella pneumophyla, budući da su mnogi sistemi za klimatizacju bili isključeni, a da ova bakterija može da izazove respiratorne manifestacije. Mikroorganizmi su u prošlosti menjali tokove istorije. Budućnost ratovanja podrazumeva različite oblike hibridnog ratovanja, gde biološki materijal može imati značajnu ulogu. Kako se pripremiti za ovakve izazove? Koliko je zemlja poput Srbije izloženo ovom riziku? Velike epidemije i pandemije uticale su na tokove istorije i menjale ih. Od

Justinijanove kuge, variole, do španskog, ptičjeg i svinjskog gripa, HIV-a, SARS-a i MERS-a, Ebole, pa do ove poslednje izazvane SARS2-nKoV (KOVID-19) koju je SZO proglasila 11.3.2020. i koja je do sada odnela skoro 400.000 ljudskih života, svaku epidemiju i pandemiju pratile su razne kontroverze, počevši od pojmovnog određenja do geopolitičkog trenutka u kome se ista dešavala i svih posledica koje je izazivala. Mikroorganizmi su svakako važno potencijalno oružje hibridnog rata, koji nije nov fenomen, kao ni ovi metodi ratovanja, iako su tehnologije bile drugačije. Oružane sukobe često su u istoriji pratili širenje glasina, trovanje vode i hrane, širenje zaraza, uništavanje svih resursa neophodnih za život. Razvoj intelektuanog potencijala društvenih grupa omogućio je i razvoj svih tehnologija i oblika ugrožavanja protivnika radi dostizanja konačnog cilja. S tim u vezi, razvoj molekularne biologije, genetičkog inženjeringa, biotehnologije i nanotehnologije, stvorio je prostor za izmenu postojećih mikroorganizama, ukrštanje različitih ili stvaranje potpuno novih. Danas je moguće raditi i preciznu «gensku hirurgiju», poznata je struktura većine mikroorga-

Sa promocije srpskog izdanja knjige „Hibridni rat - teorija i praksa“, poznatog ruskog akademika Igora Panarina

nizama, ali i genoma čoveka, pa se čak u domenu tzv. «crne biologije» govori o etnički specifičnom biološkom oružju, kontroli fertilizacije uz pomoć mikroorganizama, ubrzanju molekulske evolucije. Sve to nije naučna fantastika, već realnost vremena u kome živimo, koje biološko oružje stavlja u arsenale tehnološki najsuperiornijih, ne isključujući mogućnost da u posed istog dođu i terorističke grupe nad kojima niko nema kontrolu. Uostalom, biološki programi razvijani su i tokom Hladnog rata, a i poslednjih godina je pitanje oružja za masovno uništenje, uključujući i biološko, često bilo u fokusu interesovanja i postavljano je kao povod za ofanzivne i nesrazmerne odgovore kao što se dogodilo i Siriji, Iraku, Avganistanu. Biološki agensi mogu se uspešno kombinovati sa konvencionalnim, radiološ45

Z D R AV S T V O - S R B I J A

kim, hemijskim, nuklearnim, što efekte njihovog delovanja čini još razornijim. S druge strane, mikroorganizmi imaju svoje ekološke zakonitosti, oni su stariji i vitalniji oblik života od nas i nastoje da obnove svoj vitalni potencijal pasažom kroz osetljive domaćine. Zato se s vremena na vreme dešavaju ti skokovi barijera vrste pa isti prelaze na ljude koji su, zapravo, zagazili duboko u njihova staništa. Zato dolazi do pojava epidemija i pandemija u prirodi. Naravno, one mogu biti izazvane i veštačkim putem, posebno u današnje vreme. Najveći procenat zaraznih bolesti beleži se u Aziji i Africi, a upravo sa tog područja najveći talas migracija kreće poslednjih godina ka našem prostoru. Sa migracijama se sele i mikroorganizmi, atipični za naše geografsko područje. Klimatske promene takođe doprinose širenju areala rasprostranjenosti raznih zaraznih bolesti. Za hvatanje u koštac sa ovim izazovima potrebna je sinergistička akcija i pristup obaveštajno-bezbednosnog i zdravstvenog sektora, razvoj i jačanje nauke i tehnologije, farmaceutske industrije, stalno unapređenje i testiranje odgovora na krizne situacije, uključujući i informaciono polje koje je takođe jako važno. Informacije i dezinformacije, kao i socijalni inženjering su važna alatka hibridnog rata, posebno danas u virtuelnoj realnosti društvenih mreža gde je informacione tokove teško kontrolisati. I ne samo u virtuelnoj realnosti. Ono što je meni bilo posebno interesantno tokom ove pandemije je činjenica kojom su brzinom objavljivani i naučni radovi, koji su jako brzo nestajali iz baza podataka, kao i reference koje sam pronašla u eminentnim svetskim naučnim časopisima poput Nature o eksperimentima izvođenim ukrštanjem SARS virusa sa njegovim srodnicima iz prirodnog okruženja i efektima takvog ukrštanja na laboratorijske miševe, na primer, koji su vršeni u eminentnim istraživačkim ustanovama širom sveta pre sedam godina. Da li budućnost pripada hibridnom ratovanju? Hibridni rat je realnost vremena u kome živimo, a mi drugo vreme nemamo. S druge strane, bolje vreme se ne čeka, već se stvara. Nama, koji se nalazimo na geopolitičkoj i geoekonomskoj raskrsnici puteva, civilizacija, vera i interesa, koji smo kuću sagradili na drumu, u ovom trenutku, više nego ikad, potrebno je mudrosti, znanja, posvećenosti, patriotizma, duhovne i stvaralačke snage kako bismo opstali i po formuli tri D o 46

kojoj smo govorili (duhovnost, državnost, dostojanstvo) obezbedili siguran hod u budućnost koja može da bude ispunjena brojnim iskušenjima za koja se treba pripremiti.

Ljubav i posvećenost najjače je oružje kontrahibridnog rata, sa promocije knjige: Ivana Žigon, Elizabeta i Sergej Ristanović (foto: Medici.com)

Prof. Ristanović, na promociji srpskog izdanja knjige „Hibridni rat - teorija i praksa“, poznatog ruskog akademika Igora Panarina, čiji ste urednik bili i koje je izazvalo značajnu pažnju javnosti i medija u Srbiji, ali i regionu, istakli ste značaj i ulogu vojnog saniteta. Vi sada, sa aspekta korone, pandemija i aktuelnih bezbednosnih izazova govorite takođe o neophodnosti jačanja vojnog zdravstva. - Ponosna sam što smo u godini u kojoj su se srela sećanja na važne istorijske događaje koji su odredili sudbinu srpskog naroda, uključujući 800 godina autokefalnosti Srpske pravoslavne crkve, 20 godina od NATO agresije, 75 godina oslobođenja Beograda u Drugom svetskom ratu, ali i 175 godina VMA i 180 godina trajanja našeg vojnog saniteta, svima onima koji žele da vide dalje i spoznaju više, predali srpsko izdanje knjige „Hibridni rat - teorija i praksa“ našeg velikog prijatelja i vrhunskog intelektualca Igora Nikolajeviča Panarina, među čijim stranicama se srelo mnogo toga, od teorije do prakse vođenja hibridnih ratova koji, iako terminološki nov pojam, ne predstavljaju samo tekovinu modernog vremena i tehnologija, o čemu svedoče dekriptovana i detaljno analizirana bo-

gata istorijska iskustva, baš kao i strategije, instrumenti i tehnologije njihovog vođenja. Naš napor da knjigu i stavove profesora Panarina, posvećene hibridnim operacijama prošlosti i budućnosti, približimo stručnjacima iz bezbednosnog sektora, državnog aparata, akademskoj javnosti i najširoj publici u cilju sagledavanja svih pretnji i ugrožavanja bezbednosti naše zemlje kako bi se efikasnije zaštitili i obezbedili dalji prosperitet Republike Srbije u aktuelnom bezbednosnom okruženju bio bi uzaludan da u tome od samog početka general Talijan, srpski ratnik i profesor, i ja, nismo imali bezrezervnu podršku ministra odbrane Republike Srbije gospodina Aleksandra Vulina, kao i Kluba generala i admirala Srbije, medija, istinskih intelektualaca i nacionalnih pregalaca koji su bili sa nama i uz nas. Ono što želim posebno da istaknem, a vi ste odlično primetili, to je uloga našeg vojnog saniteta u tom ratnom periodu, kao uostalom u svim teškim i kriznim vremenima, što nas obavezuje da ga jačamo i čuvamo. Pripadnici VMA i našeg saniteta doživeli su, zajedno sa svojim narodom, susret sa demonima rata, smrti, bolesti i razaranja i reagovali su promptno, racionalno i efikasno, bez ikakvih moralnih dvoumljenja, na terenu, na prvoj liniji fronta, ali i u samoj VMA, gde i pod bombama nije prestajao čak ni naučnoistraživački rad. To vreme se sa aspekta našeg vojnog saniteta u profesionalnom, moralnom i patriotskom smislu može označiti herojskim, veličanstvenim i dostojanstvenim. A heroizam je pre svega psihološka i duhovna, pa tek onda fizička kategorija. Našem narodu je sudbina namenila napornu večitu bitku za pobedu dobra, za slobodu, koja se, kako kaže Čomski, ne završava tako brzo, a pripadnici vojnog saniteta će uvek biti uz svoj narod, dok će nam dela i rezultati naših prethodnika i njihov pobedonosni hod pomagati da uvek pronalazimo izlaz. „Medici.com“

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Lično iskustvo

ijagnozu seropozitivnog reumatoidnog artritisa (RA) postavila mi je prof. Dr Radmila Petrović na Institutu za reumatologiju Beograd, krajem marta 1996. kada sam imala 42 godine. Imala sam prehladu i uprkos onoj narodnoj mudrosti da, „ako prehladu lečite, ona traje nedelju dana, ako je ne lečite, traje sedam dana”, posle nedelju dana mirovanja i lečenja meni je bivalo sve gore i gore. Budući da sam po struci lekar, prvo sam pomislila da imam infekciju koksaki virusom zbog izrazite malaksalosti i brzog zamaranja, ali kada sam uradila testiranje na antitela, bila su negativna. U međuvremenu, počeli su simetrično da mi otiču sitni zglobovi šaka i stopala i da me bole. Pojavila se jutarnja ukočenost zglobova koja je trajala jedan sat i duže. Imala sam bol i nemoć, slabost u ramenima. Odmah po pojavi simptoma javila sam se profesorki Radmili. Pregledala me je, uradila laboratorijske analize i konstatovala zapaljenje. Mesec dana posle pojave simptoma postavila je konačnu dijagnozu RA i otpočela terapiju injekcijama tauredon (soli zlata). Bila sam očajna, stalno sam se preispitivala zašto se to baš meni dogodilo. Vraćala sam film i shvatila da je 1995. godina u mom životu bila ispunjena stresovima, u septembru sam iz DZ „Dr Simo Milošević” na Čukarici prešla da radim u DZ Voždovac (na listi stresora od nula do 100 Američkog osiguravajućeg društva, promena posla nosi 36 bodova), moja majka je u oktobru preživela infarkt srca i operaciju na otvorenom srcu, njena rođena sestra je preminula 30. decembra 1995. u 49. godini. Krajem februara 1996. godine moja snaja je imala povredu na skijanju na Kopaoniku, opasnu po život, a bila sam tada prisutna i zbrinjavala je zajedno sa Gorskom službom spasavanja i prof. Ba-

Stres kao okidač za pojavu reumatoidnog artritisa Meni je moja bolest donela i nešto lepo - zadovoljstvo da pomažem drugima tom Hercogom, koji se slučajno, na njenu sreću, zatekao na mestu nesreće. Prehlada u martu 1996. godine bila je kap koja je prevršila već punu čašu. Mojoj majci je postavljena dijagnoza iste bolesti posle mene. Dakle, i genetika je bila važan činilac... Sećam se da je na jednom predavanju za pacijente akademik prof. Vladeta Jerotić rekao: „Od RA mogu da se razbole samo osobe posebnog mentalnog sklopa jer je to psihosomatska bolest.” Prepoznala sam se u njegovim rečima: ambiciozna, vredna, perfekcionista, zahtevna i prema sebi i prema drugima... Moje drugarice sa fakulteta, psihijatri dr Gordana Đukanović i sada pokojna dr Miloranka Šarenac, govorile su mi da moram da prihvatim bolest, da o njoj naučim što više mogu, da je poštujem i svojim ponašanjem pomognem lekovima da zaustave njeno napredovanje. Napori lekara i moje pridržavanje saveta za terapiju baš kako su mi lekari savetovali dali su rezultat. Polako su se bolovi smirivali, otoci nestali, jutarnja ukočenost svela na maksimalnih 10 minuta. Jedino brzo zamaranje i potreba za dnevnim odmorom ostali su do danas. Kada sam kroz sve to prošla, kada sam konačno bila dobro, shvatila sam da bi bilo korisno za druge ljude da im prenesem svoje iskustvo. Kada me je 2007. godine prof. dr Nemanja Damjanov, tadašnji predsednik Udruženja reumatologa Srbije i direktor Instituta za reumatologiju Beograd, zamolio da osnujemo Udruženje obolelih od reumatskih bolesti Srbije prihvatila sam. Dve godine kasnije, udruže-

Prim. dr Mirjana Lapčević, predsednica Udruženja obolelih od reumatskih bolesti Srbije

Od 2013. godine organizujemo zajednički kongres reumatologa, pacijenata, medicinskih sestara u reumatologiji u okviru koga uvek imamo dve zajedničke teme, a ostale sesije su zasebne, što doprinosi edukaciji pacijenata da budu partneri u lečenju.

nje je postalo član Evropske lige za borbu protiv reumatizma, 2011. godine bili smo osnivači Asocijacije udruženja južne Evrope za borbu protiv reumatizma u Beogradu, a 2016. postali smo članovi Evropske mreže organizacija osoba sa fibromijalgijom. Planiramo da se učlanimo u Evropsku ligu za borbu protiv lupusa i Evropsku ligu za borbu protiv ankilozirajućeg spondilitisa. Najveći problemi obolelih su neprepoznavanje simptoma, kasno upućivanje reumatologu, kasno postavljanje dijagnoze i započinjanje savremenog lečenja. Mali procenat obolelih od hroničnih artritisa dobija biološku terapiju (tri odsto, dok je u Evropi to 10 odsto). Pacijenti plaćaju nesteroidne antiinflamatorne lekove u obliku tableta, antireumatske kreme, preparate koji sadrže glukozamin sulfat i hondroitin sulfat, koji su u evropskim vodičima preporučeni za terapiju, a slaba je i dostupnost banja. Veoma je važno da se ne kasni sa uvođenjem inovativne terapije. I pored svoje bolesti, radila sam do 65. godine kao specijalista opšte medicine - izabrani lekar. Mnogo sam volela svoj posao i trudila se da pomognem građanima koji su svoje zdravlje poverili meni. Volonterski rad u udruženju ima druge dimenzije: Komuniciram sa bolesnicima, njihovim porodicama, prijateljima u Beogradu, čitavoj Srbiji. Razmenjujem iskustvo sa članovima udruženja drugih evropskih zemalja. Srećna sam što sada mogu da pomognem mnogo većem krugu ljudi nego kao izabrani lekar. Prošle godine sa timom reumatologa, medicinskim sestrama i aktivistkinjom Marijom Kosanović održali smo 20 edukacija lekara primarne zaštite u 14 gradova Srbije o temi značaja rane dijagnoze hroničnih artritisa „Ne odlaži, uoči rano” i za to dobili prvu nagradu na konferenciji EULAR PARE u Pragu. Na Đurđevdan 6. maja 2019, na predlog Sekcije opšte medicine Srpskog lekarskog društva, dobila sam Godišnju nagradu za unapređenje primarne zdravstvene zaštite u Srbiji. Meni je moja bolest donela i nešto lepo - zadovoljstvo da pomažem drugima. „Medici.com“

Z D R AV S T V O - S R B I J A

EGENERATIVNA oboljenja kičme su sastavni deo biološkog procesa starenja i javljaju se i kod muškaraca i kod žena već posle 40. godine, a poslednju deceniju i dosta ranije. Savremen, dinamičan način življenja, pun stresa i nova kompjuterska era, doprineo je da se degenerativna oboljenja kičme sve češće javljaju i kod mlađih te predstavljaju ozbiljan socioekonomski problem jer i pored remećenja kvaliteta života onemogućavaju i radnu sposobnost. Nedovoljna fizička aktivnost, posledična prekomerna težina, dugotrajno sedenje u prinudnom položaju, loše držanje tela su faktori koji utiču na progresivan tok degenerativnih promena koje smanjuju elastičnost kičme, najčešće u lumbalnoj (krsnoj), a zatim i u cervikalnoj (vratnoj) regiji, čineći pritisak na vaskularne i nervne elemente. Upozoravajući simptomi su na početku nespecifični, kao što su nespretan hod, ukočenost tela, dok je pojava pogrbljenosti i deformiteta usled hoda prvi ozbiljan znak. Promene mogu da zahvate sve delove kičmenog stuba - zglobove, međupršljenske diskuse, ligamente, kičmene pršljenove i kao posledica mogu nastati diskus hernija, spondiloza, spondilolisteza, suženja kičmenog kanala... U lečenje ovih oboljenja su uključeni lekari raznih specijalnosti - lekar opšte prakse, fizijatar, neurolog, neurohirurg, ortoped, a u zavisnosti od stepena razvoja i složenosti bolesti. U 80-90% slučajeva lečenje se svodi na konzervativni tretman i rešavanje akutnog bola. Ukoliko tegobe i dalje perzistiraju pacijentu se rade dijagnostičke procedure kako bi se definisao problem i odabrao modalitet lečenja. Moram da naglasim da je faza edukacije i promena životnog stila jako bitna, jer, ako je nema, poništava ceo proces prethodnog lečenja i takav će se pacijent ponovo sigurno javiti sa istim ili težim tegobama. Ukoliko se i pored konzervativnog lečenja jave bolovi, trnjenje, slabost stopala, onda se pacijent upućuje neurohirurgu radi operativnog lečenja. Opisane tegobe nastaju putem dva procesa: mehaničke kompresije na nervne strukture i inflamacija nervnih struktura, jer se oslobađaju medijatori (uzročnici) zapaljenja, što za posledicu daje jak bol. Zato je i bitno, pored operativne tehnike, određenim medikamentom omogućiti smanjenje zapaljenja nerva. Minimalno invazivne tehnike lečenja degenerativnih oboljenja kičme uključu48

Degenerativna oboljenja kičme

Dr sc. med. Nenad Živković, spec. neurohirurgije, naučni saradnik, Beograd

ju tehnike koje uz minimalnu traumatizaciju tkiva postižu maksimalan efekat. Prednosti su brže vraćanje normalnim životnim aktivnostima, bez ožiljka (ili uz minimalan), maksimalna redukcija bola. Većina ovih operativnih tehnika se koristi i u našoj zemlji. Perkutana laserska diskus dekompresija je tehnika kojom se, u lokalnoj anesteziji, zaglavljeni koren nerva oslobađa pritiska, laserskim skupljanjem diska, eliminišući bol pacijentu za svega nekoliko minuta. Tretman laserom zasniva se na tome da se laserska toplota uvodi unutar diskusa kojim se redukuje njegova zapremina i ista skuplja indukcijom kolagenih vlakana. Ovi procesi dovode do pada intradiskalnog pritiska, gde se prolabirani materijal retrahuje i time dekomprimira odgovarajući nerv. Nakon postavljene dijagnoze prolabiranog intervertebralnog diska, pod lokalnom anestezijom uvede se pod kontrolom skopije tanka igla (16-20G) u intervertebralni prostor gde se dalje izvodi. Ista procedura se može ponoviti bez ikakvih posledica po pacijenta. Bioregenerativna medicina je posebno aktuelna poslednjih godina. Znamo da je u prirodan proces starenja diska uključena desikacija, tj. gubljenje vode, kolagena i proteoglikana, kada on postaje krt, izmenjen i podložan izlasku u spinalni kanal, gde vrši pritisak na nervne strukture. Bioregenerativni autologni serumi, kao što je Orthokin,

deluju na dva načina: smanjuju zapaljenje, blokirajući medijatore zapaljenja, zbog prisustva citokina i učestvuju u ponovnoj regeneraciji, stimulišući sintezu kolagena i faktore rasta (TGF-β). Ortokin serum se dobija obradom krvi uzete od samog pacijenta. Istim ciljem mogu se davati sopstvene matične ćelije ili razni hijaluronski i hondro-kolagen preparati. Sam process aplikacije radi se u sali transforaminalnom tehnikom, uz kontrolu fluoroskopije, i traje nekoliko minuta. Intradiskalna elektrotermalna anuloplastika je uvedena 2003. godine. Predstavlja nov metod termičke ablacije putem radiofrekventne tehnologije, tzv. nukleoplastike. Termičke metode imaju prednost sa jedne strane, laserski indukovano smanjenje zapremine diskalne hernijacije, a sa druge strane, omogućavaju ablaciju senzibilisanih receptora za bol. Endoskopske operativne tehnike su takođe superiorne jer omogućavaju maksimalnu vizuelizaciju sa minimalnom traumatizacijom tkiva, minimalnim krvarenjem i minimalnim stvaranjem ožiljka. Endoskopskom tehnikom operacije nije potreban veliki rez ili široko otvaranje kičmenog kanala. Kako je rez svega nekoliko milimetara, rizik od postoperativnog ožiljka je vrlo nizak. Skoro da nema uništenja tkiva. Dužina operacije je dosta kraća u odnosu na klasičnu operaciju, proces ozdravljenja

Z D R AV S T V O - S R B I J A

ubrizgavanjem alkohola... Tehnika koju koristi dr. sc. med. Nenad Živković ima za cilj direktno i sigurno uklanjanje hernije koja komprimira živac - bez obzira na njegovu lokalizaciju ili veličinu. Prirodno stanje diska, kao i pokretljivost i stabilnost kičmenog segmenta su u potpunosti sačuvani nakon operacije.

je ubrzan i vreme oporavka je znatno kraće. Zbog kraćeg trajanja operacije i pojava postoperativne infekcije svedena je na minimum. Pacijenti operisani na ovaj način imaju značajno manji lokalni postoperativni bol, pokretni su odmah nakon intervencije, a period oporavka je znatno kraći u odnosu na otvorene operacije. Nova tehnika endoskopske diskektomije omogućava nam da hernijski disk tretiramo puno sigurnije. Izvodi se u lokalnoj ili opštoj anesteziji, gde se endoskop uvodi kroz rez od sedam do osam milimetara do mesta promene, koja je izazvana diskus hernijom ili nekim drugim degenerativnim procesom. Da li će se koristiti lokalna ili opšta anestezija zavisi od pristupa. Postoje dva: interlaminarni, za koji je potrebna opšta anestezija, i transforaminalni, koji se izvodi u lokalnoj. Najvažnija razlika u konvencionalnom operativnom postupku je bočni pristup kroz foramen u poređenju sa tradicionalnim dorzalnim pristupom. Na taj način živci ostaju potpuno netaknuti, pa se isključuje mogućnost povrede, epiduralnog ožiljka, adhezije i drugih komplikacija. Takođe, nema mogućnosti nastanka nestabilnosti jer intervertebralni ligamenti koji stabilizuju kičmeni stub ostaju netaknuti. Kako se izvodi operacija? Kako transforaminalni pristup omogućava očuvanje tkiva koji je povezan sa relativno malo bola, nije potrebna opšta anestezija. Pod lokalnom anestezijom se kroz mali kožni rez, od oko 7mm, ubacuje optički endoskop direktno u intervertebralni disk. Praktično ste odmah na mestu ekstrudirang materijala diska koji

se može ukloniti pod kontrolom vida. U nekim slučajevima intaktnog diska (protruzija) jezgro intervertebralnog diska može se redukovati laserom ili vršiti termička ablacija istim pristupom. Za revitalizaciju kičmenog diska, obično se daje autologni bioregenerativni serum. Interlaminarni pristup se radi u opštoj anesteziji kroz otvoreni žuti ligament sa retrakcijom korena nerva radi vađenja diska. Intervencija traje obično 30 do 45 minuta. Pacijent se otpušta ili istog dana ili nakon perioda praćenja od 24h. Da li ima razlike u odnosu na ova dva pristupa? Velika razlika između endoskopske tehnike i drugih hirurških intervencija što je i njegova glavna prednost - jeste mesto ulaza. Kada postoji indikacija za to u našoj klinici se herniranom disku pristupa bočno, dok druge tehnike ulaze dorzalno s leđa. Lateralni transforaminalni pristup čuva mnogo više tkiva od dorzalnog pristupa, jer ostavlja živce i ligamente neoštećenima i može se obaviti pod lokalnom anestezijom. Koje slične tehnike još postoje? Većina drugih tehnika operacije diska takođe koriste transforaminalni pristup (bočni otvor za izlaz nerva), ali primarni cilj je sam disk. Uklanjanjem ekstrudiranog tkiva diska stvara se gubitak volumena što će dovesti do povlačenja tkiva natrag u prostor diska i dekompresijom spinalnog živca. U mnogim slučajevima je to uspešno. Slični postupci sa istim bočnim pristupom su dekompresija laserom, radiofrekventnom ablacijom, homonukleolizom,

Koja je postoperativna nega potrebna? Rana vertikalizacija je istog dana sa fizioterapeutom. Uslediće naknadni pregled dan nakon intervencije. Fizijatar će objasniti individualno ciljani program rehabilitacije. Preporučuje se da se fizioterapija sa profesionalnim nadzorom započne već nakon jedne nedelje. Nakon šest nedelja trebalo bi da se započne sa vežbama jačanja mišića leđa i trbuha. Dakle, operacija je samo deo rešenja problema, veoma bitan deo je fizikalno lečenje i sticanje zdravih navika nakon toga, uz kontinuiranu fizičku aktivnost. Uobičajene sportske aktivnosti mogu se nastaviti nakon šest nedelja. Kada se mogu pacijenti vratiti na posao nakon endoskopske diskektomije? Nakon jedne do dve nedelje možete nastaviti jednostavni posao i lagani fizički rad. Prvih šest nedelja ne bi trebalo da pacijenti rade naporan fizički posao. Postepeno pojačanje vežbi, uz kontinuirano praćenje fizijatra, daje najbolje rezultate. Koliki je uspeh endoskopske diskektomije? Dobre manuelne veštine i dug trening neurohirurga su neophodne da bi se ovakva intervencija uradila na ispravan način. Nedovoljno obučen i neiskusan hirurg lako može da napravi povredu nerva u uskom prostoru kičme, što kod pacijenta može da dovede do dalekosežnih neželjenih posledica. Rezultati operacije dobrim delom zavise od iskustva hirurga. Međunarodne reference u stručnoj literaturi navode da je stepen uspeha, tj. oslobođenje bola, oko 90%. Stopa recidiva je od oko 5-8%. Sve minimalno invazivne tehnike u našoj zemlji koristi u svakodnevnom radu dr sc. med. Nenad Živković, neurohirurg i naučni saradnik, želeći da implementira nove svetske trendove lečenja spinalne patologije u svojoj zemlji, a koje je dobrim delom naučio od najboljih svetskih stručnjaka u ovoj oblasti. 49

ZDRAVSTVO - SRBIJA

Udruženje banja Srbije 50 godina postojanja Vladan Vešković generalni sekretar Udruženja banja Srbije

Banje Srbije

pored ubedljivo najduže tradicije u srpskom turizmu, najvećim učešćem u ukupnom turističkom prometu i broju ležaja, banjski turizam nije uspeo da se razvije u skladu sa potencijalom koji poseduje. Nesklad u proporciji između obilja prirodnih resursa i stepenu njihovog iskorišćenja jedna je od karakteristika privrede Srbije uopšte, ne samo banjskog turizma mada je u njemu, verovatno, najizraženiji. Retki su primeri u svetu da jedan narod koristi manje od 5% prirodnog blaga koje poseduje na svojoj teritoriji, a da je pri tome to blago bilo i ostalo strateški proizvod u svetskim razmerama. Upravo u rešavanju ovih problema treba tražiti najvažnije razloge osnivanja Udruženja banja Srbije davne 1970. godine. Pronalaženje načina za veće i kvalitetnije iskorišćenje prirodnih lekovitih resursa i za njihovo pravilno korišćenje, prožima program rada u prvih 50 godina našeg postojanja i, suguran sam, biće njegov sastavni deo dokle god postoji Udruženje banja Srbije. Veliki doprinos promeni ovakvog stanja imaju značajna ulaganja u kvalitetne smeštajne kapacitete u banjama koja su, nažalost, ogromnom većinom u vidu braunfild investicija. No, i to je dobrodošlo da se započne proces smanjivanja broja od 5.200 ležaja u našim banjama, koliko ih je krajem 2014. bilo van funkcije. Time će se prekinuti neslavna dvadesetogodišnja tradicija da RH centri (Specijalne bolnice za rehabilitaciju) budu jedini nosioci banjskog turizma, koja je započela početkom ovog veka devastirajućom privatizacijom hotela u banjama. Zbog mnogobrojnih ograničenja za odlazak naših turista u inostranstvo, za očekivati je da će srpski receptivni turizam (osim velikih gradskih centara) do kraja godine nadoknaditi štetu izazvanu prolećnom epidemijom KOVID-19. Budući da banjski turizam nije sezonski, verujem da će procenat iskorišćenosti kapaciteta u njemu biti najveći. U tome će veliku ulogu imati nova povećana serija vaučera koju je odobrila Vlada Republike Srbije, a koji su, inače, i ranije najviše korišteni u banjama. Promociji banjskog turizma poseban doprinos već daju, a i dalje treba da daju, svi elektronski i pisani mediji, među kojima svakako značajno mesto ima i časopis „Medici.com“, koji je cele prošle godine, pored ostalog i kroz novu rubriku “Banje Srbije“ na sjajan način popratio 40-togodišnjicu osnivanja Udruženja banja - specijalnih bolnica (RH centara) a što će, verujem, činiti i u obeležavanju ovogodišnjeg velikog jubileja - 50 godina od osnivanja Udruženja banja Srbije. U našim banjama ima za svakoga ponešto – privatni smeštaj i hoteli sa 4* i 5*, brza dijagnostika i adekvatna terapija, spa i velnes, novi akva parkovi, pešačke i planinarske ture i ono najvažnije – mir, tišinu i čist vazduh. Zato pozivam naše građane da svoju „turističku“ radoznalost zadovolje u srpskim banjama, neće se pokajati!

Urednik rubrike “Banje Srbije”: Rade-Radenko Karalić Priprema: “Medici.com” DTP: Sretko Bojić

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Banja Koviljača

Neizmerna zahvalnost

Prim. dr Aleksandar Jokić, v.d. direktora

Specijalna bolnica za rehabilitaciju Banja Koviljača je 30. aprila otpustila i poslednjeg izlečenog kovid pacijenta. Time je prestala da funkcioniše kao privremena kovid bolnica. Svi koji su lečeni (njih 71) pacijenti - medicinski radnici, pripadnici vojske i policije su testirani na COVID-19, svi su bili negativni i otišli svojim kućama. U znak zahvalnosti, lečeni pacijenti pozitivni na KOVID-19, koji su bili smešteni u Specijalnoj bolnici za rehabilitaciju u Banji Koviljači, zaposlenima u ovoj ustanovi odužili su se pesmom. Stihovima u kojima se zahvaljuju za brigu i pažnju, na simboličan način pokazali su koliko cene gest humanosti.

Budimo ljudi Vrata vaša otvoriše se nama, u srcima našim nije više tama. E kad čovek mora svašta nešto proći, velika je sreća u ovu banju doći. Lepa reč, humanost i briga, vrednosti su ovog tako hrabrog tima. Ispod maski, u opremi celi, iz njih zrači ljudskost što nam srca pleni. Kovid može i ne mora biti, al’ vrednosti ove ne mogu se skriti. Ovo što je bilo, osećaje budi, da ostanemo i budemo uvek dobri ljudi. Hvala svima, na podršci, na svemu, direktoru Jokiću sa vama na čelu. Veliko srce ova banja ima, onkologija mora to da kaže svima. Ako bude prilike, sredstava i moći, opet ćemo punog srca u ovu banju doći. Lepota, smeštaj, mir koji snagu i hrabrost daje, da na dalje traje. Al’ na kraju svima treba da je znana, poruka od Velikog Patrijarha Pavla: BUDIMO LJUDI!!!

„Čestitamo svima koji su radili u kovid delu bolnice, svima koji su bili logistika, svima koji su bili moralna podrška. Posebno se zahvaljujemo svim donatorima koji su nam pomogli u ovim teškim trenucima za našu zemlju i za našu ustanovu. Očekujemo dolazak ruskih stručnjaka za dezinfekciju i uskoro ponovo počinjemo sa radom.

Dr Ljiljana Josović, dr Snežana Radulović i med. sestra Ivana Marković

Hvala svima na razumevanju, hvala svima na strpljenju. Hvala Ministarstvu zdravlja Republike Srbije na poverenju. Hvala kriznom štabu Vlade Srbije i kriznom štabu grada Loznica na podršci i pomoći. Hvala svim prijateljima kuće koji su nas bodrili. Hvala svim izlečenim zdravstvenim radnicima, pripadnicima vojske i policije na lepim rečima upućenim našem osoblju! Živela Republika Srbija!

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Dobrodošli u Banju Koviljaču

 +381 64 873 6715  https://www.kursalon.rs

zgrađen za kralja Aleksandra I Karađorđevića davne 1932. godine, Kur-salon u Banji Koviljači je objekat sa dugom i turbulentnom istorijom. Čuven po tome što je sagrađen po ugledu na bečki, koviljački Kur-salon je delo poznatog ruskog arhitekte Nikolaja Krasnova. Od svog slavnog doba je preživeo ratove i vremena izobilja, više puta je restauriran, a poslednji put i kompletno u 2018. godini. Da mogu, zidovi ovog zdanja bi zasigurno ispredali zanimljive priče o vremenima koja su iza nas

i ljudima koji su ga rado posećivali. Bio je pre svega salon za zabavu, mesto prestiža i glamura, a u svojoj novoj istoriji dodaje i umetničke, duhovne i zabavne sadržaje, koje ovaj simbol Banje Koviljače pretvaraju u kulturno stecište Podrinjskog kraja. Sala “Kralj Aleksandar” Velika dvorana Kur-salona nosi ime zadužbinara ovog dvorca, kralja Aleksandra I Karađorđevića, u narodu poznatog kao Ujedinitelj. Sa kapacitetom do 350 mesta i veličanstvenim ambijentom, pogodna je za organizaciju brojnih svečanosti. Terasa sale “Kralj Aleksandar” Veličanstven pogled na preko 40 hektara parka Banje Koviljače nudi Vam gornja terasa Kur-salona koja može biti savršena za Vaše venčanje, poslovni koktel, svečani ručak ili photo session. Lounge bar Predvorje sale “Kralj Aleksandar” će Vas navesti da se opustite i pripremite za dešavanja u velikoj dvorani, u prijatnom ambijentu u spoju modernog enterijera i rustičnih detalja. Restoran “Kralj Petar” A la carte restoran u donjoj sali “Kralj Petar” nudi uživanje u specijalitetima ovoga kraja u suncem okupanoj bašti, ili u autentičnom ambijentu dvorca 30-ih godina prošlog veka, uz lagane zvuke starogradske i klasične muzike, okruženi prirodom banjskog parka.

Sala “Karađorđe” Glamurozan prostor kapaciteta do 60 mesta pogodan za intimnija okupljanja i svečanosti sa prelepom baštom sa autentičnom pergolom nosi ime začetnika loze Karađorđevića. Salon “Kraljica Marija” Nazvan po supruzi kralja Aleksandra, ovaj salon sa direktnim izlazom u baštu restorana “Kralj Petar” može da ugosti do 24 osobe i idealan je za intimne, glamurozne proslave, a ujedno nudi komociju za održavanje poslovnih sastanaka, ručkova i manjih okupljanja. Salon “Njegoš” Salon kapaciteta do osam osoba nudi mogućnost organizacije poslovnih ručkova ili sastanaka u privatnosti njegovog enterijera, ali i vezu sa restoranom “Kralj Petar” i direktnim izlazom u njegovu prostranu baštu.

TVPink Željko Mitrović donirao zaštitne vizire

SPECIJALNA BOLNICA “SOKOBANJA” SOKOBANJA Specijalna bolnica „Sokobanja“ je počela sa radom 1978. godine, a njeno uspešno funkcionisanje predstavlja rezultat sadejstva više faktora, među kojima su ključni: geografski položaj, umereno kontinentalna klima (bogatstvo kiseonika, negatvna jonizacija vazduha, ruža vetrova iznad mesta i malo maglovitih i vetrovitih dana) i termalni izvori. Zdravstvene usluge Specijalne bolnice: 1. Prevencija, dijagnostika i lečenje (kod odraslih i dece): - respiratornih, - kardiovaskularnih, - lokomotornih, - reumatskih i - neuroloških oboljenja.

Dr Vesna Milanović V.D. direktor SB „SOKOBANJA“

2. Rehabilitacija: - respiratornog sistema (postupci dezopstrukcije disajnih puteva – inhalacije, drenaža bronha, vežbe disanja, kondicionirane i korektivne vežbe), - reumatskih oboljenja - povreda i oboljenja lokomotornog sistema i neurološka oboljenja (uz primenu elektro i kinezi terapije, masaže... i primenu termomineralnih voda – hidroterapija koja se obavlja zavisno od indikacija u kupatilu „Banjica” sa hipotermalnom vodom temp. 28 – 30° C i kupatilima „Park” i „Sokograd” u izotermalnoj vodi 36 -38° C), - medicinska rehabilitacija dece (respiratorna, lokomotorna, neuromišićna) - referentna zdravstvena ustanova za respiratornu rehabilitaciju - jedna od četiri specijalne bolnice u Srbiji u kojima se sprovodi medicinska rehabilitacija dece.

www.soko-banja.rs sokobolnica@mts.rs

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Specijalna bolnica za rehabilitaciju Ribarska banja

 Tel. +381 37 865 270

 https://www.ribarskabanja.rs

pecijalna bolnica „Ribarska banja“ iz godine u godinu sve svoje goste i posetioce obraduje novim sadržajima, kako u medicinskom, tako i u turističkom delu. Na samom početku ovogodišnje turističke sezone svečano je otvoren i pušten u rad sportsko-rekreativni centar „Samar“, čiji centralni i najveći deo čini mini-akva park, sa tri toboganska bazena sa termalnom vodom, od čega jedan za decu. Pored bazena, tu je i teren za tenis, teren za odbojku na pesku, rent a bike, sto za

tru sa brojnim sadržajima, etno-restoranu u Srndalju, brojnim sportskim i kulturnim dešavanjima tokom kulturnog leta, verskom i etno-turizmu. Termalni sumporoviti izvori pogoduju ne samo ljudima koji čuvaju i održavaju zdravlje, već i pacijentima koji traže lek za svoje zdravstvene probleme. Specijalna bolnica veoma uspešno leči i rehabilituje pacijente sa koštanozglobnim, degenerativnim, ortopedskim, nekim neurološkim oboljenjima. Hiperbarična komora, kompletne dijagnostičke metode i terapijske procedure čine ovu ustanovu veoma uspešnom i popularnom.

stoni tenis, kafe-pizerija, park za decu. Pored ovih sadržaja, tokom leta organizuju se razna sportska i kulturna dešavanja - noćno kupanje, zanimljiva takmičenja na vodi, koncerti, muzičke večeri i još mnogo toga. Kompleks je svečano otvorio ministar turizma i trgovine Rasim Ljajić, naglasivši da je ovo izuzetna investicija koja proširuje turističku ponudu ne samo ovog kraja, već i čitave zemlje. Pored centra ‘’Samar’’ i mini-akva parka posetioci mogu uživati i u wellness i spa cen-

Z D R AV S T V O - S R B I J A

SB Bukovička Banja

ukovička Banja je smeštena u srcu Šumadije, na padinama planine Bukulje okružena stoletnom bukovom šumom. Specijalna bolnica za rehabilitaciju „Bukovička Banja“ se nalazi u parku Bukovičke Banje, koji je nadrastao ulogu banjskog šetališta i danas je jedan od najvećih svetskih galerija skulptura na otvorenom prostoru“. Banja je poznata po lekovitoj mineralnoj vodi koju Specijalna bolnica za rehabolitaciju “Bukovička Banja” Aranđelovac koristi zajedno sa glinom za lečenje oboljenja gastrointestinal-

nog i hepatolibijarnog sistema, bolesti respiratornog sistema i povreda lokomotornog sistema. O blagotvornosti kisele vode govori podatak da je još 1811. godine svoje zdravlje njome krepio Dositej Obradović. Na lični zahtev kneza Miloša, bukovička voda je dopremana u bocama i korišćena na dvoru. Rehabilitacija je osnovna delatnost Specijalne bolnice “Bukovička Banja” u Aranđelovcu. Predstavlja proces osposobljavanja osobe do njenih maksimalnih ili optimalnih fizičkih, fizioloških i psihisocijalnih mogućnosti. Osnovni ciljevi kojima se stručni kadar rukovodi u ovoj ustanovi u sprovođenju rehabilitacije su: prevencija invalidnosti-nesposobnosti, rehabilitacija hendikepiranih u cilju kompenzacije i prilagođavanja na postojeće zdravstveno stanje. Poboljšanje kvaliteta života i obuka aktivnostima dnevnog života, su naš prioritet. Raspolažemo sa kompletnim timom stručnjaka koji se bave rehabilitacijom dece obolele od šećerne bolesti. Pored pedijatara, odnosno endoktrinologa, imamo i fizijatra, psihologa i nutricionistu. Tu je i tim sestara koji je obučen za rad sa decom i tim od šest fizioterapeuta koji rade samo sa decom. U toku lečenja koje se sprovodi u Specijalnoj bolnici „Bukovička Banja“ praktično se primenjuju svi dostupni modaliteti fizikalne terapije. Pored kinezi terapija, to su različiti vidovi termo terapije – parafin, primenjuje se lekovito blato koje se meša sa mineralnom vodom i koja je balneološki faktor po kojem je “Bukovička Banja” poznata.

Mataruška Banja

 +381 34 725 250  https://www.bukovickabanja.co.rs

adneksa i kod steriliteta. Tokom boravka u ovoj ustanovi o Vama brine tim lekara (fizijatri, internista-reumatolog, neurolog), defektolog, fizioterapeuti i medicinske sestre-tehničari. Početkom godine završeni su radovi na rekonstrukciji terapijskog bloka (bazen i dve sale za kineziterapiju) što će našim pacijentima i gostima omogućiti kvalitetnije lečenje i rehabilitaciju.

ataruška banja se nalazi u centralnom delu Srbije, udaljena 8 km od Kraljeva i 170 km od Beograda. Krasi je i blaga klima, čist vazduh i blizina kulturno-istorijskih spomenika (manastiri Žiča i Studenica , srednjovekovni grad Maglič ). Specijalna bolnica za rehabilitaciju “Agens” je akreditovana zdravstvena ustanova koja se bavi medicinskom rehabilitacijom pacijenata nakon oštećenja centralnog i perifernog nervnog siste-

ma, nakon povreda koštano-zglobnog sistema i pacijenata sa reumatskim bolestima (zapaljenjski i degenerativni reumatizam). Pored savremenih protokola fizikalne medicine i rehabilitacije, koristimo i prirodni balneološki faktor. Termomineralna voda pripada kategoriji hidrokarbonatnih sumporovitih hipertermi. Sadrži značajne količine vodonik-sulfida (14 mg/l) što je glavna terapeutska vrednost ove mineralne vode uz temperaturu do 46 stepeni C. Sumporovita termomineralna voda ima značajan efekat i u ginekologiji, kod hroničnih zapaljenja

 Tel. +381 36 541 10 22  https://www.agensmb.rs

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Banja “Rusanda”

pecijalna bolnica za rehabilitaciju„Rusanda” iz Melenaca je ustanova koja je posvećena očuvanju zdravlja građana više od 150 godina. Ono što „Rusandu“ čini posebnom je jedinstveni Park prirode koji se nalazi na obali slanog jezera Rusanda čije je dno prekriveno lekovitim blatom koje se koristi u rehabilitaciji. Pored rehabilitacije stacionarnih pacijenata koji borave u banji, svakodnevno pomažemo velikom broju ambulantnih pacijenata koji dolaze na terapije. Banja Rusanda je posvećena turizmu, pa gosti mogu doći na relaksaciju i rekreaciju u našu ustanovu. Sve je u službi profesionalnog lečenja, opuštanja, povratka svežine, lepote i osmeha. Za to postoji kvalitetan radni kadar, kao i prostorni i smeštajni kapaciteti i sve se svakodnevno usavršava i podiže svoje usluge na viši nivo. Mnogi projekti u cilju unapređivanja infrastrukture i uslova rada u našoj banji su već po-

krenuti, a mnogi su planirani za budući period. U toku prethodne godine u potpunosti je renoviran bazen, kao i hidro-blok, dok je ove velika pažnja posvećena renoviranju wellness centra, tako da je sada stvorena jedna potpuno nova dimenzija kad je pitanju kvalitet usluga spa centra. Shodno tome, svi naši gosti moći će da uživaju u novom spa centru, uz prelepu saunu, kvalitetne i raznovrsne masaže, bazen, džakuzi, tepidarijum i druge usluge. Renovirana je terasa ispred restorana, pa je postojeća podloga zamenjena novim behatonom, a biće renovirane i tende na teresi. Najveći adut Banje i u ovoj sezoni je blato-peloid, sa renoviranim peloidnim blokom, koje je jedinstveno u Evropi. Kupljena su tri nova aparata za fizikalnu medicinu i rehabilitaciju, koji su po svetskim standardima, dok će postojeća medicinska oprema i dalje biti obnavljana. Obogaćen je književni fond u našoj biblioteci za oko 500 knjiga. Planirano je i izvođenje jednodnevnih turističkih ek-

skurzija za naše goste, koji bi obilazili zanimljive lokacije u Banatu, uz turističkog vodiča, i na taj način bili u prilici da upoznaju lepotu podneblja u kom se nalazimo. U nekom budućem periodu predviđena je izgradnja inhalacionog parka na samoj obali jezera i geronto-bloka, kao i obnova stare zgrade zdravstva, četvrtog paviljona (vila) koji mora da bude autentičan. Takođe je predviđena i gradnja sportske hale, nekoliko hotela i drugih pratećih turističkih sadržaja. Na mestu današnjeg parkinga planiran je banjski trg i novi prilazi kompleksu. I ove godine građani mogu da koriste vaučere za odmor u Banji „Rusanda“, koje poklanja Republika Srbija. Gosti koji planiraju dolazak u Banju „Rusandu” mogu pozvati telefonom brojeve 023/315-04-04 i 023/315-04-14 i informisati se o mogućnosti dolaska kod nas. Želimo Vam dobro zdravlje. Dođite i posetite nas! Vaša Banja „Rusanda”

Tel. +381 23 315 04 02 https://www.banjarusanda.rs

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Specijalna Specijalnabolnica bolnicaza rehabilitaciju "Gamzigrad" ČIGOTA Zlatibor Gamzigradska banja

O G

snovana 1964. kao lečilište u staroj zgradi bivšeg restorana „Srbija“, malog kapaciteta, bez opreme, sa skromnim kardrovskim mogućnostima. U  toku Tel. 55 godina na+381postojanja 19 450-443 ša ustanova je prešla put od lečilišta, Zavoda za prevenciju, lečenje  https://www.gamzigradskabanja.org.rsi rehabilitaciju oboljenja štitaste žlezde, instituta, da bismo danas radili amzigradska u istočnoj 220km jugokao Specijalna bolnica. banja Danasseje nalazi Specijalna bolnicaSrbiji, „Čigota“ savremena istočno od Beograda, a 11km zapadno od Zaječara. Leži ustanova za lečenje bolesti štitaste žlezde i bolesti metabolizma. Pored na 160m nadmorske visine u meandarskoj dolini donjeg toga je i nosilac zdravstvenog turizma u ovom delu Balkana. tokaFenomen Crnog Timoka, na samim njegovim nedaleko od maovog lečilišta je u tome što poobalama, lek za štitastu žlezdu dolaze pacijenti iz celog sveta. Kompletnu dijagnostiku oboljenja štitaste žlezde i propisanu terapiju moguće je obaviti u najkraćem periodu, na čemu nam mogu pozavideti i medicinske ustanove svetskog glasa. Pozitivnom efektu na lečenje bolesti štitaste žlezde ima i vazduh na samoj planini, zbog susreta kontinentalne i mediteranske klime, koje stvaraju „ružu vetrova“. Medicinski deo poseduje odsek za specijalističko-konsultativne preglede i dijagnostičku obradu, Interno odeljenje, Odeljenje za ﬁzikalnu medicinu i rehabilitaciju, Odeljenje nuklearne medicine, Biohemijsku laboratoriju, Kabinet za kardiološku dijagnostiku i Kabinet za osteodenzitometriju. U okviru naše ustanove je i prvi velnes program na Balkanu, pogistralnog Zaječar se ostvaruje saobraznat kao „ puta Čigota“. Traje – 30Paraćin, godina ikojim kroz ovaj programdobra je prošlo prećajna veza u svim pravcima. ko 45 hiljada gojaznih osoba. Program služi za korekciju telesne tePOLJA dijetalne ishrane i ﬁzičke aktivnosti. žine,INDIKACIONA a sastoji se od kombinacije • Neurološka oboljenja U julu 2008. počeo je sa radom „ Čigotica“ program za regulaciju • telesne Oboljenja sudova težine srca dece ii krvnih omladine uzrasta od 12 do 18 godina, pod po• kroviteljstvom ReumatskaMinistrastva oboljenja zdravlja Republike Srbije. • Povrede i oboljenja lokomotornog sistema kongresi sa međunaU našoj ustanovi svake godine se održavaju U okviru Specijalne bolnice postoji Odeljenje za terapijski i reharodnim učešćem iz raznih oblasti medicine. Naučni i stručni rad ne bilitacioni tretman koje obuhvata hidroterapiju, termoterapiju, bi bio moguć bez čvrste saradnje sa Medicinskim fakultetom izkineBeziterapiju, terapiju,i vakuumterapiju, magnetoterapiju, i teraograda, bezradnu konsultanata drugih stručnih saradnika koji dolaze od piju laserom. samog osnivanja. Radovi sa kongresa, seminara i stručnih skupova objavljuju se u „Medicinskom glasniku“, stručnom časopisu koji se izdaje u okviru rada biblioteke Specijalne bolnice. Časopis je dostupan u štampanoj i elektronskoj formi.

Tel. +381 31 597 597

Specijalna bolnica za rehabilitaciju „Ivanjica“

Tel. +381 32 661-690 https://www.sbivanjica.rs

Specijalnoj bolnici za rehabilitaciju “Ivanjica“ sprovodi se opšta i, prema indikacijama, specijalizovana fizikalna rehabilitacija. Pored primene standardnih procedura i aparata koje podrazumeva ova grana medicine, predstavljamo vam najnoviju generaciju aparata fizikalne medicine sa kojom se postiže efektivnost – brži i kvalitetniji oporavak. Shock wave terapija udarnim talasom indikacije za aplikaciju shockwave talasa su: Upala Ahilove tetive „petni trn“ (calcan calcanei), plantarni fascitis, kalcifikati, karpalni tunel, artroza. -T-care terapija visokofrekventnom strujom, idealna za ubrzanje oporavka u ortopediji, neurologiji, reumatologiji, neurohirurgiji i traumatologiji. Ubrzava lečenje, jer se njome postiže termalni i energetski efekat. -Artromot, najsavremeniji aparat za pasivnu mobilizaciju, odnosno razgibavanje zglobova. Aparat je poznat i pod nazivom robot u fizikalnoj medicini, koji daje savremeni pristup fizikalnoj terapiji u cilju vraćanja normalne pokretljivosti, kao i dobijanje maksimalne amplitude pokreta u zglobu za vrlo kratko vreme. Ekstezomat, terapijski sto za lumbalnu i cervikalnu trakciju (ekstenziju)

https://www.cigota.rs

HBO - hiperbarična oksigenacija, terapija - 100%-kiseonikom pod pritiskom

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Monografija - Udruženje banja Srbije Vladan Vešković, generalni sekretar

Poštovani čitaoci, U vašim rukama nije knjiga o banjama Srbije, mada bi to, po većem delu svog sadržaja, mogla da bude. Da smo želeli da napravimo takvu knjigu nazvali bismo je drugačije – recimo „Banje Srbije” ili slično. Nismo želeli ni da štampamo vodič po našim banjama; takva izdanja već postoje. Želeli smo da na jedno mesto sakupimo činjenice o tome kako smo nastali, ko nas je i zašto osnovao, šta smo radili i čemu smo stremili, šta smo planirali, šta smo od planiranog uradili a šta nismo. I zašto nismo. Da se zna i zapamti kako su nastajale i razvijale se naše banje. Kraće, želeli smo da prikažemo istorijat Udruženja i rada naših članova. Međutim, ovo što smo dobili, priznajem, nismo planirali – to je knjiga koja odiše istorijom, tradicijom, entuzijazmom, ambicijom, ponosom i ljubavlju prema poslu koji svi mi u banjama i za banje obavljamo. Prvi deo knjige predstavlja omaž vizionarima koji su osnovali naše udruženje i sa nesebičnim entuzijazmom učestvovali u radu njegovih organa i tela – mnogi od njih i nekoliko decenija. Većina, nažalost, nije više sa nama i neće se, čitanjem ove knjige, prisećati kako je bilo „u dobra, stara vremena”. Ali, potrudićemo se da izdanje „Prvih 50 godina Udruženja banja Srbije” nađe svoje mesto na policama njihovih potomaka. Ovaj deo monografije sadrži najvažnije aktivnosti na domaćem i međunarodnom planu. Saznaćete kako smo promovisali naše banje i zašto je Berza banja bila i ostala najvažniji, jedinstven i neponovljiv poslovnostručni događaj na prostorima bivše SFRJ i kasnije u Srbiji. Zašto smo, bar po kvadraturi na kojoj nastupamo poslednjih decenija, najveći partneri Beogradskog i Novosadskog sajma turizma. Zašto smo i koliko dugo branili (i još branimo) stav da prodaja zdravstvenih ustanova u banjama nije uslov za napredak banjskog turizma. Kako smo sa kolegama iz regiona, godinama unazad, širili priču o jedinstvenim banjama u Evropi – banjama Balkana. I još mnogo toga, ne manje važnog. Predstavljanje perioda od osnivanja Udruženja do 2006. godine uspešno je priredila moja prethodnica Ljubica Ivanović, koja je ceo radni vek provela u Udruženju. Ovom prilikom joj, u lično ime, zahvaljujem na uloženom trudu! Dodatna dragocenost njenog učešća u izradi Monografije leži i u tome što smo u poplavi sredinom 80-ih godina prošlog veka nepovratno izgubili veći deo dokumentacije, a Ljubičina sećanja su to rekonstruisala. Drugi deo predstavlja, neskromno bih rekao, kuriozitet ove monografije. To su sećanja naših funkcionera-veterana i spoljnih saradnika Udruženja. Tako smo izrazili poštovanje i onima koji su nas osnovali i onima koji su sa nama sarađivali, po prirodi posla koji su obavljali i koji su u nas verovali sve ove godine! Nisu „birali, niti bili birani”, nisu usvajali naše planove i programe rada i razne izveštaje. Nije im u opisu posla pisalo da sarađuju sa Udruženjem – radili su to dobrovoljno i sa voljom. Ali, bez njih ne bi bilo ni nas! Bar ne ovako dugo... Treći deo ima višestruku ulogu. Prikazom razvoja banja Srbije kroz vekove (ušli smo u treći vek korišćenja naših lekovitih izvora!) ostavljamo dokaze trajanja najstarijeg i do druge polovine XX veka jedinog segmenta srpskog turizma. Uporedo se razvijala i srpska balneologija – grana medicine koja ispituje blagotvorni uticaj prirodnog lekovitog faktora na ljudski organizam. Učeći u početku od najboljih banjskih lekara zapadne Evrope, današnji naši lekari sa ponosom mogu reći da su već „…eset i neka” generacija domaćih balneologa.

Osećam profesionalnu obavezu da odgovorim na pitanje koje će svaki pažljivi čitalac, siguran sam, postaviti listajući stranice ovog izdanja. Među osnivačima našeg udruženja, ipak, najbrojnije su bile banjske opštine, koje su dugo bile glavni pokretači svih aktivnosti. Nažalost, u ovoj knjizi predstavile su se samo dve. Nisu pomogli nebrojeni dopisi i pozivi da ih bude više. Misleći da ih pozivamo da budu deo Udruženja, propustile su priliku da budu deo istorije. Nema ih u prvih 50; možda će ih biti u drugih 50 godina. Uvek se ovakvi poduhvati završavaju izrazima zahvalnosti onima koji su na ovaj ili onaj način, manje ili više, pomogli da knjiga ugleda svetlost dana. Tako je i sa našom monografijom. Posle godinu i po dana rada na ovom izdanju, razumem iskrenu potrebu da se to učini, više u ime Udruženja banja Srbije, nego u lično ime. Pre svih, izraze zahvalnosti upućujemo onima koji su nam finansijski pomogli – članovima Udruženja i Ministarstvu trgovine, turizma i telekomunikacija Republike Srbije. Bez njihove podrške sve bi ostalo na lepim željama, a izrada Monografije svoje bi mesto našla u Planu rada za 2030. godinu. Za veliki trud, uložen u nimalo lak posao vraćanja u neka druga vremena, zahvaljujemo svima koji su ta sećanja i napisali! Sa nama su bili i oni bez čijeg bi angažmana ovo izdanje bilo manje „pismeno“ i nedostupno strancima – lektor i prevodilac. I, na kraju, još jedno veliko hvala onima koji su u ovoj monografiji pomenuti i onima koji nisu, a koji su na bilo koji način pomogli da opstanemo pola veka!

Z D R AV S T V O - S R B I J A

ило је за очекивати да у Друштву лекара Војводине, СЛД, Секција за хуманост, уметност и културу да допринос у пандемији корона вируса. Чине је лекари бројних специјалности, маштовити и креативни па је директна борба за очување живота људи, допринос медијском истинитом стручном извештавању, испољавање кроз песништво, уметничку фотографију, писање обимнијих стручних штива и допринос хуманијем живљењу и култури сећања такође наша особитост тренутног стваралаштва. Ликовни радови и скулптуре који су настали тек ће се појавити у галеријaма. Написане су песме, писано је о пандемији у дневним, недељним и специјализованим часописима, сачињен је уводник за медицински часопис, снимили смо ТВ емисију и прилоге за информативне емисије, емитован је документарни филм, просвећивали смо народ ... У јеку епидемије, у априлу, настале су две песме истог наслова – „Корона” др Љиљане Митровић, која је у скафандеру лечила оболеле у Нишу, и нашег председника акад. мед. Владимира Јокановића. Обе смо објавили у часопису „Medici.com“. У најстаријем дневном листу – „Политика” у рубрици „Међу нама” три пута смо се огласили пером микробиолога др Славице Жижић Борјановић. Могло се и очекивати такво реаговање с обзиром на радни век проведен у Институту „Батут”. Наслови тема су : „Бранич од зараза” др Батута, „Из уста у уста” и друге зле навике, „Књига нам је лек и амајлија”. Наши микробиолози, моје колегинице др Татјана Куруцин и др Славица Милосављевић биле су у својим микробиолошким лабораторијама на задатку. Др Петар Пауновић из Зајечара и бајковитог „града вина” села Рајца, као епидемиолог и социјални медицинар истовремено, писао је велики број стручних упутстава за просвећивање народа, говорио на локалним телеви-

Активности Секције Друштва лекара Војводине, СЛД

Хроника Секције у доба пандемије

Забележила др Славица Жижић Борјановић, секретар Секције за хуманост, уметност и културу

са балкона вишеспратнице, а Иван Матијевић, уметнички фотограф из Новог Сада, отворио је своју on line изложбу „Лишћe из врта у Сремској Каменици”. Академик Рајко Игић, фармаколог и токсиколог, писао је за више новина, медицинске часописе, али и уводни чланак у „Војносанитетском прегледу“ о пушењу дувана и Covid-19. Некада ће тај број бити историја пандемије.

хијатар, био је гост ауторске емисије Мире Адање Полак „Биће вам лакше” на самом почетку пандемије и зналачки саветовао наше становништво у погледу чувања психичког здравља. „Како смо матирали жуту даму”, документарни филм др Наде Васић, емитован на националном сервису, потресном причом о залагању лекара и сестара у лечењу деце оболеле од ТБЦ дао је пример како смо поступали у тој невољи. Уметничке фотографије „ухваћене” објективом др Олге Лекић објавио је „Дневник Младеновца” на насловној страни као сведочанство о уснулости улица ове београдске општине. Исто је учинио и др Миодраг Игњатовић бележећи нечујни пролећни преображај природе

Писао је о погледу фармаколога на пандемију, о улози пушења дувана на ток обољења Covid-19 , улози лекара опште медицине у пандемији и нежељеним дејствима терапије на инфекцију, комбиноване са редовном кардиолошком терапијом. Спречен да прелети океан и заробљен у вишеспратници у центру Чикага, често се оглашавао у нашим штампаним медијима, жељан да што пре долети у свој Сомбор. Написано је неколико књига, по нашем сазнању, које ускоро излазе из штампе, а зборник о књижевном стваралаштву проф. др Стојана Бербера, такође Сомборца, управо се представља. Колико је тога још створено у уметничким радионицама наших лекара тек ћемо сазнати! Они који

Марка за Дан победе

Парк у Лиону–Дивота (Фотографија др Анице Жупунски)

зијама у Тимочкој крајини и информативној емисији ТВ са националном фреквенцијом. Заљубљеник у Рајачке пимнице деловао је као настављач рада др Милорада Драгића, познатог здравственог просветитеља тог краја, али и као некадашњи теренски лекар на специјализацији у време епидемије великих богиња. Проф. др Владимир Дилигенски, неуропси-

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Књиге су нам лек и амајлија Симбол Ђурђевдана

су радили у здравственом систему у доба пандемије тек треба да се искажу уметничким изразом кад се пандемија стиша. Ми смо наставили да оплемењујемо болнице и бање болничким библиотекама којих је било и у привременим болницама, највише захваљујући Удружењу „Адлигат”. Морам рећи да смо и ми књиге понудили. Књига је увек ту када је тешко! Обележили смо „Дан планете Земље”, „Светски дан књиге”, „Међународни дан Црвеног крста” и „75 година Победе над фашизмом”. Ове године нисмо прославили Ђурђевдан, славу лекарског друштва! Проф. др Драгослав Ђукановић „Дан победе” честитао нам је слањем пригодних поштанских марки, а Лука Јоксимовић, наш члан, са својим другарима из „Акције за слепе” за Дан победе отпевао је песму „Журављи”. Песмом и гитаром извештај завршавамо.

Фотографија др Олге Лекић

Београду је 1892. године група интелектуалаца основала Српску књижевну задругу. Међу њима су била и три лекара презимењака Јовановића– Батут, Змај и Морски. Змај нацрта знак СКЗ, Морски објави путописе, а др Батут преведе са немачког и уреди на јединствен начин „Књигу о здрављу”. Тако су лекари ушли у историју СКЗ која траје и данас. Књиге СКЗ су и пратиоци ратова. „Плаве књиге СКЗ”, како су их некада код нас звали, носили су у ранцима војници по беспућима Албаније као „грумен” земље, чувара родне куће и језика. Ове књиге – „амајлије”, попут слика најмилијих и иконица у недрима, биле су им веза са кућним огњиштем, домовином. У великој ратној невољи и „држави у егзилу” биле су део њиховог идентитета! Књига препознатљиве бордуре и знака СКЗ „шепури” се својим плавим корицама у засебном ормарићу (стакленом сефу) – „Књига о здрављу” на почасном је месту у „срцу” Института „Батут”– његовој библиотеци. Дародавац је наша суграђанка, од оних који су добро запамтили улогу Централног хигијенског завода (1924) у заједничкој држави после Великог рата. Поклон-књига од тада је у славу књиге и народног здравља! Она је наша амајлија. „Књигу о здрављу” немачког царског завода у Берлину (1894) др Батут је тако превео и уредио да његов увод чини запосебно „дело” са печатом речитости и мудрости. „Ако је икоме у свету потребна поука о чувању и неговању здравља, потребна је баш српском народу свих крајева. Он додуше јесте од природе бистар и разборит те о многоме зрело суди. Али, зато баш у питањима живота и здравља некако је безазлен и неук”, стоји у уводу који посвећује нашем народу и здрављу. Данас опет „ратујемо”. Сећамо се „Бранича од зараза” др Батута и

Змајевих стихова „Пре и после јела треба руке прати...”– мудрих речи лекара оснивача СКЗ. Сад се не повлачимо преко државних граница као у Великом рату, али се „мачујемо са невидљивим непријатељем”. Увек у рату неко од некога узмиче, повлачи се. У јуришу пробоја Солунског фронта забележено је да наше опорављене ратнике није могла стићи француска коњица! И рат и борба против кужних болести јесу партија шаха. Ко надмудри и надјача победиће, али треба имати и ратне среће која помаже храбрима. И данас су нам потребне књиге – амајлије а „Књига о здрављу” некако најпотребнија! Можда вам је промакла ових дана у медијима „слика” да над улазом у Општу болницу у Пожаревцу нарочитим словима која пркосе времену стоји натпис – Градска народна болница. Сачуван је из доба када је заједничка држава и прво засебно Министарство народног здравља формирало мрежу здравствених установа, народних болница и домова народног здравља и „покрило” целу територију. Не би ни данас марило да свим општим болницама у Србији наденемо старинско и одговарајуће име, народна. Није ни здравље јавно већ народно! О избору речи др Батут је 1884. године написао: „Највише сам пазио да наш красни језик без 59

Z D R AV S T V O - S R B I J A

невоље не натежем на туђе калупе, него да га проберем како га народ наших крајева говори и разуме”. Књиге које су лек и амајлија и ми данас поклањамо. Као лекари, чланови Друштва лекара Војводине, СЛД, ево већ трећу годину дарујемо књиге у својој акцији „Књигом у болнице” оснивањем библиотека за децу и одрасле у стационарним установама. Некима који их већ имају допуњујемо. Ускоро (само да потучемо корону) на списку ће бити четрдесет болница и бања широм Србије који потписује Секција за хуманост, уметност и културу реченог друштва. Чекају нас опште болнице у Петровцу на Млави, Мајданпеку, Ћуприји, Параћину, Аранђеловцу и Лесковцу. Њихови запослени да „одбаце” рукавице и маске, а ми да допунимо већ запаковане пакете књига. У томе нам тренутно највише помаже Народна библиотека Србије, а од почетка акције са нама је Удружење „Адлигат”које има и Музеј књиге!

Гејзер

Култура настаје у историји, а основа превентивне медицине је култура уопште, одавно су знали наши лекари са почетка приче. Батут, Змај, Морски, али и остали. Њихови потписи су на списку оснивача СКЗ, а пренумеранти који „држе” штампање нових кола библиотеке баш, баш су најразичитијих занимања – наш народ. Зато ћемо наставити са „Књигом у болнице” чим лекари и сви други здравствени радници којима се дивимо заврше борбу са заразом и свако оде у своју (народну) болницу. Стално им показујемо захвалност, највећу међу врлинама. Чувајмо и множимо књиге које су нам лек и амајлија – често нам затребају. Др Славица Жижић Борјановић, кординатор акције „Књигом у болнице”, Секције за хуманост, уметност и културу, Друштва лекара Војводине, СЛД

Књигом у болнице Мај, 2020. годинe

Припремила: Др Славица Жижић Борјановић

рве књиге у 2020. годинe као новогодишњи поклон добили су Бања Русанда и стационар ДЗ Лучани у Гучи. Прве поклон књиге за болничке библиотеке Секције за хуманост, уметност и културу Друштва лекара Војводине, СЛД, у мају 2020. године добиле су Општа болница Сента на северу и Специјална болница за рехабилитацију Сијаринска бања – „Гејзер” на југу Србије. Пандемија корона вирусом омела нас је у науму да их пошаљемо у марту. Болница у Сенти добила је и један број књига на мађарском језику. Драго нам је да известимо да смо у овако компликованим условима послали књиге за библиотеке на удаљене адресе у правцу север – југ. Био је то изазов. Подсећамо се да смо на самом почетку акције „Књигом у болнице” књиге слали у Бању Кањижа на северу и у Општу болницу Врање. Решени смо да допремо до свих болница које желе да имају болничку библиотеку. Од почетка 2020. године велики пријатељ Секције и наше акције јесте Народна библиотека Србије. Сијаринска бања „Ни лепшег, Богом даног краја, ни гостопримљивијих људи”. Тако кажу за општину Медвеђа која је по много чему јединствена. То је предео идиличних пространстава, мирисних и шумовитих планина, прелепих села, складних и не превеликих вароши (Медвеђа, Сијаринска бања, Леце). Сијаринска бања (добила име по селу Сијарина) на југу je Србије: општина Медвеђа – Јабланички округ, на обалама Големобањске реке и у подножју планине Гољак на надморској висини од 520 м, удаљена 50 км од Лесковца и 330 км од Београда. Бања је окружена брдима са густом храстовом и боровом шумом. Има тринаест активних термоминералних извора температуре од 18 до 76 степени C, разноликог физичко–хемијског састава који спадају међу најтоплије воде у нашој земљи. По атрактивности издваја се извор Гејзер који од 1954. године извођењем бушотина постаје активан и не престаје да задивљује својим величанственим млазом високим до осам метара! Поред минералне воде, лековити фактор у бањи је и радиоактивно сумпоровито блато. Природа је овде саставила невероватан спој више благодети. Бања је заштићена од ветрова и магле, ваздух богат кисеоником јер су брда обрасла шумама, а нема индустрије, и изузетно је богата изворима минералне воде који служе за купање, пиће и инхалирање.

У њој се рехабилитује, рекреира и одмара. Централни објекат је Специјална болница за рехабилитацију Сијаринска бања – „Гејзер”. Књиге у Петровцу на Млави Допуњујемо извештај о акцији „Књигом у болнице” примером лепе сарадње са Општом болницом Петровац на Млави. Показали су експедитивност и заинтересованост која не може остати незапажена. Зато сам слободна да објавим и писмо захвалности директора болнице др Бранка Лукића. Стигло је за мање од 24 сата од слања књига. Хвала болници у име Секције Друштва лекара Војводине, СЛД. „Хвала вама. Књиге смо спаковали према областима, а за децу ћемо проследити на дечје одељење и они ће их поставити на полице”.

Општа болница Ћуприја

Поштовани, Захваљујемо се Секцији за хуманист, уметност и културу СЛД-а на донацији књига. Срдачан поздрав С поштовањем,

Управа Опште болнице Ћуприја

КОРОНА Улетела као судбина у наше брзе животе Вратила планети тихе обртаје Људима шапнула да су људи Немоћни, јадни, пролазни Као све што је слабо и пролазно На овој напаћеној Земљи. Грми корона на свим меридијанима Напада младе, убија старе Ослобађа природу људског терора. Одморило се небо од отровних гасова Сакрили се уплашени људи у своје мале тврђаве Друмови одахнули од терора аутомобила Живнуло цвеће, траве веселе Лишене људског гажења. Корона ће минути као све што мине Остаће црне мрље на мапи планете Хоће ли се људи дозвати памети Да буду бољи од себе Земљу да воле и дела добра да чине. Владимир Јокановић 26. IV 2020.

Србији су најпре лекари били поједини странци у служби владара кнеза Милоша, затим је на позив почео долазити већи број странаца (међу њима најбројнији су били Чеси и Словаци) кад започиње школовање и наших лекара– „на страни”. Треба рећи да је баш међу првим женама које су студирале у Европи била наша др Драга Љочић! У врeме ратова стизале су у помоћ медицинске мисије. Све је говорило да је потребно оснивање Медицинског факултета у Београду. Међутим, главна препрека били су сами лекари јер су сматрали да ће оснивањем факултета лекарски сталеж осиромашити и да нема могућности да се спроведе студирање. Прву идеју о оснивању Медицинског факултета у Београду дао је још 1876. професор Велике школе др Јосиф Панчић, а тек 1898. Народна скупштина одлучила је да се она подигне на ниво Универзитета. Тада је и др Батут објавио изванредну студију „Медицински факултет српског универзитета” где у предговору каже: „Питање медицинског факултета за нас је и сувише озбиљно и судбоносно, а да би нас при решавању смели (ма и за један часак) заводити осећаји сујете и интереси личне природе: као члан Универзитетске комисије имао сам част бити референт за питања која се односе на медицински факултет. Ја сам тај реферат и писмено поднео и успео сам толико да га је комисија једногласно усвојила”. У предговору такође поручује: „Свима народима који хоће да суделују у просветном напретку нашег доба, свима државама, које желе да у данашњој светској утакмици очувају своју културну, политичку и економску самосталност, универзитети су неизбежна потреба”. Очигледно је оваквом закључку и оволикој упорности и борбености морало претходити богато сопствено искуство др Батута, а у позадини „тон” свему давало је снажно породично наслеђе, слободарски дух. Није бадава Светозар Милетић, пријатељ породице Јовановић, понудио да бистрог дечака Милана школује за правника, „да се бори за народна права”. Миланов отац Коста, богати трговац, заложио је цео иметак стечен у Сремској Митровици (где се др Батут родио) да би се познате 1848. борио за права Срба као сарадник патријарха Рајачића. Слободарски дух у породици Јовановић стално се изнова исказивао. За др Батута, срећом, био је то дуги низ извојеваних победа. Упорношћу, промишљеним потезима и доказивањем остварљивости идеје у великом стилу Панчићеву идеју остварио је проф. др Милан Јовановић Батут. Непоткупљиви др Батут одважно је 1910. године завапио „Дајте Србији више ле-

Z D R AV S T V O - S R B I J A

Историја медицине

”Дајте Србији више лекара” завапио је др Батут 1910. године

Др Јосиф Панчић

Проф. др Коста Тодоровић

кара”. Позитивну одлуку државе о оснивању омели су затим ратови који су однели велики данак и у лекарима. Послератну 1919. годину бележимо као почетак институционализоване превентивне медицине код нас, али и као годину одлуке о оснивању Медицинског факултета у Београду. Подсетимо овде да почетак превентивне медицине у ствари започиње 1839. године „Правилима за калемљење богиња” (данас би рекли вакцинацији) у време када није било здравствених институција. За овакве капиталне послове било је потребно велико знање, искуство и углед на друге државе што је др Батут поседовао. О томе шта је главно што је на специјализацији у Европи научио др Батут овако пише: За Немачку, где је учио у Минхену и Берлину, каже: „У Немачкој сам још јаче утврдио своје старо убеђење, уверење да се и са осредњим даром уз чврсту вољу и истрајан рад у једном правцу може до највиших успеха доћи. Не бежите, дакле, од трновитих путова! Не клоните одмах код првих неуспеха! Корачајте са самопоуздањем мирно и одмерено, али истрајно, циљу којим вас дар и љубав према струци упућују”. „У Енглеској сам се уверио да се наука не ограничава само на проналажење и утврђивање нових истина, него да старе, укорењене заблуде тражи и испитује, па онда научним методама и средствима сузбија и треби”. А у Паризу, центру којем је захваљујући раду и открићима Луја Пастера био окренут цео свет, попримио је следеће: „Из уста свог бесмртног учитеља

Проф. др Милан Јовановић Батут

Луја Пастера чуо сам и ове речи: „Истина је да је наука интернационална, али сваки човек мора бити националиста, то јест човек кога у свом научном раду загрева љубав према народу из кога је поникао и коме све своје снаге дугује”. Институт „Батут” обележио је крајем 2019. године сто година превентивне медицине (убрзо после оснивања Централног хигијенског завода 1924. године изнедрио је данашњи Институт „Торлак” и Клинику за инфективне болести „Проф. др Коста Тодоровић”) а прослава је првог века рада Медицинског факултета у Београду (1920). Сада схватамо када се слави цео век колико је велики значај појединаца „окренутих” добру народа! Не треба да чуди посвећеност данашњих лекара лечењу народа од пандемије вирусом корона јер су слободарство, солидарност, хуманост у основи бића нашег народа. Знао је то и др Батут одбивши понуду да буде шеф бактериологије у Прагу у великој Европи кад се она одвајала од патолошке анатомије – остао је овде, како је говорио, „да враћа дуг добром и поштеном народу”. Знао је да су Србији неопходни и Медицински факултет и лекари. Храбро је завапио „Дајте Србији више лекара” кад су многи други гледали само своје сопствене интересе. Храброст му се исплатила. Имамо кога да се сећамо и коме данас да захваљујемо! По свему, др Батут је најзаслужнији за почетак стварања лекарског кадра у Србији. Др Славица Жижић Борјановић, Секција за хуманост, уметност и културу, Друштвo лекара Војводине СЛД

Z D R AV S T V O - S R B I J A

IN MEMORIAM

Ana Božović 1958-2020.

U Beogradu je 5. maja 2020. godine, posle kratke i teške bolesti, preminula Ana Božović, devojački Međedović. Rođena je 6. jula 1958. godine u mestu Vir, kraj Nikšića. Posle završene srednje škole, iz rodnog Nikšića dolazi u Beograd. Još kao student pravnog fakulteta zapošljava se u tada “Industrijaimportu”, a danas “Beoimpexu”, u kojem je neprekidno radila sve do svoje prerane smrti. Vredno i predano obavljajući komercijalne, finansijske i poslove poslovnog sekretara, uspostavila je brojne lične i poslovne kontakte u Srbiji i inostranstvu i postala sinonim firme “Beoimpex”. Gospodstvenih manira, skromna, jednostavna i pristupačna, ne štedeći sebe, uključuje se i u rad časopisa “Medici.com” od prvog dana njegovog postanka. Sa neponovljivom posvećenošću i odgovornošću radila je na pripremi tekstova, a odnos i ophođenje prema redakciji odisali su dubokim poštovanjem, dostojanstvom i poslovnom kulturom. O tom odnosu i Aninoj nesvakidašnjoj ličnosti posebnog kova najbolje govore reči iz telegrama saučešća redakcije časopisa “Medici.com”: ”Naše iskreno saučešće. Mnogo nam je žao! Mlada žena! Bila je profesionalac, odana, odgovorna, pedantna i zahvalna osoba. Njen odlazak već se osetio, a tek će se osetiti u saradnji i pripremanju časopisa “Medici.com” koji je puno cijenila i uvažavala”… Poštovana Ana, Tvoja moralom, plemenitošću i odanošću bogata knjiga života, ispisala je i posljednje stranice… Počivaj u miru i neka ti je večna slava i poštovanje!

Doviđenja, druže, doviđenja. Ti mi prijatelju jednom beše sve! Urečen rastanak bez našeg htenja, obećava i sastanak, zar ne!? (Jesenjin)

“Beoimpex” i “Medici.com”

GODINA IX BROJ 93. JUNI 2020.

N M K

Odbor za kardiovaskularnu patologiju Srpske akademije nauka i umetnosti1 Uredništvo časopisa „Medici.com“ (Banjaluka, Republika Srpska)2 The Board on Cardiovascular Pathology of the Serbian Academy of Sciences and Arts1 Editorial Board of Journal Medici.com (Banjaluka, Republic of Srpska)2

SARS-CoV-2 → COVID-19 ULOGA I DOPRINOS PATOLOGA U ISTRAŽIVANJU ETIO-PATOGENEZE I PATO-MORFOLOŠKOG SUPSTRATA BOLESTI (OBDUKCIJA, HISTOPATOLOGIJA I ELEKTRONSKA MIKROSKOPIJA) (X interaktivni edukativni kviz)

SARS-CoV-2 → COVID-19 THE ROLE AND CONTRIBUTION OF PATHOLOGISTS IN THE RESEARCH OF ETIO-PATHOGENESIS AND PATHO-MORPHOLOGICAL SUBSTRATE OF DISEASE (AUTOPSY, HISTO-PATHOLOGY AND ELECTRON MICROSCOPY) (X interactive educational quiz)

Vladimir Kanjuh1, Snežana Kanjuh1, Momir Pušac2

Pitanja su označena brojevima i odvojeno su napisana od dgovarajućih odgovora (označenih istim brojevima) kako bi čitaoci mogli sami sebi da testiraju znanje. The questions are numbered and written separately from the corresponding answers (marked with the same numbers) so that readers can test their knowledge on their own.

P I TA N J A : QUESTIONS: 1. Kakva je to grupa virusa “Viridae Corona” koja deluje i na ljudsku vrstu? What is the group of viruses “Viridae Corona” that affects also the human species? 2. Kakvo je poreklo SARS-CoV-2 prema stavu kineskih naučnika iz Wuhan-a? What is the origin of the SARS-CoV-2 according to Chinese scientists from Wuhan? 3. Koji virusolog je otkrio virus HIV i za to dobio Nobelovu nagradu i šta on misli o poreklu virusa SARS-CoV-2? Which virologist discovered the HIV virus and won the Nobel Prize for that 2008, and what he thinks about the origin of the SARS-CoV-2? 4. Šta o poreklu SARS-CoV-2 misli ostala relevantna naučna zajednica? What does the rest of the relevant scientific community think about the origin of SARS-CoV-2? 5. Na koji način SARS-CoV-2 ulazi u ljudsku ćeliju? How does SARS-CoV-2 enter the human cell? 6. Koji su početni simptomi COVID-19? What are the initial symptoms of COVID-19? 66

7. Kako se dalje razvija COVID-19 i koji organi su pogođeni? How does COVID-19 develop further and which organs are affected? 8. Kakva je uloga i doprinos patologa (obdukcija + histopatologija + elektronska mikroskopija) u istraživanju etiopatogeneze i morfoloških lezija kod COVID-19? What is the role and contribution of pathologists (autopsy + histo-pathology + electron microscopy) in the investigation of the etio-pathogenesis and morphological lesions of COVID-19? 9. Kakvi su makroskopski (obdukcijski) i mikroskopski (histopatologija + elektronska mikroskopija) nalazi na plućima kod COVID-19? What are macroscopic (autopsy) and microscopic (histo-pathology + electron microscopy) found on the lungs in COVID - 19? 10. Kako kod COVID-19 dolazi do blokade oksigenacije krvi u plućima, sa sledujućom hipoksijom, tj. nedostatkom kiseonika za sve ćelije organizma? How does in COVID-19 the blockage of blood oxygenation in the lungs occur, with the following hypoxia, ie. lack of oxygen for all cells in the body? 11. Kakve su lezije kardiovaskularnog sistema kod COVID-19? What are the lesions of the cardiovascular system in COVID-19? 12. Koje su najteže i najvažnije patološke lezije kod COVID-19? Which are the most dangerous and important pathological lesions in COVID-19? 13. Kakav je društveno-psihološki odgovor čovečanstva na COVID-19 (pozitivni i negativni stavovi)? What is the social - psychological response of humanity to COVID-19 (positive and negative attitudes)?

N M K

14. Ko je među prvima u Kini upozorio na epidemiju COVID-19, izdržao zbog toga policijske pritiske, umro od COVID-19 i bio posthumno rehabilitovan? Who was among the first in China to warn of the COVID-19 epidemic, withstand police pressure because of it, died of COVID-19 and, was posthumously rehabilitated? 15. Kako bi se čuvena rečenica Marka Miljanova o junaštvu i čojstvu u Srbiji i Srpskoj mogla primeniti na zdravstvene radnike i građane u dosadašnjoj borbi protiv COVID-19? How would the famous sentence Marko Miljanov’s about heroism and chivarly could be applied in Serbia and the Republic of Srpska to health workers and citizens in the struggle so far the fight against COVID-19?

ODGOVORI: ANSWERS:

Grupa virusa „Viridae Corona“1-5 (Sl. 1,2) poznata je od 1965. Dobila je ime „Corona“ zbog svojih šiljaka na površini koji podsećaju na krunu (lat. Corona). Od ove grupe virusa, sedam napada i ljude i to: 229E; NL63; OC43; HKU1, koji izazivaju blage zapaljenjske smetnje gornjih respiratornih puteva – nazeb i SARS-CoV; MERS-CoV i SARS-CoV-2, koji izazivaju težak akutni respiratorni sindrom (SARS = Severe Acute Respiratory Syndrome) i mogu dovesti do letalnog ishoda. Svi postoje kod slepih miševa sa koji su prešli, preko životinja posrednika na ljude (Sl.3). Radi se o RNK virusima, koji ne mogu da se „pritaje“ u organizmu kao DNK virusi. Genomi su im pročitani, utvrđeni i poznati. Genom SARS-CoV-2 su kineski naučnici iz Wuhan-a odmah obznanili, pokazali i publikovali za svetsku naučnu javnost. SARS-CoV (Svere Acute Respiratory Syndrome–SARS), pojavio se 2002. u Kini (provincija Guangdong) i proširio se na tridesetak zamalja. Obolelo je 8000 ljudi. Epidemije su suzbijene i nestao je 2004. Kod 20% zaraženih dovodi do teškog zapaljenja pluća sa progresivnom respiratornom insuficijencijom. Smrtnost je bila 12% a kod starijih 50%. Nosilac virusa je slepi miš, koji se preko kineske civet mačke ili svinje, preneo na čoveka. MERS-CoV (Middle East Respiratory Syndrome), pojavio se 2013. u Saudijskoj Arabiji. Smrtnost je bila 30%. Nosilac virusa je slepi miš i preko kamile preneo se na čoveka. Prenosivost na čoveka je mala, tako da sada tek poneko od ovog virusa oboli. SARS-CoV-2 u svom genomu ima i delove genoma SARSCoV i MERS-CoV. On izaziva bolest COVID-19 (Sl.4), koja je počela 2019. u Wuhan-u (Kina) i rasprostranila se po celom svetu, tako da je Svetska zdravstvena organizacija (WHO) proglasila pandemiju 11. marta 2020. Postoje vironoše; blagi i teški oblici, sa razvojem difuznog alveolarnog oštećenja (Diffuse Alveolar Damage = DAD). Bolest je blaža od prethodne dve, ali je zaraznost daleko veća – pandemijska (ali, ipak, manja nego kod virusa malih boginja). U Kini je smrtnost bila 0,2% u populaciji do 40 godina ali 15% za 80-godišnjake. Ukupna stopa umiranja bila je 2,8 za muškarce i 1,7 za žene. Što se smrtnosti, dakle, tiče sezonski grip je ubojitiji od COVID-19. The group of viruses “Viridae Corona” 1-5 (Fig. 1,2) has been known since 1965. It was named “Corona” because of its spikes on the surface that resemble a crown (Latin: Corona). Of this group of viruses, seven attacks humans: 229E; NL63; OC43; HKU1, which cause mild inflammatory disorders of the upper respiratory tract - common colds and SARS-

CoV; MERS-CoV and SARS-CoV-2, which cause Severe Acute Respiratory Syndrome-SARS and can be fatal. They all exist in bat from which they through different animals passed on to humans (Fig. 3). These are RNA viruses, which cannot “hide” in the body like DNA viruses. Their genomes have been read, identified and known. The SARS-CoV-2 genome was immediately announced and published to the world scientific community by Chinese scientists from Wuhan. SARS-CoV, appeared in 2002 in China (Guangdong Province) and expanded to about thirty countries. 8000 people became ill. The epidemics were suppressed and disappeared in 2004. In 20% of those infected, it leads to severe pneumonia with progressive respiratory insufficiency with a mortality rate of 12%, and in the elderly 50%. The carrier of the virus is a bat, which was transmitted to humans through a Chinese cat or pig. MERS-CoV (Middle East Respiratory Syndrome), appeared in 2013 in Saudi Arabia. Mortality was 30%. The carrier of the virus is a bat and it was transmitted to humans through a camel. Human transmission is small, so now only there are a few persons with this illness. SARS-CoV-2 also has parts of SARS-CoV and MERS-CoV genome in its genome. It causes the disease COVID-19 (Fig. 4), which started in 2019 in Wuhan (China) and spread all over the world, so that the World Health Organization (WHO) declared a pandemic on March 11, 2020. There are people who only carry the virus; mild and severe cases, with the development of Diffuse Alveolar Damage (DAD). The disease is milder than the previous two, but the contagion is much higher - pandemic (but no such contagious as the virus of morbilli). In China, the mortality rate was 0.2% in the under-40 population but 15% for 80-year-olds. The overall mortality rate was 2.8 for men and 1.7 for women. In terms of mortality, then, seasonal flu is more deadly than COVID-19.

Sl./Fig. 1. SARS-CoV-2

iStock by Getty images

N M K

Kineski naučnici iz Vuhana smatraju da je SARS-CoV-2 nastao prirodnom selekcijom (a ne u laboratoriji) i da je od slepih miševa preko pangolina prenet na čoveka (Sl./Fig.5-8). Chinese scientists from Wuhan believe that SARS-CoV-2 was created by natural selection (not in the laboratory) and that it was transmitted to humans from bats via pangolins.

Circulation 2020. Methodist Leading Medicine

Bryner J. Live Science 2020. Author of fig.: A.Onufryenco. Getty immages

Sl./Fig. 2. Omotač SARS-CoV-2 koji čuva lanac RNK. The SARS-CoV-2 envelope that guards the RNA chain.

Sl./Fig. 5. Zaraženi slepi miš SARS-CoV-2, preneo je ovaj virus pangolinu, a ovaj čoveku na Pijaci za hranu, uključujući morske plodove i žive divlje životinje u Vuhanu. An infected bat with the SARS-CoV-2 transmitted this virus to pangolin and this one to a man in the Wholefood market including seafood and live wild animals in Wuhan.

Alamy Stock Photo. The Guardian 2020.

Rabi FA et al1. Pathogens 2020; 9(3):231

Sl./Fig. 3. Životinjsko poreklo ljudskih koronavirusa6,7. SARS-CoV i MERS-CoV preneseni su ljudima sa slepih miševa preko kineskih civet mačaka, svinja i dvogrbe kamile. SARS-CoV-2 verovatno se 2019. preneo na ljude od slepog miša putem pangolina, koji se ilegalno prodaju na kineskim pijacama. Animal origins of human coronaviruses6-7. SARS-CoV and MERS-CoV were transmitted to humans from bats by civet cats, pig, and dromedary camels. The SARS-CoV-2 was likely transmitted to humans 2019 from bats through pangolins that are illegally sold in Chinese markets. Domaće životinje (pas i druge) pokazuju malu susceptibilnost prema SARS-CoV-2, ali je velika kod feretke (pripritomljeni afrički tvor) i mačke. Mačke se mogu i eksperimentalno kapljicama zaraziti virusom. Domestic animals (dogs and others) have little susceptibility to the virus SARS-CoV-2 but it is great in ferrets, and cats. Cats can also be infected experimentally with a droplet viral infection.

Sl./ Fig. 4. Bolest uzrokovana SARS-CoV-2, koja se pojavila u Vuhanu (Kina) 2019. godine. Disease caused by SARS-CoV-2, which appeared in Wuhan (China) in 2019.

Sl./Fig. 6. Slepi miš (Rhinolophus affinis) je jedini sisar koji leti i zahvaljujući svom „ultrazvuku“ ne sudara se sa preprekama. Kinezi jedu supu od njega. The bat (Rhinolophus affinis) is the only mammal that flies and thanks to its “ultrasound” it does not collides with obstacles. The Chinese eat soup from it.

(Image: © Shutterstock)

Sl./Fig. 7. Slepi miševi izlaze noću iz pećina, love insekte i piju krv najčešće domaćim životinjama. Pokazuju veliku međusobnu solidarnost! Ako neko nije našao da se napije krvi, drugi slepi miš mu povrati deo svoje popijene krvi u usta (a ovaj mu u sličnoj situaciji vraća „pozajmicu“)7. Bats come out of caves at night, hunting insects and drink the blood of domestic animals. They show great mutual solidarity! If someone didn’t find blood to drink, another bat, by vomiting, give some blood in his mouth (and this one returns “loan” to him in a similar situation)7.

N M K

was not made by genetic engineering in the laboratory), but at this moment, other possibilities cannot be ruled out with certainty.8-10

Google 2020.

Sl./Fig. 8. Malajski pangolin (Manis javanica) je sisar, mravojed sa dugom njuškom, koji se ilegalno prodaje u Kini (i na wuhanskoj pijaci) za potrebe tradicionalne kineske medicine. The Malayan pangolin (Manis javanica) is a mammal, an ant-eater, with a long snout,which is sold illegally in China (also at Wuhan Market) for needs of traditional Chinese medicine.

Francuski virusolog prof. Luc Montagnier (Sl./Fig. 9) je otkrio virus HIV-a i za to dobio 2008. Nobelovu nagradu. Za poreklo SARS-CoV-2 tvrdi da je napravljen u laboratoriji. Naime, u njegovoj RNK postoji segment genoma virusa HIV-a. Neko je to uradio u laboratoriji nastojeći da napravi vakcinu protiv HIV-a, ali mu je greškom virus pobegao iz laboratorije. Kaže da su i indijski virusolozi pre njega to otkrili, ali su se povukli zbog raznih pritisaka. On je nobelovac i zbog toga se ne boji takvih pritisaka. Međutim, u svetskoj naučnoj javnosti smatraju da je postao kontroverzan, pogrešio je i ne slažu se s njim!? French virologist prof. Luc Montagnier discovered the HIV virus and got in 2008.the Nobel Prize. For the origin of SARSCoV-2, he claims that this virus has a segment of RNA of HIV virus. Someone did it in the laboratory trying to make a vaccine against HIV, but the virus escaped from the laboratory by mistake. He says that Indian virologists before him did the same discovery but withdrew it due to various pressures. He is a Nobel laureate and that is why he is not afraid of such pressures.However, the world scientific community thinks that he made mistake and has become controversial and they do not agree with him!?

Sl./Fig. 9. Prof. Luc Montagnier na (on) TV.

O SARS-CoV-2 postoje, naročito u sredstvima javnog informisanja, mnoge netačne informacije, teorije zavere – da je napravljen kao biološko oružje ili da je greškom pobegao iz neke laboratorije. Vlada SAD je 16.aprila 2020. objavila da preduzima istraživanja o mogućnosti da je virus napravljen genetskim inženjeringom ili nekako pobegao iz laboratorije u Wuhan-u. Međutim, mnogi naučni timovi smatraju da je virus nastao spontanom evolucijom.8-10 • Ubrzo posle početka epidemije COVID-19, Kinezi su sekvencirali ceo genom SARS-CoV-2 i obznanili ga celom svetu. • Mutirani molekularni mehanizam kojim virus ulazi u ćeliju (Sl.10) nije napravljen u laboratoriji jer postoji i kod slepih miševa i pangolina. • Upoređivanjem genoma SARS-CoV-2 sa ostalih šest Corona virusa koji deluju na čoveka ukazuje da nije stvoren u laboratoriji jer je više sličan virusima kod slepih miševa i pangolina nego drugim ljudskim Corona virusima. Molekularna struktura kojom se virus SARS-CoV-2 prikačinje za humanu ćeliju je slična kao kod pangolina. • SARS-CoV-2 su međusobno slični u 99,98% što govori za skori skok virusa u čoveka. Da nije tako, zbog česte mutacije virusa, razlika bi morala biti veća. There are many inaccuracies about SARS-CoV-2, especially in the media information, and conspiracy theories - that it was made as a biological weapon or escaped from some laboratory. On April 16, 2020, the US government announced that it was taking investigation for the possibility that the virus was made by genetic engineering or somehow escaped from a Laboratory in Wuhan. However, many scientific teams consider that a virus is formed by spontaneous evolution8-10. • Shortly after the onset of the COVID-19 epidemic, the Chinese sequenced the entire SARS-CoV-2 genome and made it known to the world. • The mutated molecular mechanism by which the virus enters the human cell (Fig.10) was not made in the laboratory because it also exists in bats and pangolins. • Comparing the SARS-CoV-2 genome with the other 6 humanacting Corona viruses indicates that it was not created in the laboratory because it is more similar to bat and pangolin viruses than other human Corona viruses. The molecular structure by which the SARS-CoV-2 virus attaches to a human cell is similar to that of pangolin. • SARS-CoV-2 are 99.98% similar to each other, which indicates a recent jump of the virus to humans. If not, due to the frequent mutation of the virus, the difference would have to be greater.

SARS-CoV-2 ulazi u ljudsku ćeliju na način prikazan na Slici 10.: SARS-CoV-2 enters the human cell as shown in Figure 10:

Relevantna naučna zajednica većinom smatra da je SARSCoV-2 nastao prirodnom selekcijom (i daje dokaze da nije genetskim inženjeringom napravljen u laboratoriji) ali, ipak, u ovom momentu još se ne mogu sa sigurnošću isključiti druge mogućnosti.8-10 The relevant scientific community mostly believes that SARSCoV-2 was created by natural selection (and gives evidence that it 69

N M K

Rabi FA et al.1 Pathogens 2020; 9(3):231

Sl./Fig. 10. (A) Proteini šiljaka na površini korona virusa vežu se na receptore angiotenzin-konvertujućeg enzima 2 (ACE-2) na površini ljudske ćelije; (B) Transmembranska serinska proteaza tipa II veže se i cepa ACE-2 receptor. U procesu se aktivira protein šiljka; (C) Rascepljeni ACE-2 i aktivirani protein šiljka olakšavaju ulazak virusa. Ekspresija TMPRSS2 povećava ćelijski unos korona virusa. (A) Spike proteins on the surface of the coronavirus bind to angiotensinconverting enzyme 2 (ACE-2) receptors on the surface of the human cell; (B) The type II transmembrane serine protease (TMPRSS2) binds to and cleaves the ACE-2 receptor. In the process, the spike protein is activated; (C) Cleaved ACE-2 and activated spike protein facilitate viral entry. TMPRSS2 expression increases cellular uptake of the coronavirus.

Protein šiljka ima domen (The Receptor Binding Domain = RBD) koji se vezuje za ACE2- receptor ćelije („ključ šiljka za bravu receptora“). Izvesne aminokiseline ovog „ključa“ su genetski izmenjene i to omogućava bolju penetraciju virusa u ćeliju. Isto to čini i ekstrasekvencija genoma virusa koja kodira izmenjeni glycan virusa. The spike protein has a domain (The Receptor Binding Domain = RBD) that binds to the ACE2-receptor of human cell (“key of the spike for the receptor lock”). Certain amino acids of this “key” are genetically modified, which enables better penetration of the virus into the cell. The same is done by the extra sequence of the virus genome encoding the altered glycan of the virus.

Početni simptomi COVID-19 prikazani su na Sl. 11. The initial symptoms of COVID-19 are shown in Fig. 11

Al-Mallah MH. Circulation 2020. Methodist leading Medicine

Sl./Fig. 11. Početni simptomi COVID-19. The initial symptoms of COVID-19.

Posle zaražavanja čoveka SARS-CoV-2, COVID-19 se razvija na sledeći način: After human infection by SARS-CoV-2, COVID-19 develops as follows:

SARS-CoV-2 zaražava čoveka time što dospeva u njegov nazo-farings odakle se spušta naniže i preko larinksa, traheje i bronhija (sve ove strukture su u zapaljenju) dospeva do pluća i pogađa pneumocite I i II. Razvija se teško zapaljenje pluća (SARS= Severe Acute Respiratory Syndrome) sa hiperimunom reakcijom organizma i nekad bakterijskom ili gljivičnom superinfekcijom. Plućne alveole su multifokalno opustošene i pružaju sliku difuznog alveolarnog oštećenja (DAD = Diffuse Alveolar Damage). Razvija se progresivna respiratorna insuficijencija i blokada oksigenacije krvi u plućima sa hipoksijom i nekad smrtni ishod. Virus prelazi u krv i viremijom može da dospe u sve delove organizma. Ulazi u humane ćelije koje imaju ACE2 receptor: Srce, endotel11, bubrezi, jetra, skeletni mišići, centralni nervni sistem12, testisi13 (otvara se mogućnost zaražavanja preko sperme13?), creva14, placenta15, itd. U literaturi su učestali radovi koji govore da se kod dece pozitivne na SARS-CoV-2 pojavljuje „Multisistemski imuni odgovor“, koji nalikuje Kawasaki sindromu. Kawasaki sindrom16,17 je opisao Japanac dr Tomisaku Kawasaki 1967. izveštavajući o svojih 50 slučajeva. Radi se o mukokutanom, febrilnom limfonodularnom sindromu sa vaskulitisom (pokreću ga, izgleda, corona virusi), koji pogađa i koronarne arterije, stvarajući na njima aneurizme, a nekad i infarkt miokarda. Pri tome, radi se o jakoj, po organizam štetnoj, autoimunoj reakciji. Oboljenje pogađa jedno od hiljadu dece sa SARS-CoV-2. SARS-CoV-2 infects a person by reaching his naso-pharynx, from where it descends downwards and through the larynx, trachea and bronchi (all these structures are inflamed), reaches the lungs and affects pneumocytes I and II. Severe pneumonia (SARS = Severe Acute Respiratory Syndrome) develops with a hyperimmune reaction of the organism and, sometimes, bacterial or fungal superinfection. Pulmonary alveoli are multifocally devastated and provide a picture of diffuse alveolar damage (DAD = Diffuse Alveolar Damage).Progressive respiratory failure and blockage of blood oxygenation in the lungs with hypoxia occur, causing sometimes fatal outcome. The virus enters the blood (viremia) and can reach all parts of the body. It is entering human cells that have the ACE2 receptor: Heart, endothelium11, kidneys, liver, skeletal muscles, central nervous system12, testicles13 (opens the possibility of infection through sperm13?), gut14, placenta15, etc. There have been frequent reports in the literature that SARSCoV-2-positive children develop “a Multisystem immune response” that resembles Kawasaki syndrome. Kawasaki syndrome16,17 was described by Japanese Tomisaku

N M K

Kawasaki,MD in 1967 reporting his 50 cases. It is a muco-cutaneous, febrile lymphonodular syndrome with vasculitis (triggered, it seems, by corona viruses), which also affects the coronary arteries, creating aneurysms and sometimes myocardial infarction. This is a strong, harmful to the body, autoimmune reaction. The disease affects one of a thousand children with SARS-CoV-2.

Uloga patologa u COVID-19.18-22 The role of pathologists in COVID-19.

U početku epidemije, izvesni zdravstveni rukovodioci na Zapadu su smatrali da ne treba vršiti obdukcije „da se ne bi povećao broj zaraženih i zbog delatnosti patologa (obducenata) i njihovih saradnika“. Međutim, nemački patolozi su odmah bili protiv toga i zahtevali da se vrše obdukcije. To je rezultovalo i naredbom u Hamburgu (Nemačka) da svi umrli zbog ili sa COVID-19 moraju biti obdukovani. Na obdukciji, naravno, leš ne može da kašlje u lice obducentu (kao što bolesnik može kliničaru) ali obducent se može ubosti ili poseći skalpelom, a postupcima obdukcije podižu se sitne čestice sa virusom vazduhom uvis, a izlivene telesne tečnosti mogu biti prepune virusa – što je sve opasnost za obducenta kao i njegove saradnike koji manipulišu lešom. Odmah je ustanovljen princip da se razlikuje: Da li je bolesnik umro zbog COVID-19, tj. da li je COVID-19 osnovno oboljenje i uzrok smrti ili je umro sa COVID-19, a osnovno oboljenje i uzrok smrti je neko drugo oboljenje (koje je COVID-19 samo pospešio). Budući da najviše umiru stariji ljudi, oni, naravno, obično imaju različite komorbiditete. Patolozi su obdukcijom, histopatologijom, specijalnim bojenjima, imunohistohemijom, citologijom, elektronskom mikroskopijom uz dijagnostiku samog virusa veoma mnogo doprineli i doprinose istraživanju etiopatogeneze i patološko-morfološkog supstrata kod COVID-19. Naročito u sagledavanju plućnih lezija, tromboze i tromboembolija (često klinički neotkrivenih), lezija na skeletnim mišićima i srcu, otkrivanju multiorganske bolesti i elektronskom mikroskopijom dokazivanje virusa u tkivima i ćelijama, itd. At the beginning of the epidemic, certain health leaders in the West believed that autopsies should not be performed “in order not to increase the number of infected people due to the activities of pathologists and their associates.” However, German pathologists were immediately against it and demanded that autopsies be performed. This resulted in an order in Hamburg (Germany) that all those who died because of or with COVID-19 must be autopsied. At the autopsy, of course, the cadaver cannot cough in the face of the pathologists (as the patient can in the clinician), but pathologist may be stabbed or cut with a scalpel and the autopsy procedures raise in the air small particles with the virus, and spilled body fluids can be full of virus - which is a danger to the pathologists and his associates who manipulate with cadaver. The principle of differentiation was immediately established: Did the patient die due to COVID-19, ie. whether COVID-19 is the main disease and the cause of death or died with COVID-19 and the main disease and cause of death is some other disease (which COVID-19 only accelerated). Since older people die the most, they, of course, usually have different comorbidities. Pathologists have contributed a lot to the research of etiopathogenesis and patho-morphological substrate in COVID-19 with autopsy, histo-pathology, special staining, immunohistochem-

istry, cytology, electron microscopy and diagnostics of the virus itself. This is especially true in lung lesions, thrombosis and thromboembolism (often clinically undetected), lesions of skeletal muscles and heart, detection of multi-organic diseases and by electron microscopy diagnostics of viruses in tissues and cells, etc.

Plućne lezije kod COVID-19 Pulmonary lesion in COVID-19

Plućne lezije zbog virusnog zapaljenja i hiperreaktivne imune reakcije organizma (uključujući i plućni trombni embolizam) su najteže i najsmrtonosnije kod COVID-19. Na Slici 12. je histologija normalnih plućnih alveola, a na Slici 13. pustoš u plućnim alveolama sa oblepljivanjem („tapaciranjem“) njihovih zidova, što onemogućava oksigenaciju krvi, sa sledujućom hipoksijom zbog koje pate sve ćelije organizma. Kontrast između ove dve slike je već na prvi pogled očigledan i laicima te ukazuje na teško oboljenje pluća: SARS (Severe Acute Respiratory Syndrome) i DAD (Diffuse Alveolar Damage).

Google 2020.

Sl./Fig. 12. Normalne plućne alveole, ispunjene vazduhom. Uporedi sa Sl.13 kada su alveole ispunjene zapaljenjskim sadržajem, koji oblepljuje njihove zidove vršeći blokadu oksigenacije krvi. Normal air-filled lung alveoli. Compare with Fig.13 when the alveoli are filled with inflammatory contents, which plastered their walls and blocking blood oxygenation.

Značajni doprinos istraživanju plućnih lezija kod 38 obdukovanih bolesnika zbog COVID-19 dali su L. Carsana20 i 14 saradnika iz bolnice L.Saceo u Milanu i bolnice Papa Giovani XXIII u Bergamu u Lombardiji (Italija) najsmrtonosnijem centru COVIDA-19 (odakle se većinom zaraza prenela u Srbiju i Republiku Srpsku). MAKROSKOPSKI, plućna krila su uvećana i teža. Težina pluća na obdukciji je 840 g za muškarce i 639 g za žene. Kod COVID-19 prosečna težina pluća je 1,988 g! Kod jednog 85-godišnjaka muškarca bila je čak 3.420 g, tj. četiri puta veća od normalnog proseka! U plućima postoji kongestija i edem, multifokalna ognjišta konsolidacije – (bronho)pneumonija, nekad i pleuritis. MIKROSKOPSKI (histopatološki20) postoje teške promene u plućnim alveolama, a nekad i endotheliitis u njihovim kapilarima. Postoje tri faze ovih promena: eksudativna, proliferativna i fibrozna. Prve dve se nekad preklapaju a treća je retka, jer bolesnici do sada nisu praćeni na duže staze. 71

N M K

Eksudativna faza: Kapilarna kongestija, intersticijalni i alveolarni edem, alveolarna proteinoza, alveolarna hemoragija, hijaline membrane, kolaps alveola sa ili bez proširenja alveolarnih duktusa, prisutni limfociti, granulociti i megakariociti, gubitak pneumocita i fibrinski trombi. Proliferativna faza: Hiperplazija pneumocita 2, skvamozna metaplazija sa atipijom, intersticijalna miofibroblastična reakcija, alveolarno granulaciono tkivo, alveolarna okluzivna fibroza - kompletna ili „prstenasta“, deponovanje kolagena u pregradama, fibroza alveolarnih duktusa, umnožavanje kapilara, bronhiolitis obliterans, organizovane alveole sa proširenim alveolarnim duktusima. Fibrozna faza: Zahvaćenost pleure, ožiljci, fibrozne mikrociste, klasterovani mikrocistični vazdušni prostori, arterijska hipermuskularizacija. Druge udružene lezije: Intersticijalni zapaljenjski infiltrati, alveolarni zapaljenjski infiltrati (makrofagi), alveolarne mnogojedarne džinovske ćelije, nakalemljena bakterijska ili gljivična infekcija, bronhopneumonija, trombocitno-fibrinski trombi u malim ograncima (< 1mm u prečniku) plućne arterije, infarkti. Elektronska mikroskopija otkriva virusne čestice u citoplazmi pneumocita. Pulmonary lesions due to viral inflammation and hyperreactive immune response of the organism (including pulmonary thrombotic embolism) are the most severe and deadly in COVID-19. Figure 12 shows the histology of normal pulmonary alveoli, and Figure 13 shows the devastation in the pulmonary alveoli with the lining (“upholstery”) of its walls, which prevents blood oxygenation (with subsequent hypoxia that causes all cells in the body to suffer). The contrast between these two images is obvious to laymen at first glance and indicates severe lung disease: SARS (Severe Acute Respiratory Syndrome) and DAD (Diffuse Alveolar Damage). A significant contribution to the study of lung lesions in 38 autopsied patients due to COVID-19 was made by L. Carsana20 with his 14 associates from L. Saceo Hospital in Milan and Papa Giovani XXIII Hospital in Bergamo in Lombardy (Italy)− the most lethal COVID-19 center (from which the infection has been transmitted to Serbia and Republic of Srpska). MACROSCOPICALLY the lungs are enlarged and heavier. The weight of the lungs at the autopsy is 840 gr. for men and 639 gr. for women. With COVID-19, the average lungs weight is 1,988 gr. In an 85-year-old man, it was as much as 3,420 grams, that is four times the normal average. Then, congestion and edema in the lungs, multifocal foci of consolidation - (broncho) pneumonia, sometimes pleurisy. MICROSCOPIC (histo-pathologically20) there are severe changes in the pulmonary alveoli and sometimes endotheliitis in their capillaries. There are three phases of these changes: exudative, proliferative, and fibrous. The first two sometimes overlap and the third one is rare because patients have not been followed in the long run so far. Exudative phase: Capillary congestion, interstitial and alveolar edema, alveolar proteinosis, alveolar hemorrhage, hyaline membranes, alveolar collapse with or without dilation of alveolar ducts,lymphocytes, granulocytes, and megakaryocytes present, pneumocyte loss, fibrin thrombi. Proliferative phase: Pneumocyte 2 hyperplasia, squamous metaplasia with atypia, interstitial myofibroblastic reaction, alveolar granulation tissue, alveolar occlusive fibrosis- complete or “annular”, collagen deposition in septa, bronhiolitis obliterans, alveolar duct fibrosis. Fibrous phase: Pleural involvement, scarring, clustered fibrous microcysts air spaces, arterial hypermuscularization. 72

Other associated lesions: Interstitial inflammatory infiltrates, alveolar inflammatory infiltrates (macrophages), alveolar multinucleated giant cells, superimposed bacterial or fungal infections, bronchopneumonia, platelet-fibrin thrombi in small branches (> 1mm in diameter) of pulmonary artery,infarction.Electron microscopy revealed viral particles in the cytoplasm of pneumocytes.

Sl./Fig. 13. Plućni parenhim sa difuznim alveolarnim oštećenjem20: A – Eksudativna faza sa hijalinim membranama (strelica); B – Mikrotrombus u organizaciji (strelica); C – Megakariocti u alveolarnim kapilarima (strelica); D – Rana proliferativna faza sa mnogo hiperplastičnih, retko atipičnih pneumocita tipa 2 (strelice); E – Intermedijalna faza sa luminalnom fibrozom (strelica); F – Odmakla proliferativna faza sa intersticijalnom miofibroblastičnom reakcijom i rezidualnim razbacanim hiperplastičnim pneumocitima tipa 2 (strelica). Hematoxylin-Eozin, OM 10x. Lung parenchyma with diffuse alveolar damage20: A - Exudative phase with hyaline membranes (arrow); B – Organising microthrombus (arrow);C – Entrapped megakariocytes in alveolar capillaries (arrow); D - Early proliferative phase with many hyperplastic, seldom atypical, type II pneumocytes (arrows);E – Intermediate phase with luminal organizing fibrosis (arrow); F – Advanced proliferative phase, with interstitial myofibroblastic reaction and residual scattered hyperplastic type II pneumocytes (arrow). Hematoxylin-Eosin, OM 10x.

10.

Normalna izmena gasova i oksigenacija venske krvi u plućima23 (koje kompromituje COVID-19) prikazani su na slikama 14. i 15.: Gas exchange and venous blood oxygenation in the lungs23 (which compromises COVID-19) are shown in Figures 14 and 15:

N M K

okarditisa, aritmija, perikarditisa, akutnog koronarnog sindroma, srčane insuficijencije. Zbog hiperkoagulabilnosti krvi (koagulopatije), nastaju lokalne tromboze i trombni embolizam21,24,25. Klinički su često neotkrivene tromboze dubokih vena nogu bez ili sa plućnim tromboembolijama kao i tromboze paraprostatičnog venskog spleta. Postoji rasprostranjeni endotheliitis11.

Google 2020.

Sl./Fig. 14.23 Gore – levo: bronhiola kojom se dovodi i odvodi vazduh iz alveola. Dovodna arteriola i odvodna venula koja nosi oksigenisanu krv preko plućnih vena u levu pretkomoru. Dole – desno: alveola sa vazduhom i kapilar. Kroz njihove zidove se vrši razmena gasova i oksigenacija krvi u plućima za potrebe celog organizma. Above - left: bronchiole which brings and takes air out of the alveoli. Supply arteriole and a draining venule that carries oxygenated blood via pulmonary veins to the left atrium. Bottom - right: alveoli with air and capillaries. Gases are exchanged through their walls. Oxygenation of the blood in the lungs for the needs of the whole organism.

SARS-CoV-2 acts on the heart in three ways: (1) Due to hyperinflammation and immune response; (2) directly to the myocardium, and (3) indirectly, through respiratory failure and hypoxia. There are: Myocarditis, arrhythmia, pericarditis, acute coronary syndrome, heart failure. Due to the hypercoagulability of the blood (coagulopathy), local thrombosis and thrombotic embolism21,24,25 occur. Deep vein thrombosis of the legs without or with pulmonary thromboembolism as well as paraprostatic venous plexus thrombosis (often clinically undetected). There is widespread endotheliitis11.

12.

Najteže i najvažnije patološke lezije kod COVID-19: The most severe and important pathological lesions in COVID-19: • Teško virusno i hiperimuno zapaljenje pluća – teški akutni respiratorni sindrom (Severe Acute Respiratory Syndrome – SARS) i difuzno alveolarno oštećenje (Difuse Alveolar Damage - DAD) sa progresivnom respiratornom insuficijencijom i hipoksijom. Severe viral and hyperimmune pneumonia - Severe Acute Respiratory Syndrome - SARS) and Diffuse Alveolar Damage – DAD with progressive respiratory failure and hypoxia.

• Blokada oksigenacije krvi u plućima – hipoksija (od koje pate sve ćelije organizma). Blockade of blood oxygenation in the lungs - hypoxia (from which all cells of the organism suffer). • Hiperkoagulabilnost - koagulopatija – lokalne tromboze i trombni embolusi Hypercoagulobility - coagulopathy - local thrombosis and thrombus emboli • Viremija – virus preko krvi može da dođe na svako mesto u organizmu. Viremia - the virus can reach any place in the body through the blood.

Google 2020.

Sl./Fig. 15. Razmena kiseonika i ugljen-dioksida između alveole i njenog kapilara i oksigenacija krvi u plućima. Exchange of oxygen and carbon dioxide between the alveolus and its capillary and oxygenation of the blood in the lungs.

11.

U kardiovaskularnom sistemu otkrivene su sledeće lezije kod COVID-19: The following lesions were detected in the cardiovascular system in COVID - 19: SARS-CoV-2 deluje na srce na tri načina: (1) Zbog hiperinflamacije i imune reakcije; (2) direktno na miokard i (3) posredno, preko respiratorne insuficijencije i hipoksije. Dolazi do: Mi-

• Rasprostranjeni endotheliitis. Widespread endotheliitis. • Multiorganska bolest (miokard, bubrezi, itd.) Multiorgan disease (myocardium, kidneys, etc.) • Nakalemljene bakterijske ili gljivične infekcije. Grafted bacterial or fungal infections. Najviše obolevaju stariji ljudi zbog uzrastno smanjenog imuniteta (produkuje se manje antitela i, važnije, produkuje se manje T ćelija, koje prepoznaju nove antigene i ubijaju ćelije zaražene virusom). Stariji imaju i više komorbiditeta (kardiovaskularna i plućna oboljenja, gojaznost, dijabetes melitus tipa 2, itd.). Older people get sick the most due to age-reduced immunity (fewer antibodies are produced and, more importantly, fewer T cells 73

N M K

are produced, which recognize new antigens and kill cells infected with the virus). They have more comorbidity (cardiovascular and pulmonary diseases, obesity, diabetes mellitus type 2, etc.).

13.

Društveno-psihološki odgovori čovečanstva na COVID-19 su dvojaki. To je najbolje objasnio Juval Noa Harari26, izraelski istoričar, u jednom intervjuu: Socio-psychological responses of humanity to COVID-19 are twofold. This was best explained by Juval Noah Harari26, an Israeli historian, in an interview: ‘’Mislim da najveća opasnost nije sam virus. Čovečanstvo ima sva naučna saznanja i tehnološke alate za prevladavanje virusa. Veliki problem su naši vlastiti unutrašnji demoni, naša vlastita mržnja, pohlepa i neznanje. Bojim se da ljudi reaguju na ovu krizu ne globalnom solidarnošću, već mržnjom, optužujući druge zemlje, optužujući etničke i verske manjine. Ali, nadam se da ćemo uspeti razviti saosećanje, a ne mržnju, da reagujemo globalnom solidarnošću, koja će razviti našu velikodušnost za pomoć ljudima u nevolji. I da razvijamo svoju sposobnost razaznavanje istine i ne verujemo u sve te teorije zavere. Ako to učinimo, ne sumnjam da ovu krizu možemo lako prevladati’’. “I think the biggest danger is not the virus itself. Humanity has all the scientific knowledge and technological tools to overcome the virus. The really big problem is our own inner demons, our own hatred, greed and ignorance. I’m afraid that people are reacting to this crisis not with global solidarity, but with hatred, blaming other countries, blaming ethnic and religious minorities. But I hope that we will be able to develop our compassion, and not our hatred, to react with global solidarity, which will develop our generosity to help people in need. And that we develop our ability to discern the truth and not believe all these conspiracy theories. If we do that, I have no doubt that we can easily overcome this crisis”.

14.

Kineski oftalmolog iz Wuhan-a Li Wenliang27 je među prvima ukazao da postoji epidemija misterioznih pneumonija u Wuhan-u (koje su kasnije dijagnostikovane kao COVID-19). Policija je izvršila pritisak na njega zato što je na internetu objavio da “postoji pojava nekontrolisanog SARS-a”. Umro je od pneumonije COVID-19. Komunistička partija Kine dala je “Svečano izvinjenje” njegovoj porodici i odbacila optužbe protiv njega. Chinese ophthalmologist from Wuhan Li Wenliang27 was among the first to point out that there is an epidemic of mysterious pneumonias in Wuhan (which were later diagnosed as COVID-19). Police put pressure on him because he announced on the Internet that ‘’there was an uncontrolled SARS’’. He died of pneumonia from COVID 19. The Communist Party of China issued a “Solemn apology” to his family and dismissed the charges against him.

Sl./Fig. 17. Li Wenliang, (Beizhen, Liaoming, China, 12.X 1986. – Wuhan, Hubei,China 7.II 2020. IN MEMORIAM

15.

Profesor Yuval Noah Harari (Sl./Fig.16) je autor knjiga Sapiens: Kratka istorija čovečanstva; Homo Deus; i 21 lekcija za 21. vek, koje su u Srbiji prevedene. Njegova Fondacija za socijalni uticaj Sapienship donirala je milion dolara Svetskoj zdravstvenoj organizaciji (WHO) posle odluke američkog predsednika da obustavi finansiranje. Professor Yuval Noah Harari is the author of the books Sapiens: A Brief History of Humankind; Homo Deus; and 21 Lessons for the 21st Century, which were translated in Serbia. His social impact Fondation Sapienship donated $1 million to the World Health Organization (WHO) following the US president’s decision to hold back funding. Sl./Fig. 17. Vojvoda Marko Miljanov

Duke Marko Miljanov (Medun, 25.IV 1833. – Herceg Novi, 2.II 1901) „Junaštvo je kada sebe braniš od drugoga, Čojstvo je kada drugoga braniš od sebe.“ “Heroism is when you defend yourself from another, Chivalry is when you defend another from yourself.”

Sl./Fig. 16. Prof. Juval Noa Harari

U Srbiji i Republici Srpskoj su u borbi protiv COVID-19 pokazali JUNAŠTVO zdravstveni radnici, a ČOJSTVO građani koji su nosili maske i time čuvali druge od sebe. In Serbia and the Republic of Srpska, in the fight against COVID-19, HEROISM was shown by health workers and CHIVALRY by citizens who wore masks and thus kept others from themselves.

N M K

LITERATURA: 1. Rabi FA, Al Zoubi M, Kasasbeh GA, Selameh DM, Al Nasser AD. SARS-CoV-2 and coronavirus disease 2019: What we know so far? Patogens 2020; 9 (3): 321. 2. AECPV (Association for European Cardiovascular Pathology). Educational COVID-19 materials 2020. 3. Geneva Centre for education and research in humanitarian action. COVID-19 Scientific Resources. 16 March – 8 May, 2020. 4. Radovanović Z. Borba sa virusom trajaće do narednog proleća (Intervju, razgovarala A.Mitić). Nedeljnik (Beograd), 19.mart 2020., str.26 – 30. 5. Đorđević K. Grip ubojitiji od COVID-19. Dnevni list ‘’Politika’’, 5.jun 2020., str.08. 6. Shi J. et al.(20 coauthors). Susceptibility of ferrets, cats, dogs, and other domestical animals to SARS-CoV-2). Science, 8 April 2020.Science 368, 1016–1020 (2020)29 May 2020. 7. Harari YN. Homo Deus. Kratka istorija sutrašnjice. Beograd, Laguna, 2018. Prevela T. Bižić (Original 2015.) 8. Zhao Y, Yue W. Science behind the virus: Why the novel coronavirus is not man-made. TV CGTN Science, 21:25, 9 May 2020. 9. Bryner J. (Live Sciences Editor-in-chief). The corona virus was not engineered in a lab. Here’s how we know. Live Science, 21 Mart 2020. 10. Rettner R. New coronavirus may have started in bats. But how did it hop to humans? Live Science, 29 Jan. 2020. 11. Varga Z. et al. (9 coauthors). Endothelial cell infection and endoteliitis in COVID-19. The Lancet 10 April 2020. 395; (10234):1417 – 8. 12. Pamiz – Mondolfi A, Bryce C, Grimes Z, Gordon RE, Reidy J, Lednicky J, Sordillo EM, Fowkes M. Central nervous system involvement by severe acute respiratory syndrome Coronavirus-2 (SARS-CoV-2). J Medical Virology doi: 10.1002/jmv.25915 13. Hemida MG, Waheed M, Ali AM, Alnaeem A. Detection of the Middle East Respiratory Syndrome Coronavirus in Dromedary Camel’s Seminal Plasma in Saudi Arabia 2015 – 2017. Transbound Emerg. Dis. 2020;00:1 – 6. DOI: 10.1111/tbed. 13610. 14. Lamers M.M. et al. (20 coauthors). SARS-CoV-2 productively infects human gut enterocytes. Science 10.1126/ science.abc1669 (2020).

15. Hosier H. et al. First case of placental infection with SARS -CoV-2. medRxiv, 5 May 2020. 16. Obe M, Zhou M. Kawasaki disease and the coronavirus:six things to know. Nikkei Asian Review. Tokyo, NewYork, May 21, 2020. 17. Mesihović Dinarević S. Kawasaki sindrom je izlječiv ako se na vrijeme dijagnosticira. Ova rijetka dječija bolest pojavila se u zemljama regiona, pa je izvjesno da prijeti i našoj zemlji (Razgovor vodila D. Pašalić). Avaz (Sarajevo), 20. 05. 2020. 18. Goerens A. What do autopsies reveal about corona virus? RTL/Today, (Y)our Luxemburg), 27.04. 2020. 19. Jonigk D, Kirchner T, Varga , Püschel K. Pathologists could tell us a lot about the virus SARS-CoV-2 and COVID-19. VEB 24 News, April 25, 2020. 20. Carsana L, et al. (and 14 co-authors). Pulmonary post-mortem findings in a large series of COVID-19 cases from Northern Italy. doi: https://doi. org/10.1101/2020.04.1920054262 (pre-print). 21. McKeown LA. German COVID-19 Autopsy Data Show Thromboembolism, ‘’Heavy’Lungs’’. tctMD (Produced by the Cardiovascular Research Foundation)/the heart beat. 22. Yoshida I, Tanimoto T, Schiever N, Patelli F, Kami M. Characteristics of doctors’ fatalitiy due to COVID-19 in Western Europe and Asia Pacific Countries. QJM: An International Journal of Medicine, 2020, 1–2. 23. Dezube R. Exchanging oxygen and carbon dioxide. Merck Manual, June 2019. 24. Deshpande Ch. Thromboembolic findings in COVID-19 autopsies: Pulmonary thrombosis or embolism? Annals of Internal Medicine. Editorial, May 15, 2020. 25. Wichmann D. et.al. (20 coauthors). Autopsy findings and venous thromboembolism in patient with COVID -19: A prospective cohort study. Annals of Internal Medicine, 6 May 2020. 26. Yuval Noah Harari. On COVID-19: ’’The biggest danger is not the virus itself’’ (Interview). DW, Top Stories, Media Center, TV Radio, April 22, 2020. 27. One of first doctors to report coronavirus in China dies in Wuhan, reports say. The Global Times daily (Russian news daily). Moscow, TASS, February 2020 and Wikipedia 2020.

Prim. dr Momir Pušac, dr Snežana Kanjuh i akademik Vladimir Kanjuh

N M K

nastavi Kardiološke škole ECPDa došlo se do zaključka da je treba poboljšati uvođenjem interaktivnog nagradnog takmičenja za proveru znanja iz kardiologije i time povećati zainteresovanost za predmetnu materiju, interesantnost časova i to na nivou zanimljivog („sportskog“) međusobnog nagradnog takmičenja slušalaca. Organizacija Kviza, njegov stručni sadržaj i publikovanja (V. Kanjuh, S. Kanjuh, M. Pušac1-4) je sledeća: Ispitivač kroz slajd postavlja pitanje i podpitanja, a slušaoci, koji imaju odgovore, javljaju se podizanjem ruke. Ko je prvi podigao ruku - prvi i odgovara. Posle iscrpljenih odgovora, ispitivač (uvek je bio akademik V. Kanjuh, kardiopatolog iz Beograda) kroz niz slajdova daje tačne odgovore, koji imaju veliku edukativnu vrednost za slušaoce. Pre početka samog Kviza, slušaoci biraju žiri – jednog predsednika i dva člana, koji je neprikosnoven u odlukama, bira samo jednog pobednika. Pobednik Kviza dobija kao nagradu poslediplomski udžbenik Katedre kardiologije Medicinskog fakulteta u Beogradu „Kardiologija 2011.“, urednika M. Ostojića, V. Kanjuha i B. Beleslina, koja je dobila Nagradu za nauku – Medicinu Grada Beograda za 2011. godinu, uz odgovarajuću Povelju na pergamentu sa potpisima ispitivača, članova žirija i prisutnih nastavnika. Kviz traje 60 minuta. Do sada je održano sledećih osam kvizova: I. IX letnja internacionalna kardiološka škola ECPD. Bečići, Hotel „Splendid“, 2529. jun 2017. Žiri: Prof. dr Milan Nedeljković, kardiolog iz Beograda (predsednik) i članovi prof. dr Aleksandar Redžek, kardiohirurg iz Sremske Kamenice, i dr sc. med. Ivana Burazor, naučni saradnik Medicinskog fakulteta, kardiolog - rehabilitaciona medicina iz Beograda. Pobednik: dr Mileta Trifković, kardiolog iz Bijeljine (Sl.1).

Sl. 1. Dr Snežana Kanjuh (saradnica ECPD-a), akademik Vladimir Kanjuh (ispitivač) i pobednik I kviza dr Mileta Trifković (stoji).

Odbor za kardiovaskularnu patologiju Srpske akademije nauka i umetnosti Uredništvo časopisa „Medici.com“ (Banjaluka, Republika Srpska) EDUKATIVNI

KVIZOVI

INTERAKTIVNA NAGRADNA TAKMIČENJA ZA PROVERU ZNANJA (KLINIČKO-MORFOLOŠKE KORELACIJE U KARDIOLOGIJI) UČESNIKA INTERNACIONALNE LETNJE KARDIOLOŠKE ŠKOLE EVROPSKOG CENTRA ZA MIR I RAZVOJ UNIVERZITETA ZA MIR UJEDINJENIH NACIJA I DRUGIH INSTITUCIJA I UDRUŽENJA Vladimir Kanjuh, Snežana Kanjuh, Momir Pušac

Sl. 2. Sleva-nadesno: B. Beleslin, V. Kanjuh, pobednik II kviza dr Zdravko Čirić, T. Preradović Kovačević i D. Bogdanić.

II. Simpozijum Udruženja kardiologa i članovi dr Zoran Paovica, kardiolog iz Republike Srpske „Odabrane teme iz kar- Trebinja, i prof. dr Duško Vulić. Pobeddiologije“, Jahorina, Hotel „Termag“, 31. nik (po drugi put!): dr Zdravko Čirić, mart 2018. Žiri: Prof. dr Branko Beleslin, kardiolog iz Zvornika (Sl. 4). V. IV kongres 34. ogranka Američkardiolog iz Beograda (predsednik) i članovi prim. dr Dragan Bogdanić, kardiolog, kog koledža kardiologa za Srbiju i Srpsku ministar zdravlja Srpske, i prof. dr Tamara („PRACSIS 2019“). Jahorina, Hotel „TerKovačević Preradović, kardiolog iz Banja- mag“, 29-31.mart 2019. Žiri: Prof. dr Duško luke. Pobednik: dr Zdravko Čirić, kar- Vulić (predsednik) i članovi prof. dr Milan diolog iz Zvornika (Sl.2). III. Jubilarna X škola ECPD-a. Igalo, Titova crnogorska rezidencija – Vila „Galeb“, 18-22. jun 2018. Žiri: Prof. dr Duško Vulić dop. čl. ANURS, kardiolog – preventivna kardiologija (predsednik) i članovi prof. dr Nathan D. Wong, kardioepidemiolog iz Irvine-a, Kalifornija, SAD, inostrani čl. ANURS i prof.dr Ian Graham, kardiolog Triniti College-a iz Dablina, Irska, iz rukovodstva Evropskog društva kardiologa. Pobednica: dr Dušanka Džakula Tušup, kardiolog iz Herceg Novog (Sl. 3). IV. Simpozijum Udruženja Republike Sl. 3. Sleva nadesno: I.Graham, N.D. Wong, V. Srpske „Novine u kardiologiji“. Trebinje, 15. sept. 2018. Žiri: Asist. dr Marija Zdrav- Kanjuh, pobednica III kviza dr Dušanka Džakula Tušup i D. Vulić. ković, kardiolog iz Beograda (predsednica)

N M K

Sl. 4. Sleva-nadesno, stoje V. Kanjuh, pobednik IV kviza dr Zdravko Čirić, M.Ostojić. Sede: Z. Paovica, M. Zdravković i D.Vulić

Nedeljković i prof. dr Milovan Petrović, kardiolog iz Sremske Kamenice. Pobednici su: Prvo mesto - prof. dr Ljiljana Jovović, kardiolog iz Beograda; Drugo mesto - prim dr Milenko Krneta, kardiolog iz Banjaluke, i deoba trećeg mesta - asist. dr Srđan Aleksandrić, kardiolog iz Beograda, i dr Bojan Stanetić, kardiolog iz Banjaluke (Sl. 5). VI. XIX kongres Udruženja internista Srbije. Zlatibor, Hotel „Mona“, 6-9. jun 2019. Žiri: Prof. dr Dragan Simić, kardiolog iz Beograda (predsednik) i članovi prof. dr Siniša Stojković, predsednik elect. Udruženja kardiologa Srbije, kardiolog iz Beograda, i doc. dr Tomislav Kostić, kardiolog iz Niša. Pobednik: dr Miroslav Pavković, internista, ultrazvučna dijagnostika, iz Despotovca (Sl. 6 i 7).

Sl. 6. Sleva-nadesno, stoje: V. Kanjuh i pobednik VI kviza Miroslav Pavković. Sede: S. Stojković, D. Simić, T. Kostić

Sl. 5. Sleva-nadesno: V. Kanjuh, pobednik V kviza (drugo mesto) Milenko Krneta, pobednica (prvo mesto) Ljiljana Jovović, M. Nedeljković, pobednici (deoba trećeg mesta) Srđan Aleksandrić i Bojan Stanetić, M. Petrović, D. Vulić.

Sl. 7. Akademik V. Kanjuh počinje VI kviz

Sl. 8. Sleva-nadesno: B. Beleslin, M. Nedeljković, pobednica VII kviza Snježana Simić Perić, V. Kanjuh i N.D. Wong

VII. XI škola ECPD-a. Budva, Hotel „Mediteran“, 22-26.jun 2019. Žiri: Prof. dr Branko Beleslin (predsednik) i članovi prof. dr Nathan D.Wong i prof. dr Milan Nedeljković. Pobednica: dr Snježana Simić Perić, pedijatrijski kardiolog iz Bijeljine (Sl. 8). VIII. XXII kongres Udruženja kardiologa Srbije sa međunarodnim učešćem. Zlatibor, Hotel „Mona“, 17-20. okt. 2019. Žiri: Akademik Nebojša Lalić, endokrinolog, dijabetolog i pionir kardiodijabetologije u Srbiji i Republici Srpskoj iz Beograda (predsednik) i članovi prof. dr Karoly Lapis, patolog iz Budimpešte, član Mađarske akademije nauka i inostrani član SANU, 77

N M K

Sl. 9. Zatvaranje XI škole: Slušaoci i predavači. Sede, sleva-nadesno: S. Kanjuh, D. Vulić (iznad D.Vulića stoji Snježana Simić Perić, pobednica VII kviza), V. Kanjuh, N. Ostojić, M. Deljanin Ilić, M. Trifković (pobednik I kviza) i slušalac G. Radaković.

lu ECPD-a, koja će biti održana u Bečićima, Hotel „Splendid“, Crna Gora, od 7. do 11. septembra 2020. (ako to omogući smanjenje opasnosti od pandemije COVID-19). Literatura:

1. Kanjuh V., Pušac M. IX međunarodna letnja škola Evropskog centra za mir i razvoj (ECPD) Univerziteta Ujedinjenih nacija o kardiovaskularnim bolestima. Bečići (CG), Hotel „Splendid“, 26-30. jun 2017. „Medici.com“ (Banjaluka, RS) 2017; XIV (83): 94–5. 2. Kanjuh V., Pušac M., Kanjuh S. X jubilarna međunarodna letnja kardiološka škola Evropskog centra za mir i razvoj Univerziteta za mir Ujedinjenih nacija (European Center for Peace and Development University for Peace of United Nation), uz komentare održanih predavanja. „Medici.com“ (Banjaluka, RS) 2018; XV (88): 94 - 8.

Sl. 10. Sleva-nadesno stoje: K. Lapis (93 yrs - just married!), V. Kanjuh, pobednik VIII kviza Dragan Panić, kardiolog iz Ćuprije, B. Beleslin, A. Ristić. Sede: S. Kanjuh, N.M. Lalić, M. Ostojić.

4. Kanjuh V., Vulić D., Pušac M., Kanjuh S. XI međunarodna letnja kardiološka škola „Prevencija, dijagnostika i tretman kardiovaskularnih bolesti“ Evropskog centra za mir i razvoj Univerziteta za mir Ujedinjenih nacija (European Center for Peace and Development University for Peace of United Nation) uz komentare, odnosno karakteristične reproducibilne slajdove održanih predavanja. „Medici.com“ (Banjaluka, RS) 2019; XVI (94): 86-92.

akademik Miodrag Ostojić, kardiolog iz Beograda, prof. dr Branko Beleslin i prof. dr Arsen Ristić, kardiolog iz Beograda. Pobednik: dr Dragan Panić, kardiolog iz Ćuprije (Sl. 9 i 10). Zaključak Osam održanih i opisanih kvizova je uspešno potvrdilo svoju namenu. Visoko su stručno-naučno ocenjeni i veoma poželjni na prestižnim sastancima i kongresima Udruženja kardiologa Srbije, Udruženja internista Srbije i Udruženja kardiologa Republike Srpske. IX. edukativni kviz je pripremljen za XII internacionalnu letnju kardiološku ško78

3. Kanjuh V., Kanjuh S., Pušac M., Kviz: Morfološko-kliničke korelacije u kardiologiji (Interaktivno nagradno takmičenje učesnika). „Medici.com“ (Banjaluka, RS) 2018; XV(90): 80 -7.

Sl. 11. Sleva-nadesno: Akademici K. Lapis i V. Kanjuh, zadovoljni uspešnim VIII kvizom.

N M K

Vojnosanit Pregl 2020; 77(5): 461–462.

VOJNOSANITETSKI PREGLED

EDITORIAL

Page 461 UDC: 613.84:[616.9-036:578.76 https://doi.org/10.2298/VSP2005461I

Smoking and COVID-19 Pušenje i COVID-19 Rajko Igić University of Banjaluka, Faculty of Medicine, Department of Pharmacology, Toxicology and Clinical Pharmacology, Banja Luka, Republic of Srpska, Bosnia and Herzegovina; Medical Center, Sombor, Serbia

The coronavirus (SARS-CoV-2) pandemic is still progressing in most countries, and another wave of infection could be expected this fall. However, we do not know enough about various factors that affect COVID-19, a disease caused by this virus. For example, it is not known if the virus affects smokers and non-smokers in the same way or to the same extent. It is well known that smoking damages the immune system and lung tissues. As a result, chronic smokers are more sensitive to infectious agents. They are twice as likely to get the flu, and flu symptoms are usually more severe in smokers. Tobacco smoking is also clearly associated with lung cancer and chronic obstructive pulmonary disease. In Serbia, the incidence of smoking is slowly decreasing. Two useful health actions possibly blunted this harmful habit. A long time ago, one was introduced in Yugoslavia by medical students from Tuzla and Banja Luka (January 31, the NonSmoking Day) several years before the World Health Organization determined that May 31 would be the World NoTobacco Day 1, 2. In a previous coronavirus (MERS-CoV) outbreak in 2012, smokers had higher mortality than nonsmokers 3. It is thus important to establish the effect of tobacco smoking on the outcomes of infection with COVID-19. Since the beginning of the current pandemic, Chinese doctors sought a relationship between smoking and this viral disease. Accordingly, they measured not only mortality but also the number of infections in both smokers and non-smokers, the ratios of the number of these patients who required intensive care to those who did not, and how many required mechanical respiration. In one of five such studies conducted in Wuhan 4, 191 patients were followed, 137 survived and 54 died. Among the dead, 9% were smokers and 4% were non-smokers. Another, more extensive study 5 showed that smokers were 1.4 times more likely to have severe symptoms requiring

placement in intensive care units with mechanical respiration. Although these, and most other published results, indicate a negative impact of smoking on this viral disease 6, one exception is the study by Lippi and Henry 7 of Chinese patients that was based on preliminary meta-analysis. They found that smoking did not seem to be significantly associated with enhanced risk of severe COVID-19 disease. Further research should determine whether the impact is significant in better-designed studies. Because there are many smokers in some parts of Serbia, a large number of people are at risk for this viral disease. It would be worthwhile to establish the severity of COVID-19 disease in several populations: smokers, passive smokers (people who live with a smoker in the household or work in smoking rooms), former smokers (those who quit smoking more than a year ago) and non-smokers. This will determine how our population reacts to exposure to tobacco smoke. In addition to the effects of tobacco smoke on the spread of coronavirus and the severity of COVID-19 infection, it is worth noting that smoking stimulates the liver enzymes, cytochrome P450 (CYP) 1A2 and CYP2B6, that metabolize various drugs, including chloroquine and hydrochloroquine. Hospitalized patients rapidly become nonsmokers because smoking is prohibited there. In addition to abstinence problems, the activities of liver enzymes gradually decrease, and in a week enzyme activity approximates that of non-smokers 8. If a smoker takes a drug that is metabolized in the liver before coming to the hospital, and continues with the same higher dose, after becoming an enforced non-smoker, it may cause toxic effects. These antimalaria drugs have not even been proven effective for resolution of COVID-19. In this time of home isolation and social distancing, many people tend to increase their cigarette consumption,

Correspondence to: Rajko Igić, University of Banjaluka, Faculty of Medicine, Department of Pharmacology, Toxicology and Clinical Pharmacology, Save Mrkalja 14, 78 000 Banja Luka, The Republic of Srpska, Bosnia and Herzegovina. E-mail: r.igic@excite.com

N M K

Page 462

VOJNOSANITETSKI PREGLED

including the relapse of former smokers 9. Pandemic management teams, including all doctors, should openly address this problem so that the general public becomes aware of the risks. In addition to information provided about the harmfulness of increased cigarette consumption for the outcome of COVID-19 infection, smokers should be advised

Vol. 77, No 5

to reduce or quit using cigarettes. Ex-smokers might rely on non-pharmacological procedures, or they might temporarily use pure nicotine pharmaceutical preparations or the nicotine antagonist, bupropion. Bupropion reduces nicotine dependence and may be used in an abstinence crisis 10.

R E F E R E N C E S 1. Igić R. January 31 – a day without cigarettes. Med Pregl 2000; 53: 105. 2. Žižić-Borjanović S, Jerinić M, Igić R. Twenty-five years of antismoking movement started by medical students: some further goals. J BUON 2007; 12(2): 181‒4. 3. Park JE, Jung S, Kim A. MERS transmission and risk factors: a systematic review. BMC Public Health 2018; 18(1): 574. 4. Zhou F, Yu T, Du R, Fan G, Liu Y, Liu Z, et al. Clinical course and risk factors for mortality of adult inpatients with COVID19 in Wuhan, China: a retrospective cohort study. Lancet 2020; 395(10229): 1054‒62. 5. Guan WJ, Ni ZY, Hu Y, Liang WH, Ou CQ, He JX, et al. Clinical characteristics of coronavirus disease 2019 in China. N Engl J Med 2020; 382(18): 1708‒20.

6. Vardavas CI, Nikitara K. COVID-19 and smoking: A systematic review of the evidence. Tob Induc Dis 2020; 18: 20. 7. Lippi G, Henry BM. Active smoking is not associated with severity of coronavirus disease 2019 (COVID-19). Eur J Inter Med 2020; 75: 107–8. 8. Igić R. Basics of geriatrics. 2nd ed. Banja Luka: Faculty of Medicine, University of Banja Luka; 2020. (Serbian) 9. Patwardhan P. COVID-19: Risk of increase in smoking rates among England’s 6 million smokers and relapse among England’s 11 million ex-smokers. BJGP Open 2020 Apr 7; pii: bjgpopen20X101067. doi: 10,3399/bjgpopen 20x101067 10. Igić R, Pavlić VŽ, Vujić-Aleksić VŽ, Ilić SB. Smoking and periodontal disease in pregnancy: Another chance for permanent smoking abstinence. Hosp Pharmacol 2014; 1(2): 76‒82. Igić R. Vojnosanit Pregl 2020; 77(5): 461–462.

Zahvaljujemo se akademiku Rajku Igiću i redakciji časopisa "Vojnosanitetskog pregleda" na saglasnosti objave. "Medici.com"

31. maj, Svetski dan bez duvana

Duvan i mladi

Autor otografije "Prkos" (Dr Olga Lekić, slikar i fotograf)

vake godine Svetska zdravstvena organizacija sa državama članicama obeležava 31. maj – Svetski dan bez duvana. Tema ovogodišnjeg Svetskog dana bez duvana je “Duvan i mladi”, a moto “Zaštita mladih od manipulacija duvanske industrije i sprečavanje upotrebe duvana i nikotina među mladima”. Svetska zdravstvena organizacija je ove godine pokrenula globalnu kampanju sa ciljem osnaživanja mladih i uključivanja u borbu protiv taktika duvanskih i drugih industrija koje imaju za cilj privlačenje novih generacija korisnika duvana i nikotina. Ciljevi ove globalne kampanje su: • Razotkrivanje mitova i marketinških i drugih taktika, usmerenih na mlade, uključujući uvođenje novih proizvoda atraktivnih karakteristika kao što su razne arome; • Edukovanje mladih o taktikama i načinima duvanske i povezanih industrija za privlačenje sadašnjih i budućih generacija da koriste duvan i nikotinske proizvode. • Osnaživanje „influensera”, tj. uticajnih pojedinaca na različitim mestima, uključujući društvene mreže, kako bi oni doprineli zaštiti mladih i podstakli ih da se uključe u razotkrivanje i borbu protiv taktika najvećih duvanskih industrija. Naš zajednički cilj je da se, kao i svih prethodnih godina, intenziviraju zdravstvenovaspitne aktivnosti koje su usmerene na prepoznavanje negativnih zdravstvenih, ekonomskih i socijalnih posledica koje izazivaju duvanski proizvodi. Očekujemo od roditelja i svih članova zajednice da preduzmu mere kojima će promovisati sopstveno i zdravlje svoje dece, čuvajući ih od štete koju izaziva duvan.

ovom radu želim stručnoj i široj javnosti, u najkraćem vidu, predstaviti šta je to telemedicina, istorijat nastanka, njene prednosti i budućnost primjene. Rasprave, komparativni pregledi, saznanja i iskustva o ovoj oblasti mogu biti od pomoći za lakše i brže prihvatanje i primjenu novih tehnologija u zdravstvu, u cilјu veće dostupnosti, ekonomičnosti i pobolјšanja kvaliteta zdravstvene zaštite stanovništva. O tehničkim aspektima uvođenja telemedicine, koji su izuzetno složeni i zahtjevni, prepuštam riječ kompetentnim stručnjacima, uz napomenu da će pravni aspekt ove oblasti biti obrađen u jednom od slјedećih brojeva ovog časopisa.

N M K

Šta je telemedicina? Dr pravnih nauka Nedelјko Z. Milaković

skih komunikacija, računarskih mreža, interneta, video-konferencijskih sistema i mobilne telefonije olakšao je prenos svih vrsta informacija, uklјučujući video-informacije i samim tim proširio mogućnosti za telemedicinske primjene. Internet ima rastuću popularnost izvora medicinskih informacija i daje nove osnove za razvoj telemedicine.2

Šta je telemedicina? Riječ telemedicina sastoji se od dvije riječi od kojih prva potiče od grčke riječi tele i označava dalјinu, udalјenost ili odnos prema dalјini, a medicina označava naučnu oblast čiji je predmet interesovanja, u najširem smislu, zdravlјe i blagostanje živih bića, (lat. ars. medicina-umjetnost liječenja). U tom smislu, može se reći da je telemedicina dalјinska medicina ili medicina na dalјinu. Telemedicina nije medicinska struka, odnosno medicinska specijalnost, već način na koji medicinske struke realizuju svoju djelatnost. Najveći značaj i težinu ima definicija Svjetske zdravstvene organizacije (SZO) koja propisuje da je telemedicina način da se uz korišćenje telekomunikacionih i informacionih tehnologija pruže medicinske usluge bez obzira na to gdje se geografski nalaze davalac zdravstvene usluge, pacijent, medicinska informacija ili oprema. Telemedicina koristi savremenu informatičku i komunikacionu tehnologiju, kao dio njene infrastrukture, koja omogućava prenos medicinskih podataka sa jednog na drugo mjesto. Na taj način mogu se pružati određene zdravstvene usluge bez obzira na kojoj lokaciji se nalazi lјekar, pacijent ili informacije o pacijentu. Telemedicinske aplikacije se neprekidno razvijaju i usavršavaju, a najčešće obuhvataju: teledijagnostiku, telekonsultacije, telemonitoring, telenjegu, telekonzilijume, teleedukaciju i dalјinski pristup informacijama koje se nalaze pohranjene u jednoj ili više baza podataka. U današnje vrijeme, vrijeme epidemija i pandemija, sve više se govori o telemedicini u oblasti javnog zdravstva pod nazivom telepreventiva ili preventivna telemedicina. Mada je princip telemedicine relativno prost, prihvataju se podaci sa različitih senzora - aparata i prenose drugim centrima i aparatima na obradu, analizu i dijagnozu. Realizacija navedenog nije jednostavna s obzirom na veoma složene teh-

Prednosti telemedicine

ničke zahtjeve, prije svega, obrade, prenosa, arhiviranja i pretraživanja ogromnog broja izuzetno velikih fajlova, kao što su medicinske slike. Međutim, ubrzan razvoj hardvera i softvera poslјednjih godina pružio je neslućene mogućnosti u oblasti telemedicine.1

Istorijat telemedicine Istorija moderne telemedicine povezana je sa istorijom razvoja telekomunikacija i informatike. Određeni periodi u razvoju telekomunikacija i informatike bili su značajni i za napredak telemedicine, a odnose se na pronalaske i uvođenje: električne telegrafije sredinom 19. vijeka, telefona i radioprenosa krajem 19. vijeka, televizije u prvoj polovini 20. vijeka i dvosmjerne televizijske veze 50-ih godina prošlog vijeka, satelitskih telekomunikacija u drugoj polovini 20. vijeka, uvođenje digitalnih umjesto analognih telekomunikacija u drugoj polovini 20.vijeka, interneta i mobilne telefonije krajem 20. vijeka. Za telemedicinske aktivnosti telefon je i dalјe ostao najčešće tehnološko sredstvo koje ima praktičnu vrijednost kod pozivanja ili pružanja hitne pomoći ili dobijanja savjeta od zdravstvenih radnika. Važno je istaći da je Nacionalna agencija za aeronautiku i Svemirska administracija NASA igrala glavnu ulogu u razvoju telemedicine.Tada su astronauti slali fiziološke izvještaje agenciji na zemlјi. Razvoj satelithttp://tic.telemed.org/telemed101/, приступљено 7.4.2020. године 1

Promjene u sistemu zdravstvene zaštite, uvođenjem telemedicine, treba da ispune tri klјučna cilјa: osiguraju dostupnost zdravstvene zaštite, ograniče rast troškova te pobolјšaju kvalitet zdravstvenih usluga. Glavne prednosti telemedicine, kao dijela zdravstvene djelatnosti, odnose se na: jednakost i dostupnost zdravstvenih usluga; pravovremenu dijagnozu i terapiju; pobolјšanje zdravstvenih ishoda; smanjenje putovanja, ušteda vremena i troškova; saradnju lјekara raznih specijalnosti prilikom zbrinjavanja bolesnika; kvalitet zdravstvenih usluga; potencijalne ponude telemedicinskih usluga na inostranom tržištu, stručna podrška zdravstvenim radnicima koji rade u udalјenim područjima, statističke podatke o zdravlјu, saradnju među zdravstvenim radnicima, istraživanja, edukacije i dr. Telemedicina, kao i druge nove tehnologije, ima široku lepezu socijalnih, pravnih, etičkih i političkih uticaja. Reforma sistema zdravstvene zaštite je velikim dijelom prouzrokovana novim naučnim otkrićima, velikim rastom troškova zdravstvene zaštite stanovništva, demografskim promjenama i dr. Pandemija COVID-19 je u cijelom svijetu dovela do masovne upotrebe digitalnih tehnologija za obavlјanje usluga na dalјinu, od eKomerca, eObrazovanja, eUprave, eBanka, eZdravstva itd. Za zdravstveni sektor značajna je isporuka određenih zdravstvenih usluga putem onlajn medicinskih konsultacija i dalјinskog nadzora pacijenta, bez potrebe fizičkog kontakta sa Наташа Милић, Дејана Станисављевић, Горан Трајковић, Биљана Миличић, Зоран Букмирић, Милан Гајић, Срђан Машић, Биомедицинска информатика, Универзитет у Источном Сарајеву, Медицински факултет Фоча, Фоча, 2017. стр. 126-127. 2

N M K

zdravstvenim radnicima i drugim bolesnicima. Time se smanjuje mogućnost izlaganja pacijenta infekcijama, gublјenje vremena i izbjegavanje nepotrebnih gužvi. Značajan procenat razloga za odlazak lјekaru, posebno u primarnoj zdravstvenoj zaštiti, odnosi se na kontrolne preglede, stručne konsultacije, bolesnike sa hroničnim bolestima radi nastavka terapije, roditelјe sa malom djecom, stare osobe i slično. Smanjenje troškova zdravstvene zaštite, pored ostalog, može se postići uvođenjem telemedicine koja omogućava brži prenos informacija, odnosno slanja podataka o pacijentu umjesto pacijenta, uz znatno skraćenje vremena potrebnog za intervenciju. Zato ne iznenađuje podatak da je najveći broj telemedicinskih projekata prisutan u SAD , Kanadi, Australiji i drugim zemlјama ogromnih prostranstava i rijetke naselјenosti, kao i u Francuskoj, Velikoj Britaniji, Nјemačkoj, Grčkoj, Portugalu, Španiji, itd. Dobar primjer i značajan napredak u digitalizaciji zdravstvenih usluga, pored navedenih, postigle su Norveška i Estonija, a u pravnom regulisanju, u našem okruženju, Hrvatska. Razvojem informacionih tehnologija raste i primjena telemedicine u zdravstvenoj djelatnosti, ali pri tome treba voditi računa o etičkoj dimenziji njene primjene. U virtuelnom svijetu interneta mogu se pronaći mnoge telemedicinske usluge. Takva praksa je najčešće neformalna, bez pravila, pravne i druge zaštite. Sve to ne predstavlјa uređen i društveno afirmisan način pružanja zdravstvenih usluga na dalјinu da bi se mogle podvesti pod djelatnost telemedicine.3

Budućnost telemedicine U savremenim zdravstvenim sistemima nivo primjena informacionih i komunikacionih tehnologija neprekidno raste u cijelom svijetu. Telemedicina je samo jedan njen segment koji otkriva nove mogućnosti u dijelu prevencije, dijagnoze, liječewww.ekapija.com/new/602757/telemedicina, приступљено 15.1.2020. 3

nja i rehabilitacije pacijenata na dalјinu, naučnih istraživanja i edukacije, u cilјu unapređenja zdravlјa lјudi i zajednica u kojima žive i rade. Telemedicina, kao dio zdravstvene djelatnosti, je rješenje koje osigurava dostupnost najnovijih i najsloženijih znanja i zdravstvenih usluga svim pacijentima, čak i onima koji žive na teško dostupnim i nepristupačnim lokacijama, što je od velikog značaja za hitna stanja u medicini. Napredak nauke i tehnologije, uz negativne trendove u društvu koji se odnose, pored ostalog, na demografsko starenje i ekonomske migracije stanovništva, nedostatak vrhunskih stručnjaka u manjim gradovima, govori nam da zlatno doba telemedicine tek dolazi. Međutim, nova tehnološka rješenja ne smiju biti nekritički prihvatana, već se za njihovu primjenu prethodno mora dobiti odgovor na pitanje da li je to korisno i najbolјe za pacijenta, u duhu humanističkih vrijednosti i opredjelјenja društva u cjelini.

Umjesto zaključka Telemedicina je jedan od načina obavlјanja zdravstvene djelatnosti u uslovima velikog napretka nauke, informacionih i komunikacionih tehnologija, ali ne treba izgubiti iz vida etičku dimenziju njene primjene i slobodnog izbora. Telemedicina obezbjeđuje pružanje određenih zdravstvenih usluga na dalјinu i predstavlјa alternativu uobičajenom susretu „licem u lice“ zdravstvenog radnika i pacijenta. Odsustvo njihove međusobne komunikacije dovodi do otuđenosti koja mijenja njihov dosadašnji odnos. Ona nije model koji rješava sve probleme u zdravstvu, ali s obzirom na svoje prednosti može znatno pobolјšati dostupnost, efikasnost i kvalitet zdravstvenih usluga uz smanjene troškove, bolјe upravlјanje i organizaciju u zdravstvu. Iako u Republici Srpskoj telemedicina nije pravno regulisana, imamo neformalne i skromne rezultate primjene u ovoj oblasti. Za dalјi napredak, uz podršku Vlade Republike Srpske, stručne javnosti i pacijenata, mora se napraviti veći iskorak u ovoj oblasti da ne bismo izgubili korak sa naprednim svijetom radi generacija koje dolaze.

COVID-19

PRIRUČNIK ZA LIJEČENJE INFEKCIJE IZAZVANE NOVIM VIRUSOM KORONA

Univerzitet u Banjoj Luci

Medicinski fakultet Banja Luka

Maj 2020.

Predgovor

olest COVID-19 izazvana novim virusom korona (SARS-CoV-2) predstavlja ozbiljan zdravstveni izazov za sve zemlje svijeta. Broj zaraženih i umrlih širom svijeta, na svim kontinantima, rapidno raste, pa je Svjetska zdravstvena organizacija proglasila stanje pandemije. Stoga nadležne institucije ulažu značajne napore da se bolest prevenira, uspori i na najadekvatniji način liječi. O prirodi virusa, kao i samom toku bolesti, još uvijek se nedovoljno zna, pa svjetska naučna javnost ubrzano i intenzivno razmjenjuje sve relevantne i dokazane informacije kako bi s kumuliranim znanjem i iskustvima unaprijedili mjere zaštite i liječenja pacijenata bez obzira gdje se liječe. Shodno tome, ministar zdravlja i socijalne zaštite u Vladi Republike Srpske je 26. marta 2020. godine imenovao Ekspertsku grupu za izradu terapijskih protokola i smjernica za liječenje bolničkih pacijenata sa COVID-19 infekcijom koju čine nastavnici i saradnici Medicinskog fakulteta Univerziteta u Banjoj Luci. Ekspertska grupa je iskustva i preporuke relevantnih evropskih i svjetskih institucija o načinima zbrinjavanja i liječenja COVID-19 pacijenata prilagodila i utkala u ovaj Priručnik sa smjernicama. Dijeljenje znanja i iskustava najvećih stručnjaka i naučnika su najbolji instrument u borbi protiv infekcije. Širom svijeta se provode brojne kliničke studije koje imaju za cilj da ispitaju i provjere efikasnost različitih lijekova i terapijskih protokola u liječenju COVID-19 infekcije. Stoga je ovaj Priručnik i njegove smjernice podložan promjenama i usklađivaće se shodno novim iskustvima, saznanjima i naučnim dokazima. Autori

N M K K

CME MEDICAL UPGRADE

Razvijati i unaprijediti znanje u medicinskom istraživanju i pisanju

eđunarodna škola medicinskog istraživanja i pisanja, namijenjena doktorima medicine, svih subspecijalizacija i specijalizacija, kao i specijalizantima, te doktorima medicine, stomatologije, magistrima farmacije i doktorima veterinarske medicine, te studentima medicine i stomatologije, zdravstvenih fakulteta i visokih zdravstvenih škola, organizuje se već duži niz godina. Organizaciju škole provodi CME MEDICAL UPGRADE, udruženje koje ima osnovni cilj: unaprjeđenje medicinske nauke, znanja i prakse, razvijanje vještine u istraživanju i pisanju stručnih i naučnih radova i originalnih članaka. Predsjednik, prof. dr. Samir Delibegović sa saradnicima i vrsnim stručnjacima u ovoj oblasti, te na čelu škole renomiranom voditeljicom prof. dr. Liviom Puljak, i ove godine je pripremio program škole sa najvažnijim informacijama o istraživanju i pisanju. Cilj škole je na zanimljiv i interaktivan način upoznati učesnike s najvažnijim informacijama vezanim za planiranje istraživanja, pisanje i objavljivanje stručnih radova i originalnih naučnih članaka u indeksiranim časopisima (časopisima sa impakt faktorom). Znanje i vještine u istraživanju i pisanju učesnicima Škole prenose izuzetni stručnjaci u toj oblasti, koji svrstavaju ovu Školu među značajne stručne skupove u Bosni i Hercegovini i regiji. „Briljantni rezultati ne pojavljuju se slučajno. Strpljenje, usredsređenost na ideju i požrtvovanost u učenju“, ističe se. U okviru Škole učesnici stiču informacije o osnovama naučnog istraživanja, standardima u medicinskom pisanju, upotrebi različitih software-a i osnovnim statističkim testovima. Govori se o naučnom načinu mišljenja, vrstama studija, naučnim časopisima i publiciranju, ali i planiranju istraživanja, postavljanju hipoteza, prikupljanju podataka, suočavanju s podacima i obradi vlastitih podataka.

MEĐUNARODNA ŠKOLA MEDICINSKOG ISTRAŽIVANJA I PISANJA HOTEL HOLIDAY, KONGRESNI CENTAR, SARAJEVO

12. i 13. septembar/rujan 2020. godina ORGANIZATOR: CME MEDICAL UPGRADE SUORGANIZATOR: UDRUŽENJE ENDOSKOPSKIH HIRURGA BOSNE I HERCEGOVINE Prijava učesnika: Center for Medical Education (CME) Medical Upgrade, cmemedicalupgrade@gmail.com; ili cmemuinfo@gmail.com; Kotizacija za učesnike: Do 10.8.2020. godine Specijalisti: 100KM/50 EUR Specijalizanti/doktori medicine/studenti doktorskog studija: 70,00 KM/35 EUR Studenti: 50,00 KM/25 EUR Od 10.8.2020.godine Specijalisti: 150KM/75 EUR Specijalizanti/doktori medicine/studenti doktorskog studija: 120,00 KM/60 EUR Studenti: 100,00 KM/ 50 EUR Pripremila: Amra Odobašić, žurnalista

Preuzeto iz

N M K

Nova Galaksija

Iz nauke i prakse stvorimo modularni obnovljeni RBC (RRBC) Ovaj „mikroskopski kiborg” može, po- koji će imati kompletna kombinovana obered hemoglobina, telu da dostavi i lekove ležja izvornih eritrocita”, navode naučnici iz koji će ciljano napadati tumor, na primer. ovog istraživanja. To znači da ova sintetička krvna zrnca koja su oni proizveli moraju biti odgovarajuće veličine, oblika i pokretljivoVeštačko crveno zrnce sti da bi prošla i kroz najuže krvne sudove Rad na razvoju veštačkih udova ili organa i mogla da prenose odgovarajuću količinu sve je uspešniji i inovativniji, a stručnjaci su kiseonika. uspeli da stvore i tkivo koje može da prenosi Tako su naučnici dobili praznu bikonkiseonik, kao što to čine crvena krvna zrnca. kavnu ljušturu koju su mogli da napune bilo Zahvaljujući kombinaciji bioloških materi- kojim biohemijskim supstancama, a da one jala sa polimerima proizvedenim u labora- pri tom i dalje prenose kiseonik. toriji, međunarodni tim bioinženjera razvio Tim naučnika je otišao čak korak dalje i je tkivo koje bi se moglo nazvati „termina- stvorio modifikovanu veštačku krvnu ćeliju torom” među crvenim krvnim zrncima, jer koja bi imala i dodatne funkcije, poput preima više funkcija nego ona prava koja teku nosa leka na zadato odredište u organizmu. Kako bi to postigli, bioiženjeri su prvo prenašim venama. Ćelija crvenih krvnih zrnaca je jedna od mazali donirane krvne ćelije slojem silicijuretkih u ljudskom organizmu koja nema je- movog dioksida, koji su potom obojili polidro, a ima veoma važne funkcije, zbog čega merima različitog naboja. Pošto su uklonili silicijumov dioksid i delove ćelije, preostala je veoma zanimljiva bioinženjerima. Ovaj „mikroskopski kiborg” može, pored membrana od polimera mogla je da se prehemoglobina, telu da dostavi i lekove koji će krije slojem napravljenim od crvenih krvciljano napadati tumor, na primer. Pored to- nih zrnaca. ga, mogu da sadrže i biosenzore i sitne magnete kojima će moći da se usmeravaju poAko imaš „O” krvnu moću daljinske kontrole, piše ScienceAlert. grupu neće te korona? Poznato je, osim toga, da zdravstveni sistem Krvna grupa može da nas zaštiti od kozavisi od dobrovoljnih davalaca krvi koji im omogućavaju da pacijentima posle nesreće ili rona virusa. operacije nadoknade gubitak i spasu život u krajnjoj liniji. Za sada se u svetu radi na nekoliko različitih vrsta sintetičkih crvenih krvnih zrnaca (eritrocita, RBC). Mnogi naučnici su pokušali da stvore veštačke eritrocite tako što su ključne materije, kao što je hemoglobin od ljudskih ili životinjskih donora, preoblikoPreliminarni rezultati ispitivanja, koja su vali u dobroćudne čestice koje neće izazvati u toku, pokazuju da ljudi sa određenom krvimunološku reakciju kod ljudi. nom grupom mogu imati izvesnu zaštitu protiv novog korona virusa. U aprilu, nedugo nakon što je počela pandemija, firma za genetičko testiranje 23andMe ponudila je svoje usluge kako bi naučnicima pomogla da bolje razumeju kako genetika može da igra ulogu u tome zašto neki ljudi koji obole od novog korona virusa razviju teške infekcije, dok drugi imaju samo blage ili umerene simptoIlustracija me ili ih uopšte nemaju, prenosi „Foks njuz”. Kompanija je objavila rane rezultate stu„Inspirisani mnogobrojnim pionirskim pokušajima u kojima su stvoreni veštački dije u kojoj je učestvovalo više od 750.000 konstrukti koji su imali jednu ili više ključ- učesnika. Otkriveno je da krvna grupa „O” nih karakteristika eritrocita, pokušali smo da navodno može biti zaštita protiv novog vi84

rusa, jer prvi rezultati pokazuju da je kod ljudi sa tom krvnom grupom osam do 19 odsto manja verovatnoća da budu pozitivni na KOVID-19 u poređenju sa ostalim krvnim grupama. Rezultati ove studije su u skladu sa drugim istraživanjima o tome kako čovekova krvna grupa može igrati ulogu u podložnosti virusima. Na primer, studija iz Kine koja je objavljena u martu, je takođe otkrila da će oni sa krvnom grupom “O” biti otporniji na korona virus, dok bi oni sa krvnom grupom “A” mogli biti više izloženi riziku.

Korona u muškoj spermi „Budite kreativni kada je reč o položajima i fizičkim barijerama, a ljudi mogu i masturbirati zajedno na preporučenoj distanci”. Ministarstvo zdravlja u Njujorku navelo je da se korona virus ne može lako proširiti putem seksualnog odnosa. Takođe su podstakli ljude da budu kreativniji kada je u pitanju siguran seks. U svetu su još prisutne mere opreza zbog pandemije korona virusa, apeluje se na stanovništvo da ostanu kod kuće i smanje kontakt sa drugima. Po najnovijim istraživanjima, kontakt među ljudima je intenziviran zbog česte potrebe za seksom. Prenos korona virusa tokom seksa nije dovoljno istražen. Naučnici su pronašli korona virus u izmetu i muškom semenu i posle oporavka pojedinih muškaraca od preležane bolesti, navodi Si- -En-En. Sve ovo upućuje na mogućnost prenošenja virusa putem seksualnog kontakta. Ideja da seks može da bude „opasan” mogla bi da ima psihološke efekte u vreme kada su ljudi previše osetljivi, navodi se u studiji.

Pošto se korona virus može širiti disanjem, Ministarstvo zdravlja sugeriše da bi ljudi trebalo da nose maske tokom seksualnog odnosa. „Budite kreativni kada je reč o položajima i fizičkim barijerama, a ljudi mogu i masturbirati zajedno na preporučenoj distanci”, sugestija je naučnika. Izvor: https://galaksijanova.rs/

N M K

s t r u č n i

s k u p o v i

Univerzitetskom kliničkom centru Tuzla, u skladu sa preporukama za pandemiju SARS-CoV-2 poduzete su sve mjere kako bi se osigurala blagovremena i adekvatna edukacija svih uposlenika iz oblasti vezanih za pandemiju. U proteklom periodu realizovana je edukacija i obuka za ljekare specijaliste i medicinske sestre/tehničare iz relevantnih oblasti vezanih za pandemiju SARS-CoV-2. U organizaciji Sektora za naučnoistraživački rad i stručno usavršavanje, a uz saradnji sa Klinikom za zarazne bolesti i Sektorom za higijensko-epidemiološki nadzor i uz podršku ANUBiH, u Univerzitetskom kliničkom centru Tuzla započela je edukacija na temu Edukacija specijalizanata iz oblasti infektologije sa fokusom na SARS -CoV-2, a namijenjena je specijalizantima raznih kliničkih disciplina koje u programu bazne specijalizacije imaju dio staža iz infektologije. Prema riječima v.d. direktora Univerzitetskog kliničkog centra Tuzla, prof. dr. Vahida Jusufovića, eminentni stručnjaci su tokom pomenute edukacije specijalizantima prezentovali iskustva stečena tokom pandemije COVID-19. Menadžment UKC Tuzla poduzima sve potrebne mjere u organizacijskom smislu kako bi spremno dočekali eventualni novi val epidemije. Pomoćnik direktora za medicinske poslove, prof. dr. Šekib Umihanić je istakao da je edukacija osmišljena i planirana u formi modula od 10 tematskih predavanja, sa praktičnom nastavom i završnim ispitom. “Ovaj dio kontinuirane edukacije se sprovodi u uslovima povoljne epidemiološke situacije u našoj sredini, “uslovima relativnog zatišja” kada je u pitanju pandemija COVID-19. Prethodnih dana je završena i edukacija iz kardiopulmonalne reanimacije za mlade ljekare i medicinske sestre u kojoj je učestvovalo preko stotinu aktivnih sudionika. U narednim danima, pored edukacije iz infektologije, planirana su predavanja načelnika svih hirurških disciplina u UKC Tuzla iz domena hirurškog tretmana pacijenta koji su sumnjivi ili potvrđeni na COVID-19 infekciju”, rekao je prof Umihanić i dodao da je odlika ovih edukacija da su polaznici ujedno i aktivni sudionici dešavanja u UKC Tuzla u proteklom periodu, te će imati priliku za diskusiju sa eminentnim stručnjacima na temu raznih kliničkih situacija u kojima su se nalazili, ili su imali dilemu u donošenju određenih odluka. “Naš cilj je da se stečena znanja i 86

UKC Tuzla, 3.6.2020.

Edukacija specijalizanata infektologije

iskustva sa edukacija koriste u svakodnevnom radu, ali i prenesu narednim generacijama, s obzirom da se pandemije ne javljaju često”, istakao je prof. dr. Umihanić. On je pojasnio i da će se primijenjeni modul edukacije u UKC Tuzla na temu pandemija COVID 19 iz raznih oblasti kliničkog rada, nastaviti u saradnji sa Ministarstvom zdravstva TK i Ministarstvom obrazovanja i van UKC Tuzla, dakle, i u drugim zdravstvenim i ostalim ustanovama.

Prof. dr. Ervin Alibegović, pomoćnik direktora za naučno-istraživački rad i stručno usavršavanje, ovom prilikom je rekao da se i Akademija nauka i umjetnosti BiH involvirala u načine edukacije izvještavanja i obrade podataka prihvatajući Univerzitetski klinički centar Tuzla kao ravnopravnog partnera u istraživačkim projektima ove oblasti. Uvodno predavanje na temu “COVID-19 infekcija – uvod i historijat” održao je prof. dr. Sead Ahmetagić, načelnik Klinike za zarazne bolesti.

ultidisciplinarnim pristupom Klinike za bolesti uha, grla i nosa, Klinike za neurohirurgiju i Klinike za radiologiju i nuklearnu medicinu, a uz podršku Poliklinike za laboratorijsku dijagnostiku četrdesetdvogodišnjem pacijentu je 28. maja 2020. godine emboliziran, a potom i odstranjen tumor nosa, paranazalnih sinusa i baze lobanje. Prema riječima, doc. dr. med. sc. Almira Salkića, načelnika Klinike za bolesti uha, grla i nosa, riječ je o visokosofisticiranoj dijagnostičko-terapijskoj proceduri koja zahtijeva multidisciplinaran pristup pacijentu. “Naš primarni cilj je da Klinika za bolesti uha, grla i nosa bude lider iz domena otorinolaringologije u Bosni i Hercegovini, a to možemo postići samo stalnim uvođenjem novih procedura. Kao glavna prednost ovakvog pristupa navodi se kraći boravak pacijenta u bolnici, brži oporavak, ali i smanjeni bolnički troškovi”, pojašnjava doc. dr. Salkić. Kako je pojasnio neurohirurg, doc. dr. Mirza Moranjkić, pacijent sa velikim, dobro vaskulariziranim tumorom srednje etaže lica bio je planiran za “staged” pristup liječenju, zbog lakšeg pristupa i intraoperativne kontrole krvarenja. Prema operativnom programu bilo je planirano da se načini devaskularizacija tumora endovaskularnom embolizacijom, u prvoj fazi, a potom i operativno odstranjivanje tumora. Operativni tim Klinike za neurohirurgiju, na čelu sa doc. dr. med. sc. Mirzom Moranjkićem, načinio je endovaskularnu embolizaciju tumora, nakon čega je pacijent premješten na Kliniku za bolesti uha, grla i nosa, gdje je narednog dana operiran. “Upravo ovaj multidisciplinarni pristup sa endovaskularnom devaskularizacijom prije operativnog odstranjivanja

INFO VIJESTI

Uz prethodnu embolizaciju tumorske mase

Odstranjenje tumora srednje etaže lica

tumora je ono što u ovom slučaju čini distinkciju u odnosu na druge slučajeve sa sličnim tumorima, jer je kao posljedica embolizacije omogućeno da gubitak krvi u toku operacije bude znatno manji”, istakao je doc. dr. Moranjkić. Kako je istakao voditelj operativnog tima Klinike za bolesti uha, grla i nosa, dr. Emir Šehanović, embolizacija je postala važna terapijska procedura kao dopuna hirurškog liječenja ovih tumora. Endovaskularnim pristupom dolazi se do krvnih sudova koji opskrbljuju tumor krvlju, potom se vrši embolizacija čime se tumor isključuje iz cirkulacije što znatno olakšava pristup operatoru. “Kod četrdesetdvogodišnjeg pacijenta je radiološkim pretragama potvrđeno prisustvo tumorske mase u srednjoj etaži lica koja je bila dobro prokrv-

Nastavljen kontinuitet u transplantacijama

Matične ćelije

a Klinici za hematologiju i transplantaciju matičnih ćelija hematopoeze Univerzitetskog kliničkog centra Tuzla urađena je peta u ovoj godini transplantacija matičnih ćelija hematopoeze. Prema riječima prof. dr. med. sc. Aide Čustović Arnautović, načelnice Klinike za hematologiju i transplantaciju matičnih

ćelija hematopoeze, četrdesetodevetogodišnjem pacijentu, oboljelom od multiplog mijeloma, u trećem B kliničkom stadiju, nakon inicijalne terapije, urađen je aferezni postupak na Poliklinici za transfuziologiju. Nakon što je dobiven dovoljan broj matičnih (CD34) ćelija pristupilo se autolognoj transplantaciji matičnih ćelija hema-

ljena. Urađena je embolizacija kojom su zatvoreni krvni sudovi tumora, nakon kojeg je tumor kompletno hirurški odstranjen. Postoperativni tok pacijenta protiče uredno i pacijent je stabilnog zdravstvenog stanja”, rekao je jedan od operatora, dr. Hasan Altumbabić. Operativni tim Klinike za bolesti uha, grla i nosa koji je izveo operativni zahvat činili su: šef Odjeljenja za otorinolaringologiju, dr. Emir Šehanović, dr. Hasan Altumbabić, dr. Alen Harčinović, instrumentarka Sanela Sakić, anesteziolog Lejla Dedić Simendić i anestetičarka Halima Hadžibeganović, dok su u timu Klinike za neurohirurgiju, uz voditelja tima, doc. dr. Mirzu Moranjkića bili dr. Božo Jurić, dr. Amir Sejdinović i radiološki tehničari Damir Alić, Senad Šadić i Zvjezdana Morankić. topoeze. Kako je istakla prof. dr. Arnautović, sam čin transplantacije je protekao uredno, bez neželjenih efekata i trenutno zdravstveno stanje pacijenta je stabilno. Na Klinici za hematogiju i transplantaciju MĆH Univerzitetskog kliničkog centra Tuzla do sada je urađeno 142 transplantacije matičnih ćelija hematopoeze, od čega 122 autologne i 20 alogenih, čime je uspješno nastavljen kontinuitet u provođenju ovog specijalizovanog modaliteta liječenja hematoloških i nehematoloških, malignih i nemalignih oboljenja, te brojnih drugih urođenih i stečenih bolesnih stanja. 87

INFO VIJESTI

Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite RS

Podrška SZO

ali i daljeg jačanja kapaciteta i spremnosti na odgovor za predstojeću sezonu gripa i pojave novog virusa korona na jesen.

OB “Sveti vračevi” Bijeljina

Nova PCR laboratorija

U Bolnici “Sveti vračevi” u Bijeljini 19. maja je ozvaničen početak rada nove PCR laboratorije za virusologiju. Ministar zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske Alen Šeranić rekao je da je ova investicija sa više od 100.000 KM ulaganje za budućnost. Ministar zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske Alen Šeranić sastao se 29.5.2020. sa predstavnicima Svjetske zdravstvene organizacije na čelu sa šefom Kancelarije Svjetske zdravstvene organizacije u BiH Viktorom Olšavskim (Victor Olsavszky). Sastanku na kojem je razgovarano o mjerama preduzetim povodom pojave novog korona virusa u Republici Srpskoj prisustvovala je i konsultantkinja Svjetske zdravstvene organizacije za pripremljenost i operativno planiranje Patricija Kormos (Patricia Kormoss). Predstavnici Svjetske zdravstvene organizacije izrazili su zadovoljstvo sprovedenim mjerama i dosadašnjim aktivnostima Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske i Instituta za javno zdravstvo Republike Srpske, vezanim za pojavu novog virusa korona, a naglašena je potreba nastavka saradnje u razmjeni informacija i podrške u prelaznom periodu ublažavanja mjera. Ministar Šeranić upoznao je predstavnike Svjetske zdravstvene organizacije sa mjerama nadzora koje se još sprovode, postupanjima sa licima koja su pod zdravstvenim nadzorom, kao i protokolima za dijagnostiku i uspostavljenim kapacitetima za dijagnostiku u četiri laboratorije u Republici Srpskoj. I u ovom periodu, za vrijeme vanredne situacije, naglasio je ministar Šeranić, Fond zdravstvenog osiguranja Republike Srpske finansira zdravstvene usluge za sve građane u javnim zdravstvenim ustanovama, bez ovjeravanja zdravstvene knjižice. Posebno je bilo riječi o nastavku epidemiološkog nadzora nad novim virusom korona, ali istovremeno i na povratku zdravstvenog sistema u puni kapacitet pružanja ostalih zdravstvenih usluga stanovništvu uz mjere prevencije širenja virusa. Na sastanku je bilo riječi i o podršci Svjetske zdravstvene organizacije na polju edukacije i daljeg usavrašavanja medicinskog kadra, kao i aktivnostima u oblasti zaštite mentalnog zdravlja. Naglašeno je da Republika Srpska može da računa na dalju podršku Svjetske zdravstvene organizacije u segmentu dijagnostike, 88

- Ovo je dugoročna priča za razvoj virusologije u Republici Srpskoj i bijeljinska bolnica, nakon toga i bolnice u Foči i Doboju, biće dio mreže virusološkog nadzora koji će u svijetu biti vrlo važan sa aspekta zdravstvene bezbjednosti i zdravlja građana - rekao je Šeranić i dodao da je to i priprema za oktobar i sezonu gripa i korone koja će se moći desiti u tom periodu. Šeranić je naveo da su bolnice u Republici Srpskoj, osim UKC u Banjaluci, do sada više razvijale bakteriološku dijagnostiku te naveo da je virusološka dijagnostika mnogo skuplja i traži različite vrste stručnosti i kapaciteta, posebno sa aspekta zaštite zdravstvenih radnika. Otvaranje laboratorije u Bijeljini u kojoj će se za početak dnevno moći raditi 30 do 50 testova na virus korona, kasnije i do 200, pokazuje kako republičke institucije, u saradnji sa lokalnim zajednicama i zdravstvenim ustanovama, mogu da naprave značajne iskorake. Vršilac dužnosti direktora Bolnice “Sveti Vračevi” u Bijeljini Milica Lovrić istakla je da je uspjeh rezultat timskog rada i podrške koju je ova zdravstvena ustanova imala od građana, republičkih i lokalnih institucija, navodeći da o tome svjedoči otvaranje PCR laboratorije, što je krajem marta najavio srpski član Predsjedništva BiH Milorad Dodik. Lovrićeva je zahvalila sugrađanima na ličnoj odgovornosti i medijima koji su blagovremeno davali informacije i doprinijeli očuvanju stabilne epidemiološke situacije u Bijeljini te svima koji su podržali bolnicu moralno i finansijski.

Univerzitetska bolnica Foča

Laboratorija za COVID-19

U Univerzitetskoj bolnici Foča otvorena je mikrobiološka laboratorija za dijagnostiku virusa korona, koja je 26.5. 2020. već uradila prve uzorke i ušla u današnji republički izvještaj. “Tako smo juče imali sve četiri laboratorije koje su obavljale testiranje virusa korona - u Bijeljini, Foči i dvije laboratorije u Banjaluci”, naveo je ministar Šeranić. Načelnik opštine Foča Radisav Mašić je rekao da je upoznao ministra o mjerama koje su preduzimane tokom epidemije i o tome šta je Foča uradila da bi spriječila pojavu virusa korona. “Istakli smo odgovornost naših građana, dobar rad Doma zdravlja i bolnice i službi koje su bile uključene. Ono što je dolazilo sa nivoa resornog ministarstva, odnosno Republičkog štaba bilo je dobar putokaz kako treba raditi”, ocijenio je Mašić.

Istočno Sarajevo, Bolnica “Srbija”

Odlična organizacija

Ministar zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske Alen Šeranić izrazio je zadovoljstvo organizacijom Bolnice “Srbija” u Istočnom Sarajevu u vrijeme epidemije virusa korona te kako su zdravstveni radnici

INFO VIJESTI

ove ustanove odgovorili na epidemiju i liječili pacijente. Šeranić je rekao da je sa rukovodstvom Bolnice razgovarao i o budućim aktivnostima i organizaciji ove zdravstvene ustanove u oktobru, kada bi moglo da dođe do novog talasa virusa korona i kada se dešavaju učestalije respiratorne infekcije. Šeranić je naveo da je sa rukovodstvom pregledao stanje opreme i medicinskih sredstava kojima raspolaže bolnica te da je dogovoreno organizovanje određenih stručnih skupova kako bi medicinski radnici iz Republike Srpske imali priliku da razmijene iskustva i kako bi se mogli pripremiti za novi talas virusa korona. - U fokusu su bile aktivnosti koje se trenutno rade u ovoj bolnici - rekao je ministar zdravlja nakon razgovora sa rukovodstvom Bolnice “Srbija” u Istočnom Sarajevu. On je naglasio da je u toku rekonstrukcija Objekta “Banjaluka”, budućeg centra transfuzije u Istočnom Srajevu. Vršilac dužnosti direktora Bolnice “Srbija” Nebojša Šešlija izjavio je da je Šeranića upoznao o svim mjerama koje je bolnica preduzimala za vrijeme epidemije virusa korona, odnosno o mjerama i uputstvima koje je ova zdravstvena ustanova primjenjivala, na preporuku Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske.

u Gerontološkom centru nije zabilježen nijedan slučaj pojave virusa korona. „Riječ o vrlo rizičnoj populaciji unutar kolektivnog smještaja, najvećeg takve vrste u Republici Srpskoj, pa se i prije pojave virusa korona, u februaru, počelo sa primjenom mjera dezinfekcije i izolacije. Ovakve ustanove su primjer da disciplina osoblja i dosljedna primjena preporuka Instituta za javno zdravstvo Republike Srpske jesu najbolja odbrana u uslovima epidemije“, naglasio je ministar Šeranić. Ministar je podsjetio da je u ovoj ustanovi sproveden epidemiološki nadzor Instituta za javno zdarvstvo i Doma zdravlja Banjaluka, testirani su svi radnici u ovoj ustanovi i svi su bili negativni na novi virus korona. Takođe, Institut za javno zdravstvo Republike Srpske i donatori pružili su podršku ustanovama socijalne zaštite u vidu dezinfekcionih, higijenskih i zaštitnih sredstava. Na sastanku sa rukovodstvom razgovarano je o postepenom povratku u redovan sistem rada ove ustanove.

9. jun 2020.

Prijedor

Banjaluka

Šeranić u posjeti USZ

Ministar zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske Alen Šeranić i pomoćnik ministra u Resoru za socijalnu, porodičnu i dječju zaštitu Vladimir Makarić posjetili su 8. juna JU Gerontološki centar u Banjaluci gdje su se sastali sa rukovodstvom ove ustanove socijalne zaštite i korisnicima te razgovarali o mjerama koje su sprovdene i koje su još na snazi u cilju zaštite zdravlja korisnika od širenja virusa korona. Ministar Šeranić izrazio je zadovoljstvo sprovedenim mjerama i dosadašnjim aktivnostima u okviru ove ustanove zahvaljujući kojima

Ministar zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske Alen Šeranić i pomoćnik ministra u Resoru za socijalnu, porodičnu i dječju zaštitu Vladimir Makarić posjetili su JU Dom za starija lica i JU Dom za lica sa invaliditetom u Prijedoru. Razgovarano je o mjerama koje su sprovdene u cilju zaštite zdravlja korisnika od širenja virusa korona. Ministar Šeranić naglasio je da su u ovim ustanovama sprovedene sve preporuke Instituta za javno zdravstvo Republike Srpske. U ovim ustanovama nisu zabilježeni slučajevi pojave virusa korona, a osoblje i korisnici pridržavali su se svih zaštitnih mjera. “Posebno priznanje treba odati zaposlenima u ovim ustanovama, jer su se u radu sa najosjetljivijim kategorijama suočili sa vanrednim okolnostima koje su zahtijevale dodatne napore i stalni angažman”, poručio je ministar Šeranić. U ovim ustanovama i dalje su na snazi mjere pojačane dezinfekcije, korišćenja lične zaštitne opreme i primjene epidemiološkog nadzora.

Prijedor OB “Dr Mladen Stojanović”

Donacija medicinske opreme

Bolnica “Dr Mladen Stojanović” u Prijedoru dobila je donaciju Evropske unije u BiH u medicinskoj opremi - multifunkcionalni anesteziološki aparat, koji se koristi i kao respirator. Ministar zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske Alen Šeranić kaže da je ova donacija značajna za rad zdravstvenih ustanova i da predstavlja nastavak saradnje sa Evropskom unijom kada je riječ o odgovoru na pandemiju virusa korona. - U cijeloj ovoj donaciji koja obuhvata drugu fazu, nalaze se tri anesteziološka aparata, od kojih jedan dolazi u Bolnicu u Prijedor. Druga dva će ići prema bolnicama u Trebinju i Zvorniku a, pored toga, prihvatamo i donaciju od 23 respiratora koji će doći u dvije faze, tako da će od tih respiratora svaka bolnica dobiti po dva, plus Klinički centar, koji će dobiti pet iz donacije EU. Kada o ovoj donaciji govorimo, riječ je o 187.000 KM - rekao je Šeranić. Šef delegacije EU u BiH Johan Zatler izjavio je u Prijedoru da je EU izgrađena na principima solidarnosti i da istu vrijednost dijeli i sa najbližim susjedima i partnerima koji su na evropskom putu, uključujući i BiH. Kada je Srpska u pitanju, osigurana je podrška kroz nabavku medicinske opreme i lične zaštitne opreme u vrijednosti preko dva miliona evra.

Mirko Sovilj, direktor Bolnice “Dr Mladen Stojanović” u Prijedoru, kaže da je ovoj ustanovi doniran multifunkcionalan anesteziološki aparat koji će biti u stalnoj upotrebi za anesteziju, a u slučaju potrebe može da se upotrijebi kao respirator. 89

Info Bilten pripremili: saradnici za informisanje UKC RS

INFO BILTEN

Na poziv prof. dr Vlade Đajića

Studenti medicine edukovali građane o zaštiti od COVID-19 epidemiološkoj situaciji jer na taj način štite sebe, svoje porodice, kao i zdravstveni sistem i zdravstvene radnike. Međutim, i dalje postoji određeni broj pojedinaca koji ne poštuju mjere, a to šteti zdravlju kompletnog stanovništva. Zbog dostupnosti informacija o novom korona virusu i mjerama zaštite za-

jedno sa ovim mladim ljudima, koji su za svoj poziv izabrali humanu profesiju, UKC RS je organizovao ovu akciju koju su oni volonterskim radom podržali. Prema riječima Stefana Kremenovića, studenta Medicinskog fakulteta u Banjaluci, studenti su bili raspoređeni na punktovima u dvanaest banja-

a incijativu generalnog direktora UKC RS prof. dr Vlade Đajića, više od 100 članova Saveza studenata Medicinskog fakulteta Banjaluka edukovali su naše građane o opštim preventivnim mjerama zaštite od novog korona virusa. Cilj zajedničke akcije UKC RS i Medicinskog fakulteta je da građani ostanu disciplinovani te da se neodgovornošću i nedisciplinom pojedinaca ne naruše do sada ostvareni pozitivni rezultati. Prof. dr Vlado Đajić, generalni direktor UKC RS, iskoristio je priliku da se još jednom zahvali većini građana na strpljenju i disciplini u novonastaloj Povodom Svjetskog dana zdravlja (World Health Day) koji se obilježava svake godine 7. aprila, studenti Medicinskog fakulteta Univerziteta u Banjoj Luci podijelili su 800 zaštitnih maski građanima Banja Luke, starijim od 65 godina.

lučkih naselja. Riječ je o mjestima poput marketa, banaka, benzinskih pumpi, parkova i drugih mjesta gdje može da dođe do većeg okupljanja građana. Na ovaj način studenti su željeli da doprinesu podizanju svijesti naših građana kako da zaštite sebe, svoje najmilije i širu zajednicu u novonastaloj epidemiološkoj situaciji. Oni edukuju građanstvo kako na pravilan način da nose masku, pokrivajući nos i usta, ukazuju na često potrebno pranje ruku, važnost korištenja dezinfekcionih sredstava van kuće, skreću pažnju da neopranim rukama ne diraju nos, oči i usta, da se izbjegavaju okupljanja većeg broja ljudi te da se često provjetravaju prostorije. S obzirom na činjenicu da su studenti obavljali ove aktivnosti u punoj zaštitnoj opremi, građani su u prvi mah bili iznenađeni, ali i oduševljeni njihovim angažmanom i edukativnom ulogom koja je uvijek neophodna. 90

INFO BILTEN

Prvo obraćanje javnosti oporavljenih pacijenata od Covid-19, liječenih u UKC RS

acijenti oporavljeni od Covid-19, koji su se liječili u Klinici za infektivne bolesti Univerzitetskog kliničkog centra Republike Srpske, zahvalili su se ljekarima i medicinskom osoblju za nadljudske napore koje su pokazali u liječenju pacijenata te pozvali građane da se pridržavaju propisanih mjera kako bi zaštitili i sebe i druge. Zaključno sa 8. majem u Klinici za infektivne bolesti Univerzitetskog kliničkog centra Republike Srpske liječena su 524, a oporavljena 343 pacijenta od Covid-19. Ukupan broj pregledanih pacijenata u Covid bolnici - UKC RS od početka pandemije je 2 814. Borba za svaki ljudski život medicinskog osoblja UKC RS bila je bespoštedna iz sekunde u sekundu, što potvrđuju i svjedočenja mnogih oporavljenih pacijenata koji su se liječili u našoj ustanovi i koji su, zahvaljujući angažmanu našeg osoblja, dobili bitku protiv ovog nevidljivog neprijatelja. Protojerej stavrofor Ratko Radujković izjavio je da Banjaluka ima izgrađene zdravstvene ustanove u kojima rade stručni ljekari i medicinsko osoblje. Dodao je da je prilikom boravka u bolnici primijetio kako osoblje ima dosta posla oko bolesnika te da su svakog dana stizali novi pacijenti oboljeli od virusa korona, a medicinari danonoćno, nadljudski, činili sve kako bi ih izliječili. Generalni direktor UKC RS prof. dr Vlado Đajić rekao je da su oporavljeni pacijenti dokaz da virus ne bira ni godine ni profesiju.

Zoran Đerić, pacijent koji se oporavio od virusa, rekao je da je riječ o teškom oboljenju čemu je svjedočio te upozorio građane da se čuvaju i poštuju propisane mjere. On je zahvalio rukovodstvu UKC RS, ljekarima, a posebno medicinskom osoblju Klinike za infektivne bolesti koji su uz njih bili i dan i noć da iz svega izađu kao zdravi ljudi. Ljekar Milenko Pađen rekao je da bio među prvim pacijentima zaraženim novim korona virusom, da je 14 dana proveo u Klinici za infektivne bolesti te da je imao tešku kliničku sliku čiji ishod je bio neizvjestan. On je upozorio građane da se pridržavaju svih mjera, prvenstveno kada je riječ o distanciranju i nošenju zaštitne opreme.

INFO BILTEN

Donacija kompanije „Kosmos“ Univerzitetskom kliničkom centru Republike Srpske

Mobilni tunel za dezinfekciju

rivredno društvo „Kosmos“ doniralo je Univerzitetskom kliničkom centru Republike Srpske mobilni tunel za dezinfekciju. Ovaj tunel olakšava borbu protiv novog virusa korona, funkcioniše na principu senzora i potpuno je siguran za zdravlje ljudi, a njegova osnovna namjena je potpuna dezinfekcija osoba i predmeta koji kroz njega prođu. Riječ je o projektu domaće kompanije „Kosmos“, odnosno proizvodu koji posjeduje sve tehničke karakteristike i CE znak da može da se plasira i na inostrano tržište. Vrijednost donacije je 20.000 KM.

Prilikom promocije donacije ministar energetike i rudarstva Republike Srpske Petar Đokić istakao je da su zdravstveni radnici heroji koji su dali nemjerljiv doprinos u borbi protiv virusa korona za zdravlje i živote ljudi. Naglasio je da su se opredijelili da tunel doniraju UKC RS kako bi se pokazala solidarnost sa zdravstvenim radnicima, a tunel je rezultat rada domaćih stručnjaka u saradnji sa Vladom Srpske koja je ovom donacijom pokazala društvenu odgovornost. Ministar Đokić ovom prilikom je izjavio da postoji namjera da tunel bude nabavljen i za ostale bolnice u Srpskoj da bi se zaštitilo zdravlje građana.

Generalni direktor UKC RS prof. dr Vlado Đajić naglasio je da je ovo značajna donacija za našu ustanovu čija je osnovna namjena potpuna dezinfekcija lica i predmeta. Ovom prilikom zahvalio se kompaniji „Kosmos” i resornom ministarstvu te dodao da je ovo značajna donacija za našu ustanovu kojom će biti spriječen ulazak infekcije u centralni medicinski blok. 92

ako bi ponovo bili ugroženi virusom korona koji može mutirati na jesen.

Direktor „Kosmosa“ Dušan Vještica rekao je da tunel za dezinfekciju olakšava borbu protiv virusa korona, funkcioniše na principu senzora i potpuno je siguran za zdravlje ljudi. Dodao je da je ovo proizvod domaće kompanije, što je veoma važno, a planiraju da uskoro promovišu i `vip` tunel koji će koristiti institucije Republike Srpske i za koji imaju značajn dio porudžbina i iz inostranstva.

Šef Tima za praćenje mjera i preporuka Republičkog štaba za vanredne situacije dr Nenad Stevandić rekao je da je tunel nedostajao UKC RS i da je važno što ga je proizvela domaća kompanija. On je dodao da je značajno što „Kosmos“ može da proizvede tunel za dezinfekciju za zdravstvene ustanove u Republici Srpskoj, ali i u inostranstvu

Prednosti tunela Komparativne prednosti mobilnog dezinfekcionog tunela (MDT) su: efikasna dezinfekcija, mala potrošnja dezinficijensa, brz protok ljudi i stvari različitih karakteristika (invalidska kolica, bolnički krevet i sl.), mobilnost, automatsko upravljanje sistemom orošavanja dezinficijensa, upotreba u različitim klimatskim uslovima, čvrsta konstrukcija i kvalitetni materijali, jednostavno održavanje, mali troškovi održavanja, mogućnost lake prenamjene, servisiranje od proizvođača.

INFO BILTEN

IN MEMORIAM

Dr Dragan Vojvodić

(1959 -2020)

U Univerzitetskom kliničkom centru Republike Srpske dana 25.4.2020. godine, nakon mjesec dana borbe sa novim korona virusom, preminuo je naš uvaženi dr Dragan Vojvodić, specijalista interne medicine, supspecijalista nefrolog. Ljekari, osoblje i svi zaposleni u našoj ustanovi imali su privilegiju što su poznavali uvaženog ljekara i imali priliku da sa njim sarađuju. Bio je vrhunski profesionalac, pun etike i odgovornosti prema onima kojima je to bilo najpotrebnije, a to su naši pacijenti. Dr Vojvodić bio je čovjek bez zadrške, odan svojoj profesiji i liječenju pacijenata. Spadao je u ljude koji zrače istovremeno i autoritetom i skromnošću, prepoznatljiv po svom entuzijazmu. Svoju predanost pacijentima i ljekarskoj profesiji pokazao je i ovaj put, kada nije odstupio od humane dužnosti iako je bio u rizičnoj kategoriji ljudi po novi korona virus. Dr Dragan Vojvodić rođen je 4. januara 1959. godine u Vrbljanima, opština Ribnik. Radio je u Klinici za unutrašnje bolesti Univerzitetskog kliničkog centra Republike Srpske u Odjeljenju nefrologije. Diplomirao je na Medicinskom fakultetu u Banjaluci, a subspecijalizaciju iz oblasti nefrologije završio je na Medicinskom fakultetu u Novom Sadu. Svoju profesionalnu karijeru započeo je u Domu zdravlja u Ključu, a nastavio u Centru za medicinska istraživanja - Medicinska elektronika u Banjaluci, potom u Internacionalnom centru za dijalizu Banjaluka. Od 2009. godine bio je stalno zaposlen u Univerzitetskom kliničkom centru Republike Srpske. Autor je i koautor više stručnih i naučnih radova iz oblasti nefrologije. U nekoliko saziva bio je poslanik Narodne skupštine Republike Srpske. Kao ljekar, bio je učesnik rata od 1992. do 1996. godine i odlikovan je ordenom krsta milosrđa. Iza sebe je ostavio suprugu i dvoje djece. Poslovodstvo UKC RS u ime zaposlenih u našoj ustanovi izražava duboko žaljenje za izgubljenim životom kolege i radnika, a porodici preminulog ljekara upućuje iskreno saučešće. 93

Z D R AV S T V E N I H O R O S K O P Uređuje i piše: Snežana DespotVuletić snezana.despot@ gmail.com

Kurs iz osnova astrologije, informacije na tel. 065 523 036

SREĆAN ROĐENDAN svim rakovima i lavovima i želim vam da izazove planetarnih konstelacija iskoristite za svoj napredak. OVAN 20. 3 - 20. 4.

Do kraja juna oslabljeni Mars u ribama utiče na psihičku uznemirenost. Već od jula pa do kraja godine, ova planeta energije i akcije biće u vašem znaku. Ako vam je u natalu dobro postavljen daće vam snagu volje i sposobnost za borbu, energičnost i hrabrost kod preduzimanja akcija. Ako vam je Mars na rođenju u kritičnoj kući, ili vlada njome, budite oprezni, ne srljajte, kontrolišite jake strasti i impulsivnost kako ne bi došlo do povređivanja. Avgust može da vam bude mjesec izazova i prelomnih preokreta. BIK 21. 4 - 20. 5.

Fokusirani ste na materijalna pitanja i obezbjeđenje materijalne sigurnosti, kako biste mogli uživati u zadovoljstvima života. Od početka jula pa nadalje, pod uticajem Marsa, preispitivaćete unutarnju snagu za borbu i savladavanje izazova. Možda ćete sumnjati u svoju snagu i odlučnost za djelovanje u određenom pravcu. Mogući su nemirni snovi ili nesanica. Rođeni 30.4. mogu imati probleme sa kičmom, srcem ili sukob sa šefovima na poslu. Uran u dugotrajnom aspektu sa vašim Suncem teži da ruši konvencionalne forme i stavove. BLIZANCI - 21. 5 - 20. 6.

U ovom periodu pažnja se usmjerava na pitanja finansija, zarađivanja novca kroz ispoljavanje talenata. Do početka avgusta može donositi sitniji novac iz više izvora. Povoljan uticaj Marsa na vaše Sunce doprinosi entuzijazmu, snazi i sposobnosti za aktivno djelovanje. Ipak, zbog izražajne emocionalnosti i osjetljivosti moguće su nervoze koje se ispoljavaju preko stomaka. Napeti aspekti Merkura u julu mogu uticati na svadljivost. RAK - 21. 6 - 22. 7.

Dug boravak Merkura u vašem znaku sve do 8. avgusta doprinosi ispoljavanju radoznalosti i kreativnosti. Do 11.7. moguće je da napravite korak unazad kako biste se vratili na pravi sa sporednog puta kojim ste išli. Dobra situacija za dogovore i pregovore. Uspješno polaganje ispita, sređivanje dokumenata. Izbjegavajte da prihvatate više posla nego što možete uraditi, jer će to uticati na povećanu nervozu i želučane tegobe. Potreban je konstantan oprez u saobraćaju. 96

Horoskop od 21. 6. - 22. 8. 2020. Planetarna konfiguracija na nebu

SUNCE je u Raku od 21.6 - 22.7., a u lavu od 23.7-22.8. MJESEC više od dva puta obilazi cijeli zodijak, od Blizanaca do Vage. MERKUR zatičemo u raku, u rx kretanju od 18.6 -11.7. Od 12.7. kreće se direktno i 6.8.ulazi u znak Lava, gdje ostaje do 20.8. VENERA je u dugom boravku u znaku Blizanaca od aprila do avgusta. Sa retrogradnim kretanjem završava 24.6.na 5. stepenu Blizanaca. Od 25.6 - 7.8. u direktnom kretanju stiže do posljednjeg stepena Blizanaca i prelazi u znak Raka. MARS putuje znakom riba do 28.6. a u znaku Ovan (sjedište Marsa) imaće dug boravak od šest mjeseci, od 29.6. do 7.1.2021.god. U ovom periodu kreće se direktno do 25. stepena ovna.JUPITER u Jarcu, svom nepovoljnom dostojanstvu, cijeli period se kreće retrogradno, od 25-18. stepe-na. SATURN se iz znaka Vodolije, vraća u znak Jarac 2.7.krećući se rx od 29-26. stepena znaka do 22.8.URAN je u Biku, u direktnom hodu do15.8. nakon čega prelazi u retrogradan hod sa 10. stepena znaka.NEPTUN je cijeli period na 20. stepenu znaka Ribe, a u rx kretanju je od 23.6. PLUTON u Jarcu je retro-gradan i kreće se od 24-22. stepena. LAV - 23. 7 - 23. 8.

Povratak Sunca u vaš znak doprinosi samopouzdanju i velikoj energiji. Sunce u vašem znaku podstiče dobro zdravstveno stanje i vitalnost tokom avgusta. Rođeni 2. i 3. avgusta, pod dugotrajnim napetim aspektom Urana, mogu imati iznenadnu želju za promjenom, biti pojačano uznemireni, ili osjetiti probleme sa kičmom ili srcem. Biće više od ostalih u stanju stresa. Saturn se vraća u vaše polje zdravlja u retrogradnom hodu, pa pripazite na zdravlje od jula do septembra, mogu se ponoviti tegobe koje ste već imali. DJEVICA - 24. 8 - 22. 9.

Merkur tokom juna, sve do prvih dana avgusta, doprinosi čestim kontaktima sa prijateljima kao i druženje sa njima, kao i upoznavanje drugih sa kojima dijelite zajednička interesovanja. Moguća su iznenadna dalja putovanja. Do 11.7. možda ćete biti nervozniji i napetiji nego inače, a već od 12.7. slijedi stabilizacija. Rođeni 3.9. tokom jula i avgusta biće puni ideja, planova i nadahnuća da uvedu pozitivne promjene u svoj život. Od 10-15.8. potreban je povećan oprez u saobraćaju. VAGA - 23. 9 - 22. 10.

Tokom jula trazit Venere u blizancima može vas odvesti u inostranstvo. Opozitivni Mars prema vašem Suncu može usloviti sukobe u partnerstvu (poslovnom, bračnom) i impulsivno djelovanje sa sklonošću svađama i netolaranciji. Sve je to dosta iscrpljujuće i može uticati na zdravlje. Kontrolišite potrebu da izvrćete istinu, jer može dovesti do gubitka prijatelja i naškoditi u poslu.U narednom periodu ishitrenost i naglost mogu usloviti doživljavanje nezgoda i povređivanja od oštrih, metalnih predmeta. ŠKORPIJA - 23. 10 - 22. 11.

Tokom jula i avgusta Mars će dati puno posla i veliko iscrpljivanje na radnom mjestu i u svakodnevnim poslovima. Moguće su i povrede na radu ukoliko rukujete nekim instrumentima, alatima ili mašinama. I u pogledu zdravlja, zbog povećanog iscrpljivanja, moguće su akutne upale, česte glavobolje ili povrede glave. U napetom aspektu Marsa i Jupitera mogući su problemi sa jetrom, naročito ako pretjerujete sa hranom i pićem. Nije isključena ni mogućnost pojave povišenog krvnog pritiska. Drugi vladar škorpije - planeta Pluton u dobrom aspektu sa Suncem može podstaći želju za dokazivanjem i pomoći oporavku od bolesti.

STRIJELAC - 23. 11 - 21. 12.

Ovo nije vaša godina u kojoj sve ide sa lakoćom i entuzijazmom. Nailazite na blokade i prepreke koje samo upornošću i strpljenjem možete savladati. Posebno naporan period je sada dok se Jupiter kreće retrogradno kada su mogući finansijski gubici ili blokiranost u prihodima. Postojaće sklonost pretjerivanju i konfliktnim situacijama. Loša krvna slika i malokrvnost mogu biti uzrok nemoći koju osjećate. Jetra je osjetljiva. Mars će harmoničnim aspektom prema Suncu doprinijeti velikoj energiji i sposobnosti savladavanja problema. JARAC - 22. 12 - 19. 1.

Planeta Saturn vraća se u vaš znak početkom jula i do kraja avgusta testiraće vas da li ste savladali lekcije koje vam je život zadao da naučite. Mnogi rođeni od 17-20. januara će ponavljati ispit iz odgovornosti prema sebi i drugima. Tranzit Marsa može donijeti sukobe i problematične porodične odnose. Aspekt kvadrata Marsa i Saturna doprinosi zdravstvenim tegobama sa kostima, kožom kao i mogućnošću padova, povreda ili preloma. Potrebno je strpljenje dok uticaj tranzita prođe. VODOLIJA - 20. 1 - 19. 2.

Puno aktivnosti i trošenje energije na intelektualnom planu obilježiće ovaj period. U žurbi, da sve stignete na vrijeme, bićete skloniji bržoj vožnji i preticanju, što može uzrokovati nezgode na putu, zato pojačajte oprez i fokusiranost, naročito rođeni 30. i 31. januara koji su sada skloniji impulsivnom djelovanju. Povoljan aspekt Venere daruje ljubav, pažnju i novac. Nepovoljni aspekti Saturna i Urana utiču na zdravstvene probleme sa kostima, slabom cirkulaciju i srčane tegobe. Uz kontrolu aktivnosti i dovoljno odmora obezbijedićete sebi stabilniju zdravstvenu situaciju. RIBE - 20. 2 - 20. 3.

Do kraja juna puni ste energije i sposobni za velike napore. Od jula i tokom avgusta aktivnosti usmjeravate na zarađivanje novca. Mogući su i neplanirani troškovi. Sklonost povećanom unosu hrane, često usput i na brzinu, dodatno opterećuje želudac i povećava nervozu. Dobar aspekt Jupitera prema Suncu obezbjeđuje dovoljno vjere i entuzijazma da se nosite sa trenutnim teškoćama i ograničenjima. Imate velike planove i očekivanja, ali ostvarenje ide sporo, jer vas ometaju spoljne okolnosti. Moguća je pretjerana emotivna osjetljivost, osjećaj konfuzije i potištenosti.

S M I J T E S E , Z D R AV O J E ! Prof. dr Slobodan Janković, književnik i humorista

Nikad nije živio onaj koji ne živi i nakon svoje smrti. Italijanske poslovice

Smrt je ništa, brate, život je ono što je teško.

Čarls Bukovski

Aforizmi Bogataši prave djecu iz računice, a sirotinja iz ljubavi i razonode. *** Kriminološkom obradom su mu u krvi pronašli razne elemente. *** Cijelog života je bio zatvoren pa se nije znalo šta u sebi krije dok ga hirurzi nisu otvorili i pronašli svašta. *** Izabrali su novog direktora bolnice. Odmah je pokrenuo displinski postupak protiv nekih bolesti. *** Noćas je direktor bolnice bio dežurni. Porađala mu se sekretarica. *** I hirurzi bi štrajkovali da se ne plaše da će noževi zarđati. *** Naši zdravstveni radnici su prihvatili ono „da svako prvo počisti ispred svoje kuće“ pa su počistili socijalno koje je odmah tu. *** Tek kada je kardiolog primio sudiju u bolnicu, začudio se da neko može da sudi pravilno kod nepravilnog srčanog rada. *** Nijedna gradska bolnica ne može da primi toliko pacijenata koliko je gradska uprava u stanju da ih svojim odlukama razboli. *** Niko od bolesnika ne traži zdravlje tamo gdje su ga izgubili nego u bolnici. I to je bolest. *** Ako bakterije i virusi ulaze u nas preko disajnih puteva zašto lijekove sipamo u želudac? *** Neki imaju i po tri rođene sestre, a opet pomoć traže od medicinske sestre. *** Taj ljekar je majstor. Vidio sam ga kad pravi vizitu. *** Hitna pomoć nikako ne može da shvati da bolnica ima dovoljno bolesnika pa joj stalno dovozi nove. *** U bolnici su počeli da štede na lijekovima. Kad neko ne može da zaspi daju mu moje aforizme da čita. *** Hitno su mu izvršili operaciju, jer mu toga dana ističe ovjera zdravstvene knjižice.

Mala anatomija

Ušne školjke

Otišao sam na obalu da sakupljam školjke i nabo ježa u leđa. „Na ovaj način je dotični oštetio ježa za ... a sebi pribavio protivzakonitu korist dva puta toliku“ napisao je u uzvještaju državni javni inspektor i podnio prijavu. Vlada je hitno donijela hiljaditu po redu odluku za borbu protiv korupcije. Tužioci su stupili u akciju, a sud je odložio suđenje dok se sve iglice ne izvade iz tabana kako bi se donijela pravična presuda. To će trajati duže vrijeme, jer dotični ima veliko stopalo, a oštećeni jež je takođe bio veliki, kao što je sada veliki gubitnik i njega će zastupati advokat po službenoj dužnosti. Jež se složio sa službenim advokatom, jer mu je poznato, veli, da advokati jednako lažu i po službenoj i privatnoj dužnosti. Da je ušna školjka neparni organ možda bismo glavu nosili nakrivo. S druge strane, bolje bismo čuli samo one koji govore s jedne, obično opozicione strane, a to bi nam moglo loše djelovati na sluh i brujalo bi nam u ušima. Slonovi imaju velike uši i čuju odlično, ali to njima ne smeta jer oni nemaju političare i izbore. Ušna školjka s ušnim kanalom pripada spoljašnjem dijelu uva. Valjda iz ekoloških razloga. Od unutrašnjeg uva ih dijeli bubna opna. Bubna opna puca kad nas neka budala opali po uvu. Roditelji griješe što djecu, kada ih naljute, vuku za uvo pa ima dosta klempavih. Predlažem iz praktičnih razloga da bar mušku djecu vuku za kitu. Ušna školjka je naboran kožno-rskavičavi organ, koji ima oblik lijevka, sa širim donjim dijelom. Kada bi se pamet mogla sipati kao antifriz onda bi se sipala kroz ovaj lijevak. Na ušnoj školjci se razlikuju dvije strane, spoljašnja i unutrašnja. Da je i strane svijeta pravio jadni čovjek ne bi ih bilo više od dvije. Spoljašnja strana ušne školjke u cjelosti je konkavna i pokazuje mnogobrojna ispupčenja i udubljenja. Ja u tim udubljenjima čuvam lijepe vijesti koje su rijetke za, nedaj Bože. Sastoji se iz kože, rskavice ušne školjke i djelimično veziva i mišića. Rskavica ušne školjke je elastična. Jer, da je kost, kada te budala opali, pukla bi. Koža ušne školjke oblaže njenu rskavicu, uz koju je naročito prirasla na spoljašnjoj strani. Kao da je ušna školjka predvidjela da ćemo nekada imati i spoljnog uz unutrašnjeg neprijatelja.

Šale Pita muž sestru gdje je smještena njegova žena; da li u muškoj ili ženskoj sobi i kad mu ova reče da je u ženskoj, konstatova: - Da, znao sam ja da nema muškarca koji bi s njom mogao izdržati cijelu noć i dan. --Žena pita hirurga šta su sve odstranili njenom mužu i kad doktor reče: - Gospođo, sve što nije valjalo... - Kuku meni – zajauka žena – znači da u njemu više nije ništa ostalo. --Pored jednog gluvog bolesnika doktor nešto govori sestri. Kada je otišao, gluvi pita bolesnika do sebe šta je rekao. - Rekao je sestri da tebe premjeste u mrtvačnicu. - Neću ja nikuda bez tebe – opali čiča. --Baka pita bolničara da li se prvo piju ove velike ili male tablete. On se nasmija i reče: - E, to, bako, moraš da pitaš nekog akademika, ja sam završio samo bolničarsku školu, za sitnije tablete.

--- Ovaj je bio pobjednik na takmičenju lažova. - Što se čudiš, on je i najduže u braku... --Djed govori babi da ustaje i da loži vatru i kuva kafu. - Ne mogu, bolesna sam – odgovori ona. - Onda samo ispeci kafu... --Pita komšija mladu komšinicu zašto je toliko zabrinuta. Kad ova reče da joj je svekrva otišla u bolnicu, on se začudi: - E, svaka čast da vidim i takvu snahu! - Mislim se šta ću ako se vrati... --Dvije mlade govore o svekrvama. Prva govori kako joj je svekrva živčana i nervozna, galami, viče. Druga je sasluša, pa će: - Moja je jako smirena i stabilna, sutra da joj jave da sam umrla ne bi ni zajaukala, a ni suzu pustila. --- Bako – obraća se sestra pacijentkinji u prijemnoj ambulanti – kome da javimo u slučaju, da se nešto, ne dao bog, dogodi? - Snahi, sestro, ako hoćeš i moštuluk da dobiješ... --Došla žena mužu u posjetu pa ga pita da li se je kada sjeti. - O, kako da ne – on će – kad god pogledam u mlijeko na kome piše „Moja kravica“, sjetim se tebe i suze mi pođu na oči. --Starac odlazi kući i bolesnici ga ispraćaju govoreći: - Blago se tebi, ti ideš kući. - Kako blago kada sam se ja kod kuće i razbolio? --Poznanik govori čiči: - Čujem da ti je baba izašla iz bolnice, je li sada dobra? Čiča se nasmija, zavrnu brkove i nasmiješi se. - Ta ne bi bila bolja da je izašla s višegodišnje robije... --Sjede bolesnici u bolničkom parku i razgovaraju o svemu da skrate vrijeme. Jedan pita drugog, šta misli da li će njegova žena naći nekog drugog dok je on u bolnici. Ovaj odgovori: - Iako ga nađe, brzo će ga strpati u bolnicu kao i mene. --Izašao starac iz bolnice za vikend i pita babu ima li velike razlike u kući kad je tu i kad je odsutan. - Sve je isto samo niko stalno ne gunđa pa i mačku neobično. --Jedan mlađi bolesnik stalno spominje nanu. Kada mu sestra napravi čaj od nane, on će: - Ma ne, sestro draga, hvala ti, ali ja ljubavnicu zovem Nana.

ZDRAVSTVENA USTANOVA, BOLNICA IZ HIRURŠKIH OBLASTI

"PROF. DR SCI. N. LAGANIN" 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Dermatološki pregledi Kozmetološki tretmani i liječenje polnih bolesti Ultrazvuk krvnih sudova Krioterapija tečnim azotom (otklanjanje bradavica, kondiloma) Peeling lica, kauterizacija (otklanjanje visećih, staračkih, seborojičkih bradavica) Biopsije kože i elektrohirurgija radiotalasima Imunodijagnostika kožnih oboljenja Dijagnostika i liječenje gljivičnih oboljenja IPL tretmani (trajno uklanjanje dlaka)

Radno vrijeme: subotom od 8-14h radnim danom od 10-20h Bulevar Cara Dušana 3 (kod Ekvatora), Banja Luka Tel. 051/22 66 00; 22 66 06 Mob. 065/20 80 00 Fax. 051/22 66 01 E-mail: drroljic@teol.net

Sime Matavulja 11, 78000 Banja Luka, R. Srpska tel: +387 51 216 462, 214 036; +387 65 538 169 e-mail: poliklinikalaganin@gmail.com

• Savremena poliklinika, Vrhunski iskusni lekari • Savremena oprema, nove, savremene metode lečenja. • vrhunska dnevna hirurgija, artroskopija, rekonstrukcija prednjeg ukrštenog ligamenta kolena, hirurgija stopala • planiranje i ugradnja proteza kuka, kolena i ramena jednostrane i obostrane u istom aktu

Prof. dr sc. med. Zoran Popović, ortopedski hirurg Kumodraška 121, Beograd; Phone: +381 11 39 88 111 Tel.: +381 11 63 01 900; Fax: +381 11 63 01 900 Email: vozdmedik@gmail.com Web: www.vozdmedik.com

• regenerativna ortopedija, Ortokin terapjja za oporavak hrskavice zglobova sa najvećim iskustvom u regionu

KVALITETNOM ZDRAVSTVENOM USLUGOM, UZ PRIHVATLJIVE CENE DO ZADOVOLJSTVA PACIJENATA

Ekskluzivni uvoznik i distributer za BiH

Noni originalno pakovanje Tel. +387 51 216 824, 211 904, 306 969

PREGLEDI I LIJEÄ&#x152;ENJE

ZU Specijalna bolnica iz hirurških oblasti “Dr Kostić” Maksima Gorkog 9, Banja Luka, 051/491-999, 066/340-004

E-mail: shbdrkostic@gmail.com; www.klinikakostic.com

Mi smo tu zbog Vas!!! U našoj ustanovi možete obaviti sljedeće usluge: 1. Pregled hirurga i operativni zahvati iz domena abdominalne hirurrgije 2. Pregled gastroenterologa i gastroenterološka obrada (gastroskopija,kolonoskopija u analgosedaciji) 3. ERCP 4. CT dijagnostika 5. UZ dijagnostika 6. Pregled kardiologa + UZ srca 7. Pregled dermatologa 8. Pregled ortopeda, endoskopske intervencije 9. Pregled endokrinologa

10. Pregled i endoskopska dijagnostika dječijeg gastroenterologa (prof. dr Vojislav Perišić) 11. Pregled specijaliste ORL, alergologa, te operativni zahvati iz domena otorinolaringologije 12. Operativni zahvati iz domena laparaskopske ginekologije 13. Operativni zahvati štitne žlijezde minimalno-invazivnom metodom (prim. dr Dejan Ilinčić) 14. Operativni zahvati iz domena plastično-rekonstruktivne hirurgije

Apartman DOLOVAC Vrnjačka Banja Mobilni: +381 (0) 65 371 3554