Natasja van Loenen - Als rouwen niet past

Ruimte voor rouw bij burn-out

Natasja Van Loenen

Natasja van Loenen zag eenzelfde patroon in rouwen om een verlies en bij burn-out. In haar artikel bespreekt ze het ontstaan van rouw bij burn-out, de signalen en de valkuilen. Ook geeft ze handvatten om de rouw bespreekbaar te maken en gecompliceerde rouw te voorkomen.

Ga maar lieverd, het is goed.’ De tranen glinsteren in haar ogen wanneer ze de hand van haar man stevig vastpakt. Ze is net op tijd. De laatste adem strijkt over zijn lippen. Dan is er stilte, even helemaal niets. Vertwijfeld kijkt ze mijn kant op: ‘Is hij… weg?’

Officieel mag ik mensen niet overleden verklaren. Dat weet ze ook, daar hebben we het over gehad. Toch voel ik voor de vorm aan zijn pols, ik kijk naar zijn borst en geef een bevestigend knikje: ‘Dat denk ik wel.’ Meer heeft ze niet nodig om haar tranen de vrije loop te laten. Ze legt haar hoofd op zijn borst en blijft daar een paar minuten snikkend liggen. Dan heft ze zich op, sneller dan verwacht. Haar bewegingen zijn vlot en doelbewust, resoluut bijna. Ze veegt haar tranen weg en vraagt: ‘Zo, wat doen we nu?’

Later zal ze zich verbazen over haar gedrag, haar kracht. Mij verbaast het niet. Het is een reactie die ik eerder heb gezien. Het verdriet is zó intens, de rouw zó sterk, dat het voelen even stopt. Het doen neemt het over. Wat zitten onze hersenen toch bijzonder in elkaar. Elizabeth Kübler-Ross zou het de fase van ontkenning noemen. Dat doet dit oergevoel in mijn perceptie tekort. Het is overleven; het is kracht op zijn breekbaarst.

Ruim voordat ik coach was, was ik zorgverlener. Vanaf mijn zestiende heb ik een hoop mensen en hun dierbaren ondersteund bij het naderende levenseinde, dus ik heb al jong veel rouw van dichtbij meegemaakt. Dichtbij genoeg om het te zien en te beleven. Daarnaast ook met genoeg afstand om te kunnen observeren zonder mezelf in het verdriet te verliezen. Toen ik me later in mijn carrière ben gaan richten op het coachen van mensen die kampen met een burn-out, herkende ik tot mijn verbazing met regelmaat hetzelfde patroon van rouwen. Toch heeft rouw bij burn-out zijn eigen kenmerken en risico’s.

Rouw bij burn-out; hoe ontstaat het?

Bij een burn-out stapelen de effecten van langdurige stress zich zodanig op dat het dagelijks functioneren voor langere termijn ernstig wordt beperkt. Burn-out is niet op te lossen met een vakantie of tijdelijk rustiger aan doen. Bij een burn-out is iemand lichamelijk en geestelijk uitgeput. Dit gaat gepaard met een hoop onrust, onzekerheid en negatieve emoties. Iedereen ervaart de burn-out op zijn eigen manier, maar er zijn zeker gemene delers te vinden. Er is bij burn-out vrijwel altijd sprake van onrust en onmacht die elkaar versterken. Er is vaak een sterke drive om te werken aan het herstel, terwijl er gelijktijdig geen energie is om ook maar iets aan te pakken. Rust nemen voelt vaak als opgeven of toegeven aan zwakte, waardoor gevoelens van falen en schaamte kunnen ontstaan. Daarbij komt de eigen identiteit in relatie tot de (werk)omgeving vaak onder druk te staan.

Rust nemen voelt vaak als opgeven

Mensen die kampen met een burn-out ervaren vaak gevoelens van verlies. Dit kan een werkelijk verlies zijn, zoals het verlies van een baan of relatie. Het kan ook gaan om een verlies van een deel van zichzelf; een stuk identiteit dat opnieuw gedefinieerd moet worden. De kijk op het eigen zijn kan drastisch veranderen door een burn-out. Zoals bij elk verlies kan ook dit verlies leiden tot rouw. Rouw gaat immers over het ervaren en verwerken van een wezenlijk en groot verlies.

De emoties rond rouw zijn zo groot, dat ze niet genegeerd kunnen worden en dat ze het dagelijks functioneren belemmeren. Zowel rouw als burn-out hebben dus een nadelig effect op de energie, het functioneren en het algemeen welbevinden. De symptomen van rouw en burn-out lijken zo veel op elkaar, dat het lastig is om ze uit elkaar te houden. Waar stopt de burnout en begint de rouw? Waarom is het onderscheid belangrijk?

Geef rouw de ruimte

Het onderscheid maken tussen burn-out en rouw is belangrijk omdat rouw van een wezenlijk andere aard is dan burnout. Rouw is een natuurlijke en gezonde reactie op een groot verlies, waar burn-out een onwenselijk gevolg is van langdurige stress. Burn-out is dan ook iets waarvan men wil en kan herstellen en wat zo veel mogelijk voorkomen moet worden. Rouw is wenselijk en moet niet voorkomen, maar juist doorleefd worden. Door het rouwproces te aanvaarden kan het verlies gedragen worden. Dit wil niet zeggen dat het verlies zelf wenselijk is of (direct) geaccepteerd moet worden. Rouw wordt problematisch wanneer het gezonde rouwproces wordt verstoord, waardoor gecompliceerde rouw ontstaat. Dit kan leiden tot een tal van klachten, waaronder depressie, angst en verslaving (Boelen & Smid, 2017). Door het niet herkennen van rouw kan onderdrukte rouw ontstaan, wat uiteindelijk weer kan leiden tot die gecompliceerde rouw.

Kortom: als coach wil je mensen met een burn-out helpen te herstellen van de gevolgen van stress en gelijktijdig de rouw te omarmen. Zo kunnen zij zich richten op hun herstel zonder extra risico’s op complicaties.

Om dit te kunnen doen zal de rouw eerst herkend én erkend moeten worden. De coachee in deze situatie zal rouw zelden tot nooit zelf herkennen. Hier ligt dus een belangrijke taak voor de coach. Naast het herkennen kan ook het erkennen van de rouw, juist bij coachees die kampen met burn-out, moeizaam verlopen. Mensen die van nature moeite hebben met loslaten en het verliezen van controle lopen een hoger risico op burn-out. Ook hebben coachees met deze karaktereigenschappen vaak meer moeite met het erkennen van gevoelens van rouw; rouw gaat immers gepaard met het ervaren van minder controle. Daarbij is er nog een (misschien wel de belangrijkste) reden voor het onderdrukken van rouw bij burn-out. Die reden is dat de coachee de rouw er niet bij kan hebben. De onmacht en de verstoorde energiehuishouding maken dat de coachee zo overweldigd is, dat de burn-out zelf nauwelijks te bevatten valt. Rouwen past er simpelweg niet meer bij in het hoofd van de coachee. Het copingmechanisme dat de eerste rouwfase omvat (ontkenning) is hierbij zó krachtig, dat het hele rouwproces wordt ontkend en begraven.

De coachee in deze situatie zal rouw zelden tot nooit zelf herkennen

De insteek van de coach in de begeleiding van dit proces moet dan ook gericht zijn op acceptatie van het rouwproces náást het herstel van de burn-out. De neiging bij zowel coach als coachee kan zomaar zijn om zich te richten op het herstel van de burn-out, wat het meest aan de oppervlakte ligt. Maar het is van wezenlijk belang om het rouwproces ook de ruimte te geven die het nodig heeft. Want wanneer onderdrukte rouw leidt tot gecompliceerde rouw kunnen de gevolgen behoorlijk ernstig zijn.

Signaleren

Symptomen van burn-out en rouw lijken dus heel erg op elkaar. Toch is het mogelijk om (onderdrukte) rouw bij burnout te herkennen als je er alert op bent.

Verlies – het klinkt misschien een beetje als een open deur, maar rouwen begint bij een verlies. Burn-outcoaching richt zich in de eerste plaats op rust (leren) vinden en nemen, waardoor de nadruk in het begin niet ligt op het dieper graven. Toch is het goed om in de intake al wel wat aandacht te geven aan gevoelens van verlies. Vraag in ieder geval of iemand iets verloren heeft door de burn-out. Dat kan een baan zijn, maar ook een vriendschap, liefdesrelatie of iets in zichzelf, de eigen identiteit. Wanneer je merkt dat de coachee worstelt met deze verlieservaring, is het goed om hier gedurende het traject alert op te zijn.

Piekeren – Piekeren komt veel voor bij burn-out. Vraag hier goed op door. Piekert de coachee veel over iets wat hij verloren is? Gaan de gedachten vooral uit naar de verlieservaring? Dan is de kans groter dat er sprake is van rouw.

Taal – Taalgebruik kan veel onthullen over onbewuste thema’s die mensen bezighouden. Let op zinnen als: ‘Zo ben ik niet’ en ‘Ik herken mezelf niet meer!’ als het gaat over rouw om identiteit. Als het gaat om rouw om verlies buiten zichzelf (baan, vriendschap, relatie) is het vaak opvallend dat mensen zichzelf tegenspreken. Het ene moment balen ze enorm van het kwijtraken van de baan en het volgende moment is het ‘voor hen tien anderen’. Het gaat hierbij niet om een normaal proces van acceptatie, maar echt opvallende bewegingen van het ene naar het andere uiterste en weer terug.

Focus – Als mensen worstelen met verlies merk je vaak dat ze het in het begin vooral hebben over de dingen die ze missen. Wanneer je verder in het proces komt, merk je vaak dat de focus ligt op het opvullen van dat gemis. Dit is een duidelijk signaal dat er sprake kan zijn van onderdrukte rouw.

Bespreekbaar maken

Om de overgang van signaleren naar bespreken makkelijker te maken, kan het helpen om het onderwerp vanaf het eerste moment al op de agenda te hebben staan. Door in algemene zin bij de eerste sessie de mogelijkheid van rouw bij burn-out te benoemen, zal acceptatie wanneer dit aan de orde is gemakkelijker zijn voor de coachee. Ook voor de coach is het gemakkelijker om eventuele observaties op dit punt in te brengen.

Ga hierbij niet overtuigen, maar onderzoek de weerstand eerst

Belangrijk is vooral dat de coach het bespreken van de signalen van rouw niet uitstelt. Je kunt geneigd zijn om eerst door te vragen of een volgende sessie af te wachten, maar dat is vaak contraproductief. Signalen van rouw, vooral wanneer deze onderdrukt worden, zijn vaak subtiel en gemakkelijk te missen. Wanneer je ze ziet, is het beter om de observaties meteen te toetsen bij de coachee. Dit kan op heel neutrale wijze door de observatie onder woorden te brengen en de coachee te vragen om een reactie.

De suggestie dat een coachee met rouw te maken heeft kan op weerstand stuiten. Ga hierbij niet overtuigen, maar onderzoek de weerstand eerst. Geef pas meer uitleg over rouw bij burnout als de coachee aangeeft dit te willen horen.

De kracht van rouw

Uiteindelijk is het belangrijk dat je er als coach van doordrongen bent dat rouw helpend is. Het is niet iets om voor te vluchten. Hoewel de coachee het als eng kan ervaren, is een gezond rouwproces een helende ervaring, ook bij burn-out. Het ondersteunt het herstel door op een gezonde manier tot acceptatie van het verlies te komen. Dit kan een mooi nieuw vertrekpunt zijn. Het erkennen van het gemis kan helpen bij het duiden van de waarden van de coachee en hiermee een anker zijn voor de identiteit. Door de verlieservaring te onderzoeken en te achterhalen wat het precies is dat de coachee mist, kan er gewerkt worden aan nieuwe invulling van de onderliggende behoeften. De acceptatie kan helpen om de nieuwe situatie een eigen plek te geven en gezonde veranderingen te omarmen. Door dit als coach uit te dragen en de coachee uit te nodigen het proces te doorvoelen, maak je optimaal gebruik van de breekbare kracht van de rouw.

Bronnen

• Boelen, P.A., & Smid, G.E. (2017). Disturbed grief: prolonged grief disorder and persistent complex bereavement disorder. BMJ (Clinical research ed.), 357, j2016. https://doi.org/10.1136/bmj.j2016

• Kübler-Ross, E. (1969). On Death and Dying. New York: Simon & Schuster.

Natasja van Loenen is als coach gefascineerd door menselijk gedrag. Gedrag dat uitdaagt, creëert, maar soms ook destructief kan zijn. Samen met haar klanten danst, speelt en vecht zij met dit gedrag. Zij adviseert organisaties en ondersteunt mensen door coaching en training op gebied van persoonlijke ontwikkeling, burn-out en stress.