Hans van Dijk - Kijken en luisteren zonder oordeel

Hans van Dijk

Aandacht is de laatste tijd (weer) helemaal actueel, kijk daarvoor alleen al naar het scala aan cursussen, workshops en boeken dat wordt aangeboden. Neem daarbij voor het gemak ook alles mee wat onder de naam mindful of mindfulness de markt bereikt en het aanbod is schier onuitputtelijk. Maar voldoen aan deze basisbehoefte, daar moet je moeite voor doen, zo laat Hans van Dijk in zijn bijdrage zien.

Het goede nieuws is, dat we uit deze ontwikkeling kunnen afleiden dat steeds meer mensen tot het inzicht komen dat aandacht er werkelijk toe doet. Minder goed ‘nieuws’ is dat door dit overvloedige aanbod en de vele meningen en invalshoeken de aandacht voor werkelijke aandacht vertroebelt. Dat is jammer, want om er nog maar een schepje bovenop te doen, de behoefte aan aandacht is (net zoals de behoefte aan aanraking): een absolute basisbehoefte voor ieder mens. Voor een pasgeborene vinden we dat logisch, voor een volwassene is dat minder vanzelfsprekend en toch mag je ervan uitgaan dat die behoefte nagenoeg hetzelfde is. Kijk zo eens naar je partner, je kinderen, je ouders en je collega’s, het geldt echt voor iedereen.

Wat dat inhoudt ‘iets met aandacht doen’ (mindful), is misschien het beste uit te leggen door eerst naar het tegenovergestelde te kijken: iets zonder aandacht doen. Voorbeelden te over: je zit te eten en bent met je gedachten ergens anders waardoor je nauwelijks de heerlijke geuren en smaken meekrijgt. Je loopt door het bos en krijgt amper iets mee van de wondere wereld om je heen, geuren, kleuren, geluiden ontgaan je volledig. Je bent aan het reizen en betrapt jezelf erop dat je eigenlijk alleen maar bezig bent met het arriveren en als je bent aangekomen, zijn je gedachten alweer bij de terugreis. Of het voorbeeld dat je op de snelweg rijdt en je plotseling bedenkt dat je de laatste minuten met je gedachten totaal ergens anders was, ver weg van het autorijden. Het heeft dus iets met bewustzijn te maken.

Je bent aan het reizen en betrapt jezelf erop dat je eigenlijk alleen maar bezig bent met het arriveren

Echt ervaren en beleven

Werkelijke aandacht gaat over het aanwezig zijn in het moment. Het zorgt ervoor dat je echt kunt horen, dat je zuiver kunt waarnemen, dat je gedachten en energie volledig zijn bij wat je op dat moment aan het doen bent. Dit houdt vooral ook in: de situatie accepteren zoals die op dat moment is. Het helpt je om écht te ervaren en te beleven. Dit is niet eenvoudig, we worden hierbij gehinderd door de vele gedachten en automatismen die we hebben ontwikkeld. Het zijn patronen die ons zo vertrouwd zijn dat het lijkt alsof ze een deel van ons zelf zijn.

Laten we het voorbeeld van eten nog eens terughalen. Hoe zou het zijn als je echt met aandacht zou eten? Als je ieder detail waarneemt, de smaak en de geur, ook de vorm van het gerecht, de structuur, de samenhang van wat op je bord ligt en niet te vergeten de kleuren. Om vervolgens in alle rust en vooral heel bewust, het voedsel tot je te nemen. Bewust van iedere handeling komen ondertussen talloze gedachten en gevoelens voorbij. Je doet niets anders dan ze waarnemen, om vervolgens op te merken dat ze ook weer weggaan, net zo vanzelf als dat ze gekomen zijn. Telkens ga je weer terug naar het met aandacht eten.

Nog een ander voorbeeld. Je hebt een ontmoeting met iemand en als je met die persoon spreekt, merk je op dat je jezelf bezorgd afvraagt: Zeg ik het wel goed? of: Wat zal hij van me vinden? en ook: Zou hij in de gaten hebben dat ik dit eigenlijk hartstikke eng vind? Kortom, je bent meer bezig met kritisch naar jezelf kijken en de mogelijke oordelen van je gesprekspartner, dan dat je aandacht hebt voor hem. Hoe anders zou het zijn als je met volle aandacht in gesprek zou kunnen zijn.

Keuze

Aandacht begint met de keuze om écht in het moment aanwezig te zijn. Wat je vervolgens het meeste zal (gaan) belemmeren bij in aandacht zijn, zijn je eigen gedachten en gevoelens die voortdurend passeren. Ze leiden je af en werken als een soort van stoorzender. De effectiefste manier om ze zo snel mogelijk weer te ‘vergeten’ is door te besluiten dat ze er gewoon mogen zijn. De gedachten en gevoelens komen en gaan en dat probeer je te accepteren. Natuurlijk zijn veel gevoelens en gedachten niet op ieder moment welkom, maar het is onmogelijk om ze niet te krijgen. Het bekende: ‘Denk niet aan een roze olifant’, is echt iets wat we als mens niet kunnen.

Er mag meer ruimte komen voor: ‘Dit is wat ik voel’ en ‘Zo neem ik dit waar

Je kunt dus oefenen om anders om te gaan met gevoelens en gedachten en daardoor meer in aandacht zijn. Het gaat erom dat je een meer waarnemende houding krijgt ten aanzien van die voortdurende stroom van gedachten en gevoelens die voortkomen uit je (onder)bewustzijn. Het probleem is namelijk dat onze gedachten en gevoelens meestal op een soort interne weegschaal terecht komen. We hebben daar direct een waardeoordeel over, waardoor we behoorlijk worden afgeleid van de omgeving en het een stuk lastiger wordt om in aandacht te zijn.

Beginner’s mind

Anders gezegd, om in volle aandacht te kunnen zijn is het gewenst om te kunnen leven en werken met een open mind. Dat betekent kijken en luisteren met wat je een beginner’s mind zou kunnen noemen. Dat is kijken en luisteren zonder oordeel en zonder dogma’s, waarbij je niet vastzit aan je eigen ideeën en verwachtingen. Voor alle duidelijkheid, je mag ze wel hebben! Het betekent ook bereid zijn om ‘niet te willen weten’, zodat je fris bent en openstaat voor elke situatie.

De grootste uitdaging is dus de eigen gedachten en gevoelens op een geïnteresseerde en vriendelijke manier te gaan waarnemen. Zonder oordeel en meer als de onderzoeker dan als de rechter. ‘Betrap’ jezelf telkens weer op het oude en vertrouwde patroon van oordelen en veroordelen. ‘Zo ben ik nu eenmaal’, ‘Zo is het’ en ‘Dit deugt niet’, mag minder worden. Daarvoor in de plaats mag er meer ruimte komen voor: ‘Dit is wat ik voel’ en ‘Zo neem ik dit waar’. Na verloop van tijd zul je merken dat je onbewust met een meer vrije geest kunt zijn.

Tot slot is het goed om nog op te merken dat het verre van eenvoudig is om met pure aandacht te zijn. In het Verre Oosten zijn er boeddhistische monniken die er hun hele leven aan wijden om de hoogste staat van zijn te bereiken. Laten wij volstaan met het bewustzijn dat aandacht geven en aandacht krijgen begint bij onszelf. Het is een keuze om met minder oordeel in het leven te gaan staan en zo in aandacht te verkeren met iedereen die je dierbaar is. Of zoals het geschreven staat in een wijs gezegde: ‘De enige manier om te komen waar je wilt zijn, is zijn waar je bent.’