De dijk beweging_Esther van der Tuin by Amsterdam Academy of Architecture

DE DIJK BEWEGING DRIE UNIEKE KANTEN DIE MARKEN NAAR DE TOEKOMST BEWEGEN Esther van der Tuin

De dijk van Marken is nooit een vaste lijn in het landschap geweest. Ze heeft zich steeds verplaatst en aangepast aan nieuwe omstandigheden. De afgelopen 80 jaar is haar rol in het bieden van bescherming tegen het water afgenomen en wordt de druk steeds groter om andere taken op zich te nemen. Dit is aanleiding voor

DE DIJK BEWEGING DRIE UNIEKE KANTEN DIE MARKEN NAAR DE TOEKOMST BEWEGEN Esther van der Tuin Commissie Hanneke Kijne Harm Veenenbos Saline Verhoeven Afstudeerproject Master Landschapsarchitectuur Academie van Bouwkunst Amsterdam zomer 2017

VOORWOORD Eén van mijn belangrijke jeugdherinneringen zijn de regelmatige bezoekjes aan het 'Poldermuseum' (nu Nieuw Land museum) in Lelystad. Spelenderwijs gooide ik sluizen open en pompte polders droog. Ook de film over het maken van land en het bouwen van de Afsluitdijk maakte indruk. Het fascineerde mij dat je land kunt ontwerpen en maken. Een dijk, een sluis en een pomp waren ‘slechts’ de drie elementen die je nodig had om te bepalen of land ontstond of verdween. De bezoeken aan het museum zijn één van de belangrijkste aanleidingen geweest om landschappen te willen gaan ontwerpen. Sinds de start aan de Academie van Bouwkunst in 2010 en door ervaringen uit het werkveld is mijn idealistische beeld, van de door mij zo geliefde polder, in een sneltreinvaart veranderd. Het gemaakte landschap bleek ook een keerzijde te kennen. Dit was voor mij was een eyeopener. Wat maakt landschappen kwetsbaar? En hoe verschillen kwetsbare landschappen van andere landschappen? Zijn alle landschappen niet per definitie kwetsbaar - ongeacht de plek - dat zelfs de kleinste verstoring negatieve invloed kan hebben op haar genius loci en balans? Tanja Breamer, Topos 93, 2015, pag. 3 Bovenstaande is voor mij aanleiding geweest om binnen het afstuderen mijn zoektocht naar balans tussen ontwerp en door de natuur gestuurde processen door te zetten. De aanstaande dijkversterking van Marken leek mij een goede casus om te zoeken naar genius loci en balans. Na mijn kennismaking met Marken werd ik vrijwel direct verliefd op dit pittoreske dorp en haar mensen. Een terugkerende vraag tijdens het afstuderen werd dan ook: 'doorgaan op dezelfde voet of ingaan op aanstaande ontwikkelingen?' No man is an island entire of itself; every man is a piece of the continent, a part of the main. John Donne

+ 2,00 meter + 1,50 meter + 1,00 meter + 0,50 meter Bestaande hoogte dijk ca. +1,40 m NAP

Experiment effect dijkverhoging op de horizon: ophogen +0,50 meter of +1,00 meter

Rondom het schiereiland Marken ligt een overloopdijk, een primaire waterkering. Rijkswaterstaat heeft geconstateerd dat zowel de West- als Zuidkade niet meer voldoen aan de gewenste veiligheidsnormen en daarom moeten worden versterkt. Er is sprake van hoogtetekort, macro-instabiliteit en onvoldoende dijkbekleding. Ten opzichte van de rest van het eiland, wordt de omringdijk van Marken relatief minder gehinderd door de ruimtelijke regelgeving want veiligheid staat voorop. Daarmee is deze dijk, in meerdere opzichten, het ultieme element dat de beweging zou moeten starten naar een robuuster en toekomstbestendig Marken op gebied van wonen, recreatie en natuurontwikkeling. DE DIJK BEWEGING is van belang om de drie typerende dijkzijden van Marken te behouden en haar identiteit te versterken gedurende de dijkversterking(en). Deze drie zijden voegen op hun eigen manier waarde toe aan het schiereiland. De Westkade gaat zorgdragen voor het zichtbaarder maken van het beschermd dorpssilhouet, het stimuleren van natuurontwikkeling en verspreiding van bezoekers over het eiland. De Zuidkade zal nog meer haar slingerende karakter gebruiken om de werfen als iconen in het landschap te benadrukken. Dit prachtige deel van het eiland biedt ook kansen om nieuwe vormen van recreatie aan te trekken en aan te sluiten bij nieuwe ontwikkelingen op het Markermeer, zoals de cruise Amsterdam-Marker Wadden. De Noordkade kan op termijn gaan bijdragen in het ontwikkelen van adaptief wonen met water, passend binnen het beschermd dorpsgezicht. Door de huidige woningen te transformeren zullen bezoekers zien dat de Markers nog steeds leven met het water. De drie zijden vormen daarmee het breedtespectrum van alle kwaliteiten die Marken te bieden heeft, op zowel lokaal als regionaal niveau, nu en in de toekomst. Esther van der Tuin

Enkhuizen

Hoorn

MARKERMEER

Edam

Lelystad

Volendam

MARKEN GOUWZEE Monnickendam

IJMEER

Almere IJburg, Amsterdam

INHOUDSOPGAVE 1. OPGAVE 11 1.1 Aanleiding opgave 11 Veranderende functie dijk 11 Hoger meerpeil 13 Zetting 15 Bodemdaling 17 1.2 Opgave omringdijk 13b 19 Vernieuwen dijk 19 Uitgangspunten Rijkswaterstaat 21 De zwakke plekken 25 Plekspecifiek ontwerpen 29 1.3 Aangrenzende opgaven 35 Beschermen dorpsgezicht 35 Stop vergrijzing 37 Verdelen toeristen 41 Beter het Markermeer benutten 47 Versterken biotoop laaglandmeer 49 2. KWALITEITEN DIJK 51 2.1 Drie unieke kanten van Marken 53 Ruimtelijke kenmerken Westkade 56 Ruimtelijke kenmerken Zuidkade 57 Ruimtelijke kenmerken Noordkade 63 2.2 Beleven van Marken 65 Dijkpad verbindt de drie verschillende kanten van Marken 65 Lage dijk 67 Impact dijkverhoging 68 Dijk is een theater 70 Markering op de dijk 71 Elke zijde eigen woningen 74 Elke zijde een eigen dam 75

ONTWERPPRINCIPES 76 De dijk als verbinder tussen lijnenspel en plek 79 Profielen passend bij identiteit kade 81 Plekspecifiek versterken 83 Plekken langs de dijk versterken 85

ONTWERP 86 De hoekige westkade 91 De kronkelige zuidkade 95 Accentueren bijzondere zichtlijn 97 Markeren kapen 99 Transferium Marken 101 Paard van Marken 107 Vooruit kijken op Marken 111 Uitzichtpunt Rozewerf 115 Innovatieve dijkwoningen 119 De toekomst van Marken 121

BRONVERMELDING 125 COLOFON

DE DIJK BEWEGING .07

1. OPGAVE

Het schiereiland Marken wordt omgeven door een primaire waterkering: Omringkade 13b. Enkele jaren geleden heeft Rijkswaterstaat geconstateerd dat de Omringkade op diverse plekken niet meer voldoet aan de veiligheidsnormering. Zo is op deze foto goed te zien dat er sprake is van verzakkingen. Mijn persoonlijke opgave richt zich vooral de functie van de huidige dijk, wat is haar identiteit? En wat is haar rol in de toekomst?

Marken is een badkuip

Bij hoogwater loopt dijk over

Water verlaat Marken via gemaal

1.1 AANLEIDING OPGAVE VERANDERENDE FUNCTIE DIJK Marken is een prachtig schiereiland in het Markermeer. Er wonen op het 268 hectare grote eiland zo'n 1800 mensen. Dat Marken vandaag de dag nog bestaat mag gerust een wonder heten. Marken is bewoond sinds het begin van de twaalfde eeuw. Vanaf het begin van haar ontstaan heeft het eiland regelmatig geleden onder zware stormen. De dijk van Marken werd steeds belangrijker om het wegslaan van land te voorkomen. De stormen werden gedurende de eeuwen steeds heftiger tot de stormvloed van 1916 waarbij 16 dodelijke slachtoffers vielen. In reactie op de zware overstroming in grote gedeelten van Noord-Holland werd gestart met de Zuiderzeewerken. Het huidige schiereiland omvat nog maar een derde van haar oorspronkelijke oppervlak. De omringkade was en is niet waterkerend, maar is een overloopdijk. De dijk is te kwetsbaar om bij hoogwater genoeg tegendruk te bieden. De lengte van de kaden zijn te lang in verhouding met het eiland oppervlak. Als de dijk bij hoogwater aan alle kanten zou moeten keren, kan het landoppervlak niet genoeg tegendruk bieden om de dijk op zijn plek te houden. De dijk kan verschuiven en/of breken. Door de dijk te laten overlopen wordt de buitenwaartse waterdruk opgeheven. Het hele eiland stond tot 1932 vrijwel elke winter onder water, zij het onder gecontroleerde

omstandigheden. De bewoners van Marken overleefde deze barre omstandigheden door op werfen (terpen) te wonen. In totaal zijn er nu nog vijftien werfen op het eiland te bewonderen, waarvan twaalf bewoond. Door de komst van de Afsluitdijk werd de zee getemd en het wonen boven waterniveau minder noodzakelijk. Met de voltooiing van de Houtribdijk werd het waterpeil helemaal goed te controleren. De eerste woningen werden gebouwd op het maaiveld en het aanpassingsvermogen van Marken om te leven met water was daarmee verdwenen. Werd door deze transformatie de omringkade anders? Nee, de omringkade van Marken is nog steeds een overloopdijk. Al is de economische schade bij een eventuele overstroming toegenomen. De dijk hoeft ook geen bescherming meer te bieden tegen het wegslaag van land of hoog springtij. Dus wat is de dijk dan nog wel? De laatste paar jaren zijn steeds meer mensen over de dijk gaan wandelen en fietsen. Hierdoor zijn ook plekken ontstaan voor recreatief gebruik zoals strandjes en aanmeersteigers. De vragen die het oproept zijn: 'Is de dijk nog wel een dijk? En wat is dan haar identiteit?'

DE DIJK BEWEGING . OPGAVE .11

0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0 -0,10 -0,20 -0,30 -0,40 -0,50 -0,60 J

huidig streefpeil maximale/minimale waterstand

gemiddelde waterstand voorkomende waterstanden

Voorgenomen streefpeil Bandbreedte van het streefpeil

Nieuw peilbesluit IJsselmeergebied

Figuur 4: Waterstanden in het IJsselmeer in de periode 1976 t/m 2012.

Bron: NRD Peilbesluit IJsselmeergebied Meetpunt Edam en Schellingwoude: Zomer gemiddeld: -0.20 mNAP Winter gemiddeld: -0.40 mNAP

Type A

Voorgenomen zomerpeil 2021: -0.10 mNAP Voorgenomen winterpeil 2021: -0.30 mNAP

Type B

Type C

Figuur 2.6: Schets van invloed variatie in hoogte bij de drie kenmerkende stroom- en transporttypen van het verticale stroombeeld. In de dwarsdoorsneden is blauw de stroomsnelheid en bruin de sedimentconcentratie

Stromingen het Markermeer bij bepaalde windrichting Zoals en al inscheefstand de voorgaandeinparagraaf is aangegeven is op het moment echter nog niet

voldoende onderzocht wat de verhouding is tussen slibtransport deDienst bodem IJsselmeergebied, en het Bron: Natuurlijk(er) Markermeer IJmeer, InitiĂŤle bureaustudie slib,aan RWS 2010

slibtransport door de waterkolom. Wanneer het slibtransport aan de bodem relatief groot is, kan een lagere (onderwater)structuur al zorgen voor voldoende afbuiging van het slibtransport. Verwacht wordt echter dat vanwege de relatief lage stroomsnelheden en de sterke verticale menging, het transport via de gehele waterkolom plaats vindt en dat enkel structuren die zo goed als tot aan het wateroppervlak reiken voldoende effect hebben. Deze hypothese dient echter getoetst te worden door middel van modelstudie. 12. DE DIJK BEWEGING . OPGAVE Lagere constructies kunnen bij de toepassing van openingen in stroomgeleidende structuren mogelijk ook een positieve rol spelen ten aanzien van de doorzichtcondities (Boderie & Hulsbergen, 2009). Bij hoge stroomgeleidende structuren kunnen de stroomsnelheden in de openingen namelijk sterk toenemen, wat kan leiden tot een sterkere resuspensie van bodemmateriaal. Doordat lagere structuren ook uitwisseling toelaten over de structuur zelf, neemt de stroomsnelheid, en daarmee de resuspensie,

HOGER MEERPEIL Het huidige peilbesluit van het IJsselmeergebied is in de winter -0,40 mNAP en de zomer -0,20 mNAP. Er is dus sprake van een onnatuurlijke waterfluctuatie. Vanaf 2021 gaat een nieuw peilbesluit in werking. Hiermee wordt gestreefd naar het verbeteren van de natuurkwaliteit, mogelijkheden voor het bergen van zoetwater en ingespeeld op de verwachtte zeespiegelstijging. In het voorjaar wordt het waterpeil van -0,30 mNAP opgezet naar -0,10 mNAP en dit zakt gedurende de zomer terug naar -0,30 mNAP. In de winter blijft het peil dan op -0,30 mNAP staan en mag maximaal zakken tot -0,40 mNAP in verband met de diepgang van de scheepvaart. Dit heeft mede te maken met de grotere hoogteverschillen die kunnen ontstaan door

de invloed van de wind. De windrichting bepaald hoe de stroming in het Markermeer is en stuwt het water in die richting op. Vooral stormen uit het noordoosten en zuidwesten zorgen voor hoog water langs de zuidelijke en noordelijke dijk van Marken. Deze twee dijken moeten daarom beter uitgerust zijn tegen golfslag en hoger zijn ten opzichte van de Westkade. Het Nieuw Peilbesluit kent geen schokkend hoogteverschil ten overstaan van het huidige meerpeil, maximaal slecht 10 cm hoger. Maar vanwege de invloed van de wind en de scheefstand die hierbij optreedt, heeft het Nieuw Peilbesluit IJsselmeergebieden wel invloed op de ontwerphoogte voor de dijk van Marken.

WIND NO WIND ZW Meest bepalende windrichtingen voor de dijk van Marken.

DE DIJK BEWEGING . OPGAVE .13

Zetting Noordkade sinds 1989 (buitenwaards versterkt) Bodemdaling ca. 0,6-1,7 cm per 100 jaar

0-3 jaar na aanleg ca. -60 cm 3-25 jaar na aanleg ca. -20 cm

Bodemdaling ca. 0,6-1,7 cm per 100 jaar

Holocene afzetting van klei 1-2 meter Holocene afzetting van veen 4-6 meter Pleistoceen dekzand 8 meter diep

Zetting Zuidkade sinds 1980 (binnenwaards versterkt) 0-3 jaar na aanleg ca. -30 cm Bodemdaling 3-30 jaar na aanleg ca. -20 cm ca. 0,6-1,7 cm per 100 jaar

ZETTING Tijdens mijn research vond ik een artikel gepubliceerd op 9 oktober 1991 dat kopt 'Marken zakt langzaam weg'. Het stuk beschrijft dat de Noordkade, na de versterking in 1985, in de eerste drie jaar vijftig tot zeventig centimeter is gezakt tot 2,00 mNAP. Dertig jaar later is de dijk op een aantal plekken rond de 1,80 mNAP, de minimale hoogte die de waterkering dient te hebben. De zogeheten zetting die optreedt bij een dijkversterking, is een groot probleem. Je zou kunnen zeggen: 'hoe hoger de dijk wordt gemaakt, hoe sneller deze weer zakt'. In het geval van de Noordkade had Rijkswaterstaat hier rekening mee gehouden. Vooraf zijn er vele studies gedaan en gezocht naar innoverende mogelijkheden om zetting

zoveel mogelijk te beperken. Uiteindelijk is er toen voor gekozen deze dijk grotendeels te versterken met folie en zand. Maar uit het artikel blijkt dat er toch andere oplossingen moeten worden bedacht voor dit probleem. Alleen het veranderen van de samenstelling van de dijk is niet afdoende. Kijkend naar de West- en Zuidkade is uit metingen en historische data op te maken dat de daling van de dijk gemiddeld tot stilstand komt wanneer deze de hoogte van circa +1.40m NAP bereikt. In deze dijk zitten nog wel de verschillende lagen van veen, klei en zand, die in de loop van verschillende jaren zijn ontstaan door diverse dijkversterkingen. Het versterken van de dijk moet daarom met zorg gebeuren.

DE DIJK BEWEGING . OPGAVE .15

Voorlanden rondom Marken goed zichtbaar op een luchtfoto

2 0

G E B I E D S AT L A S

M A R K E N

Bodemdaling op en rondom Marken Bron: Gebiedsatlas Marken, Antea Group, HKV Lijn in Water en H+N+S Landschapsarchitecten. juni 2014 Conclusiekaart Bodem en Water

16. DE DIJK BEWEGING . OPGAVE

BODEMDALING Daarnaast is er zowel binnen- als buitendijks sprake van bodemdaling, beiden vormen op een andere manier een probleem op voor de veiligheid van Marken. Omdat Marken van oorsprong groter was ligt er veel verdronken land rondom Marken, net onder de waterspiegel. Gemiddeld ligt dit voorland op 0,50 tot 0,80 meter onder het waterpeil. Vooral bij de Westkade van Marken kan de aanwezigheid van dit voorland nog goed worden waargenomen op de luchtfoto.

kracht en hoogte toenemen. Het is dus een zeer bepalende factor en heeft invloed op de hoogte en constructie van de Omringdijk. Binnendijks is de bodemdaling vooral zorgelijk bij een hoge waterstand. Wanneer het hoogteverschil tussen het waterpeil en het maaiveld toeneemt, ontstaat een groter verval bij een overstroming. Hoe groter het verval, hoe sterker de overstroming en dit vergroot de kans dat de dijk zal doorbreken.

Door de aanwezigheid van dit voorland wordt de golfoploop richting de dijk beperkt. Als de waterdiepte toeneemt, kunnen de golven in

Invloed van de golfslag op de dijk is minimaal omdat de golfoploop wordt beperkt door het huidige voorland.

Door bodemdaling zakt het voorland en neemt de golfoploop toe. Daardoor zijn er sterkere dijken nodig.

DE DIJK BEWEGING . OPGAVE .17

Hoogspringtij

M0 ven) 10

JAAR 20

1850 1860 30

1870 1880 19 0 1 19 0 04 90 0W W aa Omtetres r rin tasata gk twat 19 19 ad etw e 17 18 e op t Zu ge i ho d 19 og 18 e Om erz d n rin ee to +1 gk w t+ 19 .5 ad e 1. t 5 35 Zu N e 50 id A op NA er P ge ze P ho ew Om og et d rin tu gk ss ad en e +1 op 19 19 .0 ge 0 57 5 h oo 19 7 D g 61 d el +1 De taw .7 lta e 5 Om w t e rin t gk 19 ad 8 e op 19 4 19 9 ge 85 6 19 ho W og 96 Zu e t 2 d 20 0 N id- o +1 09 09 oo enp .7 20 2 WW rdk Wde 5 e w a e 17 0 a s t t d t a 17 W operwe o ka te Nait de e pg de rk e 20 ni eurww Wta: 1eho opgeri eu et te/ o e n 20 w e: n1 rk12 gd hog e no o/1r 2 er5in0 tot ogd rm m50 g +2 to Zu er er .5 t + id in in 0 1. -e g: g NA 90 n 1/ 1/ P N W 3 3 AP es 0 0 0 0 tk ad e op ho ge n

+1,50m

1890

18. DE DIJK BEWEGING . OPGAVE

1900

1910 1920

hoogte neemt toe vanwege zwaardere stormen

1932

1955

1980

+1,00m

+2,60 NAP

+2,40 NAP +2,20 NAP

+2,00 NAP

+1,80 NAP

+1,60 NAP

+1,40 NAP

+1,20 NAP

+1,00 NAP

+0,80 NAP

+0,60 NAP

+0,40 NAP

+0,20 NAP

0,00 NAP

-0,20 NAP

-0,40 NAP

-0,60 NAP

-0,80 NAP

-1,00 NAP

Afsluitdijk 2017 2020

hoogte neemt toe vanwege normering /opzetten Markermeerpeil

1.2 OPGAVE OMRINGDIJK 13B VERNIEUWEN DIJK De dijk van Marken is de afgelopen eeuwen dus zowel horizontaal als verticaal aan veranderingen onderhevig geweest. Voor 1932 werden versterkingen uitgevoerd in reactie op beschadigingen van een storm. Op de tijdslijn zie je dat de grilligheid na de Afsluitdijk afneemt en een stabielere lijn ontstaat. Versterkingen vinden nu preventief plaats en gemiddeld elke dertig jaar. In de eerdere paragraaf Zetting is beschreven dat bij een heftige versterking een grote zetting optreedt. Vaker ophogen, in perioden van bijvoorbeeld 5 of 10 jaar, met kleinere hoeveelheden zand/klei zou gunstiger zijn om zetting te beperken. Rijkswaterstaat heeft afgelopen twee jaar meerdere studies op diverse tijdspanningen losgelaten en daarbij is men tot de conclusie gekomen dat het economisch niet rendabel is om in kortere frequenties op te hogen. In praktijk zou het namelijk betekenen dat er voortdurend aan de dijk moet worden gerekend en getekend. Waarbij de kans groot is dat uiteindelijk de ruimtelijke kwaliteit van de dijk ondergeschikt raakt. Maar ook dat de dijk regelmatig

ontdaan moet worden van haar bekleding en bestrating. Dit maakt de dijk extra kwetsbaar is voor schade en eventueel overstroming en ook een kostbare onderneming om regelmatig uit te voeren. Daarnaast treedt er dan vaker verstoring op in het omliggende Natura 2000-gebied en Nieuwe Natuurgebieden. Ook voor de gebruikers van de dijk is het hinderlijk omdat de dijk tijdens een versterking niet bruikbaar is als wandel- of fietsrondje. De dijk wordt steeds groener en grilliger naar mate ze ouder wordt. Dat maakt haar naar mijn mening erg interessant. Voor mij is dat de doorslaggevende reden geweest om in dit project uit te gaan van een levensuur van circa 50 jaar. Het geeft de dijk een tijdsbestek dat ruimte biedt om te bewegen. Dit draagt bij aan de leesbaarheid van de landschappelijke ondergrond en ruimtelijke kwaliteit, in plaats van altijd â&#x20AC;&#x2DC;under constructionâ&#x20AC;&#x2122; te zijn.

DE DIJK BEWEGING . OPGAVE .19

Binnenteensloot 6 - 8 meter breed

Onderhoudspad/ steunberm 7 meter

Binnentalud Gras

Kruinpad 2,0 - 2,5 m gebakken klinker

1:3 of <

Opvang kwel

Binnenwaardse macro-instabiliteit i.v.m. verzakking, overslagbestendigheid en steiler talud

1:3 of <

Hoogte

Buitentalud Stenig talud Basalt/Beton Breuksteen

Golfbreken en steiler talud

Voorstel basisprofiel Rijkswaterstaat voor dijkversterking Marken

Vertaling van basisprofiel Rijkswaterstaat naar Westkade, ophogen met circa 20 centimeter, versterking grotendeels binnenwaards, opschuiven teensloot

Vertaling van basisprofiel Rijkswaterstaat naar Zuidkade, ophogen met circa 100 centimeter, versterking zowel binnenwaards als buitenwaards, opschuiven teensloot

1:10

0 1,00 1,50 1,00

1,50

20. DE DIJK BEWEGING . OPGAVE

-0,80

UITGANGSPUNTEN RIJKSWATERSTAAT De dijk van Marken is momenteel nog eigendom van Rijkswaterstaat. Zodra de geplande versterking voor de Zuid- en Westkade zijn uitgevoerd zal het eigendom en beheer van Omringdijk 13b worden overgedragen aan het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier. Naast de wettelijke normering hebben zij ook een aantal spelregels meegeven met betrekking tot de vormgeving van het dijkprofiel. Met ingang van januari 2017 is in de Herziende Waterwet vastgesteld dat Omringdijk 13b een signaleringsnormering heeft van maximaal 1/300 jaar (basisnorm 1/100 jaar). De dijk moet hier de komende 50 jaar aan kunnen voldoen. Deze normering is grotendeels gebaseerd op de grootte van de economische schade in het te beschermen gebied. Hoe groter de economische schade, hoe kleiner de kans op een overstroming mag zijn. In het geval van Marken is er sprake van beperkte economische schade binnen de omringdijk. De voormalige Waterwet normering voor Marken was vastgesteld op 1/1250 jaar. Dit betekent dat de dijk in de toekomst minder vaak een heftige storm zal kunnen/hoeven te keren en Marken in de toekomst relatief meer kans heeft om te overstromen. Rijkswaterstaat heeft Omringdijk 13b getoetst op haar stabiliteit als overloopdijk, zetting, bodemdaling, effect van verhoging van het meerpeil en de economische schade bij een overstroming. Door middel

van overstromingssimulaties/modellen zijn berekeningen gemaakt en bepaald wanneer de dijk van Marken voldoet aan de normering van de Herziende Waterwet. Hieruit blijkt dat een doorbraak aan bij de Westkade economisch minder schade oplevert dan een doorbraak bij de Noord- of Zuidkade. De Westkade kan daarom lager blijven dan de Zuiden Noordkade, deze laatste twee mogen niet lager worden dan +1,80mNAP. De Noordkade voldoet nu nog aan deze hoogte en is daarom door Rijkswaterstaat niet meegenomen in de opgave. Voor de Westkade concludeert Rijkswaterstaat dat een ophoging van circa 20 cm voldoende is. Na de versterking is kruinhoogte van deze kade dan gemiddeld +1,57 mNAP. Bij de Zuidkade is de ontwerphoogte bijna 1,00 meter hoger dan de huidige kruinhoogte. Er is bij de ontwerphoogte rekening gehouden met een overhoogte van bijna 60 centimeter, zodat de dijk 50 jaar mee kan. Na de versterking zou de Zuidkade dan een kruinhoogte hebben van gemiddeld +2.37mNAP. Hierdoor hebben de drie kaden elk hun eigen kruinhoogte.

DE DIJK BEWEGING . OPGAVE .21

13. Noordkade, 2,9 km Huidige hoogte: ca. +1,80 m

12.

14.

10.

11.

15.

Maatvoering Westkade, 2,1 km Huidige hoogte: ca. +1,35 Ontwerphoogte +1,57 m

16. 6. 5.

17.

4. 3.

18.

Maatvoering Zuidkade, 3,4 km Huidige hoogte: ca. +1.40m Ontwerphoogte +2,37 m

1. Voor overzicht bestaande profielen zie bijlage

Steenbekleding onvoldoende Macrostabiliteit binnenwaarts onvoldoende Kruinhoogte onvoldoende Onvoldoende sterkte constructie onderdelen

Te lage dijk

Macro-instabiliteit binnendijks onvoldoende

Steenbekleding en graszodes onvoldoende

24. DE DIJK BEWEGING . OPGAVE

DE ZWAKKE PLEKKEN Naast het bewerkstelligen van voldoende hoogte moeten bij de West- en Zuidkade ook de macro-stabiliteit en bekleding worden verbeterd. Door de zetting, bodemdaling en samenstelling van de verschillende grondsoorten is er op een aantal delen van het dijktraject sprake van macro-instabiliteit. Hierdoor kan de dijk beschadigen of zelfs gaan verschuiven bij hoog water of kruiend ijs. Door de verzakkingen in de dijk en invloed van golfslag is ook de steenbekleding en graszoden op meerdere plekken beschadigd of weggeslagen.

In het basisprofiel van Rijkswaterstaat wordt voor deze drie faalmechanismen een oplossing geboden. Aan de binnenzijde van de dijk wordt een steunberm voorgesteld van 7 meter om de binnenwaarde macro-instabiliteit op te lossen. Het buitentalud wordt vergroot om de golfen te breken en de kruin van de dijk wordt verhoogd. Nadeel van dit standaardprofiel is dat de twee kaden als gelijk worden behandeld. Terwijl de faalmechanismen onderling verschillen. Dit vraagt om een verdere uitwerking van de profielen die beter de identiteit van het eiland benadrukken.

DE DIJK BEWEGING . OPGAVE .25

26. DE DIJK BEWEGING . OPGAVE

DE DIJK BEWEGING . OPGAVE .27

AANSLUITING NOORD- & WESTKADE

VERDWENEN WERFEN IN HET WATER VERDWIJNEN STRAND AANSLUITING NOORD- & ZUIDKADE GOUDRIAANKANAAL AANSLUITEN WERF ROZEWERF GEMAAL

VERDWIJNEN GRILLIGHEID DIJK VERANDERING AANLOOPROUTE WERFEN

AANSLUITING WEST- & ZUIDKADE

28. DE DIJK BEWEGING . OPGAVE

PLEKSPECIFIEK ONTWERPEN De omringkade van Marken staat als element niet op zichzelf. Op en aan de dijk grenzen objecten en bijzondere plekken zoals de Rozewerf. Het is daarom belangrijk niet alleen te kijken naar de dijk als geheel, per zijde maar ook te zoeken naar passende oplossingen per plek. Zo heeft de dijk voldoende hoogte bij de haven, maar moet hier een damwand worden vervangen. Bij de Rozewerf hoeft de dijk nauwelijks te worden opgehoogd en biedt de werf genoeg stabiliteit om een dijkversterking te beperken. Daarentegen moet er wel rekening worden gehouden met de kwetsbaarheid van dit erfgoed.

DE DIJK BEWEGING . OPGAVE .29

t al elijke ht ten

ht en het j

kruinhoogte [m+NAP]

+2,00m 2,4 2,0 2.2.1 2,0

Probleemanalyse: huidige kade 1,5 m+NAP

1,6 +1,50m 1,5 1,2

1,4 m+NAP

De huidige kruinhoogte van de omringkade be ligt 0,8 gemiddeldverbindingsdijk 0,3-0,4 m hogerRozewerf dan de Zuid- Pa e 0,4 1,0 +1,00m geven in Figuur 3. 0,0 0 10 20 30 40 Lengteprofiel met kruinhoogte vorige eeuw (Dijkpaal 0 is de30 Haven) 0 10dijk Marken gedurende de20

Brongegevens: Rijkswaterstaat

+0,50m

kruinhoogte [m+NAP]

landschap en onderhoud. In de dan navolgende ligt gemiddeld 0,3-0,4 m hoger de Zuid-par e wijs behandeld. geven in Figuur In 3. bijlage 7 is een notitie opgen achtergrondinformatie. Verzakkingen van de dijk blijven terugkerend probleem

0 10o.b.v. AHN2 20(2011) Figuur 2,4 3: Kruinhoogte 2,0

Dijkpaal

1,5 m+NAP

1,6

40 1,4 m+NAP

De1,2geometrie van de huidige kade verschilt tu De0,8noordkade heeft een veel breder profiel d verbindingsdijk Rozewerf Pa 0,4 vendien hoger. Dit is het gevolg van de verster 0,0 dijkversterking heeft veel20zetting plaatsgevonde 0 10 30 40 Lengteprofiel met kruinhoogtel dijk Marken, hierop is te zien dat de dijk op sommige delen wel voldoende hoogte heeft. (Dijkpaal 0 is de Haven) Bron: Pilot eindrapportage Marken fase 2

JAAR o.b.v. 1850 1860 (2011) 1870 Figuur 3: Kruinhoogte AHN2

30. DE DIJK BEWEGING . OPGAVE

NAP]

n en betet eplanal rdt elijke

3 buitendijks 2

1880

1890

1900

ragraven worden deze karakteristieken puntsgenomen die ingaat op de aanwezige technische

1955 1955 1932 1932

1920 1902 edraagt gemiddeld 1,5 m+NAP. De noordkade 1900 1900 en Westkade. De hoogte van de kruin is weerge50

1,8 m+NAP

2011

+2,00 NAP

aard van Marken

+1,80 NAP haven +1,60 NAP

Bukdijk

+1,40 NAP 50

1910

1920

1932

1955

1980

+1,20 NAP dijkpaal +1,00 NAP DE DIJK BEWEGING . OPGAVE .31 2020

De Zuidkade met zicht op de Rozewerf

34. DE DIJK BEWEGING . OPGAVE

Markering grens beschermd dorpsgezicht

1.3 AANGRENZENDE OPGAVE Er zijn vier themaâ&#x20AC;&#x2122;s die voor Marken erg belangrijk zijn en invloed hebben op het dijkontwerp. Het betreft behoud van cultuurhistorisch erfgoed, wonen, recreatie en natuurontwikkeling op en rondom Marken. BESCHERMEN DORPSGEZICHT De afgelopen 100 jaar is Marken nauwelijks veranderd in aanzicht. Het is een prachtige ansichtkaart, wat veel bezoekers aantrekt. Het schiereiland is sinds 1971 beschermd dorpsgezicht vanwege het gebruik van oorspronkelijk materiaal en kleurgebruik. De historische houten woonhuizen van Marken

zijn zwart en groen geschilderd en staan op de werfen of op palen. Op de afbeelding links is te zien dat ook een deel van de Gouwzee opgenomen is als beschermd dorpsgezicht omdat hier nog veel voorland ligt. De dijk zelf valt niet onder de restricties van het beschermd dorpsgezicht, vanwege de veiligheid, maar is wel bepalend voor het aanzicht van het eiland. Het is daarom van belang dat de dijk blijft bijdragen aan de beleving van Marken. Het kiezen van het juiste dijkprofiel en gebruik van de juiste materialen zijn daarom van belang. De dijkversterking biedt ruimte om het eiland op een vernieuwende manier te presenteren.

Bron: Zuiderzeesilhouetten 1915 (uitgave ANWB)

Zicht op het huidige silhouet van Marken vanaf de Markermeerdijk, ter hoogte van Monnickendam

DE DIJK BEWEGING . OPGAVE .35

36. DE DIJK BEWEGING . OPGAVE

STOP VERGRIJZING Als woongebied blijkt Marken niet zo populair als onder de toeristen. Het schiereiland heeft te maken met vergrijzing en krimp. Dit beĂŻnvloedt de aanwezige voorzieningen zoals de supermarkt, diverse verenigingen en scholen. Om te voorkomen dat deze voorzieningen verdwijnen probeert Marken jonge gezinnen aan te trekken. De monumentale huizen zijn vrij klein en vaak niet geschikt voor een standaard gezin. Daarom wordt al vele jaren gepraat over mogelijkheden voor nieuwbouw, maar tot nu toe zonder veel succes.

DE DIJK BEWEGING . OPGAVE .37

Minnebuurt Kerkbuurt

Haven Moeniswerf Wittewerf Grotewerf Kets

38. DE DIJK BEWEGING . OPGAVE

Rozewerf

Drie voormalige werfen

Hier zie je twee witte strepen over het eiland lopen. Dit is een oude stroomvallei van de Eem. Op deze plekken is zand afgezet. Dit maakt de ondergrond steviger en het is dan ook niet vreemd dat op deze strook de meeste werfen zijn gebouwd. Daarnaast vergrijzen niet alleen de mensen maar ook de huizen. Het betreffen vooral de arbeiderswoningen en de Minnebuurt, die na de Afsluitdijk op het maaiveld zijn gebouwd.

Door de slechte bouwkundige constructie hebben ze last van de bodemdaling. In de rapportage 'Marken boven Water' wordt het voorstel gedaan om deze woningen te renoveren of te slopen. Waarbij de inzet is alle woningen klimaatbestendig te maken ten aanzien van de klimaatverandering. Een specifieke dijkverhoging of kiezen helemaal niet op te hogen kan dit proces versnellen.

Bron: Marken boven Water DE DIJK BEWEGING . OPGAVE .39

ter marken

steden hebben hun haven gericht op het Markermeer.

Marken doet niet mee in deze ontwikkelingen

Monnickendam en is afhankelijk van het welzijn van Waterland als geheel en de komst van toeristen naar Amsterdam

land, overige do steden hebben h gericht op het M

600.000 bezoekers jaarlijks

afhankelijk van het welzijn van Waterland als geheel en de komst van toeristen naar Amsterdam

Amsterdammer vs. toerist VOC-schip met

Marker vs. toerist

visnet met botter marken

ZOEKTOCHT NAAR BALANS

Wildparkeren zorgt voor vervuiling dorpsgezicht bij aankomst op Marken

40. DE DIJK BEWEGING . OPGAVE

Enorme wachtrijen voor de parkeerautomaat

VOC-schip met

TOERISTEN VERSRPEIDEN Van het drukke Amsterdam bewegen steeds meer toeristen zich naar het ‘rustige’ Marken. Dit wordt voor de komende jaren alleen maar gestimuleerd door de branding ‘Destination Holland’. De gemeente Waterland verwacht voor Marken een groei van 25% meer toeristen in 2025. De toerismesector is voor bewoners van Marken een belangrijke inkomstenbron. De meeste toeristen bezoeken het eiland overdag, vooral in de weekenden en vakanties. Ze verblijven 1 tot 2 uur op Marken. Daarbij worden vooral de Havenbuurt en Kerkbuurt bezocht, waar zich ook de meeste voorzieningen bevinden. Vooral mensen die op eigen gelegenheid naar het schiereiland komen zijn het meest interessant. Zij zijn vaak bereid iets te besteden en verblijven gemiddeld het langst op Marken. De parkeerplaats in het hart van het schiereiland biedt plek aan 230 auto’s en 9 bussen. In het hoogseizoen worden er op één dag soms wel 8500 auto’s geparkeerd. Dat betekent een bezetting van 37 auto’s per parkeervak binnen een tijdbestek van circa acht uur. Het is daarom niet moeilijk voor te stellen dat parkeren beter geregeld moet worden op Marken. Er zijn veel mensen die de lange rij van wachtende auto’s en bij de parkeerautomaat proberen te vermijden. Zij zetten de auto of camper langs de provinciale ontsluitingsweg op de dijk of bij bewoners

voor de deur. Dit levert een rommelig beeld op en doet afbreuk aan het beschermde dorpssilhouet. Ook voor toerbussen is vaak te weinig ruimte om te parkeren. De groepen die onder leiding van een touroperator het schiereiland bezichtigen verblijven vaak niet langer dan een half uur en geven geen geld uit. De grote groepen die over het eiland lopen leveren daarnaast veelal opstoppingen in de nauwe straatjes en zijn daardoor niet erg populair onder de Markers. Vrij weinig bezoekers blijven slapen op Marken, omdat accommodaties daarvoor beperkt zijn. In de avonden is het eiland weer van de Markers en zij zijn erg gesteld op dat moment van rust. Het is belangrijk om de balans te behouden tussen wonen en kijken op Marken. Gezien de toename van het aantal bezoekers op Marken de komende jaren, is het belangrijk de ontsluiting op het eiland beter te organiseren. Nadenken over de spreiding van toeristen op het eiland is een noodzaak om het eiland leefbaar te houden. De dijk kan hierin een belangrijke sleutelrol vervullen omdat zij veel van de belangrijke bezienswaardigheden met elkaar verbindt.

DE DIJK BEWEGING . OPGAVE .41

42. DE DIJK BEWEGINGRecreatiekaart, . OPGAVE

met de wandelen fietsroutes en voorzieningen

Bezoekersaantal 45.000 40.000 35.000 30.000 2013

25.000

VEERDIENST MARKEN - VOLENDAM

2014

20.000

2015

15.000

2016

10.000 5.000 0

Aantal betalende bezoekers per jaar (gemiddeld komen 2,3 personen per auto) Bezoekersaantal 600.000

Populair verblijfgebied

400.000

200.000

Vervoersmiddel bezoekers Marken Brongegevens: Verkenning voor een informatiepunt op Marken, 2015

Piektijd zomer

Za. & Zo. Vr. Ma - Do

9.00

12.00

15.00

18.00

Bezoekers Rederij Volendam-Marken Express Vaartijden winter (1/2 november - 1/2 maart) Maandag: 11.30-17.00 Dinsdag - Zondag: 10.00-17.00

BUS, AUTO EN FIETSVERBINDING MARKEN - AMSTERDAM

DIJK-BEWEGING .43 ) Vaartijden Zomer ( 1/2DE maart 1/2 november Maandag-Zondag: 9.45-19.00

21.00

MARKER WADDEN HOORNSEHOP

GOUWZEE

46. DE DIJK BEWEGING . OPGAVE

OOSTVAARDERSPLASSEN

BETER HET MARKERMEER BENUTTEN Ook zijn er veel bezoekers die een bezoek aan Marken combineren met Volendam. Ze maken dan gebruik van de MarkenVolendam Express, een vaartocht van circa een half uur. De vaartocht biedt je een nostalgische belevenis en het is beste manier om het beschermde dorpsgezicht optimaal te bewonderen. In de winter kan het varen naar Marken onmogelijk zijn vanwege het droogvallen van de haven. De bereikbaarheid van de haven is daarom een regionale discussie. Bijkomend vraagstuk is dat de haven van Marken te weinig capaciteit heeft voor recreatievaart. In het Markermeer is in het algemeen een vraag naar meer ligplaatsen.

Met de komst van de Marker Wadden komt er ook een nieuwe stroming eco-toeristen op gang op het Markermeer. De gemeente zou deze kans kunnen benutten door combinatiepakketten aan te bieden met zowel een unieke Nederlandse natuur als cultuurbelevenis. Marken kan hier nu nog niet aanhaken omdat de Gouwzee te ondiep is voor dit type cruiseschepen. Het verontdiepen van de Gouwzee is schadelijk voor de natuur en de voorlanden. Het zou interessant zijn als er een verbinding zou kunnen komen aan de andere kant van Marken, dit maakt niet alleen de aanvaarroute op Marken eenvoudiger, maar stimuleert ook spreiding van bezoekers over het eiland.

DE DIJK BEWEGING . OPGAVE .47

NATUURTYPEN ONTBREKEN GROTENDEELS

48. DE DIJK BEWEGING . OPGAVE

VERSTERKEN BIOTOOP LAAGLANDMEER De aanwezigheid van de voorlanden en luwe Gouwzee is een belangrijke natuurkwaliteit voor het Markermeer. De Gouwzee wordt ook wel de broedkamer van het Markermeer genoemd. Het is één van de weinige gebieden waar flauwe oevers te vinden zijn. Bij het versterken van de dijk is het belangrijk rekening te houden met aangrenzende luwte en vooral de aanwezigheid van een rietzone, waadzone en waterplantenzone zo veel mogelijk te stimuleren.

DE DIJK BEWEGING . OPGAVE .49

2. KWALITEITEN DIJK

De drie kaden van Marken vertellen nu ieder een uniek verhaal. Dit komt onder andere door het lage en smalle profiel maar ook hoe dijk in het landschap ligt. Vanuit de polder van Marken kan over de dijk worden gekeken en de silhouetten langs de randen van het Markermeer worden onderscheiden. Het biedt een oriĂŤntatie in de openheid. Verder dwingt de dijk een route te lopen en brengt de bezoeker langs prachtige plekken en vergezichten. De dijk heeft daarmee een sturende rol in het landschap en met de dijkversterking moet hier slim op worden ingespeeld.

+1,35 -0,70

0,00

-0,10

-1,00

+1,35 1,50

0,70

1:4

5,00

1:4 1 1,50 1:4 17,5 meter

8,00

-1,00 -0,70

-1,00

Huidig profiel Westkade 1,50

5,00

-0,70

8,00

-1,00 5,00

1,50

1:1,5 1,50 1

17,5 meter

5,00

8,00

+1,40

17,5 meter

0,00

4,50

1,50 1,30 1:1,5

-0,10

1,50

+1,40 0,00 2,00

1:2,5

-0,10

2,00

-0,10 2,00 0,00

-0,10

-1,00

1,50

4,50

2,00

Huidig profiel Zuidkade

4,00

0,00

14,50 meter

-0,70

1,50

1:2,5 1,50

-1,00

5,00

1:2,5 2,00

1,50

1:1,5

2,00

2,00-0,10 1:4

1,50

+1,40

2,00

-0,70

+1,35 0,00

1,50 1,30

5,00

4,00

14,50 meter 1,50

2,00

4,50+1,80 1 1,50 1,30

1:3,5

4,00

14,50 meter

2,00

1:6,5

0,00

-0,10

-1,00 +1,80 1

5,00

1:3,5

3,00

8,50

-1,00 -0,70

1,90

1:3,5

1:6,5 +1,80

1,50

0,00

11,00 1:6,5

27,9 meter

2,00 -0,10

0,00

-1,00

5,00

3,00

8,50 1

5,00

1,90

11,00

1,50

27,9 meter

8,50

3,00

1,90

2,00 11,00

1,50

2,00

27,9 meter

Huidig profiel Noordkade

7,00

6,40 0 7,00 6,40

2,50

6,80

52. DE DIJK BEWEGING . KWALITEITEN DIJK

6,80 7,00

4,50

6,20

3,75

30,75 meter

2,50 30,75 meter 6,80

4,50

6,20 2,50

3,75 4,50

6,20

3,75

-0,10

2.1 DRIE UNIEKE KANTEN VAN MARKEN De drie kaden van Marken vertellen nu ieder een uniek verhaal. Dit komt onder andere door hun profiel maar ook hoe dijk in het landschap ligt. De specifieke kwaliteit van elke zijde zal op de volgende pagina's worden toegelicht.

Noordkade

Westkade

Zuidkade

DE DIJK BEWEGING . KWALITEITEN DIJK .53

WESTKADE

54. DE DIJK BEWEGING . KWALITEITEN DIJK

DE DIJK BEWEGING . KWALITEITEN DIJK .55

RUIMTELIJKE KENMERKEN WESTKADE De Westkade is een belangrijke schakel in de beleving van het dorpssilhouet. De havenbuurt vormt het hart van deze dijk. Verder vormt de dijk een vrij hoekige lijn in het landschap. Mede door het steeds buigen van de dijk zijn er voornamelijk mooie zichten op de Gouwzee en de daar aanliggende dorpen Volendam en Monnickendam. De Westkade is laag en heeft een groene uitstraling. De steenbekleding bestaat uit basaltzuilen en is grotendeels met gras overgroeid. Het pad bestaat uit een gebakken klinker. Voornamelijk is er een dikformaat toegepast, maar op enkele stukken liggen er ook IJsselformaat klinkers. Het buitentalud met breuksteen is heel smal of niet aanwezig. De noodzaak van een buitentalud is beperkt vanwege de aanwezigheid van het voorland en de ondiepe Gouwzee. Het voorland is niet te ervaren vanaf de dijk. Gebakken klinker met enkele strek en betonnen opsluitband

Gebakken klinker, roodbruin, dikformaat 205x67x85mm, enkele strek en halfsteensverband Opsluitband 50x150x 1000mm, lichtgrijs beton

1,50 m

eter

Met gras overgroeide, bestaande basaltzuilen, antracietgrijs, ca. 0,15-0,20 diameter Bestaand stortsteen, basalt, antraciet, 25 kg. ca. 0,20-0,50 diameter

56. DE DIJK BEWEGING . KWALITEITEN DIJK

RUIMTELIJKE KENMERKEN ZUIDKADE Deze zijde van Marken is wellicht de meest interessante en gebruikte kade. Aan de zuidwestzijde grenst de dijk met de ontsluitingsweg N518. Aan deze kade liggen er twee prachtige iconen van Marken. In het hart van deze dijk, in de baai, ligt de Rozewerf en aan de oostkant op de kaap staat als afsluiter het Paard van Marken. Bij deze drie plekken is het mogelijk om de dijk op of af te gaan. Deze dijk kronkelt door het open landschap en biedt een afwisselend panorama door de werfen en de dorpssilhouetten aan de rand van het IJmeer.

Gebakken klinker, roodbruin IJsselformaat 160x41x80mm enkele strek en halfsteensverband Opsluitband 50x150x 1000mm, lichtgrijs beton

1,50 m

eter

Gebakken klinker met enkele strek en betonnen opsluitband

Deels met gras overgroeide, bestaande basaltzuilen, antracietgrijs, ca. 0,15-0,20 diameter Bestaand stortsteen, basalt, antraciet, 25 kg. ca. 0,20-0,50 diameter

DE DIJK BEWEGING . KWALITEITEN DIJK .57

De gehele zijde bestaat uit 44 verdraaiingen die vooral, lopend van zuidwest naar noordoost, de indruk geven dat de werfen in het water liggen. Dit komt omdat de dijk erg smal en laag is. De gemiddelde kruinhoogte is +1,40 mNAP. Het dijktalud is op sommige plekken zelfs 1:1,5. Hierdoor loop je gevoelsmatig meer op een pad door het water, mede omdat de teensloot dichtbij de dijk ligt door afwezigheid van een steunberm. De bestrating bestaat volledig uit gebakken klinkers in IJsselformaat en de opsluiting bestaat grotendeels uit houten planken. Ook aan deze zijde is het buitentalud bekleed met basaltzuilen

58. DE DIJK BEWEGING . KWALITEITEN DIJK

DE DIJK BEWEGING . KWALITEITEN DIJK .59

ZUIDKADE

60. DE DIJK BEWEGING . KWALITEITEN DIJK

DE DIJK BEWEGING . KWALITEITEN DIJK .61

NOORDKADE

62. DE DIJK BEWEGING . KWALITEITEN DIJK

RUIMTELIJKE KENMERKEN NOORDKADE De Noordkade is het meest afwijkend ten opzichte van de twee andere zijden van Marken. Ze bestaat uit lange rechte dijkstukken, met slechts 15 verdraaiingen, waardoor ze een veel functionelere en noodzakelijke sfeer uitademt. Dit wordt nog eens extra benadrukt door de duidelijke aanwezigheid van dijkbekleding, waarbij antraciet Basalton is gebruikt. Door de toepassing van beton, ook bij de klinker op de kruin, is deze kade minder authentiek. Aan de oostkant benadrukt de kade wel een lange zichtlijn richting enerzijds de kerk(buurt) en anderzijds het Paard van Marken. De dijk heeft een flauw en breed standaardprofiel. Het contact met het water is aan deze zijde daarom aanzienlijk minder. De dijk zelf wordt wel meer gebruikt door de aangrenzende bewoners. Er liggen paden die achtertuinen verbinden met illegale steigers aan de dijk. Deze zijde van Marken wordt een beetje gezien als de achterkant van het schiereiland. Het interessante is juist de dijk hier meer een geclaimde plek is in plaats van een individueel element in het landschap. Gebakken klinker met enkele strek en betonnen opsluitband

Grijs/roze betonklinker, waalformaat, 210 x 100 x 50, enkele strek en halfsteensverband Opsluitband 50x150x 1000mm, lichtgrijs beton

1,90 m

eter

Basalton-zuilen,hoogte 15 cm, ca. 0,20 diameter grijs (Holcim) Bestaand stortsteen, basalt, antraciet, 30-40 kg. ca. 0,40-0,60 diameter

DE DIJK BEWEGING . KWALITEITEN DIJK .63

64. DE DIJK BEWEGING . KWALITEITEN DIJK

2.2 BELEVEN VAN MARKEN DIJKPAD VERBINDT DE DRIE VERSCHILLENDE KANTEN VAN MARKEN Ondanks dat aan de drie zijden van Marken de dijk een eigen karakter heeft zijn er ook een aantal overeenkomsten: 1. Over de gehele kruin ligt een verhard pad in klinkerbestrating, die ruimte biedt voor wandelaars en fietsers; 2. Aan de buitenzijde van het talud ligt altijd steenbekleding ter bescherming van de dijk; 3. Teensloot volgt altijd de dijk(voet) met uitzondering van de Rozewerf en Havenbuurt. Dit benadrukt de dijk als individueel element; 4. Dijk is smal en laag.

DE DIJK BEWEGING . KWALITEITEN DIJK .65

De omringdijk van Marken is een dunne lijn in het water. Je kunt erover heen kijken. 66. DE DIJK BEWEGING . KWALITEITEN DIJK

LAGE DIJK De Omringkade is technisch gezien dus vooral bedoeld om Marken veilig te laten overstromen. De hoogte van de dijk kan daardoor worden beperkt. De dijk van Marken is ten opzichte van het maaiveld tussen de 2,00 meter en 2,80 meter hoog. Hierdoor kun je over de westelijke en zuidelijke dijk heen kijken en de stedelijke silhouetten van o.a. Amsterdam en Almere zien liggen. Dit maakt het eiland uniek in beleving van het Markermeer. De dijken rondom het Markermeer bieden namelijk op selectieve plekken zicht op het meer. Ook kun je vanaf de Markermeer-dijken over het eiland heen kijken naar de andere zijde van het Markermeer. Het is een dunne lijn die in het water ligt.

De relatie tussen Marken en het water is (visueel) dus erg sterk. Dit is een bijzondere kwaliteit dat moet worden gekoesterd. Het is een unieke karaktereigenschap die op geen andere plek in Nederland kan worden gevonden.

Vooral aan de Zuid- en Westkade kun je over de dijk kijken

in tegenstelling tot bijvoorbeeld de Markermeerdijk DE DIJK BEWEGING . KWALITEITEN DIJK .67

IMPACT DIJKVERHOGING

+1,00 M

+0,50 M

Is ĂŠĂŠn meter ophogen veel? Wat is de impact met betrekking tot het nog beleven van de iconen liggend in het landschap? Door het uitvoeren van een veldstudie is op meerdere plekken gekeken naar het effect van een dijkophoging voor het landschap en haar silhouetten. Door de veldstudie bleek dat het ophogen van de dijk aan de zuidzijde tot 2,50 mNAP geen directe gevolgen had voor de zichtbaarheid van het Markemeer en het silhouet van Almere.

1 68. DE DIJK BEWEGING . KWALITEITEN DIJK

6 DE DIJK BEWEGING . KWALITEITEN DIJK .69

DIJK IS EEN THEATER De silhouetten van de diverse steden aan de rand van het Markermeer vormen samen met het Paard van Marken bakens voor oriĂŤntatie in de openheid. Ze zijn een belangrijk onderdeel van een ruimtelijk toneelspel dat wordt afgespeeld wanneer men zich door het gebied verplaatst. Vanaf de dijk van Marken, is bij helder weer, vrijwel de gehele omvang van het Markermeer te ervaren.

ALMERE

70. DE DIJK BEWEGING . KWALITEITEN DIJK

MARKERING OP DE DIJK Wanneer je over de dijk wandelt of fiets, zijn er een aantal plekken extra bijzonder. Het lijnenspel van open landschap en silhouet komen hier extra tot uitdrukking. De plekken zijn oranje gemarkeerd en het is belangrijk deze plekken op te nemen in het ontwerp.

MOENISWERF

DE DIJK BEWEGING . KWALITEITEN DIJK .71

Zichtbaarheid van Marken vanaf de Markemeerdijken en zichtbaarheid van Marken vanaf de dijk rondom het Markermeer . 72. DE DIJK BEWEGING . KWALITEITEN DIJK

nda

e Vol

sta

ly Le d

HAVEN, KERKWERF EN PAARD VAN MARKEN MINNEBUURT, KERKWERF, WITTEWERF, GROTEWERF, ROZEWERF, MOENISWERF, PAARD VAN MARKEN

WITTEWERF, GROTEWERF, ROZEWERF, MOENISWERF

Alme

HAVENBUURT, KERKWERF, WITTEWERF, GROTEWERF, ROZEWERF, MOENISWERF, PAARD VAN MARKEN HAVENBUURT, WITTEWERF, GROTEWERF, ROZEWERF, MOENISWERF, PAARD VAN MARKEN

dam

Amster

Bijzondere vergezichten zijn gemarkeerd in oranje.

DE DIJK BEWEGING . KWALITEITEN DIJK .73

ELKE ZIJDE EIGEN WONINGEN De drie zijden van Marken hebben als gemene deler dat er wordt gewoond in de baai. Dit is wel ieder op zijn eigen manier, wat bijdraagt aan de herkenbaarheid van de kade. DE HAVENBUURT De houten woningen staan hier tegen de dijkkruin gebouwd op palen. Doordat de woningen de haven omsluiten is hier een intieme verblijfsplek ontstaan. DE ROZEWERF Het bijzondere van dit punt is dat de werf tegen de dijk aan ligt. Het pad ligt tegen de voortuinen aan van de bewoners. Dijk en werf lijken even met elkaar verweven.

MINNEBUURT Dit is een vreemde eend in de bijt. De woningen zijn met hun achtertuinen georiĂŤnteerd achter de dijk. Ze lijken niets met de dijk van doen te hebben, maar niets is minder waar, bewoners gebruiken de dijk om aan het water te komen. De bebouwing in de baaien van Marken, zijn unieke kenmerken van het schiereiland en moeten bij de dijkversterking worden gehandhaafd. Hierbij ligt een kans de Minnebuurt (nog) beter op de dijk aan te sluiten.

MINNEBUURT

HAVEN

ROZEWERF

74. DE DIJK BEWEGING . KWALITEITEN DIJK

ELKE ZIJDE EEN EIGEN DAM Op de kapen van Marken liggen drie verschillende strekdammen als verlengstukken van het eiland. Ze hebben ieder een heel eigen functie ten aanzien van de dijk en Marken.

Marken een voorkant te laten worden en hier een aansluiting te vinden op het Markermeer.

VERBINDINGSDAM Deze dam is de jongste en wellicht meest belangrijke dam van de drie. In 1957 is deze dam voltooid om de toegankelijkheid van Marken te verbeteren. Het is een robuuste dijk, maar de weg komt wel aan de 'achterkant' van de haven en werfen uit. De beleving van Marken, als eiland is door deze dam minder geworden. Er ligt hier wel een kans om de 'achterkant' van

BUKDIJK

PAARD VAN MARKEN Dit is de oudste verbindingsdam van Marken. Oorspronkelijk lag de vuurtoren binnen de dijk van het schiereiland, maar door stormen kwam deze buitendijk te liggen. De dam was nodig om het Paard met Marken te verbinden. Deze plek draait dan ook vooral om het Paard. Dit moet behouden blijven. BUKDIJK Deze dam is ooit aangelegd ten behoeve van de inpoldering van de Markerwaard. Maar toen het project in 1942 is stilgelegd is deze dam vooral voor de natuurontwikkeling in de Gouwzee belangrijk geworden. Recreatievaart vanuit de Gouwzee moet echter langer varen om het Markermeer te bereiken. De Bukdijk zelf is een verwilderde plek. Het bos dat hier is ontstaan is een interessante tegenhanger van de overige openheid.

PAARD VAN MARKEN

VERBINDINGSDAM

DE DIJK BEWEGING . KWALITEITEN DIJK .75

3. ONTWERPPRINCIPES

Het is belangrijk om de kracht van de huidige dijk te behouden. Daarom is plekspecifiek versterken wenselijk. Uit de analyse bleek dat Marken drie unieke zijden heeft, dit komt in de nieuwe dijkprofielen tot uiting. Verder is de dijk een verbinder tussen lijnenspel en plek.

Teensloot volgt altijd de dijk

Dijk niet hoger dan 2,50mNAP

Fietsen of wandelen op de kruin

78. DE DIJK BEWEGING . ONTWERPPRINCIPES

DE DIJK ALS VERBINDER TUSSEN LIJNENSPEL EN PLEK BEHOUD VAN RONDJE MARKEN De dijk van Marken moet in de toekomst ook een belangrijke lijn van beweging blijven. Wandelen en fietsen op de dijk zijn hierbij noodzakelijk voor verschillende gebruikers. Ook het aantal plekken waar men op of van de dijk af kan blijven beperkt. Dit houdt het rondje van Marken overzichtelijk en helder. VERBINDEN VAN DE DRIE KADEN Het Rondje van Marken verbindt ook de drie kades als route, maar behoudt zijn eigen materialisatie. Het benadrukken van de verschillende kwaliteiten die Marken te bieden heeft en dit is juist haar kracht.

De teensloot speelt hierin een belangrijke rol, ze volgt altijd de dijk met uitzondering van de bewoning in de baai. Hierdoor lijkt de dijk als een zelfstandig element in het water liggen. Om deze beleving te behouden is het belangrijk het dijkprofiel zo smal mogelijk te houden. Uit eigen veldonderzoek is gebleken dat de dijk van waterlijn tot waterlijn, dan niet breder mag worden 28 meter. De dijk is dan nog niet zo robuust, dat de afstand vanaf het dijkpad ten opzichte van het water te groot is geworden. Verder mag, zoals toegelicht bij 'Impact Dijkverhoging' de dijk niet hoger worden dan +2,50mNAP om zicht op markeringen in het landschap te behouden.

CONTACT MET MARKERMEER De bijzondere relatie die Marken met het water heeft moet zichtbaar blijven in het landschap. Ook vormt de dijk een omlijsting van het eiland.

DE DIJK BEWEGING . ONTWERPPRINCIPES .79

Noordkade

Westkade

Zuidkade

80. DE DIJK BEWEGING . ONTWERPPRINCIPES

PROFIELEN PASSEND BIJ IDENTITEIT KADE Uit de analyse kwam naar voren dat Marken drie unieke zijden heeft. Deze moeten bij de dijkversterking worden behouden en waar nodig versterkt. Het basisprofiel draagt niet bij aan de identiteit van dijk en reageert niet op de landschappelijke kwaliteiten die te gebruiken zijn voor deze ingreep.

problemen waarmee de betreffende kade worstelt. Bij de Westkade is vooral gezocht naar een oplossing voor de micro-instabiliteit en gekeken naar de optie om hiervoor de voorlanden te gebruiken. Bij de Zuidkade is naar een passende oplossing gezocht voor de instabiliteit en hoogte. Voor de Noordkade is een voorstel neergelegd voor een toekomstige versterking.

De dijkversterking die hieronder wordt voorgesteld reageert op de specifieke

Basisprofiel

WESTKADE Opgave: Macro-instabiliteit

Oplossing: Steunberm en vooroever

ZUIDKADE Opgave: Macro-instabiliteit Hoogte:

Oplossing: Steunberm en vooroever tot +2.40 m NAP

NOORDKADE - behoud bredere dijk - Helling 1:4 - Hoogte tot +2,40 m NAP DE DIJK BEWEGING . ONTWERPPRINCIPES .81

Buitenwaards versterken 82. DE DIJK BEWEGING . ONTWERPPRINCIPES

Binnenwaards versterken

Beide zijden versterken

PLEKSPECIFIEK VERSTERKEN DE WESTKADE zal door het benutten van de voorlanden en deze te benadrukken met behulp van luwtedammen, minimaal worden versterkt. De luwtedammen liggen in het verlengde van de knikken in de dijk, waardoor ze de hoekigheid benadrukken. Verder volgen de dammen de voormalige contouren van het eiland Marken. De ingreep zal niet zichtbaar zijn vanaf de Markermeerdijk, maar wel bijdragen aan de beleving van het beschermd dorpsgezicht dichterbij de haven. DE ZUIDKADE iis nu een prachtig slingerende dijk, het is belangrijk deze bochten te behouden bij de versterking. Bij het gelijkwaardig aan beide zijden, geheel binnenwaarts of binnenwaarts versterken, zullen deze bochten uitvlakken. Daarom is ervoor gekozen om buitenwaarts te versterken

in de buitenbocht en binnenwaarts in de binnenbocht, hierdoor wordt het slingerende karakter behouden en versterkt. Ook kan bij deze wijze van versterking heel nauwkeurig worden gestuurd op het behoud en versterken van bijzondere vistas. DE NOORDKADE is kenmerkend vanwege zijn robuuste karakter en vrij moderne uitstraling. Het meest voor de hand liggend is deze kade buitenwaarts te versterken om de historische elementen, de aanwezige sloten, niet aan te tasten. De leesbaarheid en zichtlijnen van deze kade kunnen vooral ter hoogte van de Minnebuurt worden versterkt door de dijk hier nog haakser te maken. Zichtlijnen naar de Moeniswerf, Kerkwerf en Paard van Marken worden hierdoor meer benadrukt.

Bij meerdere versterkingen worden de bochten versterkt DE DIJK BEWEGING . ONTWERPPRINCIPES .83

PANORAMA BEHOUDEN / VERSTERKEN IN HET HART VAN DE KADE Meer afstand maken tussen woningen en de toeristen zou een grote lastenverlichting betekenen voor de bewoners van Marken. Dit kan door de dijk buitendijks te versterken. Door de woningen en dijkkruin in de rug, wordt het gevoel vanaf het schiereiland richting één van de meren te kijken beter benadrukt. Het is een plek om stil te staan en te overzien.

84. DE DIJK BEWEGING . ONTWERPPRINCIPES

KAPEN BRENGEN VERNIEUWING Op de kapen van Marken markeren de strekdammen de grensovergang van de ene naar de andere wereld. Daarnaast bieden ze ruimte om het water te benaderen en van de dijk te kunnen afwijken. Een wereld op zichzelf, met bijvoorbeeld een strand.

PLEKKEN LANGS DE DIJK VERSTERKEN Door het versterken van de dijk kan ook het karakter van de baaien en de kapen verder worden uitgelicht. De baaien, waar de bewoning aan de dijk grenst, benadrukken de onderlinge verschillen tussen de kaden. Terwijl de kapen, waar de kaden bij elkaar komen, juist een overgangsgebied zijn, een op zichzelf staande plek.

GEEN GRENS TUSSEN WATER EN LAND Op de kapen kan het Markermeer dus worden benaderd. De actieve relatie met het water op Marken is momenteel verdwenen, maar op deze punten, kunnen de binnen- en buitendijkse werelden samen komen. Door een trap te maken worden binnendijks met buitendijks gebied verbonden.

DE DIJK BEWEGING . ONTWERPPRINCIPES .85

4. ONTWERP

De drie verschillende kanten van Marken komen naar voren in het ontwerp, zowel ruimtelijk als functioneel. De dijk van Marken kan haar functie als overloopdijk behouden en zich gelijktijdig verder ontwikkelen als dragende structuur voor het toenemende toerisme. In de toekomst zal de dijk zich steeds meer gaan profileren als levensader voor Marken, die natuur en cultuur met elkaar verbindt en beschermd. Zolang de dijk maar in beweging blijft, biedt dit Marken toekomst.

86. DE DIJK BEWEGING . ONTWERP

DE DIJK BEWEGING . ONTWERP .87

WESTKADE

Benadrukken hoekige dijk en voormalige grensland

88. DE DIJK BEWEGING . ONTWERP

Meer aanloop op de 'voorkant'

45 hectare natuurgebied - bescherming voorland en 1/2 jaar energie-opbrengst voor een melkveehouderij

DE DIJK BEWEGING . ONTWERP .89

Gebakken klinker met enkele strek en betonnen opsluitband

Met gras overgroeide, bestaande basaltzuilen, antracietgrijs, ca. 0,15-0,20 diameter (H & B Grondstoffen C.V. ) Bestaand stortsteen, basalt, antraciet, 25 kg. ca. 0,20-0,50 diameter (H & B Grondstoffen C.V. )

(hergebruik) gebakken klinker, roodbruin (ref. Nostalgie Normandie, getrommeld onbezand(huwa). Dikformaat 205x67x85mm, enkele strek en halfsteensverband hergebruik opsluitband 50x150x 1000mm, lichtgrijs beton

1,50 m

eter

90. DE DIJK BEWEGING . ONTWERP

DE HOEKIGE WESTKADE De Westkade blijft een lage groene dijk, door de zichtbaarheid van de dijkbekleding blijvend te beperken. Aan het dijkprofiel wordt wel een smalle steunberm toegevoegd om de macro-instabiliteit te verbeteren. Verder wordt om de dijk te beschermen vooral ingezet op het ontwikkelen van luwtedammen. Verder is hergebruik van bestaande materialen belangrijk om het authentieke karakter van de dijk en het dijkpad te blijven benadrukken.

worden broedende vogels beschermd tegen grote groepen toeristen. Dit gebied zal vooral aantrekkelijk zijn in het najaar en de winter, wat ook een spreiding van toeristen op het eiland in tijd betekend. De inzet is dat in dit gebied vooral ingezet wordt op de ontwikkeling van riet-, waad- en waterplantenzones. De rietvegetatie wordt in de winter gemaaid, zodat de zichtlijnen naar Marken extra worden benadrukt.

De luwtedammen zorgen voor nieuwe vergezichten en wandelroutes. Ze zijn niet direct aangesloten op de bestaande dijk, maar verbonden met behulp van stapstenen. Het gebied is vooral goed bereikbaar in de winter en het najaar. Het fluctuerende waterpeil zorgt ervoor dat in het voorjaar de stapstenen net onder water liggen. Hierdoor

Het is de bedoeling dat de rietvegetatie zich goed ontwikkelt, zodat een gecontroleerde verlanding optreedt. Op deze wijze wordt niet alleen de dijk beschermd, maar ook de daling van de voorlanden geremd. Het beheer kan worden uitgevoerd door een van de boeren op Marken, met de opbrengst van het maaisel kan de boerderij een half jaar van groene energie worden voorzien.

Zanddam begroeid met gras en riet, helling 1:10 of >

Stortsteen, basalt, antraciet, 25 kg. ca. 0,20-0,50 diameter

DE DIJK BEWEGING . ONTWERP .91

Snor Visarend

Kleine Zwaan

Slobeend Kwak Kluut

Grote karakiet

Lepelaar

92. DE DIJK BEWEGING . ONTWERP

Bosrietzanger

Buiten broedseizoen zijn voorlanden goed toegankelijk

maart-april

+1,57 1:3

-0,10

5,00

3,00

5,00

1,50

0,5

-1,00

0,5

-0,70

1:2,5

-0,50

4,50

+0,00 -0,40

2,00

17,5 meter

+1,57

mei-juli

1:3

1:2,5 -0,10

-1,00

5,00

3,00

5,00

1,50

0,5

-0,50

0,5

-0,70

20 meter

4,50

+0,00 -0,40

2,00

17,5 meter

+1,57

augustus-februari

1:3

1:2,5 -0,10

-1,00

5,00

3,00

5,00

1,50

0,5

-0,50

0,5

-0,70

20 meter

4,50

+0,00 -0,40

2,00

17,5 meter

20 meter

+2,37 1:2,5

-0,70

-1,00

-0,80

-0,40

DE DIJK BEWEGING . ONTWERP .93 1:3 0,00 -0,10

Gebakken klinker met enkele strek en betonnen opsluitband

Deels met gras overgroeide, bestaande basaltzuilen, antracietgrijs, ca. 0,150,20 diameter (H & B Grondstoffen C.V. ) Stortsteen, basalt, antraciet, 30-40 kg. ca. 0,40-0,60 diameter (H & B Grondstoffen C.V. )

Hergebruik gebakken klinker, roodbruin, IJsselformaat 160x41x80mm (referentie kleur: Bruno, vormbak, Wienerberger) enkele strek en halfsteensverband hergebruik opsluitband 50x150x 1000mm, lichtgrijs beton

1,80 m

eter

Fonteinkruiden

94. DE DIJK BEWEGING . ONTWERP

Wilde zwaan

DE KRONKELENDE ZUIDKADE De Zuidkade blijft een slingerende dijk langs bijzondere objecten in het open landschap, met een zo smal en stijl mogelijk talud. De dijk wordt opgehoogd tot -2,37mNAP en er wordt een steunberm gemaakt om de stabiliteit te versterken. De steunberm is wel smaller dan in het voorgestelde standaardprofiel van Rijkswaterstaat. De dijk wordt zo smal mogelijk gehouden. De breedte van de voorberm wordt beperkt (niet breder dan de huidige 4 meter) door een dam onder water te maken. Hierdoor wordt de golfoploop beperkt. Tussen de dam en de dijk ontstaat een luwte waar een waterplantenzone zich kan ontwikkelen. Het gebied wordt daarmee geschikt voor vissen en watervogels. Gelijktijdig wordt ook subtiel de oude landlijn van Marken gemarkeerd, door het verschil in golfslag binnen en buiten de dam.

De huidige klinkerbestrating op de dijk wordt zoveel mogelijk hergebruikt of aangevuld. Het pad wordt wel iets verbreedt t.a.v. de huidige maatvoering vanwege de hogere recreatiedruk op de dijk. Ook de dijkbekleding die nu is toegepast, wordt zoveel mogelijk hergebruikt. Dit betreft alleen de basaltzuilen. De basaltonzuilen die bij reparaties zijn gebruikt, kunnen worden hergebruikt bij de versterking van de Noordkade. Door alleen basaltzuilen toe te passen komt er weer eenheid terug in de materialisatie van de dijk. Een deel van de bekleding mag gedurende de tijd begroeien met gras, zoals nu ook het geval is. Het is belangrijk dat de dijk zijn autonome vorm, slingerend door het water behoudt.

Geotube gevuld met zand en bekleed met kalksteen, antraciet, 30-40 kg. ca. 0,40-0,60 diameter (H & B Grondstoffen C.V.)

DE DIJK BEWEGING . ONTWERP .95

Accentueren zichtlijn in bestrating met Lava Basalt, ca. 160x160x160mm antraciet grijs [VSB-sierbestrating]

+2,37 1:3 -0,50

-0,60

0,00

5,00

7,00

1,80

25 meter

96. DE DIJK BEWEGING . ONTWERP

0,5

-1,00

0,5

-0,70

1:2,5

6,00

4,00

-0,10

ACCENTUEREN BIJZONDERE ZICHTLIJN Plekken op de dijk met bijzondere vistas zijn nu soms te missen. De plekken die prachtige vergezichten hebben kunnen worden benadrukt door de zichtlijn subtiel te accentueren in de verharding. Dit is geĂŻnspireerd op de projecten van Richard Long. In de dijkbestrating zal hiervoor Lava basalt voor worden gebruikt. Dit materiaal refereert aan de basaltstenen en is minder prettig lopen. Hierdoor blijft de zichtlijn open als meerdere mensen gelijktijdig langs deze bijzondere punten lopen.

Accent markant icoon, Richard Long - Saharaline 1988 DE DIJK BEWEGING . ONTWERP .97

HET PAARD

BUKDIJK

NIEUWE AANMEERSTEIGER

98. DE DIJK BEWEGING . ONTWERP

MARKERENDE KAPEN Op de drie uiteinden van Marken zullen drie verschillende plekken aan het water ontstaan. Via een trap worden deze plekken gemarkeerd en verbonden. De trap is een nieuw element dat wordt toegevoegd aan de dijk. De trap bestaat dan ook uit een ander materiaal, zelf verdichtend beton. Er is ook aan beide zijden een fietsgoot en in het midden een trapleuning van RVS om genoeg veiligheid te bieden. Op deze manier wordt de toegankelijkheid van de kapen verbeterd en kunnen de plekken zich beter ontwikkelen tot recreatief hoogwaardige punten aan de dijk. Prefab traptreden, zelfverdichtend beton, lichtgrijs [Struyk Verwo] 320x160x4000mm | 23 treden, 1:2,5

Trapleuning RVS [ref.Stonebase] hoogte 80 cm Fietsgoot, zelfverdichtend beton, lichtgrijs [Struyk Verwo] Drijvende betonnen steiger, lichtgrijs, egaal en met machinaal getrokken strepen (voor grip), referentie KvĂŚsthusprojektet, Lundgaard & Tranberg Architects en Julie Kierkegaard landscape Architects Palen 350x350 mm, Hardhout, duurzaamheidsklasse 1 Hoogte tot +1.80 m NAP (minimale hoogte dijk)

DE DIJK BEWEGING . ONTWERP .99

Dijkkruin ; klinkers in halfsteenverband met betonnen opsluitband + 1,40 NAP -0,70 NAP

Verbindend pad richting aanlegplaats cruise Amsterdam Markerwadden Parkeerterrein voor langparkeren in de zomer; grastegels

Dijkkruin ; klinkers in halfsteenverband met betonnen opsluitband + 2,37 NAP -0,70 NAP

Begroeide steenbekleding (basalt / basalton) Breuksteen op dijkteen -0,10 NAP -0,40 NAP

Steenbekleding (basalt ) Breuksteen op dijkteen -0,00 NAP -0,40 NAP -2,00 NAP

-2,00 NAP

-4,00 NAP

Nieuwe aanmeer- en zwemsteiger

100. DE DIJK BEWEGING . ONTWERP

TRANSFERIUM MARKEN De aankomst op Marken kan beter worden geregeld door aan de zuidzijde een transferium te maken. Dit biedt de mogelijkheid om piekmomenten van parkeren beter op te vangen, autoverkeer op het eiland zelf te beperken, aan te sluiten bij het vaarnetwerk op het Markermeer en nieuwe recreatieve routes over het eiland te stimuleren. Het parkeren zal gebeuren op gras aan de voet van de dijk en biedt ruimte voor 180 plekken. Het is bedoeld voor bezoekers die langer willen parkeren dan een half uur en op piekmomenten als de bestaande parkeerplaats vol is. De bestaande parkeerplaats wordt dus gehandhaafd en is alleen toegankelijk voor kiss&ride, invalide, hotelbezoekers en touringcars. Het transferium biedt ook mogelijkheden voor touringcars om bezoekers op te halen of weg te brengen. Een transferium aan de zuidkant van het eiland biedt de mogelijkheid een cultuurbezoek aan Marken snel te combineren met een bezoek aan de Marker Wadden. Ook kan Marken sneller bezocht worden met een cruise vanuit Amsterdam, om na een wandeling op het eiland, met de veerdienst naar Volendam te varen en vervolgens met een bus terug naar Amsterdam te gaan. De bereikbaarheid van en recreatieve mogelijkheden op Marken worden hiermee significant vergroot. Het stimuleert ook spreiding van bezoekers over het eiland.

P kort +R

Nieuwe routes

Voor het aanmeren van de cruise AmsterdamMarker Wadden is voldoende diepgang nodig, circa vier meter. Aan de zuidzijde van Marken hoeft hiervoor minder moeite te worden gedaan dan bij de huidige haven. Er hoeft niet te worden gebaggerd in de beschermde voorlanden. Verder is een stevige vlonder nodig om aan te kunnen meren. Deze zal worden gemaakt van drijvend beton. De paden worden geborsteld om meer grip en veiligheid te bieden en zijn vier tot tien meter breed op de kop. Op het breedste gedeelte staat een houten gebouw waarin een douche, omkleedmogelijkheden, informatiecentrum en horeca aanwezig zijn. De vlonder heeft een afmeting van 50x50 meter en ligt verankert aan de dam onder water. Deze dam voorkomt ook dat bij aanmeren te veel stroming ontstaat richting het zwemgedeelte.

DE DIJK BEWEGING . ONTWERP .101

102. DE DIJK BEWEGING . ONTWERP

DE DIJK BEWEGING . ONTWERP .103

VANAF DE STEIGER ZICHT OP DE WERFEN

104. DE DIJK BEWEGING . ONTWERP

DE DIJK BEWEGING . ONTWERP .105

Dijkkruin ; klinkers in halfsteenverband met betonnen opsluitband + 1,80 NAP

Steenbekleding (basalt/ basalton) deels begroeit

-0,70 NAP

Dijkkruin ; klinkers in halfsteenverband met betonnen opsluitband + 1,80 NAP Steenbekleding +2,37 NAP (basalt) Fijn breuksteen +0.30 NAP

Verlegde en verbrede trap

106. DE DIJK BEWEGING . ONTWERP

Steenbekleding (klinker) overgroeit met gras

Steenbekleding met grof breuksteen -0.10 NAP -0,40 NAP

Steenbekleding (basalt / basalton) overgroeit met gras Steenbekleding met grof breuksteen -0,10 NAP -0,40 NAP -1,40 NAP

PAARD VAN MARKEN Als je vanuit de polder richting het Paard loopt, kom je nu nog uit op de kruin van de noordelijke kade. Vanaf daar loop je iets naar het zuiden om vervolgens met een steile (1:2) en smalle trap van nog geen meter breed naar de vuurtoren te kunnen lopen. Het privéterrein van de vuurtorenbewoners begint door de smalle trap gevoelsmatig al bij de dijk. Toch is een hoog en grof hekwerknodig om toeristen te weren. Het is belangrijk op deze plek een duidelijker onderscheid te maken tussen publiek en privaat. Daarnaast kan de aankomst op de dijk verbeterd worden door het pad vanuit de polder te verleggen, zodat deze in het

verlengde van de vuurtoren de dijk op komt voor een mooiere aanlooproute. Ook wordt het pad en de trap verbreedt van één naar vier meter, zodat bezoekers met gemak het openbaar gedeelte met daarbij horende strand kunnen gebruiken. Vanaf de trap wordt het pad in dezelfde breedte doorgetrokken tot het hekwerk op de strekdam. Vanaf het hekwerk gaat het smalle privé pad met 20x30 tegels verder. Aan het openbare pad grenst ook een klein gebouw dat in de zomer horeca-faciliteiten en toilet biedt.

DE DIJK BEWEGING . ONTWERP .107

108. DE DIJK BEWEGING . ONTWERP

Afscheiding van privĂŠterrein is zeer noodzakelijk, maar kan op een vriendelijkere manier in het karakter van het Marken.

DE DIJK BEWEGING . ONTWERP .109

Toegang tot het bos en uitzichtpunt

110. DE DIJK BEWEGING . ONTWERP

VOORUIT KIJKEN OP MARKEN Aan de noordkant vormt de Bukdijk een uitzonderlijke plek op het schiereiland. De wildernis die hier is ontstaan heeft een eigen sfeer. Het is een interessante en unieke plek op Marken. Het is belangrijk dit gebied te behouden en veiliger toegankelijk te maken. Ook hier wordt een trap het verbindende element. In het bos wordt de trap doorgezet als betonnen vlonder tot aan het strandje dat zich aan de oostkant bevindt. Naar de polder toe ligt er een zwevend betonnen pad, deze ligt op het Markermeerpeil -0,10mNAP. Hiermee wordt het hoogteverschil tussen, en de relatie met, het water binnen en buiten de polder gemarkeerd. Op de Bukdijk komt een uitkijkpunt, deze geeft een panorama over het verleden en heden dat Marken te bieden heeft. Het is een unieke plek die de lengte van de ontoegankelijke Bukdijk benadrukt en toont. De dijk die nooit werd afgemaakt en nu onbedoeld onderdeel is geworden van een bijzonder ecosysteem, de natuur in de Gouwzee en de voorlanden van Marken beschermd. Een dijk die veranderd is van functie, zoals ook de dijken van Marken veranderd zijn van functie.

DE DIJK BEWEGING . ONTWERP .111

+2,37

1:2,5

1:2,5 0,20

0,10 -1,00

5,00

7,00

3,00

6,00

4,00

11,00

6,00

-2,00

12,00

3,00

19,00

+2,37

-0,00

-0,40

-0,10--0,40

-0,40

-1,00

112. DE DIJK BEWEGING . ONTWERP 5,00

7,00

3,50

7,00

5,00

40,00

-0,70

RVS balustrade, max. 40mm diameter afgewerkt met een azobé houten trapleuning, blokmodel, afgeronde hoeken, 27x70mm

0,80 m 0,20 m

4,60 m Azobé hout, 200x600x2000mm

3,00 m 10,20 m 9,20 m 2,00 m

3,00 m

DE DIJK BEWEGING . ONTWERP .113

MINNEBUURT

ROZEWERF

HAVEN

114. DE DIJK BEWEGING . ONTWERP

UITZICHTPUNT ROZEWERF Bij de verbreding van de dijk heeft dit vooral impact op de bebouwing langs de Zuidkade en Noordkade. In beide gevallen kan er ruimte worden gewonnen om het wonen op Marken prettiger te maken door ruimte te bieden voor de bezoeker. De Rozewerf kan worden beschermd door de dijk iets te laten uitbuigen richting het Markermeer. Hierbij wordt wel rekening gehouden met de monumentale ijsbrekers die nu voor de werf liggen. Door de dijk naar het meer uit te laten wijken wordt de werf nog meer benadrukt maar komt de route ook lager te liggen t.a.v. de huizen en tuinen van de werf. Hierdoor ontstaat meer afstand maar ook rugdekking, waardoor het open water nog meer de aandacht op zich kan vestigen.

Toegang tot het bos en uitzichtpunt

Er staan enkele banken, maar het is geen plek om lang te verblijven of bij het water te kunnen. Het is een punt om te kijken en de route te vervolgen over de dijk of het schiereiland.

DE DIJK BEWEGING . ONTWERP .115

+1,57 1:2,5

1:2,5 -0,10

5,00

3,00

1,50

0,5

-1,00

0,5

-0,50

4,50

+0,00 -0,40

2,00

17,5 meter

20 meter

+1,57 1:2,5

1:2,5 -0,10

3,00

5,00

1,50

0,5

5,00

0,5

-0,50

-1,00

4,50

1:10

-0,40

1,50

2,00

17,5 meter

+2,37 1:2,5

1:2,5

-0,50

-0,60

7,00

2,00

0,5

5,00

0,5

0,00

6,00

-0,10

4,00

1,50

4,00

60 - 100 meter

25 meter

+1,90 1:3

≥3,15

3,50

4,75

+0,30 1:3

4,00

-0,10

≥5,50

116. DE DIJK BEWEGING . ONTWERP

60 -100 m

4,00

1,50

4,00

Prefab traftreden, zelfverdichtend beton, lichtgrijs [Struyk Verwo] 450x120x1500mm | 14 treden 1:3 Fietsgoot (ĂŠĂŠn zijde), zelfverdichtend beton, lichtgrijs +1,57 1:3 1:2,5 [Struyk Verwo] -0,70

-0,10

-0,50

-1,00

+0,00

-0,40

5,00

3,00

1,50

0,5

1,00 1,50 1,00

0,5

Zitelement zelfverdichtend beton, lichtgrijs lengte 2,5 meter [Struyk Verwo] 4,50

2,00

17,5 meter

20 meter

+1,57 1:3

-0,10

5,00

3,00

5,00

1,50

0,5

1,00 1,50 1,00

1:2,5

-0,50

-1,00

0,5

-0,70

4,50

+0,00 -0,40

2,00

17,5 meter

20 meter

+1,57 1:3

1:2,5 -0,10

-1,00

5,00

3,00

5,00

1,50

0,5

-0,50

0,5

-0,70

4,50

+0,00 -0,40

2,00

17,5 meter

20 meter

+2,37 1:2,5

5,00

0,00 -0,10

7,00

2,50

0,5

5,00

1:3

-0,40

-0,80

-1,00

0,5

-0,70

7,00

6,00 60 - 100 meter

28 meter

DE DIJK BEWEGING . ONTWERP .117

Referentie Malmรถ 118. DE DIJK BEWEGING . ONTWERP

INNOVATIEVE DIJKWONINGEN De potentie van de Noordkade is om de woningen weer te koppelen aan de dijk. Dit kan door woningen van de Minnebuurt deels te slopen en te renoveren. Nieuwe woningen kunnen vervolgens meer gepland worden in de oksel van de dijk. Het is belangrijk de nieuwe woningen te oriënteren op het Markermeer en adaptief te maken voor een eventuele overstroming. De teensloot zal dan achter de bebouwing langs worden verlegd, zodat dit beter aansluit bij de Rozewerf en de Havenbuurt. Bij het herorganiseren van de wijk, komt ook ruimte vrij om de dijk aan te passen en deze nog haakser te maken om de onderlinge verschillen tussen de kaden te versterken. In het hart van de dijk komt een robuust vormgegeven uitkijkpunt. Waarbij nadruk wordt gelegd op de lege horizon. Als referentie is het uitkijkpunt in Diana Park te Malmö genomen. Dit biedt ook kansen voor de bewoners om de dijk weer eigen te maken, door de aanleg van onder andere aanlegsteigers. Het type woningen waaraan gedacht kan worden in de Minnebuurt zijn woningen in, op of naast de dijk. De vormgeving moet altijd passen binnen het beschermd dorpsgezicht, maar de inzet mag innovatief zijn. Alles ter voorbereiding op de komst van het water.’

Innovatieve dijkwoningen

DE DIJK BEWEGING . ONTWERP .119

120. DE DIJK BEWEGING . ONTWERP

DE TOEKOMST VAN MARKEN De dijkversterking van Omringkade 13b is het sterkste middel om DE BEWEGING naar een toekomstbestendig Marken op gang te brengen. Een transformatie die in de komende 30 jaar al kan plaatsvinden. Het is een geleidelijk proces omdat de omringdijk niet aan alle zijden tegelijk wordt versterkt. Van 2018 tot 2020 zijn eerst de West- en Zuidkade aan de beurt. De verwachting is dat niet veel later de plannen voor nieuwe versterkingen van de Noordkade worden gemaakt. Het zou interessant zijn om de versterking van de Noordkade te koppelen aan de transformatie van de Minnewerf naar klimaatbestendige woningen. Het eiland terug transformeren naar adaptief wonen met water, zoals het eeuwenlang op Marken is geweest. Door moderniseren van de woningen zal er ook meer interesse ontstaan vanuit de doelgroep ‘gezin’ om op Marken te gaan wonen. Daarbij kan, indien goed uitgevoerd, het project uiteindelijk ook een internationale visitekaart worden voor het moderne leven met water in Nederland, in de geest van internationale branding ‘Destination Holland’. Bovenal kan de dijk van Marken haar vertrouwde rol behouden: het eiland laten overstromen bij hoog water.

en het eiland. Op het gebied van toerisme is eveneens belangrijk dat de dijk een overloopdijk blijft. De dijk moet zich niet alleen richtingen op het eiland zelf maar ook op haar omgeving. DE BEWEGING over de dijk blijft essentieel voor een optimale beleving van het prachtige cultuurerfgoed wat Marken te bieden heeft met prachtige vistas. Lopend of fietsend over de dijk worden gelijktijdig drie verschillende panorama’s over het Markermeer geboden en het eilandgevoel opgeroepen.

Daarnaast is het belangrijk dat de dijk zich verder blijft ontwikkelen als een dragende structuur voor het toenemende toerisme. Zoals beschreven is de omringdijk van Marken nooit een harde grens geweest tussen het grote water

De dijk zal zich in de toekomst nog meer gaan profileren als levensader voor Marken. Door natuur en cultuur met elkaar te verbinden en te beschermen. Zolang de dijk maar in beweging blijft, biedt dit Marken toekomst.

Daarnaast kan de dijk een belangrijke rol spelen in het transformeren van Marken naar een belangrijke stapsteen tussen Amsterdam en Markerwadden. Door het maken van een transferium aan de zuidzijde kan Marken beter meeprofiteren van de nieuwe bezoekersstromen die de komende jaren op gang zullen komen. Hierdoor wordt het bezoekersaantal niet alleen groter, maar komt er ook een bredere doelgroep op Marken. Het hele jaar rond kunnen natuurliefhebbers de diverse vogels op het eiland en het natuurgebied tussen de luwtedammen bewonderen.

DE DIJK BEWEGING . ONTWERP .121

124. DE DIJK BEWEGING

Bronvermelding Websites • http://www.markermeerijmeer.nl/Actuele+projecten/default.aspx • https://www.waterland.nl/over-waterland/kernen/marken/ • http://www.gemeentemarken.nl/index.html • http://www.synbiosys.alterra.nl/natura2000/gebiedendatabase.aspx?subj=n2k&groep=4&id=n2k73 • http://www.eilandraad.nl/ • http://www.noordhollandsdagblad.nl/stadstreek/waterland/article28011438.ece/Gemeente-Waterlandstudeert-op-parkeerregels-Marken_ • http://www.mooiwonenopmarken.nl/index.php/voorzieningen • https://www.zuiderzeemuseum.nl/nl/17/ontdek/historische-kaart/# • https://www.markermuseum.nl/?page_id=142 • https://www.mesmarken.nl/Marken_informatie.htm • http://cultureelerfgoed.nl/ • Historische informatie Noord-Holland, http://onh.nl • Hoogtekaart Nederland, https://www.ahn.nl • Algemene gisinformatie Nederland, https://www.edugis.nl • Beschermde stads- en dorpsgezichten Marken, 2011, Gemeente Waterland, https://www.waterland.nl/ fileadmin/user_upload/Over_Waterland/Wonen_en_leven/Bouwen_en_Wonen/beschermde_dorps_en_ welstandsgebieden_2011-Marken.pdf Rapportages • Recreatieplan, Waterland, actualisatie 2012, gemeente Waterland, Vista Landschapsarchitectuur en stedenbouw • Bestemmingsplan Marken - Bennewerf, Code 1012112 / 13-02-14, Gemeente Waterland • Zoeken naar visie, onderlegger Omgevingsvisie Waterland 2030, vastgesteld door college d.d. 15 december 2015, projectnummer 260.00.00.00.03 • Visie voor Marken, een maakbaar perspectief voor iedereen, 1 februari 2015, Eilandraad Marken, Marken • Verkeerstructuurplan Marken, 2010, projectnummer 200261, opgestelt door Oranjewoud • Waterplan Waterland, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier en gemeente Waterland, 076989429Definitief, 2013, opgesteld door Arcadis, auteur: Eric Oosterhof • Regiovisie Waterland 2040 (2008) Intergemeentelijk Samenwerkingsorgaan Waterland • Legger Regionale Waterkingen (2009) Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier • Structuurvisie Noord-Holland 2040 - geactualiseerd (2015) Provincie Noord-Holland • Toeristische visie 2015-2025 - focus en samnewerking (2015) Gemeente Waterland • Trendrapport Toerisme Recreatie en Vrije Tijd 2014 (2014) NRIT Media

DE DIJK BEWEGING .125

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Een informatiepunt Waterland op Marken, Resultaten verkenning november 2014-maart 2015, Bestuur Stichting Promotie Waterland en Eilandraad Marken Waterbeheerplan 2010-2015: Van veilige dijken tot schoon water (2009), Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier CHS/PBL Regionale bevolkings- en huishoudensprognose 2013-2040, bewerking RIGO (2015), RIGO Research en Advies, informatieavond Raad Waterland 2015 An Islands heartbeat, K. Knevels, S. Bottenberg, afstudeeronderzoek Larenstein, april 2013 Marken boven Water, waterbewust en zelfredzaam bouwen op Marken, februari 2016, Amsterdam, VPxDG en Geert de Vries in opdracht van RWS (Geert de Vries) Beantwoording NMIJ onderzoeksvragen, 01/Finale versie, RDC9V6742.A2/R0215/50124/BW/Nijm, RoyalHaskoningDHV, 28-10-2015 Parallelspoor Bodemwaarden Markermeer IJmeer, ADC Heritage Rapport H 021, M. Benjamins (red.), 18 december 2007 Houkes, M.C., Lil, R. van, Brenk, S. van den, Manders, M. (2014) Het Markermeer en IJmeer in beeld, De ontwikkeling van een historisch geomorfologische kaartenset voor de waterbodem. Amersfoort: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Introductie beleving ruimtelijke kwaliteit. Vista, Samenwerkingsverband Toekomst Markermeer - IJmeer. Presentatie Kader Ruimtelijke Kwaliteit, Dijkversterking Hoorn-Amsterdam (2014) Provincie Noord-Holland, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier en Rijkswaterstaat. Coördinatieplan waterveiligheid Marken, Veiligheidsregio Zaanstreek - Waterland, 22 april 2016 De cultuurhistorische waarde van de Markermeerdijken, Soemini Kasanmoentalib, bestuurslid IJsselmeervereniging, IJsselmeerberichten 2016/1 Dijkversterking Markermeerdijken, Interpretatie Resultaten Dijken op Veen 2, P. Westerink, T. Schuwer, versie 2.0, status concept, 26 mei 2014, Arcadis, HHNK en Royal Haskoning DHV De waterstaatgeschiedenis van Hoorn, H. van Woesing, 15 maart 2016 Het toekomstbeeld Markermeer, provincie Noord-Holland en Flevoland, 7 september 2009 Voortoets schoonmaken en herzetten steenbekleding Zuidkade Marken, Toetsing aan de Natuurbeschermingswet 1998, Rijkswaterstaat West-Nederland Noord, September 2014 Gevoeligheidsanalyse ongedraineerd rekenen Omringkade Marken, analyse gedraineerde en ongedraineerde sterkte, ing. P. Kraaijenbring, dr. ir. G.A.M. van Meurs, 1220360-000, Deltares, 2015 Dijkversterking Marken, gemeente Waterland, Ruimtelijk advies op Basis van archeologisch bureauonderzoek, rapportnummer V836, Def 2.0, M.K. Boonstra, B.A. Brugman, R.J.J. Quak, Amersfoort, 27 december 2010, Vestigia Archeologie & Cultuurhistorie Vraagspecificatie Geotechnisch onderzoek Marken, zaak 31119388, 2 juni 2016, defninitief versie 2.2,

126. DE DIJK BEWEGING

• • • •

Rijkswaterstaat, Ministerie van Infrastructuur en Milieu Mirt Verkenning Dijkversterking Marken, rapportage Alternatieven, 3 juni 2016, D.2. ref.nr:SWNL-.179703, Sweco in opdracht van Rijkswaterstaat, Ministerie van Infrastructuur en Milieu Dijkversterking Markermeer, synergie tussen veiligheid en natuur, Markeerdijken, verbindende schakels voor natuur, J.T. Vulling, RWS waterdienst, themagroep WINN, december 2009 Waterkwaliteit en ecologische veranderingen in het Markermeer-IJmeer, R. Noordhuis, Deltares, Landschap 2014/1 Betere benutting van rietteelt in de provincie Utrecht, Kansen voor retentie, recreatie en energieproductie, J. Roemaat, Agro en Groen, juli 2010, Didam

Artikelen en presentaties • Dijkversterking moet ander - https://www.deingenieur.nl/artikel/dijkversterking-moet-anders • Dijkversterking moet anders - http://www.ecoshape.nl/nl_NL/nieuws.html/newsitem/76-%27Dijkverste rking+moet+anders%27 • Historische informatie dijken Noord-holland - http://www.dbnl.org/tekst/hege004arch01_01/ hege004arch01_01_0007.php • Hotels voor visdieven - https://www.hhnk.nl/markermeerdijken/actueel_285/item/hotels-voorvisdieven-geopend-in-markermeer_6821.html • Prestentatie Marker Wadden: Learning by doing, 21 oktober 2016, Deltares Boeken • Bont, C. de (2014). Amsterdamse boeren, een historische geografie van het gebied tussen de duinen en het gooi in de Middeleeuwen. Hilversum. • Diederik, A. Wieringa, F. (2015) De Waterwolf in Waterland, de overstroming van 1916 in Waterland en de Zaanstreek: De Vrije Uitgevers. • Schild, J.(2015). Leven met het Water. 1ste uitgave. Goudriaan: De Groot Drukkerij. • Schutte,G.J. Weitkamp, J.B. (1998) Marken, de geschiedenis van een eiland. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker • Vlieger, G.S. (Red.). Zuiderzee-silhouetten (1915): ANWB.

DE DIJK BEWEGING .127

Colofon Met dank aan Hanneke Kijne Harm Veenenbos Saline Verhoeven

mentor commissielid commissielid

en alle hulp van Jan Schild Trijntje Visser Ellis Penning Pauline Maas Sietze van Dijk Ton de Vrieze AmĂŠlie Strens Rinse Joustra Werner Halter Bruno Doedens Gloria Font Laura Woning Johan van der Linge Evelyn Derksen Egle Ramauskaite Evelien de Mey Jelmer Brouwer Tim Kort Annelies Bloemendaal Marije Brans Alexsei Kanin Ballast Nedam Feddes/Olthof

historicus Marken en zeer betrokken bij ontwikkelingen op het eiland bewoner van Marken projectleider, senior onderzoeker specialisatie Markermeer, Deltares projectleider, ecoloog ruimtelijke ordening, adviseur Ecologisch Adviesbureau Viridis BV ecoloog, adviseur Ecologisch Adviesbureau Viridis BV senior adviseur / specialist peilbeheer Markermeer, Rijkswaterstaat omgevingsmanager pilot Meerlaagseveiligheid Marken, RWS West Nederland Noord projectteam Hoogwaterveiligheid Marken, RWS West Nederland Noord senior Adviseur Waterbouw, Fugro GeoServices B.V. landschapsarchitect en kunstenaar landschapsarchitect en architect docent toerisme en economie ervaren zeiler/surfer op het Markermeer senior landschapsontwerper, ervaring met ontwerpen van (zwem)vlonders in de randmeren stedebouwkundige medestudent, landschapsarchitect medestudent, landschapsarchitect medestudent, landschapsarchitect medestudent, landschapsontwerper medestudent, architect medestudent, architect Paulus Eckhardt, Suzanne Jellesma en Diederick Bouwmeester Yttje Feddes, Berdie Olthof, Martijn Noordermeer, Yoran van Boheemen, Femke Visser en Rick Lensink

In het bijzonder wil ik mijn man, ouders en broer, familie en vrienden bedanken voor alle liefde en ondersteuning gedurende alle jaren van de Academie van Bouwkunst. Jullie hebben mij er doorheen gesleept!