Nationaal Park Haarlemmermeer
Sjaak Punt Landschapsarchitectuur Academie van Bouwkunst Amsterdam 2021
2
Nationaal Park Haarlemmermeer
Nationaal Park Haarlemmermeer Een duurzaam integraal toekomstperspectief voor de Haarlemmermeerpolder in 2100
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
3
Sjaak Punt Spieringstraat 4 2801ZM Gouda Nederland sjaak_punt@hotmail.com Opleiding: Master Landschapsarchitectuur Academie van Bouwkunst Amsterdamse Hogeschool van de Kunsten Commissieleden: Harm Veenenbos Nikol Dietz Martin Aarts Externe Commissie: Niké van Keulen Lodewijk van Nieuwenhuizen
4
Nationaal Park Haarlemmermeer
Een duurzaam integraal toekomstperspectief voor de Haarlemmermeerpolder in 2100
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
5
Voorwoord In 2019 heb ik bijna een jaar lang, een dag in de week in de Haarlemmermeerpolder gewerkt. Het kantoor waar ik werkte stond langs de A4 net ten zuiden van Schiphol. Elke week ging ik met het openbaar vervoer door de industriegebieden van Schiphol naar dit kantoor toe. Waarna ik gedurende mijn werkdagen op dit kantoor, kon uitkijken over het infrastructuurgeweld, zoals de snelwegbundels en de vliegtuigen die bijna elke minuut af- en aanvlogen. In deze tijd bekroop mij langzaam het gevoel: ‘Hier moet ik iets mee’. Hoe kan het dat ik, als jongen van de polder, zo’n vervreemd gevoel krijg bij de Haarlemmerpolder? Dit gevoel van ‘Hier moet ik iets mee’ ontwikkelde zicht tot een concrete afstudeeropgave waarbij ik me het volgende afvroeg: We staan wereldwijd voor de enorme opgave om ons landschap en maatschappij te verduurzamen. Hierin is de Haarlemmermeer met zijn intensieve landbouw, Schiphol en grote hoeveelheid infrastructuur, een schoolvoorbeeld van een niet duurzaam landschap. Wat als ik voor de Haarlemmerpolder aan deze opgave een invulling kan geven? Want als ik het hier voor elkaar kan krijgen, dan moeten we het toch overal in Nederland kunnen? Deze gedachte gaf me de drive en positiviteit om met de Haarlemmerpolder aan de slag te gaan. Los van politiek, economisch pragmatisme en denken in onmogelijkheden. Vanaf het begin van mijn afstudeerjaar ging ik ervan uit dat mijn afstudeerproject een project zou worden die ver van de realiteit af zou staan. Ik zag het als een oefening, een ‘wat als’ scenario. Gaandeweg het afstudeerjaar ben ik steeds meer overtuigd geraakt van de noodzaak van integraal regionaal ontwerp als route naar een duurzame toekomst. Dit wordt ondersteund door bijvoorbeeld het laatste IPCC-rapport over klimaatverandering waarin wordt gepleit voor snelle, grootschalige maatregelen om dit tegen te gaan. Zie dit afstudeerplan als een voorbeeld van wat er mogelijk is en welke kwaliteiten we kunnen geven aan ons landschap, als we integraal naar de opgaven kijken en ons niet in de weg laten zitten door sectorale belangen. Zoals Alexander van Humboldt rond de tijd van de droogmaking van de Haarlemmermeer al ontdekte: Alles hangt met elkaar samen. Veel lees en kijkplezier. Sjaak Punt
6
Nationaal Park Haarlemmermeer
^ Kantoorpark in Hoofddorp
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
7
Samenvatting Alles hangt samen Zoals de 19e-eeuwse Duitse natuurwetenschapper Alexander van Humboldt al ontdekte, hangt alles in het landschap met elkaar samen. Hij zag toen al de negatieve effecten van sectorale landinrichting voor het klimaat, bodem en biodiversiteit. Deze inzichten lijken in de anderhalve eeuw die erop volgden in totale vergetelheid te zijn geraakt. Waarbij de Haarlemmermeerpolder in veel opzichten de kroon spant. De Haarlemmermeerpolder is dan ook een schoolvoorbeeld van onhoudbaar sectoraal pragmatisme en de daarbij behorende problematiek, zoals verzilting, zeer lage biodiversiteit, geluidsoverlast, luchtvervuiling, filedruk en stedelijke woon monoculturen, wat drukt op de leefbaarheid in de stad.
Noodzaak van integraal ontwerp. Wat als? Om deze problematiek het hoofd te bieden en te werken naar een duurzaam en aantrekkelijk alternatief voor de Haarlemmermeerpolder is grootschalig integraal ontwerp nodig. In dit voorstel wordt dit alternatief gegeven in de vorm van Nationaal Park Haarlemmermeer. Een integraal ontwerp van de polder in zijn geheel waarbij volledig wordt ingezet op een op zichzelf staand duurzaam watersysteem gevoed door regenwater. Een lokale, regionale en internationale mobiliteitsstrategie gebaseerd op openbaar vervoer en trein. Compacte duurzame steden van hoge dichtheid, omgeven door een robuust en biodivers natuurlijk en agrarisch landschap.
Nationaal Park Haarlemmermeer De Haarlemmermeer heeft in 2100 de status Nationaal Park. In het Nationaal Park Haarlemmermeer is namelijk ruimte voor zowel natuur, landbouw en stad en dat allemaal in intensieve vorm. Hoge dichtheid steden midden in het nieuwe vogelparadijs van Nederland. De basis van het plan is te vinden in het watersysteem. In de toekomst wordt de Haarlemmermeer volledig gevoed door regenwater. Om dit water op te vangen en te bergen worden de oude inundatievelden van de Stelling van Amsterdam ingezet. Met deze nieuwe waterberging wordt het gebied ten noorden van de Geniedijk voorzien van voldoende water om te kunnen blijven landbouwen.
8
Nationaal Park Haarlemmermeer
Deze waterberging functioneert ook als groot vogel broed- en leefgebied. De combinatie van waterberging en de licht glooiende ondergrond van de polder zorgen voor een rijke afwisseling van moeraseilanden, rietlanden en open plassen. Een gebied dat doet denken aan de Oostvaardersplassen, maar dan midden in de Randstad. Om ruimte te maken voor deze grote waterplas, zijn de verschillende grote infrabundels die in de Haarlemmermeerpolder liggen, gecombineerd tot één grote infrabundel met de focus op openbaar vervoer. Deze infrabundel ligt tegen Hoofddorp en Nieuw-Vennep aan in de vorm van een landtunnel en verbindt de polder met de rest van Nederland en via Schiphol met de wereld. Nieuw-Vennep en Hoofddorp worden verdicht op de landtunnel waarbij beide plaatsen een voorkant naar het landschap toe krijgen. Een balkon dat uitkijkt over het landschap, zowel plas, bos als landbouwgebied. Daarnaast wordt hiermee voor een aanzienlijk deel van de woonopgave in de Randstad een duurzame invulling gevonden in de Haarlemmermeerpolder. Schiphol, de derde kern aan de infrabundel, is in 2100 het treinknooppunt van Nederland geworden. Er wordt enkel nog intercontinentaal gevlogen, voor alle Europese reizen wordt van de trein gebruik gemaakt. Op de vrijgekomen ruimte die de krimp van Schiphol (ca.70%) met zich meebrengt is het Amsterdamse bos uitgebreid tot aan Hoofddorp. Dit bos heet het Schipholsebos, een robuuste ruimtelijke tegenhanger van Amsterdam en de voltooiing van de Amsterdamse Bos Scheg. Dit nieuwe laaggelegen landschap is in Nationaal Park Haarlemmermeer te ontdekken met blauwe kano’s die als de hoofd recreatieve drager van het park fungeren. Door het gehele gebied zijn kano-verhuurpunten te vinden, gekoppeld aan OVknooppunten. Zo waan je je in 5 min van een treinstation midden in één van de grootste natuurgebieden van Nederland!
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
9
^ Op vakantie in eigen land, vliegtuigspotters bij Schiphol (Polderbaan)
10
Nationaal Park Haarlemmermeer
Inhoudsopgave 1. Plangebied
13
2. Urgentie
17
3. Kwaliteiten en context
47
4. Verkenningen
61
5. Het plan. Nationaal Park Haarlemmermeer
73
2.1 Schiphol 2.2 Gebouwde omgeving 2.3 Watersysteem 2.4 Biodiversiteit 2.5 Conclusie
3.1 Geschiedenis van de polder 3.2 Ruimtelijke opbouw en kwaliteit 3.3 Nieuwe eeuw, nieuwe kijk, nieuwe opgaven
4.1 Compacte stad 4.2 Maximale natuurwaarden 4.3 Landbouw zonder water inlaten 4.4 Noodzaak tot integraal ontwerp
5.1 Nationaal Park Haarlemmermeer 5.2 Water en Landbouw 5.3 Natuur: leefgebied en kraamkamer 5.4 Mobiliteit: de bereikbare stad 5.5 Stad: toekomstbestendig wonen 5.6 Recreatie: het blauwe kano plan
18 24 32 40 45
48 52 58
64 66 68 70
74 78 86 92 98 106
6. Deeluitwerkingen
113
7. Integraal ontwerp: opbrengsten en fasering
137
Conclusie
141
6.1 Nieuw-Vennep 6.2 Schipholsebos
7.1 Programma op hoofdlijnen 7.2 Fasering 100 jaar vooruit
116 124
138 140
Bronnen
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
11
12
Nationaal Park Haarlemmermeer
1
Plangebied
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
13
1. Plangebied Haarlemmermeerpolder De Haarlemmermeerpolder is een droogmakerij van ruim 18.000 hectare groot en ligt tussen Amsterdam, Haarlem en Leiden in. De polder kenmerkt zich vooral door de grootschalige akkerbouw, infrastructuur en de internationale luchthaven Schiphol. Sinds de droogmaking van het Haarlemmermeer omstreeks 1850, is de Haarlemmermeerpolder circa 100 jaar lang voornamelijk in gebruik geweest als landbouwgrond. Na de tweede wereldoorlog is er in hoog tempo op zeer pragmatische wijze ontwikkelt. Met als grootste ontwikkelingen: Luchthaven Schiphol, met de omliggende bedrijventerreinen, Hoofddorp, Nieuw-Vennep en grote infrastructuren als de snelweg A4. Door, onder andere, deze ontwikkelingen is de Haarlemmermeerpolder het toonbeeld van een niet duurzaam onhoudbaar landschap. Waarin zowel de huidige als de geplande ontwikkelingen op bestaande voet doorgaan, met vooral economisch gewin in het vizier. Deze onhoudbaarheid komt voornamelijk naar voren in de niet duurzame mobiliteit waaronder Schiphol en automobiliteit, de uitbreidende gebouwde omgeving van lage kwaliteit, het verziltende watersysteem met monocultuur landbouw en de zeer lage biodiversiteit. De focus van dit onderzoek ligt daarom op deze vier thema’s: • Schiphol • Gebouwde omgeving • Watersysteem • Biodiversiteit
> Haarlemmermeerpolder in de Randstad 14
Nationaal Park Haarlemmermeer
IJmuiden
Haarlem
Almere
Amsterdam
haarlemmermeerpolder Hilversum
Leiden Alphen a/d Rijn
Den Haag
Zoetermeer
Utrecht
Rotterdam
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
15
16
Nationaal Park Haarlemmermeer
2
Urgentie
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
17
2.1 Schiphol
18
Nationaal Park Haarlemmermeer
^ Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
Schiphol (bron NRC.nl)
19
20
Nationaal Park Haarlemmermeer
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
21
Schiphol Schiphol Mainport is de grootste luchthaven van Nederland en de op twee na grootste luchthaven in Europa (na Heathrow in Londen en Charles de Gaulle in Parijs). De luchthaven heeft een capaciteit van ongeveer 500.000 vluchten per jaar en heeft de ambities om door te groeien tot 600.000-650.000 vluchten. Hier is, volgens Schiphol, een extra start en landingsbaan voor nodig ten zuiden de Kaagbaan. Schiphol is de grootste bron van werkgelegenheid in de omgeving. Er werken in totaal ongeveer 68.000 mensen bij circa 800 bedrijven in de omgeving. De keerzijde van Schiphol Het intensieve vliegverkeer op en rond Schiphol heeft ook een keerzijde. Schiphol Group stoot (inclusief de op Schiphol getankte kerosine) per jaar ongeveer 13 megaton Co2 uit. Dit vertaalt zich in een totale klimaatschade van 3,9 miljard euro per jaar. Tel hier nog de jaarlijkse schade van luchtverontreiniging (circa 100mln/ jaar) en geluidsoverlast (circa 140mln/jaar) bij op, dan is de jaarlijkse omgevings- en klimaatschade ruim 4,1 miljard euro per jaar. Deze schade wordt niet gecompenseerd en draagt daarmee bij aan de snelle klimaatverandering met grote gevolgen op lange termijn. De grote geluidsoverlast van Schiphol drukt niet alleen op de leefbaarheid en gezondheid in de omgeving, maar zet ook de ontwikkelruimte van Aalsmeer, Amstelveen en de Zuidwest-flank van Amsterdam op slot. Kunnen we zonder Schiphol? Deze vraag is complex waarbij het antwoord in ieder onderzoek anders luidt. Een betere vraag is: Zijn er alternatieve vormen van transport die geen of minder negatieve klimaateffecten hebben, zonder drastisch aan bereikbaarheid in te hoeven leveren? 74% van de vluchten van en naar Schiphol zijn Europese vluchten binnen circa 1000km. Voor deze vluchten kan de trein een goed, duurzaam alternatief bieden. Hier is een sterk Europees treinnetwerk voor nodig. Het vervangen van deze vluchten vertaalt zich in 42 treinen per uur,1014 treinen per dag. Dit zijn veel treinen, maar zeker niet ondenkbaar. In vergelijking: Station Zurich verwerkt dagelijks 2915 treinen en Utrecht Centraal ongeveer 900 treinen per dag. Japan Dat een snelle trein veel populairder kan zijn dan het vliegtuig, bewijst Japan. Tussen de megasteden Tokio en Osaka (515 kilometer, 2:22 uur reistijd) heeft de hogesnelheidstrein Shinkansen nu een marktaandeel van maar liefst 86 procent, versus 14 procent voor het vliegtuig. Tussen Tokio en het verder gelegen Hiroshima (820 kilometer, 3:44 uur) is de verhouding nog altijd 70 procent trein en 30 procent vliegtuig. Dat de snelle treinen op piekmomenten iedere tien minuten vertrekken, maakt ze extra aantrekkelijk.
22
Nationaal Park Haarlemmermeer
Percentage Europese vluchten vanuit Schipho
^
^ Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
Geluidscontouren Schiphol (bron RIVM)
23
2.2 Gebouwde omgeving
24
Nationaal Park Haarlemmermeer
^ Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
Hoofddorp
25
26
Nationaal Park Haarlemmermeer
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
27
Gebouwde omgeving De Haarlemmermeerpolder is een polder, die door de snel uitbreidende ontwikkelingen sinds de jaren 50 in grote mate verstedelijkt. Zij het door de grote monotone woonwijken van halverwege vorige eeuw, of door de uitgestrekte industrieterreinen rondom Schiphol, of door de grote infrastructuren die hiervoor zijn aangelegd. Overal in het zichtveld is het bebouwde gebied aanwezig. Tegelijkertijd is er van een echt stedelijke beleving bijna nergens sprake in de Haarlemmermeer. De halfopen, kale bebouwingsranden domineren het landschap en restanten van een agrarisch landschap de stad. Hierdoor heeft de polder op veel plekken maar weinig kwaliteit. Het is geen stad en geen land, maar een achterkant.
28
Nationaal Park Haarlemmermeer
^ Bebouwingsdichtheid (FSI) regio Haarlemmermeer
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
29
Routing De hoofdrouting in de polder is niet meer gekoppeld aan het landschap, waardoor er geen vanzelfsprekende oriëntatie meer is. Doordat er ontwikkeld is met de focus op grote hoeveelheden autoverkeer, zijn er veel snelwegen, rondwegen en verkeerpleinen aangelegd. Hierbij zijn, op het oog, alle verkeerskundige rekenmodellen leidend geweest, wat geresulteerd heeft in een routestructuur die vanuit landschappelijk oogpunt totaal onnavolgbaar is geworden, met desoriëntatie als gevolg.
^ Hoofdroutes in de Haarlemmermeerpolder
30
Nationaal Park Haarlemmermeer
Aangetaste polder Van de polder die ooit is aangelegd als grootschalig agrarisch landschap met een zuiver wiskundig poldergrid is op het moment weinig meer van over. Op enkele plekken zijn nog stukjes over van deze structuur met de schaal en ruimtelijkheid die daarbij hoorden, maar grotendeels is deze structuur verdwenen door ontwikkelingen uit de vorige eeuw, die hier weinig tot geen rekening mee hielden. Ruimtelijk heeft de polder een drager nodig die tegenwicht kan bieden tegen alle stedelijke ontwikkelingen in de polder. De restanten van het oude, open, agrarische poldergrid zijn onvoldoende om hierin te voorzien.
^ In rood de verstedelijkte delen van de polder
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
31
2.3 Watersysteem
32
Nationaal Park Haarlemmermeer
^ Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
Poldervaart
33
^ 34
Hoofdvaart
Nationaal Park Haarlemmermeer
Geniedijk, Stelling van Amsterdam
^
^ Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
Poldertocht langs dwarsweg
35
Onhoudbaar watersysteem Het watersysteem is de basis van de meeste landschappen in Nederland. Zo ook bij de Haarlemmermeer. Om een goed beeld te krijgen van het watersysteem is het belangrijk uit te zoomen naar het watersysteem van het gehele Hoogheemraadschap van Rijnland. Wat opvalt aan dit watersysteem is dat er maar beperkt water aangevoerd kan worden. De hoofdinlaat van het watersysteem is te vinden in Gouda, die een beperkte inlaatcapaciteit heeft. Door de stijgende zeespiegel, wordt de inlaatcapaciteit van deze inlaat in de toekomst verkleind. De Haarlemmerpolder heeft veel last van verzilting. Door de diepe ligging van de polder, van -3m tot -6m NAP, wordt er een flink vacuüm gecreëerd in het grondwater, doordat er minder tegendruk van bovenaf is. Hierdoor komt het dieper gelegen zoute grondwater omhoog in de polder. Om toch te kunnen blijven landbouwen wordt er in de Haarlemmerpolder gespoeld met zoet boezemwater om zo de zoutwaardes laag genoeg te houden, zodat zoutschade aan de gewassen niet optreedt. Dit systeem zorgt ervoor dat de Haarlemmermeerpolder in de huidige situatie al circa 40% van het ingelaten boezemwater in het gehele waterschap gebruikt, terwijl het maar circa 15% van het oppervlak van het waterschap beslaat. Dit zoetwater verbruik wordt alsmaar groter vanwege aanhoudende verzilting en verdroging door klimaatverandering. Volgens berekeningen van Deltares zal het zoetwaterverbruik door verdroging van de Haarlemmermeerpolder ten opzichte van de huidige inlaatcapaciteit 75% bedragen (W+ scenario), hierbij is de toenemende verziltingsdruk nog niet meegenomen. Dit laat zien dat het watersysteem onhoudbaar is en het anders moet, willen we de polder de komende decennia niet volledig laten verzilten.
Bronnen: • • •
Rijnland, 2012. Water in de structuurvisie Haarlemmermeer 2030 Rijnland, 2017. Slimmer doorspoelen Haarlemmermeer Rijnland, Waterschap Groot Haarlemmermeer, 2004. Onderbouwing wateropgave Noord-Holland
^ Verwachte zoetwater inlaat Haarlemmermeerpolder bij behoud huidig systeem 36
Nationaal Park Haarlemmermeer
Grens waterschap Hoofd watergang Droogmakerij Zout grondwater diepte tov maaiveld (rood is binnen 5m) Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
37
Onhoudbaar watersysteem Het watersysteem in de Haarlemmermeerpolder bestaat uit een systeem van vaarten, tochten en kavelsloten, omlijst door de ringvaart als begrenzing van de polder. Langs de gehele ringvaart is een totaal van maar liefst 77 waterinlaten te vinden. Het merendeel van deze inlaten kan individueel aangestuurd worden door de agrariërs zelf, waardoor er weinig zicht en controle is op de totale hoeveelheid water die in de polder wordt gelaten om hem door te spoelen. Daarnaast is er in grote delen van de polder een hoog risico op opbarsten van de grond door kweldruk en beperkte deklaag weerstand van de bodem. Hierdoor is grootschalig graven in de Haarlemmerpolder zonder het creëren van extra zoute wellen niet mogelijk. Ten slotte zorgt de diepe ligging van de polder voor wegzijging van water uit naastgelegen gebieden. Doordat de omliggende gebieden vaak veengebieden zijn, zorgt deze wegzijging voor verdroging van de veengebieden, waardoor deze sneller oxideren. Concluderend: het watersysteem zoals het nu is vormgegeven is in de Haarlemmermeerpolder onhoudbaar en moet veranderen.
^ Principedoorsnede grondwaterstromen in de polder
38
Nationaal Park Haarlemmermeer
Zoute wellen Opbarstingsrisico Inlaten
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
39
2.4 Biodiversiteit
40
Nationaal Park Haarlemmermeer
^ Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
Lage biodiversiteit in de polder
41
Lage biodiversiteit Sterke afname Nederlandse biodiversiteit In Nederland daalde de biodiversiteit van ongeveer 40 procent in 1900 tot ongeveer 15 procent in 2010. In vergelijking tot Europa en de rest van de wereld heeft Nederland aanzienlijk minder biodiversiteit over. In Europa als geheel resteert nog bijna de helft van de oorspronkelijke biodiversiteit. Op wereldschaal is ruim 70 procent behouden gebleven. Intensief landgebruik veroorzaakt verlies Nederlandse biodiversiteit Menselijk landgebruik heeft wereldwijd de grootste invloed op het verlies aan biodiversiteit. Andere mondiaal belangrijke oorzaken hangen samen met infrastructuur, verstoring, fragmentatie en oprukkende bewoning. Allemaal zaken die in Nederland en, in het bijzonder, in de Haarlemmermeerpolder aan de orde zijn. Door de emissie van broeikasgassen zullen de klimatologische omstandigheden veranderen, met vooral op de langere termijn negatieve effecten voor biodiversiteit. Het verlies aan biodiversiteit in Nederland is grotendeels veroorzaakt door landbouw en verstedelijking, zowel door areaalverlies als door milieudruk en versnippering. 70 procent van het Nederlands landoppervlak wordt dan ook agrarisch gebruikt. Verwacht wordt dat de nu nog bescheiden druk van klimaatverandering op de Nederlandse biodiversiteit in de toekomst zal toenemen. Nederland ligt niet op koers naar de Europese en mondiale doelen In Nederland blijft de druk op biodiversiteit hoog vooral door de hoge bevolkingsdichtheid en een intensief landgebruik. Modelstudies laten zien dat veel soorten in Nederland nog geen duurzame condities kennen. De aanwijzing van Natura 2000-gebieden voor biodiversiteitsbescherming van Europees waardevolle natuur en de voorgenomen aanleg van een ruimer ecologisch netwerk zijn nog niet voldoende om voor alle soorten duurzame condities te creëren. Nederland scoort overigens met een beschermd natuurareaal van 14 procent van het territorium (inclusief mariene gebieden) onder het EU gemiddelde. Biodiversiteit in de Haarlemmermeer Sinds de droogmaking van de Haarlemmermeer is natuur en biodiversiteit nooit echt een onderdeel geweest van polder. In de 19e- en 20e eeuw lag de focus voornamelijk op agrarische, stedelijke en industriële ontwikkeling. Dit heeft geresulteerd in een landschap van zeer lage biodiversiteit en ecologische versnippering. Juist in een tijd waarin de Nederlandse biodiversiteit op zijn laagst is, - nog maar 15 procent van de oorspronkelijke biodiversiteit – is een centrale rol voor natuur en biodiversiteit in ons landschap van essentieel belang.
42
Nationaal Park Haarlemmermeer
^ Aftakeling biodiversiteit in Nederland (bron: Planbureau voor de Leefomgeving)
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
43
44
Nationaal Park Haarlemmermeer
2.5 Conclusie. niet volhoudbaar Mobiliteit
Verrommelde polder gedomineerd door overlast, luchtvervuiling en desoriëntatie als gevolg van auto infrastructuur en Schiphol. Daarbij is Schiphol de grootste vervuiler van de Haarlemmermeer en het toonbeeld van onhoudbare en niet duurzame mobiliteit.
Stad
Onaantrekkelijke leefomgeving voor mens en dier. Geen stad, en geen land. Monotone woonwijken, grote industriële gebieden van zeer matige kwaliteit.
Water en Landbouw
Onhoudbaar watersysteem en met industriële akkerbouw, in een verziltend landschap, 5 meter onder zeeniveau. De Haarlemmermeerpolder is grootverbruiker van steeds schaarser wordend zoet water van het boezemsysteem van Rijnland.
Natuur
Zeer lage biodiversiteit door industriële (agro)cultuur zonder aandacht voor ecologische kwaliteit en inclusiviteit.
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
45
46
Nationaal Park Haarlemmermeer
3
Kwaliteiten en context
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
47
3.1 Geschiedenis van de polder Uit het boek: Het Nederlandse Landschap van J.T.P. Bijhouwer: Hèt grote werk van de 19e eeuw was de droogmaking van het Haarlemmermeer. Dat meer was in de loop der tijden ontstaan door afslag aan de oevers van een heel stel kleinere meren, het Leidsemeer, een voortzetting van de Kagerplassen, het Haarlemmermeer, met de vorige verbonden door een betrekkelijk smal water, de Vennepe, en ten noorden daarvan het Spieringmeer, dat uitliep in het Spaarne en de Liede naar het IJ. In 1612 stelde Leeghwater al voor om paal en perk te stellen aan de verwoestingen aangericht door de ‘waterwolf’ en het meer droog te malen. Maar men was daar technisch nog niet aan toe; pas in 1848 werd het werk ondernomen. De 18277 ha binnen de ringdijk bestaan uit resten veeneilandjes, voor een groot deel echter uit goede kleigronden en zandige kleien. Er waren drie stoomgemalen nodig om het meer te bedwingen, ze zijn een wonder van vernuft en primitiviteit. Het gemaal Cruquius bij Heemstede is als museum behouden en nog in oude staat. Met een geweldige zuiger waar stoom onder werd geblazen, die de elf zuigperspompen in allerlei combinaties via balansen kon optrekken bij zijn daling. Het is een zeer interessante machine uit het begin van de industriële revolutie; zeer zeker een bezoek waard. Ze was eigenlijk geen succes, deze droogmakerij. Daarvoor was het project teveel opgezet als een particuliere onderneming met het oogmerk om winst te maken. Veel te vroeg werd het land bij opbod verkocht, toen een detailafwatering nog helemaal niet was ontworpen, laat staan gemaakt. Bijna al de eerste kolonisten besteedden een te groot deel van hun kapitaal aan land dat eigenlijk nog oorspronkelijke zeebodem was, reserveerden te weinig voor de eerste jaren wanneer zij op oogsten nog niet konden rekenen, boerderij en inventaris moesten opbouwen, en geld moesten besteden om het land te draineren. Daardoor werden hele stukken van de polder weer tot moeras, en de moeraskoorts (malaria) deed zijn intrede. Het sterftecijfer in de Haarlemmermeer was het tweevoudige van het toch al niet lage cijfer voor heel Nederland. En dat bij een jonge krachtige bevolking! Het verlaten land werd opgekocht door kapitaalkrachtige boeren. Zij konden zich wel handhaven, en zij kwamen zelfs tot grote of grotere welstand.
48
Nationaal Park Haarlemmermeer
^ Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
‘Haarlemmermeer’ door Jan van Goyen, 1646
49
Ontwerptekening gemaal de Cruquius en Lijnden
^ Ja, dat oude rijmpje spreekt de waarheid wel over de ontwikkeling van de Haarlemmermeer:
staat de Haarlemmermeer verre achter bij de Beemster en de Schermer om van de Wieringerwaard niet te spreken.
De eerste vond er subiet de dood De tweede leed er grote nood De derde had er pas zijn brood Thans is de Haarlemmermeer nog steeds een bloeiend landbouwgebied. De hoofdvaart met zijn boomrijen is imposant.
Even nog een wonderlijke ervaring met de Haarlemmermeer! Ik zat eens in een Schiphol-bus, met de piloot en bemanning van een Zwitsers verkeersvliegtuig. Bij het binnenkomen van de polder, ‘Sieh mal, wie wunderbar diese ganz und gar gegennatürliche Landschaft’. En van Zwitsers standpunt had hij nog gelijk ook!
Het doet ons vreemd aan dat de ondernemers er in het geheel niet aan hadden gedacht om terreinen te reserveren voor dorpen, waar ‘verzorgers’en landarbeiders zouden kunnen wonen, dus het voorbeeld van Leeghwater helemaal niet hebben gevolgd. Nog Nieuw-Vennep, nog Hoofddorp bezitten daardoor een duidelijke structuur en hebben de grootste moeite gehad om terrein voor uitbreiding in handen te krijgen. Alleen hun ligging aan de statige hoofdvaart schenkt enige compensatie. Maar qua inrichting
J.T.P. Bijhouwer
50
Nationaal Park Haarlemmermeer
^ Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
Groeiende Haarlemmermeer voor de droogmaking
51
3.2 Ruimtelijke opbouw en kwaliteit 1. Systeem van vaarten en tochten Het watersysteem van de Haarlemmermeerpolder bestaat uit een systeem van vaarten en tochten. De vaarten zijn watergangen die van zuidwestelijke richting naar noordoostelijke richting lopen en de tochten de watergangen die haaks op de vaarten liggen. Wat opvalt is de hoofdvaart met dwarstocht die naar de drie gemalen lopen, waar het water uit de diepe polder naar de ringvaart gepompt werd. 2. Linten en dwarswegen Over het watersysteem heen ligt een raamwerk van linten en dwarswegen. De dwarswegen liggen gekoppeld aan de tochten van het watersysteem, terwijl de linten precies halverwege de vaarten liggen. 3. Oeverlanden Door het graven van de ringvaart rond het meer voor de droogmaking, zijn er rondom het meer stukken oud oeverland afgesneden. Deze stukken oeverland zijn nu onderdeel van de polder en sterk georiënteerd naar buiten toe.
52
1
2
3
4
Nationaal Park Haarlemmermeer
4. Stelling van Amsterdam Tussen 1880 en 1920 is de Stelling van Amsterdam als verdedigingslinie aangelegd rond Amsterdam. Deze linie loopt ook door de Haarlemmermeerpolder in de vorm van een geniedijk, forten en inundatievelden ten zuiden van de Geniedijk. Wanneer de linie in werk zou gaan, was het mogelijk om de inundatievelden te laten inunderen tot circa 40cm diep, waardoor het gebied praktisch onbegaanbaar werd. De stelling is nooit actief gebruikt en heeft sinds 1996 de status werelderfgoed op de lijst van UNESCO. Conclusie: Helder ruimtelijk raamwerk Laag één tot en met vier bij elkaar zorgen voor een heel helder ruimtelijk raamwerk van hoge kwaliteit. Een, in potentie, heldere drager van ruimtelijke ontwikkeling in de Haarlemmermeerpolder.
Conclusie
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
53
54
Nationaal Park Haarlemmermeer
Geniedijk Stelling van Amsterdam, uitkijkend op de A4
^
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
55
56
Nationaal Park Haarlemmermeer
^ Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
Kruising van polderstructuren
57
3.3 Nieuwe eeuw, nieuwe kijk, nieuwe opgaven. Veel politieke ambities Sinds de droogmaking van de Haarlemmermeer tot aan het einde van de vorige eeuw, is er op politiek maatschappelijk vlak met betrekking tot duurzaamheid veel veranderd. Het bewustzijn van klimaatverandering en de noodzaak van een duurzame samenleving wordt steeds breder gedragen, nu we de gevolgen van klimaatverandering beginnen te merken. Dit bewustzijn heeft zich vertaald in tal van veelbelovende, politieke ambities om het tij te keren. Voorbeelden hiervan zijn het Klimaatakkoord van Parijs, de Sustainable Development Goals van de Verenigde Naties, de European Green Deal en het Nederlandse Klimaatakkoord. Elk akkoord probeert invulling te geven aan de enorme duurzaamheidsopgaven van deze eeuw en staan symbool voor een nieuwe kijk op de wereld. Waarbij eindeloze economische groei ten koste van de aarde niet meer als zelfsprekend wordt gezien. Dit vertaalt zich in de nieuwe opgaven van deze eeuw. De verduurzaming van onze maatschappij, economie en ons landschap. Dit afstudeerplan is een voorstel waar invulling wordt gegeven aan deze opgaven in de Haarlemmermeerpolder. Dit wordt gedaan door middel van een integraal regionaal ontwerp voor de gehele polder.
58
Nationaal Park Haarlemmermeer
^ Greep uit politieke verdragen omtrent duurzaamheid en klimaatverandering
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
59
60
Nationaal Park Haarlemmermeer
4
Verkenningen
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
61
62
Nationaal Park Haarlemmermeer
3 verkenningen De eerste stap in de totstandkoming van dit afstudeerplan was het doen van verkenningen. Elke verkenning met een duidelijk leidend motief. De leidende motieven zijn gebaseerd op de kritieke thema’s uit de analyse, namelijk: natuur en biodiversiteit, stedelijke ontwikkeling en mobiliteit en het watersysteem met de daarbij behorende landbouw. Dit heeft geresulteerd in 3 verkenningen genaamd: ‘de Compacte Stad’, ‘Maximale natuurwaarden’ en ‘Duurzame landbouw zonder water inlaten’.
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
63
4.1 Compacte stad
Het uitgangspunt van het model de ‘Compacte Stad’ is het realiseren van stedelijke verdichting binnen de bestaande bebouwde gebieden, in de vorm van herontwikkeling en op termijn grootschalige vervanging. Een van de belangrijkste ingrepen om dit te realiseren is om de stadscentra beter te ontsluiten dan de stadsranden, door het openbaar vervoer het belangrijkste transportmedium te maken. Door het realiseren van één centrale hoofdinfrastructuur langs de bebouwingskernen heen met de focus op openbaar vervoer, wordt stedelijk wonen aantrekkelijker dan wonen in uitgestrekte wijken vol met grondgebonden eengezinswoningen, met een auto voor de deur. Daarnaast zorgt de verdichting voor de mogelijkheid van meer stedelijke functies in de bestaande kernen. In deze nieuwe steden is de auto te gast en staan de voetgangers en fietsers centraal. Hierdoor is er meer ruimte voor mens en dier in de openbare ruimte van de stad. Door de stedelijke verdichting ontstaat er meer behoefte aan recreatie in de natuur, in deze behoefte wordt voorzien door de huidige, meer rustige, noordrand een parkachtige inrichting te geven.
^ principe uitgestrekte stad versus compacte stad
64
Nationaal Park Haarlemmermeer
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
65
4.2 Maximale natuurwaarden
In het model ‘Maximale natuurwaarden’ wordt ervan uitgegaan dat, door verzilting en alsmaar dalende biodiversiteit, natuur in de Haarlemmermeerpolder waardevoller wordt dan landbouw. De natuurwaarden worden gerealiseerd door het waterpeil van de gehele Haarlemmermeerpolder integraal op te zetten tot de gemiddelde maaiveldhoogte (-4.75 NAP). Door de verschillen in reliëf in de ondergrond, ontstaat zo een zeer gevarieerde drooglegging waardoor er een grote verscheidenheid aan natuurtypen zich kan ontwikkelen in de Haarlemmermeerpolder. Van open plassen en moerasvegetatie, tot bossen en graslanden. Deze natuurwaarden zorgen voor een verhoging van biodiversiteit in de polder en daarbuiten. Tegelijkertijd ontstaan er voor recreatie tal van mogelijkheden om de natuur te beleven, midden in de Randstad.
^ principe opzetten waterpeil voor natuur
66
Nationaal Park Haarlemmermeer
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
67
4.3 Landbouw zonder water inlaten
Vanuit het watersysteem van Rijnland gezien is de Haarlemmermeerpolder één van de grootste zoetwaterverbruikers van het gehele waterschap, waarbij het verbruik van zoetwater blijft toenemen. Het uitgangspunt van dit model is geen druppel water vanuit het boezemsysteem meer inlaten. In de Haarlemmermeer wordt alleen nog maar op basis van lokaal gevallen regenwater, landbouw bedreven. Om dit te doen is een bergingsvoorziening nodig. De grootte van die bergingsvoorziening is afhankelijk van het regenwater overschot, wat in West-Nederland zo’n 250mm op jaarbasis bedraagt. Doorrekenend vanuit dit overschot is voor het landbouwareaal ten noorden van de stelling van Amsterdam een waterbergingsgebied zo groot als de inundatievelden ten zuiden van de Stelling van Amsterdam nodig, als we tot 2100 op enkel regenwater willen blijven landbouwen in de Haarlemmermeerpolder. De stelling van Amsterdam wordt de ruimtelijke drager waarbij er een tweedeling in de polder ontstaat. Ten zuiden van de stelling van Amsterdam worden de oude inundatievelden als waterberging ingezet. Dit betekent een flinke waterstandsverhoging waardoor een grote waterplas ontstaat met een variabel peil van -4.5m tot -4.2m ten opzichte van het NAP. Naast kwantitatieve waterberging, heeft de plas ook een functie als natuurgebied. De verdichting en mobiliteit strategie uit het eerste model is goed te combineren met dit model. Waarbij Nieuw-Vennep een stad aan het water wordt.
^ principe waterberging door gebruik te maken van oude inundatievelden
68
Nationaal Park Haarlemmermeer
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
69
4.4 Noodzaak tot integraal ontwerp Alles hangt met elkaar samen. Alexander van Humboldt was een 19e-eeuwse, Duitse natuurwetenschapper die met zijn onderzoeken het fundament van de huidige natuurwetenschap heeft gelegd. In zijn leven bestudeerde hij planten, bodems, reisde de wereld over en probeerde zijn leven lang te verklaren wat hij zag. Hij ging nauwkeurig te werk en probeerde altijd de dingen die hij zag in het geheel te plaatsen. In tegenstelling tot de gangbare wetenschap van die tijd, waar juist veel werd ingezoomd op een specifiek onderwerp, zoomde Humboldt uit. Humboldt ontdekte dat alles in het landschap met elkaar samenhangt. Hij zag toen al de negatieve effecten van sectorale landinrichting voor het klimaat, bodem en biodiversiteit. Deze samenhang; een complexe balans tussen bodem, water, milieu, klimaat, vegetatie en dieren, laat zien dat een duurzame oplossing voor de Haarlemmermeerpolder niet wordt behaald door alleen afzonderlijk naar de stad, de mobiliteit, de landbouw, het water of de natuur te kijken. Het gehele landschap hangt met elkaar samen, alles beïnvloed elkaar.
^ Alexander van Humboldt
70
^ Naturgemälde van Alexander van Humboldt
Nationaal Park Haarlemmermeer
Integraal ontwerp Uitgaande van voorgaand perspectief, hoeft er niet gekozen te worden voor één van de modellen of leidende motieven, maar moet er juist ingezet worden op een integrale combinatie. Een combinatie waarin de verschillende elementen elkaar versterken en er niet gekozen wordt voor het één ten koste van het ander. Kortom, een integraal regionaal ontwerp als sleutel naar een duurzame toekomst.
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
71
72
Nationaal Park Haarlemmermeer
5
Het plan Nationaal Park Haarlemmermeer
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
73
5.1 Nationaal Park Haarlemmermeer Concept Vanuit de verkenningen is een integraal concept voortgekomen. Eén waarin mobiliteit, stedenbouw, water, landbouw en natuur elkaar versterken en een duurzaam en aantrekkelijke toekomst vormen voor de Haarlemmermeer. Dit concept is het Nationaal Park Haarlemmermeer. Hierin zijn de verschillende kansrijke elementen uit de verkennende modellen geïntegreerd tot een plan waarin ze elkaar versterken, namelijk: • De waterstrategie uit verkenning landbouw • De stedenbouw en mobiliteitsstrategie uit verkenning compacte stad • Natuurlijke diversiteit vanuit gevarieerde drooglegging door opzet waterpeil Hieraan is de uitbreiding Amsterdamse Bos Scheg tot aan Hoofddorp als robuuste bosverbinding toegevoegd. Door het inkrimpen van Schiphol komt de gehele zuidoostflank van Schiphol aan ruimte vrij, wat kansen biedt om de Amsterdamse bos Scheg te vergroten en een sterke ruimtelijke tegenhanger te geven ten opzichte van alle stedelijke ontwikkelingen in de omgeving. Al deze elementen worden met elkaar verbonden door het poldergrid die als helder raster de hoofdstructuur van het landschap vorm.
^ Concept Nationaal park Haarlemmermeer 74
Nationaal Park Haarlemmermeer
^ Concept Nationaal park Haarlemmermeer in relatie tot de Scheggen van Amsterdam
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
75
Nationaal Park Haarlemmermeer
76
Nationaal Park Haarlemmermeer
Bos Riet(ei)landen Waterbuffer Strokenteelt Metro netwerk Recreatief groen Nieuwe verstedelijking 0m
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
1km
2km
2.5km
Nieuwe landtunnel 77
5.2 Water en Landbouw
78
Nationaal Park Haarlemmermeer
Waterberging Strokenteelt Aanvoer water 0m
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
1km
2km
2.5km
Nieuwe kades 79
Water en landbouw Het uitgangspunt voor het watersysteem en de landbouw in het plan is dat de Haarlemmermeerpolder volledig door regenwater wordt gevoed. Er wordt geen druppel meer ingelaten vanuit de Rijnlandse boezem. Om ervoor te zorgen dat landbouw in de Haarlemmermeerpolder kan blijven zonder dat er grote zoutschade optreedt, wordt er een grote, door regenwater gevoede, waterbergingsplas aangelegd in de vorm van de inundatievelden van de stelling van Amsterdam. Deze plas beslaat circa 30% (5432 ha) van het totale oppervlak van de Haarlemmermeer. Ten noorden van de stelling blijft het bestaande landbouwgebied intact en beslaat zo’n 20% (3688 ha) van het totale oppervlak van de Haarlemmermeer. In West-Nederland is er, boven open water, een gemiddeld regenwateroverschot van 250 mm, wat resulteert in een waterbergingsvoorziening van 13,6 miljoen m3 per jaar, op basis van regenwater. Waar in de huidige situatie de gehele Haarlemmermeerpolder wordt doorgespoeld om verzilting van de bodem te voorkomen, wordt dat in het Nationaal Park Haarlemmermeer alleen gedaan in het landbouwgebied.
Principe oplossing waterberging, door herintroductie inundatievelden stelling van Amsterdam
80
Nationaal Park Haarlemmermeer
Hierdoor hoeft er nog maar 20% van de gehele polder gespoeld te worden. Dit verkleint de watervraag met 80% waardoor er voldoende water vanuit de waterbergingsplas beschikbaar is om te kunnen blijven landbouwen tot 2100 zonder een druppel water in te laten. • 13,6 miljoen m3 regenwateroverschot op jaarbasis uit waterberging • Verwachte watervraag vanuit landbouw op jaarbasis in 2070: 10 miljoen m3 • Verwachte watervraag vanuit landbouw op jaarbasis in 2100: 13,7 miljoen m3 • De totale peilfluctuatie zal in de waterbergingsplas zo’n 30 cm bedragen
Neerslag, Verdamping en gebruik tbv doorspoelen
Gemiddelde peilfluctuatie in waterberging door het jaar heen
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
81
Verzilting Verzilting wordt in de Haarlemmermeerpolder veroorzaakt door opkomende zoute kwel vanuit de bodem. Deze kwel komt omhoog doordat er door de huidige diepe drooglegging van de polder (circa -6 NAP) onvoldoende tegendruk is om de zoute kwel vanuit diepere grondlagen tegen te houden. Door de opgelegde plas wordt de waterstand op veel plekken met bijna 2m verhoogd, waardoor er een flinke tegendruk ontstaat op de zout kwel, wat ervoor zorgt dat de plas niet verzilt. Het zoete water blijft er als bel op liggen. Naast de zoute kwel uit diepe grondwaterlagen, is er ook lokale kwel vanuit naastgelegen veengebieden met een hogere waterstand dan de Haarlemmermeerpolder. Dit fenomeen wordt wegzijging genoemd en zorgt voor verdroging van deze gebieden (bijvoorbeeld de Kaag). De waterstandsverhoging gaat de wegzijging uit naastgelegen veengebieden tegen, doordat het peilverschil verkleind wordt. Hierdoor is er ook minder aanvoer van water nodig naar deze naastgelegen gebieden om de waterstand daar op peil te houden.
Principe oplossing tegengaan verdroging en verzilting
82
Nationaal Park Haarlemmermeer
Strokenteelt De landbouw in zijn huidige vorm is een zeer grootschalige monocultuur. Dit drukt in grote mate op de biodiversiteit. In Nationaal Park de Haarlemmermeer zal natuurinclusieve landbouw de norm worden, door middel van strokenteelt. Strokenteelt is een vorm van landbouw waar meerdere gewassen op een perceel worden aangeplant in plaats van met monoculturen te werken. De gewassen worden op machinebreedte aangeplant, waardoor nog steeds met grote efficiëntie gewerkt kan worden. Voordelen: • Minder bestrijdingsmiddelen nodig omdat er meer verschillende soorten groenten gekweekt worden. De kans op grootschalige gewasziekten is hierdoor kleiner. • Hogere biodiversiteit voor vooral insecten, vogels en bodemleven doordat de gewassen op verschillende momenten geoogst worden. Hierdoor zal er nooit een grootschalige kaalslag van de gronden plaatsvinden en hebben de insecten en dieren uitwijkmogelijkheden naar naastgelegen gewassen. • Risicospreiding voor de boeren door meer gewassen te kweken, zonder flink aan efficiëntie in te hoeven leveren, gezien de gewassen op machine breedte worden gezaaid en geoogst.
Principe oplossing biodiverse strokenteelt
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
83
Strokenteelt
84
Nationaal Park Haarlemmermeer
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
85
5.3 Natuur: leefgebied en kraamkamer
86
Nationaal Park Haarlemmermeer
Vogels foerageren langs kust Vogels foerageren in groene hart Leefgebied plas Leefgebied bos 0m
1km
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
2km
2.5km
Leefgebied landbouw 87
Natuur: vegetatie in het water In de waterbergingsplas zijn veel verschillen in waterdiepte als gevolg van het reliëf in de polder. Door deze verschillen in waterdiepte kunnen er allerlei verschillende vegetatietypen tot ontwikkeling komen in het water. Hier worden vier vegetatie typen in onderscheiden: • 20 - 0 cm drooglegging Ruigtekruiden en grassen, met soorten als Harig Wilgenroosje, Koninginnenkruid, Gestreepte Witbol en Fioringras. • 0 - 40 cm inundatie Oeverplanten, met soorten als Riet, Grote Lisdodde, Kleine Lisdodde, Gele Lis, Kalmoes en Zwanenbloem • 40 - 80 cm inundatie Drijfbladplanten, met soorten als Witte Waterlelie, Gele Plomp, Kikkerbeet, en Watergentiaan. • 80 - 120 cm inundatie Ondergedoken waterplanten, met soorten als Smalle waterpest, grof hoornblad, fonteinkruiden en water ranonkels.
^ Principedoorsnede vegetatie in relatie tot waterdiepte
88
Nationaal Park Haarlemmermeer
A’
A
^Doorsnede A-A’ vegetatie in het water
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
89
Natuur: leefgebied en kraamkamer De waterplas heeft niet alleen een waterbergende functie, maar ook een zeer belangrijke functie voor natuur. Deze functie is voornamelijk voor vogels. De vele rieteilanden die zullen ontstaan met de waterstandsverhoging zorgen voor een perfecte nestelgelegenheid voor vele vogels in het gebied zelf, maar ook vanuit omliggende biotopen, zoals de kust en het veenweidengebied. Kustvogels als grote stern, dwergstern, visdief, lepelaar en kokmeeuw, vinden in de Haarlemmermeer een perfecte broedplek langs de binnenduinrand. Met de zee slechts enkele kilometers verwijderd is het foerageergebied voor deze vogels goed bereikbaar. Voor veenweidevogels als de grutto, wulp en tureluur geldt hetzelfde. Het veenweidegebied van het Groene Hart functioneert goed als foerageergebied, maar wordt vaak te intensief beheerd en beweid om als goede broedplek met voldoende rust te kunnen functioneren. In het Nationaal Park Haarlemmermeer zijn voldoende rietlanden en drooggevallen eilanden te vinden om goed op te kunnen broeden. Maar niet alleen voor de omliggende biotopen is het Nationaal Park van belang, ook vormt het gebied zelf een belangrijk leefgebied voor tal van, vooral watergebonden, soorten. Voorbeelden hiervan zijn de visarend, zeearend, roerdomp, grote karekiet, kleine karekiet, bever en otter. Kortom: een natuurgebied met kwaliteiten van een Oostvaardersplassen midden in het stedelijk gebied van regio Amsterdam.
90
Nationaal Park Haarlemmermeer
^Principedoorsnede vogels in Nationaal Park Haarlemmermeer
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
91
5.4 Mobiliteit: de bereikbare stad
92
Nationaal Park Haarlemmermeer
Nieuwe OV verbinding Nieuwe infrabundel Treinstation
0m
1km
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
2km
2.5km
Nieuwe geluidscontour Schiphol 93
Mobiliteit: de bereikbare stad De huidige hoofd mobiliteitsvorm van de Haarlemmermeerpolder is de auto. Dit wordt anders in Nationaal Park Haarlemmermeer, waar de focus juist op het openbaar vervoer komt te liggen. Door alle grote infrabundels in de Haarlemmermeer samen te voegen tot één infrabundel die de grote kernen Schiphol, Hoofddorp en NieuwVennep met elkaar verbinden, komt er veel ruimte vrij in het landschap en wordt de overlast in geluid en luchtvervuiling tegen gegaan. Deze infrabundel komt bij Hoofddorp en Nieuw-Vennep in een landtunnel te liggen, die gebruikt kan worden voor stedelijke ontwikkeling. Boven de plas komt deze op poten te staan, zodat de infrabundel droog over het natuurgebied heen gaat en ook op de lange termijn voldoende hoog ligt (op NAP). Tegelijkertijd komt er een nieuwe HOV (hoogwaardig openbaar vervoer) verbinding in oostwest richting, die als een tweede ring om Amsterdam, Aalsmeer en Amstelveen met Hoofddorp en Haarlem verbindt. Door een sterk openbaar vervoersstructuur te realiseren, wordt er een goed alternatief geboden voor de auto. Hierdoor hebben veel minder inwoners een auto nodig en ontstaat er ruimte in steden voor verdichting en andere stedelijke functies.
Auto vs openbaar vervoer
^ Principe uitgestrekte stad versus compacte stad
94
Nationaal Park Haarlemmermeer
Schiphol wordt afgewaardeerd tot voornamelijk intercontinentale vluchten. De rest van de vluchten worden vervangen door de trein. Dit betekent een krimp van ca. 70% voor Schiphol en een flinke intensivering van de treincapaciteit. Door de krimp kunnen de start- en landingsbanen die het meest overlast geven komen te vervallen. Door alleen de Polderbaan en de Zwanenburgbaan te behouden en de overige banen te sluiten ontstaan er tal van mogelijkheden voor de ontwikkeling van de omliggende kernen. Daarnaast neemt de overlast, luchtvervuiling en CO2 uitstoot van de luchtvaart drastisch af. Door juist de Polderbaan en Zwanenburgbaan open te houden, wordt voorkomen dat in de toekomst Amsterdam en Haarlem aan elkaar vast groeien en het landschap tussen beide steden openblijft. Door het sluiten van de overige banen ontstaat er juist de mogelijkheid tot de herontwikkeling van Aalsmeer, wat door de geluidsoverlast op slot zit voor nieuwe ontwikkelmogelijkheden. Voorwaarde is wel dat deze ontwikkeling op Europees niveau in gang gezet moet worden. Het terugschroeven van de luchtvaart enerzijds en de ontwikkeling van een robuust Europees hogesnelheidstreinnetwerk anderzijds. Het bewijs van Japan, toont aan dat de trein als vervanging voor middellange afstandsvluchten een waardig alternatief kan bieden (zie hoofdstuk 2.1).
^ Principedoorsnede aanpak mobiliteit
^ Langsdoorsnede hoogteligging nieuwe infrstructuurbundel
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
95
Mobiliteit: de bereikbare stad
96
Nationaal Park Haarlemmermeer
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
97
5.5 Stad: toekomstbestendig wonen
98
Nationaal Park Haarlemmermeer
Nieuw te ontwikkelen stadsdelen 0m
1km
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
2km
2.5km
Nieuwe geluidscontour Schiphol 99
Stad: toekomstbestendig wonen De woningbouwopgave in Nederland vraagt om circa 1 miljoen extra woningen tot aan 2030, waarbij het huidige woningtekort op 340.000 staat (april 2020). Dit wordt veroorzaakt door een aanhoudende bevolkingsgroei en een toename in éénpersoons huishoudens. Om duurzaam nieuwe woningen te kunnen realiseren in de Haarlemmermeerpolder dienen deze ten minste op zeeniveau gebouwd te worden. Dit is mogelijk door op de landtunnels van Nieuw-Vennep en Hoofddorp te gaan bebouwen. Hier kunnen compacte steden van hoge dichtheid op gebouwd worden, met hoogwaardige ovverbindingen naar alle omliggende steden in de omgeving. Door de korte afstand naar ov-knooppunten kunnen deze nieuwe stadsdelen bijna volledig autovrij ingericht worden. De voetganger staat centraal. Door het inkrimpen van Schiphol ontstaat ook de mogelijkheid tot herontwikkeling van Aalsmeer, welke tot nu toe door de grote geluidsoverlast van Schiphol op slot zit. Het Nationaal Park Haarlemmermeer voorziet voor circa 66.000 woningen van gemiddeld 100m2 per stuk en 266 ha kantorenruimte, detailhandel, horeca en openbare voorzieningen op zeeniveau en daarboven, door de opgave te combineren met de landtunnels van de infrabundel. Dit resulteert in een aantrekkelijke toekomstbestendige stad met voldoende nieuwe woon- en werkgelegenheid. De stadsdelen worden ontwikkeld met een grote variëteit aan bouwstijlen en bouwhoogtes, met een gemiddelde 4,5 bouwlagen. Het materiaalgebruik is duurzaam, met veel gebruik van natuurlijke materialen zoals hout. Door de ontwikkeling van nieuwe stadsdelen op de tunnels krijgen Nieuw-Vennep en Hoofddorp een voorkant naar het landschap toe. Stedelijke fronten aan het water en het bos, midden in één van de grootste nieuwe nationale parken van Nederland. Stedelijk wonen, midden in de natuur.
Nieuwe woningen in Nationaal Park Haarlemmermeer Plaats:
Ontwikkeloppervlak:
FSI:
% Wonen/Werken
Aantal woningen (100m2)
Werken (ha.)
Hoofddorp Nieuw-Vennep
278 ha.
1.55
70%/30%
ca. 30.100 woningen
129 ha.
141 ha.
1.55
70%/30%
ca. 15.300 woningen
66 ha.
Aalsmeer
153 ha.
1.55
70%/30%
ca. 16.600 woningen
71 ha.
Totaal 572 ha. ca. 62.000 woningen 266 ha.
100
Nationaal Park Haarlemmermeer
^ Principedoorsnede aanpak woningbouw
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
101
Stad aan het water
102
Nationaal Park Haarlemmermeer
^ Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
Referentie stad aan het water, Västerås, Zweden
103
Terrassen met uitzicht over de natuur
104
Nationaal Park Haarlemmermeer
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
105
5.6 Recreatie: het blauwe kano plan
106
Nationaal Park Haarlemmermeer
Kano verhuurpunten Stations HOV-haltes 2km grens van OV-punt 0m
1km
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
2km
2.5km
Kruisingen infra 107
Recreatie: Het blauwe kano plan Waar de Hoge Veluwe de witte fietsen heeft, heeft het Nationaal Park Haarlemmermeer de blauwe kano. In het laagst gelegen nationale park van Nederland is de kano de beste manier om het park te ontdekken. Door de gehele Haarlemmermeer komen kanoverhuurpunten bij ov-haltes. Waardoor het kanonetwerk naadloos aansluit op het ov-netwerk. Vanuit de kano kan zowel de plas, het Schipholsebos als het landbouwgebied met zijn strokenteelt ontdekt worden, om vervolgens aan te meren aan de boulevard en op een van de vele terrassen plaats te nemen, met een drankje in de hand, uitkijkend over de plas met rietlanden en vogelkolonies. De hiërarchie van vervoer in Nationaal Park Haarlemmermeer is uniek in Nederland. De kano is het vervoersmiddel waarmee het grootste deel van de polder te ontdekken is. Hierna komen de voetgangers, fietsers en trein. Alleen wanneer er geen alternatieven zijn wordt gebruik gemaakt van de auto of het vliegtuig.
^
^ 108
Iconische witte fietsen in Nationaal Park de Hoge Veluwe
De blauwe kano als nieuw icoon voor Nationaal Park Haarlemmermeer
Nationaal Park Haarlemmermeer
Vanuit OV-hubs het Nationaal Park ontdekken
^
< Hierarchie in mobiliteitsvormen Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
109
Recreatie: het blauwe kano plan
110
Nationaal Park Haarlemmermeer
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
111
112
Nationaal Park Haarlemmermeer
6
Deeluitwerkingen Nieuw-Vennep & Schipholsebos
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
113
Deeluitwerkingen
Nieuw-Vennep
114
Nationaal Park Haarlemmermeer
Schipholsebos
Bos Riet(ei)landen Waterbuffer Strokenteelt Metro netwerk Recreatief groen Nieuwe verstedelijking 0m
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
1km
2km
2.5km
Nieuwe landtunnel 115
6.1 Nieuw-Vennep
0 km 116
1 km
Nationaal Park Haarlemmermeer
Opzet Nieuw-Vennep wordt een stad in het water, een hoog-stedelijk eiland in de plas. Boven op de landtunnel wordt een nieuw stadsdeel gebouwd, hoog en droog op circa 2m+NAP. De oude polderstructuur is leidend in de verkaveling van de stad.
Vier randen Door deze nieuwe rand krijgt NieuwVennep vier verschillende gezichten naar het water toe. Aan noordwestzijde het lint, aan de zuidwestzijde het Venneperhout, de noordoostzijde is parkachtig met sportvoorzieningen en aan de zuidoostzijde de nieuwe stad.
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
117
Nieuw-Vennep
0m 118
500m Nationaal Park Haarlemmermeer
Kade rond Nieuw-Vennep Infrabundel op pootjes Landtunnel met groene koppen Nieuwe wijk op NAP hoogte aangelegd Nieuwe natuur in opgezette inundatievelden, variate in vegetatie door microreliëf polder
Het nieuwe stadsdeel krijgt een park op de teen van de landtunnel als uitloopgebied voor de stad. Dit park is een natuurpark op de overgang van nat naar droog. Een park om de stad te kunnen ontvluchten en de natuur te kunnen ervaren. Waar het centrale plein en de stad een balkon boven de natuur vormen, is het park juist de stap in het natuurgebied. Een plek om af te dalen het moeras in en de stad te ontvluchten. Het plein heeft een vrij rigide opzet die de stedenbouwkundige opzet van de omliggende blokken volgt. Daarmee krijgt het plein twee centrale ruimtes die omzoomd worden met bomen, een minipolderkamer. De verharding op het plein bestaat uit verschillende kleuren halfverharding die in een golvend patroon over het plein gaan, een verwijzing naar de natuurlijke, door de zee gevormde ondergrond in de Haarlemmermeerpolder.
Nieuwe, hoge dichtheid, wijken op tunnel boven NAP
Het nieuwe stadsdeel zelf wordt een gebied waar voetgangers en fietsers de hoofdgebruikers van de openbare ruimte zijn, auto’s zijn er te gast. Een plek waar stedelijk gewoond en gewerkt wordt, met horeca, winkels en andere voorzieningen, midden in een van de grootste natuurgebieden van Nederland.
Station Nieuw-Vennep
De blokken hebben allemaal een duidelijke buitenwereld, de straten met winkels en andere voorzieningen, en een binnenwereld, waar vooral gezamenlijke binnentuinen een belangrijke rol spelen.
Nieuwe boulevard met horeca, uitzicht op de nieuwe natuur Polderdwarsweg hoofdentree Nieuw-Vennep Moeraspark aan de voet van de tunnel
Geïsoleerde erven langs lint, omringd door kade
Doorlopende parkstructuur
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
119
Nieuw-Vennep - park & boulevard Onderaan het plein wordt een groot vlonder aan het water gerealiseerd. Twee trappartijen in het verlengde van de straten verlenen toegang aan de vlonder. Hier is het mogelijk om in de kano te stappen en de natuur te gaan ontdekken. Ook kunnen hier andere boten aanleggen en is het mogelijk de stad even te ontvluchten en contact te maken met het water. De vlonder snijdt in het talud van het park en vergroot daardoor de ‘balkon-beleving’ van het plein. Tegelijkertijd doet de vlonder mee in het lijnenspel van het park door in een grote curve een variatie aan ruimtes te creëren.
^ Doorsnede trappartij naar kanosteiger
Stad op tunnel
120
Plein
Nationaal Park Haarlemmermeer
Schaal 1:2500 ^ Plein aan het water
Park
Plas
^ Doorsnede Nieuw-Vennep Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
121
Nieuw-Vennep - stad aan de plas
122
Nationaal Park Haarlemmermeer
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
123
6.2 Schipholsebos
124
Nationaal Park Haarlemmermeer
0 km
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
1 km
125
Schipholsebos Het nieuwe bos ter hoogte van de oostflank van het huidige Schiphol wordt het Schipholsebos. Een nat natuurbos, als robuuste uitbreiding van het Amsterdamse Bos en een ruimtelijke tegenhanger tegen alle grootschalige stedelijke ontwikkelingen in de omgeving. Tegelijkertijd zorgt het bos voor afvang van fijn en filtering van de lucht rondom Schiphol en Amsterdam. De structuur van het bos is gebaseerd op de oude polderstructuur die weer geherintroduceerd wordt. De linten en oude polderverkaveling zorgen voor een duidelijke, herkenbare structuur zonder het oude polderlandschap letterlijk te herintroduceren. Verspreid door het bos zijn ook open kavels te vinden met riet- en hooilanden. Deze boskamers zorgen voor meer ruimtelijke diversiteit, wat ook de ecologische kwaliteit van het bos ten goede komt. Daarnaast wordt hierdoor de polderstructuur sterker beleefd. Ook blijven de oude start- en landingsbanen als watergangen in het bos behouden. Deze watergangen hebben een breed schaalprofiel van circa 50m breed, waardoor deze brede natuuroevers krijgen. Een relict van de vroegere luchthaven die door de jaren heen langzaam kan verlanden. Langs het doorgetrokken lint op de kruising met de dwarsweg wordt een nieuw ‘boerenerf’ ontwikkeld. Dit boerenerf wordt de recreatieve ontsluiting van het bos, waar tegelijkertijd een kanoverhuurpunt wordt gerealiseerd aan een van de oude start- en landingsbanen. Langs de dwarsweg wordt de oude tocht richting Schiphol de hoofdvaarroute naar de vertrekhal in Schiphol. Vanuit de vertrekhal is er de mogelijkheid om binnen 10-15 minuten in een kano te stappen en het Bos in te peddelen. Ook vertrekt vanaf hier de boot, het Nationaal Park in richting Hoofddorp en Nieuw-Vennep.
126
Nationaal Park Haarlemmermeer
Natte loofbossen (elzen essen)
Schiphol Vertrekhal
Opstapplek boot het park in
Entree Nationaal Park Haarlemmermeer Schipholsebos
Oud polder routenetwerk enige ontsluiting over land
10-15 min wandelen tot bezoekerscentrum/kanoverhuur
Voormalige start- en landingsbanen omgevormd tot hoofdontsluiting voor kano en structuurdrager in het bos
Bezoekerscentrum/kanoverhuur aan doorgetrokken lint
Gestript oud vliegtuig als landmark in het bos en Polderlint en landingsbanen snijden verwijzing naar de luchthaven die hier voorheen was elkaar middels lange brug Verbreedde dwarssloten voor meer ecologische diversiteit in watergangen
Open graslanden in het bos voor grote grazers
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
127
Schipholsebos - vaarroutes
Poldersloten - besloten routes - schaduwrijk water
Vaarten - halfopen routes - brede plasdras oevers
Start/landingsbanen - open routes - groot schaalprofiel
128
Nationaal Park Haarlemmermeer
In het bos zijn 3 verschillende typen kanoroutes te vinden, gekoppeld aan de verschillende typen watergangen die in het bos voorkomen. De meest gesloten routes zijn de routes over de oude kavelsloten van de polder. Dit zijn smalle sloten van enkele meters breed, waar het bos helemaal overheen groeit, hier bevind je je midden in het bos. De routes over de vaarten en tochten, de oude hoofdwatergangen in de polder hebben een veel breder profiel. De basis van dit profiel is het bestaande profiel van de vaarten, waarna er aan beide zijden van de watergang brede plasdrasbermen zijn gegraven. Dit zorgt voor betere waterkwaliteit en meer ecologische kwaliteiten in het bos. Ook zorgen deze bredere profielen voor meer licht in het bos en rijkere bosranden. De breedste profielen zijn de oude start- en landingsbanen. Waar de polderprofielen strakke watergangen zijn met waterstaatkundige profielen, hebben de start- en landingsbanen natuurlijke schaalprofielen. Hierdoor ontstaat een contrast met de andere watergangen en zijn de start en landingsbanen duidelijk herkenbaar als afwijkende laag in het bos.
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
129
130
^
Schipholsebos referenties
Arninge-Ullna Riparian Forest Park, Stockholm, Zweden
Nationaal Park Haarlemmermeer
Referentie architectuur nieuw erf met kanoverhuur
^
^ Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
Referentie kanoën in het bos (Biesbosch)
131
Schipholsebos kanoverhuur Het nieuwe erf met de kanoverhuur ligt bij de kruising van de drie belangrijke structuren in het bos. Het polderlint, de dwarsweg en de oude start- en landingsbaan. Geïnspireerd op de oude boerenerven van de polder heeft het erf een hoofdgebouw met een voorkant aan het lint en aan de dwarsweg. Alle bebouwing is van hout. Tussen het hoofgebouw en de 2 bijgebouwen ontstaat een kleinschalige binnenplaats als centrale plek op het erf. Hier is ruimte voor horeca en andere functies als evenementen en tentoonstellingen. Langs de randen van het erf is ruimte voor kleinschalige groenteteelt en landschapselementen als een boomgaard. Aan de achterzijde van het erf bij de oude start- en landingsbaan staat de kanoverhuur, een houten gebouw op palen in de brede rietoever, met een kanosteiger. Vanaf hier kan het bos ontdekt worden met de kano en kan de tocht het Nationaal Park in beginnen, enkele minuten na aankomst in op Schiphol.
^ 132
Doorsnede nieuw erf met kanoverhuur
Nationaal Park Haarlemmermeer
^ Nieuw erf met kanoverhuur in het Schipholsebos
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
133
Schipholsebos - 15 min na aankomst trein
134
Nationaal Park Haarlemmermeer
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
135
136
Nationaal Park Haarlemmermeer
7
Integraal ontwerp: Opbrengsten en fasering
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
137
7.1 Programma op hoofdlijnen Huidige situatie
Schiphol Bebouwd gebied Natuur Parken Landbouw
2.509 ha 4.098 ha 0 ha 555 ha 10.553 ha
Opbrengsten
8691 hectare nieuw aaneengesloten natuur in de polder. 6597 natte natuur en 2094 bos. Een robuuste groenstructuur van ecologische en landschappelijke kwaliteit in het hart van de Randstad.
138
€31 mld
aan nieuwe vastgoedwaarde. 66.0000 woningen en 266 ha bedrijven op een steenworp afstand van nieuwe natuurgebieden. Uitgaande van €3500,-/m2, vermenigvuldigd met bruto nieuw vloeroppervlak van 8.852.800m2.
Nationaal Park Haarlemmermeer
Voorstel
Schiphol Bebouwd gebied Natuur bos Natuur water Parken Landbouw
841 ha 3889 ha 2094 ha 6597 ha 687 ha 3688 ha
€2,5klimaatschade mld opdoor jaarbasis besparing op Schiphol
80 zonder jaareen druppel biodivers landbouwen inlaten
Door inkrimpen van schiphol, wordt er minder CO2, stikstof en andere gassen uitgestoten, is er minder geluidsoverlast en ruimtegebruik. De besparing op de kosten hiervan bedraagt, bij het vervangen van 70% van de vluchten door de trein, circa €2,5mld op jaarbasis.
19mln m3 waterberging op jaarbasis (regenwateroverschot na verdamping). Dit is goed voor circa 60 jaar duurzame (strokenteelt) landbouw zonder water in te hoeven laten in de polder. Uitgaande van totaal oppervlak polder min de nieuwe natuur in bos en water berging.
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
139
7.2 Fasering 100 jaar vooruit Om te kunnen komen tot de voorgestelde eindsituatie in het plan is het nodig een flinke voorinvestering te doen in bijvoorbeeld de infrastructuur en waterberging. Na deze investeringen gaan er pas opbrengsten ontstaan uit woningbouw, recreatie, biodiversiteit en besparing van klimaatschade. Om de waterberging te kunnen realiseren en Schiphol te kunnen laten inkrimpen, moeten eerst de grote infrastructurele opgaven gerealiseerd worden, hier zitten de grootste kosten en de voorwaarde van de ontwikkeling van een goed functionerend Europees hogesnelheidstrein netwerk. Deze kosten moeten worden gemaakt voordat er opbrengsten kunnen worden gegenereerd uit bijvoorbeeld woningbouw boven op de landtunnel. Vervolgens kan het waterpeil opgezet worden, de landtunnels bebouwd worden en Schiphol worden afgewaardeerd. De ontwikkeling van het Schipholsebos zal gelijk opgaan met de afwaardering van Schiphol. Om dit integrale voorstel te kunnen realiseren, zal ook een integrale financiering nodig zijn. De traditionele, sectorale, manier om gebiedsontwikkeling te financieren is ontoereikend, gezien het feit dat de kosten bij andere partijen liggen dan de baten. Denk hierbij aan hoge kosten voor partijen als Rijkswaterstaat en ProRail voor de infrastructuur, Hoogheemraadschap Rijnland voor de waterberging, Mainport Schiphol voor de herontwikkeling van Schiphol tot internationaal trein-hub en de gemeente Haarlemmermeer voor de verder inrichting van de polder. De baten ontstaan op de langere termijn in de vorm van nieuwe woningen en werkgelegenheid in de nieuwe steden, voorkoming van klimaatschade, een robuustere biodiversiteit en een aantrekkelijker vestigingsklimaat en leefomgeving voor de gehele Randstad. Gezien de belangen en de baten een hoog maatschappelijk karakter hebben en de kosten voor een groot deel bij overheden liggen, is een integrale overheidsfinanciering hier het meest kansrijk. Hierdoor worden zowel de baten als kosten, via de overheid, uiteindelijk gedragen door de gehele Randstad. Stedelijke ontwikkeling op landtunnels
Grootschalige vervangingsopgaven
Geleidelijk afwaarderen Schiphol Ontwikkeling bos schiphol
Mobiliteitsopgave: nieuwe infrabundel, met focus op OV Afwaarderen bestaande infra
Blauwe kano’s
Waterkeringen tbv opzetten waterpeil
Transformatie naar strokenteelt
2021
140
Waterpeil opzetten
Ontwikkeling natte natuur Duurzame landbouw
2035
2050
2080
2100
Nationaal Park Haarlemmermeer
Conclusie
De Haarlemmermeerpolder is, in het licht van klimaatverandering, de toenemende zoetwater vraag, huizencrisis en dalende biodiversiteit in Nederland onhoudbaar geworden. Willen we deze problemen het hoofd bieden en een duurzame Haarlemmermeerpolder creëren, dan is grootschalig ingrijpen in de polder onontkoombaar. Uit dit ontwerpend onderzoek is gebleken dat een duurzame, kwalitatieve en aantrekkelijke toekomst voor de Haarlemmermeerpolder mogelijk is, wanneer er integraal ontworpen wordt aan de gehele polder. Dit kan wanneer er oplossingen worden gezocht voor problemen op de schaal waarop de problemen zich voordoen. De oplossingen dienen elkaar te versterken waardoor er een integraal plan ontstaat waar zowel stad als landschap, mens en dier van kunnen profiteren. Met de woorden van Humboldt: “Alles hangt met elkaar samen.” Het Nationaal Park Haarlemmermeer, een duurzaam integraal toekomstperspectief voor de Haarlemmermeerpolder in 2100.
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
141
Bronnen
Onderstaande onderzoeken, beleidsdocumenten, verslagen, publicaties en boeken waren input en inspiratie voor dit afstudeerproject. • Hoogheemraadschap Rijnland (2004) Onderbouwing Wateropgave Noord Holland • Hoogheemraadschap Rijnland, Gemeente Haarlemmermeer (2019), Water in de structuurvisie Haarlemmermeer • Natuur en Milieu (2019), Een nieuw toekomstbeeld voor de luchtvaart • Deltares (2017) Handreiking doelmatiger doorspoelen • Deltares (2015), Slimmer inlaten in de Haarlemmermeerpolder • Deltares (2019), Verzilting van het Nederlandse Grondwatersysteem • Deltares (2014), verzilting detail • Deltares (2013), Verzilting oppervlaktewater in het Nederlandse kustgebied • Klimaatakkoord Parijs (2015) • PBL (2019), Parijsakkoord en de luchtvaart • PBL (2019), Compendium voor de Leefomgeving, Biodiversiteit) • Expert opinion Ecoloog Folkert Volbeda, Arcadis • Schiphol Group (2007), Lange termijn visie op de ontwikkeling van Mainport Schiphol • Airneth (2006), Argumentenkaart Schiphol • Smolders et al. (2013), Waterberging en veenvorming als klimaatbuffer • Raad voor de leefomgeving en infrastructuur, (jaar onbekend) De gezonde stad als habitat • Arcadis (2020), Gezonde Stad Index • J. T. P. Bijhouwer (1977), Het Nederlandse Landschap • Henry David Thoreau (1854), Walden • Andrea Wulf (2017), De uitvinder van de natuur, het avontuurlijke leven van Alexander von Humboldt
142
Nationaal Park Haarlemmermeer
Met dank aan: Commissieleden: Harm Veenenbos (mentor) Martin Aarts Nikol Dietz Tessa van Zeijl Niek Smal Liza van Alphen Kees en Mariëlle Punt Robert en Joanne Schouten Collega’s Arcadis Landschapsarchitectuur en Stedenbouw
Afstudeeronderzoek Sjaak Punt, Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst Amsterdam, 2021
143