VAN EIGEN BODEM CHANTAL BELTMAN Academie van Bouwkunst Amsterdam
CHANTAL BELTMAN info@chantalbeltman.nl Academie van Bouwkunst Amsterdam Master Architectuur juli 2020 Commissie: Bastiaan Jongerius (mentor) Marit Janse Jarrik Ouburg Externe commissie: Marc a Campo Dingeman Deijs
VAN EIGEN BODEM
06
van eigen bodem
INHOUD
INTRODUCTIE Inleiding Ontwerpopgave De wijnmakerij
09 10 12 14
DE SALLANDSE HEUVELRUG Geschiedenis Het karakter De omgeving De Holterenk Het Terroir
19 20 22 24 26 28
LANDSCHAP Historische kaart 1900 Ontwerpprincipes landschap Plankaart
31 32 34 36
ONTWERP Gebouw onderdelen Langsdoorsnede, programma Werkzaamheden wijngaard Ondergronds -1 Begane grond 0 Dwarsdoorsnede Daktuin Uitkijktoren met proeflokaal Het dorp, de enk en de berg
39 40 44 46 48 50 56 58 62 66
TOT SLOT
69
07
INTRODUCTIE
10
van eigen bodem
INLEIDING
In mijn afstudeerproject heb ik een ontwerp gemaakt van een wijngoed in het oosten van Nederland. Het project is gesitueerd aan de flank van natuurgebied de Sallandse Heuvelrug op de grens van de natuur en het boerenland. Als wijnmakerij met uitkijktoren biedt het project een uniek uitzicht over de prachtige wijnranken en het natuurgebied.
11
Foto: Melkveehouderij Beltman
Als kind ben ik opgegroeid tussen de landerijen, koeien en productie processen van mijn ouders melkveehouderij. Door de jaren heen is het landbouw systeem veranderd. De intensieve wijze van productie staat onder druk en gaat ten koste van de bodemkwaliteit, het landschap, de natuur, de biodiversiteit en de boeren zelf. Het combineren van een duurzame landbouw en natuur ontwikkeling is de toekomst. Het is een feit, het klimaat verandert, de aarde warmt op. De impact van klimaatverandering heeft grote gevolgen voor de landbouw. Het wordt warmer, natter, droger en de zeespiegel stijgt. Deze verandering zal er voor zorgen dat er opnieuw moet worden gekeken naar de productie processen en vormen van landbouw. Maar het biedt ook kansen voor de teelt van nieuwe gewassen. Wat door de droogte van afgelopen jaren voor veel van de Nederlandse gewassen een probleem opleverde, werd voor de wijnbouw een topjaar. Het wijnlandschap is aan het veranderen en de opwarming van de aarde zorgt er voor dat er in ’s werelds grootste wijngebieden forse verschuivingen gaan optreden. Over 30 tot 50 jaar zal meer dan vier-vijfde van de wijngebieden in Frankrijk, Italië en Spanje ongeschikt zijn voor de wijnbouw. Deze verschuiving zal naar het noorden toe optreden waardoor wijnbouw in landen als Nederland veel geschikter wordt. Ook zijn er steeds meer ‘nieuwe’ druivenrassen die beter gedijen op de Nederlandse bodem met biologische aanpak.
Fig. 1. Global change in viticulture suitability RCP 8.5. Change in viticulture suitability is shown between current (1961–2000) and 20 periods, showing agreement among a 17-GCM ensemble. Areas with current suitability that decreases by midcentury are indicated agreement). Areas with current suitability that is retained are indicated in light green (>50% GCM agreement) and dark green (>90 whereas areas not suitable in the current time period but suitable in the future are shown in light blue (>50% GCM agreement) and d agreement). Insets: Greater detail for major wine-growing regions: California/western North America (A), Chile (B), Cape of South Africa and Australia (E).
PNAS, Climate change, wine, and conservation To understand these geographic shifts in more detail, we examine ensemble mean change and variation among the 17 GCMs for nine major wine-producing regions (Fig. 2). Five of these regions have Mediterranean climate, two (non-Mediterranean Australia and New Zealand) are important non-Mediterranean wine-producing regions, and two are areas in which viticultural suitability is projected to expand greatly in the future. In the Mediterranean-climate wine-producing regions, mean suitability decrease ranges from 25% in Chile to 73% in Mediterranean Australia under RCP 8.5 and from 19% to 62% under RCP 4.5
The intersection of viticultural suitability an defines the potential ecological footprint of vit Potential ecological footprint is projected strongly in Mediterranean Europe (+342% where suitability expands upslope into rem areas containing some of Europe’s most natu tion shifts in suitability drive substantial foot the Cape of South Africa (mean increase of 8.5) and California (mean increase of 10% un contrast, Chile and Australia see future suita
12
van eigen bodem
ONTWERPOPGAVE
De ontwerpopgave bestaat uit een wijnmakerij met wijngaard, uitkijktoren met proeflokaal en restaurant. De opgave heeft een landschappelijke benadering en maakt op grotere schaal deel uit van natuurgebied de Sallandse Heuvelrug. De exacte locatie is bepaald vanuit het onderzoek naar het beste terroir (p. 28). Ik heb in het ruimelijk ontwerp antwoord gegeven op de volgende vragen. Hoe wordt het wijngoed een interessante verbindingsroute voor de bezoeker van de Sallandse Heuvelrug? Hoe verhoudt het verbouwen van een nieuw soort gewas zich tot de bestaande landbouw structuren? Welke ingrediĂŤnten biedt het landschap voor de architectuur van het gebouw? Wat is de invloed van het productie proces op de organisatie van het gebouw en het landschap?
natuur bos en woeste gronden
cultuur productielandschap
13
Maquette - Het gebouw ligt op de grens van natuur en cultuur waarbij het landschap doorloopt in de daktuin.
14
Wijngaard - Wagenings Wijngoed, Nederland, Gelderland
Persmachine - Wijnhoeve de Kleine Schorre, Nederland, Zeeland
RVS vaten (rijping) - Wijnhoeve de Kleine Schorre, Nederland, Zeeland
Onsteler - Wijnhoeve de Kleine Schorre, Nederland, Zeeland
van eigen bodem
DE WIJNMAKERIJ
Wijn is het resultaat van twee verschillende werkzaamheden, eerst het werk in de wijngaard, de wijnbouw. Daarna het wel in de kelder, waar de druiven wijn worden, dat is de wijnmakerij. Het is een langdurig proces
15
16
Antinori Winery, Italië
Antinori Winery, Italië
Antinori Winery, Italië
Foresteria, Italië
van eigen bodem
Antinori Winery, ItaliĂŤ
DE WIJNMAKERIJ
17
DE SALLANDSE HEUVELRUG
20
GESCHIEDENIS
van eigen bodem
Klimaatverandering is van alle tijden, tijdens de voorlaatste ijstijd schoven vanuit Scandinavië dikke gletsjers Nederland binnen. Het landijs duwde zand en leem voor zich uit en stuwde het voor en naast zich op. De hierdoor gevormde heuvels worden stuwwallen genoemd en vormen samen het ijstijdlandschap. De Sallandse Heuvelrug is z’n stuwwal en heeft een geheel eigen karakter in het Overijsselse landschap.
21
Beeldbank Erfgoed Rijssen-Holten, Holterberg
De meeste nederzettingen werden onderaan de stuwwalflanken gesticht, aan de kant waar de stuwwal grensde aan de vruchtbare weidegronden. Hier ontstonden de esdorpen, akkercomplexen op de flanken van de stuwwal. De stuwwal toppen bestonden uit uitgerekte heidevelden. De heide en het agrarisch landschap was vrijwel boomloos. De landbouw en natuur lagen als één lappendeken door elkaar. Vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw werden deze heidevelden voor een groot deel beplant met bossen voor houtproductie. Het gevolg dat de heide wordt omsloten door bossen en er vrijwel geen verbinding met het omliggende landschap is. Er zijn ontwikkelingen gaande om meer open verbindingen te maken met het boerenland ter behoeve van de biodiversiteit en landschappelijke waarde.
heide
bos
< 1850
2020
2030
boerenland
22
van eigen bodem
HET KARAKTER
De droge heide, naaldbomen en het heuvelachtige landschap geven De Sallandse heuvelrug elk seizoen en tijdstip van de dag een nieuw aangezicht en karakter.
23
Foto’s de Sallandse Heuvelrug door Nicole Beltman
Filosofie van het landschap, Ton Lemaire
Vincent van Gogh ‘‘De strenge poezy van de echte hei... De heide is ietwat monotoon als het middag is en de zon schijnt vooral... Dan - op dat heete middaguur is de heide verre van liefelijk soms - is agaçant, vervelend en vermoeiend als de woestijn, even onherbergzaam en als ‘t ware vijandig. Het te schilderen in dat volle licht, en de wijking der plannen tot in ‘t oneindige te geven, is iets waarmen duizelig van wordt.’’
24
HELLENDOORN
HAARLE
NIJVERDAL
DE SALLANDSE HEUVELRUG
PLANGEBIED: D E H O LT E R E N K
RIJSSEN
H O LT E N
DE OMGEVING
van eigen bodem
25
bezoekerscentrum uitzichtpunt
de sprengenberg
canadese begraafplaats natuurmuseum
NS verbinding - wandelroute
Hotspots
DE HOLTERENK Ten zuiden van de Sallandse Heuvelrug ligt het plangebied: de Holterenk. De Holterenk ligt aan de rand van het dorpje Holten en heeft een open karakter. Holten is een oude agrarische nederzetting die op de flank van de stuwwal ligt. De Marke Holten ontstond in de Middeleeuwen, de naam Holten verwijst naar de Holterberg (hoog opgaand bos) een vrijwel geheel met bos begroeide berg. Een belangrijk aspect van â&#x20AC;&#x153;Het aangezicht van Holtenâ&#x20AC;? is de relatie tussen de Dorsprand, de Holterenk en de gesloten bosrand. Het open landschap van de Holterenk vormt een enorme kwaliteit voor de relatie tussen het dorp, de enk en de berg.
28
KLIMAAT
landijs
keileem
TERREIN
stuwwal
BODEM
fijn zand
dal
van eigen bodem
HET TERROIR
Aan de flanken van de Sallandse Heuvelrug zijn leemachtige gronden te vinden die geschikt zijn voor wijnbouw. De natuurlijke omgeving waarop wijnbouw plaatsvindt heet het terroir. Het terroir kenmerkt de uiteindelijke smaak van de wijn, waardoor elke terroir uniek is. Je kunt het terroir onderscheiden in 3 factoren: klimaat, terrein en bodem.
Klimaat: De smaak van een vrucht verandert door een specifieke hoeveelheid warmte en water die de plant ontvangt. Terrein: De positie van de wijngaard heeft een Noord-Zuidelijke ligging voor optimale bezonning. Bodem: Druiven hebben wortels die tot diep in de bodem dringen, hierdoor is de plant goed bestand tegen droogte. De grond moet het water goed kunnen afvoeren en vasthouden in de diepere grondlagen.
29
LANDSCHAP
32
van eigen bodem
HISTORISCHE KAART 1900
Voor het ontwerp van het landschap en de wijngaard is de kaart van 1900 als uitgangspunt gekozen. Hier zijn de landschappelijke structuren en kenmerken goed zichtbaar. Met zorg en aandacht voor de enk heb ik gekeken naar wat ik wil behouden, terug wil brengen en wat er wordt toegevoegd.
Het open karakter van de enk
Verbinding dorp - enk - berg
33
34
BEHOUDEN
1
2
Karakter van de Holterenk
Beukenlaan
-
De Beukenlaan is de belangrijke verbinding tussen het dorp (Holten), de enk (Holterenk) en de berg (Holterberg).
Open en aaneengesloten akkercomplex Hoger gelegen landschap Omgeven door een enkwal/houtwal Gelaagd landschap
TERUGBRENGEN
5
6
Uitkijktoren
Openheid Holterenk
Baken in het landschap. Noord Zuid georiĂŤnteerd met uitzicht over de Sallandse Heuvelrug en wijngaard. Historische relatie met de voormalige uitkijktoren.
Het verwijderen van bomen langs de laan ter verbreding van de wijngaard. Bomen die worden verwijderd zullen worden hergebruikt in architectuur en landschap.
TOEVOEGEN
8
9
Wijngoed
Entree in het landschap
De wijnranken volgen de glooiing en paden en zijn noord - zuid georienteerd. De wijnmakerij is gepositioneerd op de hoogste punt van de flank.
Op het knooppunt van de enk.
van eigen bodem
ONTWERPPRINCIPES LANDSCHAP
3
35
4
Logistieke padenstructuur
Bestaande uitkijkpunten in het landschap
Productiepaden uit bestaande structuur
- Gelegen naast het station van Holten - Gelegen aan de rand van het bos
7 Woeste gronden Open verbinding met de omgeving tbv biodiversiteit, gevarieerde landschappen. bos en heide.
picknick
uitzichtpunt
10
11
Biodiversiteit
Recreatieve route
leefgebied creĂŤren voor de inheemse soorten zoals de zandhagedis, solitaire bijen, hazelworm, nachtzwaluw, roofvogels.
Langs bestaande uitzichtpunten, de camping en picknickplaats.
36
7
48
45
42
40
5
3
4
39
38
6 35
2
4
33
9
32
30
28
2
25
11 1
4
22
37
3
1
8
10
PLANKAART LEGENDA Uitzichtpunt 1: bestaand uitzichtpunt onder aan de enk
Recreatieve route
Uitzichpunt 2: betaand uitzichtpunt verborgen in de enkwal Uitzichtpunt 3: de daktuin
Spoorlijn
Uitzichpunt 4: boven in de uitkijktoren Toegang dorp - enk Entree wijngoed Verbinding NS aan enk Camping De Holterberg Picknickplaats
ONTWERP
40
1
ONDERGRONDS productiestraat
2
POORT erf en daktuin
3
TOREN uitzicht en proeflokaal
van eigen bodem
GEBOUW ONDERDELEN
De architectuur van het gebouw bestaat uit 3 belangrijke onderdelen. Elk hebben een eigen functie in het project. Ondergronds Onder de grond zijn de ruimtes langs de productiestraat georganiseerd. Naast deze pragmatische route kan ook de bezoeker het wijnproces volgen. Poort De poort is de visuele verbinding en framed het landschap aan weerszijde. Onder het dakvlak ligt het erf waar gewerkt kan worden tijdens drukke oogst periodes. Het dak fungeert als daktuin die voortvloeit uit het landschap. Toren De toren is het baken in het landschap en oriĂŤntatiepunt op de route in noordzuidelijke richting. Een trap meandert door de toren langs uitzichtpunten waar het landschap in verstilling kan worden ervaren. Boven in de toren zit het proeflokaal waar met een weerzinwekkend uitzicht de wijn kan worden geproefd.
41
42
Wandelroute door de wijngaard
van eigen bodem
Lange snede door het landschap eindigt onder het gebouw
43
44
PRODUCTIE PROCES IN DE WIJNMAKERIJ 1
Oogsten
2
Sorteren
3
Persen
4
Fermentatie
5
Opvoeding / rijping
6
Bottelen
7
Proeven / verkoop
3
4
2
6
1
van eigen bodem
LANGSDOORSNEDE, PROGRAMMA
7
7
5
45
46
roodborsttapuit
roofvogel
levendbarende hagedis
zandhagedis
solitaire bijen
nachtzwaluw
hazelworm
van eigen bodem
WERKZAAMHEDEN IN DE WIJNGAARD
L
Z
Z
W
Lente Takken aanbinden Druivensnoei Scheuten leiden en vastzetten
Zomer Scheuten leiden en vastzetten Handmatig bladeren plukken Scheuten toppen Trosdunnen Oogst
Herfst Oogst Wintersnoei
Winter Wintersnoei
WERKZAAMHEDEN WIJNGAARD
47
48
15
37 34
09
31
38
33
30
30
30
30
35
32
13
39
36
ONDERGRONDS -1
van eigen bodem
49
Ruimtenummers ondergronds -1 30 Productiestraat 31 RVS vaten 32 Techniek 33 Opslag / berging 34 Berging 35 Laboratorium 36 Bottelen 37 Flessen opslag 38 Goederenlift 39 Rijping houten vaten 40 Doorgang naar de wijngaard 41 Trap naar natuurlijk landschap 42 Entree toren 43 Ontvangstruimte 44 Multifunctionele ruimte 45 Garderobe 46 Toiletten
41
28
42
44 45
22
43
40
44
50
02
06
04
17
15
09
14
08
01
10
07
16
13
11
12
BEGANE GROND 0
van eigen bodem
51
03
05
04
Ruimtenummers begane grond 0
27 28
*29
25
24
19
18
23 22
26
20
01
21
21
01 Erf 02 Parkeren auto bezoeker 03 Parkeren fiets bezoeker 04 Voetpad over daktuin 05 Entree trap 06 Ingang transport en personeel 07 Parkeren personeel 08 Entree wijnmakerij 09 Persruimte 10 Personeelsruimte 11 Pantry 12 Kantoor 13 Fermentatie hal 14 Toiletten 15 Goederenlift 16 Machines 17 Houtopslag 18 Entree restaurant 19 Bar 20 Restaurant 21 Terras 22 Personenlift 23 Garderobe 24 Miva toilet 25 Keuken 26 Berging 27 Entree uitkijktoren 28 Lift 29* In de toren: Proeflokaal Winkel Uitzichtpunten
52
van eigen bodem
53
Maquette - Het langerekte volume is vermolten met het landschap, de toren werkt als baken in het landschap.
54
Fermentatie hal - Grote RVS vaten in een dubbelhoge ruimte in verbinding met het erf en de wijngaard.
van eigen bodem
Wijnkelder ‘‘schatkamer’’ - De wijn ligt diep onder de grond met een eigen klimaat en wordt niet verstoord.
55
56
van eigen bodem
DWARSDOORSNEDE
57
58
Daktuin - Het landschap loopt over in de daktuin met een bloemen, kruiden en gewassen voor de wijngaard en restaurant.
van eigen bodem
DAKTUIN
59
landschap en daktuin padenstructuur langs de openingen in het dak waardoor relatie met het erf ontstaat. terras + uitzicht
60
van eigen bodem
61
Openingen in de toren met uitzicht op het omliggende landschap. Openingen in het dakvlak waardoor de relatie met het erf zichtbaar blijft.
62
van eigen bodem
UITKIJKTOREN MET PROEFLOKAAL
63
Entreeâ&#x20AC;&#x2122;s
Routing
Programma
-1 ondergronds
belevingsroute: trap meandert
Uitzichtpunten op de route
0 begane grond
door de toren langs uitzichtpunten
Proeflokoaal
v1 daktuin / landschap
directe route: lift
360 graden uitzicht
64
van eigen bodem
65
De houten toren heeft een gevel die bestaat uit gezaagde houten latten afkomstig van de Sallandse Heuvelrug.
66
van eigen bodem
HET DORP, DE ENK EN DE BERG
67
TOT SLOT
70
71
van eigen bodem
Mijn afstuurproject is het resultaat van een zoektocht naar de toekomst van ons boerenland. Een landschappelijke en architectonische opgave waarbij ik op verschillende schalen veel heb mogen leren over de plek waar ik vandaan kom. Ik ben opzoek gegaan naar de verweving van de natuur en productielandschap door precies op deze grens het gebouw te situeren. Het is een natuur inclusief project waar de architectuur vanuit de landschappelijke kenmerken tot stand is gekomen. De wijnmakerij een nieuw soort typologie verweven in dit landschap en een toren die een baken is op de route over de Sallandse Heuvelrug. Het project is een aangezicht van Holten, de Holterenk en de Holterberg. Een plek van bedrijvigheid rondom het productieproces waar de wijn van dit gebied wordt gemaakt. Een plek waar je kunt genieten van de wijn, van eigen bodem.
Beeldbank Erfgoed Rijssen-Holten, Holterberg
CHANTAL BELTMAN info@chantalbeltman.nl +31 (0) 6 304 177 98 Academie van Bouwkunst Amsterdam Master Architectuur juli 2020