Journal Alert Tables of contents 2017 Nr. 7 - Week 35 t/m week 41 ____________________________________________________________________________
A+T A+U – Architecture and Urbanism AR – Architectural Review Arch+ nr. 227 Arch+ nr. 228 Arch+ nr. 229 De Architect Architectuur NL Blauwe Kamer nr. 3 Blauwe Kamer augustus digitaal El Croquis Groen nr. 7 Groen nr. 8 Lotus Mark nr. 69 Mark nr. 70 NL Nul 20 Project Russia Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Rooilijn Topos Witte Raaf
Subscribe / unsubscribe: library@bwk.ahk.nl Journal Alert
12-10-2017
2 4 6 8 12 16 20 24 26 30 32 34 38 42 44 48 52 56 58 60 62 64 66
GINE~
as, LINKERS, MIXERS & STORYTELLERS
®~~~W8U®m~D [sD~~~m~D ~DM~m~ ~ ~u®mUIT~[S[S~m~
COMPLEX BUILDINGS References GENERATORS: 11
Contents Towards a Neo-Cosmopolitan
Architecture
in the Age of V.U.C.A.
. ..
Dominic leong.
4
... Fun Palace 1 %3-1977
14
.... luterAcuon
Centre 1 %3-1977
GENERATORS: the Complexity
of Anticipation.
......... ............................
Aurora Fernández Per.
8
17 . Ger-erator IJ, oject White Oak Park, Florida. 19'16-1979 Ledllc Price
Incubator of Uses. Stéphanie
Bru for Bruther .
Sport and Cultural Centre. Paris (France), 2014. . l.erunqr duskd:a Pravda
13..
BUilding Competition. Constaruin
Mellllkuv
On Complexity.
Studio Muoto
Urban Condenser. 13 ..
.. Zuyev Workers
Paris-Saclay
(France),
2016.
A Building
Is not a Butterfly:
Centre Pompldou 197 1-197'7 Piano Roger 5 LINKERS: Soane Museum, london, 1 '794-1824.
.
Culture and Complexity.
Alfredo Brillembourg, Hubert Klumpner,
52
..26
Club 1927 1929. llya Golosuv
15
18
I Yl4
,
36
Alexis Kalagas, Diego Ceresuela
Fábrica de Cultura: BAa. Urban-Think Tank. Barranquilla (Colombia), 2013-2017.,
40
Fábrica de Cultura: Grotaa.
42
Urban-Think
Challenging the One-function. Park and Play. Copenhagen
Tank. Sào Paulo (Brazil),
2009-2017
JAJA Architects (Denmark).
2014-2016
.........
44
,
50
Sir John Soane LINKERS: the Complexity of Continuous 81
Presence. Aurora Fernández
.
Per.
Species of Spaces and Other Pieces. Gsorqes Perec
Sala Beckett (Impossible
not to Recall the Scane's Museum). Ricardo
Sala Beckett International Drama Centre. Barcelona
Flores, Eva Prats
(Spain). 2011-2016..
•.
•
53
MIXERS: 85 ...
lafayette Pal k Oetl'Oll,1956-1959 l.udwiq Hrl oerseimer.
L. Mies van del Rorie. and
Dirty White Cube. V+, Rotor MAD Brussels. Brussels
(Belgium), 2010-2016.
...................
62
Alfr ed Caldwet! The Construction 86. The left Hank of the River Scheidt
Antwerp (Belgium!. 1933
Exhibition
ll
û
of the Neutral. MAIO
Display System
for Species of Spaces at MACBA. Barcelona
Roorns. Collective Housing,
Barcelona
(Spain), 2015-2016
(Spain). 2013-2016.
• •••••
70
le Cor busier MIXERS: the Complexity of Everyday 87.
Europapark
1968 1973 Aelbr echt, Bruynswiick.
Meureau and Wdthelet
A Mixed Urban Farm. De Smet Vermeulen Linker Dever Intergenerational
STORYTELLERS: 103.
Rue de Paris, Temps de Pluie
1 H77
Guslave Caillebotte 103 .
Life. Javier Mozas .
. .••••...•... •.•
82
linkeroever, Antwerp (Beiglurn).
... Summertime 1943.
A Whole Connected.
Project
architecten
(IGLO), Antwerp
(Belgium),
2006-2014
90
Javier Mozas
Anita May Rosenstein Campus - The los Angeles lGBT Center. Leong leong, Killefer Flammang, Pamela Burton, los Angeles, CA (USA). 2016-2019. STORYTELLERS:
the Complexity
of Context. Javier Mozas.
•••.. 96
.
100
Edward Hupper Spielbudenplatz Urban Plan. Nlarchitects 103
... ... .... .. People in the SUil 1963
St Pauli, Hamburg (Germany).
/ Bel Sozietät für Architektur
2015 •
•••....
108
Edward Hopper Spielbudenplatz Plot 1. Nlarchitects 106
Capriccio Palladiario
17'06-1759.
St Pauli, Hamburg (Germany),
/ Bel Sozietät für Architektur
2016
,
....................
114
Canaletlo Spielbudenplatz 106
la Città Analogd 1970.
Plots 2 and 5, feld72 architekten
St Pauli, Hamburg (Germany), 2016
.
•. 118
Arduino Cuntatore 107
. Tile City at the Captive Globe 1972.
Rem Koolhaas. Madelon Vuesendorp
with Zoe Zenqhelrs
Credit....
' .• "
126
Architecture and Urbanism 2017:09
Feature: Bernt Nyberg
No.564
publisher/Editor: Nobuyuki Yoshida
Introduction
Matthew Hall
6
Timeline Formative Projects 1958-1976 lO
Guest Editor: Matthew Hall Hansjörg Göritz
Nyberg & Koistinen 1958-1964
Design Consultant: Massimo Vignelli
Essay: Poets of Matter: Bernt Nyberg and Mid-20th Century Swedish Architecture Wilfried Wang
Distributor: Shinkenchiku-sha Co., Ltd.
Nyberg and Koistinen ! The Early Work 18 Skänska Drive-up Bank
20
Sports Field and Arena
22
City Stoneworkers Workshop and Storage Row Houses
12
23
24
Nursing Home Complex Villa Leander
26
34
Essay: A Shared Reality 44 Vanja Knocke Villa Palm 48 Front cover: Regional Archive. Photo by Matthew Hall. Back cover: Economics Faculty Building Conversion & Temporary Building for Agricultural Technology. Photo by Photo by Bernt .Vyberg. Courtesy of Mariana Manner ~A+U Publishing Co., Ltd. 2017 Printed in Japan Published by A+U Publishing Co.. Ltd. Kasumigaseki Building 17F, 3-2-5, Kasumigasekj, Chiyoda-ku, Tokyo 100-6017. Japan Tel: +81-3-6205-4384 Fax: +81-3-6205-4387 Aoyama House 2-19-14 Minarruaoyama. Minato-ku, Tokyo 107-0062. Japan Tel: +81-3-6455-5597 Fax: +81-3-6455-5583 E-mail: au@japan-architect.co.jp URi: http.z Zwwwjaplusu.com A+U Publishing Pte. Ltd. National Design Centre ll! Middle Road. #03-02, Singapore 188969. Singapore Tel: +65-6557-0537 Fax: +65-6557-0531 ISBN 978-4-9002-1212-1 a+u =: Architecture and Urbanism is handled exclusively by Shinkenchiku-sha Co., Ltd.: Kasumigaseki Buildinz 17F 3-2-5 Kasumigaseki. Chiyod~-ku:Tokyo' 100-6017, Japan Tel: +81-3-6205-4380 Fax: +81-3-6205-4386 ~maü, ja-businesS@japan-arehiteeteojp ubscnpnon rate [or 2017 outside Japan ¥42,000 (Airmail - Asia), ¥45,OOO (Airmail Europe, North America, Oceania, & Middle East), ¥49,000 (Airmail - South America & Africa) tJ.S.Dollars, Euro, and Sterling Pounds equivalent to the above Japanese Yen prices are ëcceptahla Your remittance should be ConVerted at the current exchange rate when You remit us.
Nyberg & Lewerentz 1966-1975
60
Essay: Nyberg and Lewerentz: Influence and Refinement Matthew Hall Flower Kiosk at The Eastern Cemetery State House Competition
62
68
70
Växjö Church Competition
Nyberg 1966-1978
78
80
Essay: Rediscovering and Contextualizing Nyberg Hansjörg Cöritz Cemetery Maintenance Complex
82
92
Anatomy & Histology Building 104 Economics Faculty Building Conversion & Temporary Building for Agricul tural Technology 114 Regional Archive 118 Funeral Chapel
132
County Administration Building
162
Prefabricated Seperate Houses 186 Essay: Nyberg's Endangered Architecture 188 Matthew Hall
14
AREA: Avenier Oomejo Elea'M'f' Beaumont
54
The SUo apartment blook, Copenhagen, Denmark by COBE Oatherlne 8le8807' 58
~:
elevtLtion.s should invest buildings with signifioanCè Timothy B'l'ittain-OatUn 66
...
: belüad the veil- double-skin faoadesin contemporary Tehra.u Alice Bucknell
68 ~her's
studio, :Mexico City, Mexico by TaJIer Rocha + Ca.rri1lo Michael Webb
74 Typology: shop Tom WilkiMDn 82
ARCH+ Zeitschrift für Architektur und Städtebau
Vietnam DIE RÜCKKEHR DES KLIMAS
lnhalt
., , 1 , Ol
06
18
EDITORIAL Anh-Linh Ng()
'I
•
!
",
DIE WIEDERKEHR DES KLIMAS URBANE KULTUREN DER BELÜFTUNG IN SÜDOSTASIEN Sasrh'l Rorsl,,!'
I,' I
I
I J
'I I
HDB INSIGHTS K~I,iH .Il1g
@
~g <0
a21studlo 20
KLIMA UND KULTURBRUNO TAUTS KONZEPT EINES "NATÜRLlCHEN BAUENS" Manlrr-d Speidr-l
64
A21 HOUSE Nhà 021
72
PAGODA Chua dó
28
EXKURS: KAMBODSCHA Ekke hnrt Kr-iru zr-l
76
SAIGON HOUSE Nhà Sài Gàn
40
DIE GESCHICHTE(N) DES UNABHÄNGIGKEITSPALASTES IN SAIGON NG{)-VIl::T NHm-Sein
88
THE CHAPEL Nhà nquvên
96
THE NEST Nhà têÎ chim
106
ARCHITEKTUR ALS NATÜRLlCHER PROZESS
~, z
LVHQ 108
HT A + Pizzini Architects
116
F-COFFEE Quán cà phê
Ó
Dong Hói
O-HOUSE Nhà D6 Lvang ó
122 VIELFALT DER REGIONEN MONOTONIE DER STADT NGUYI~N Quûn
NGI IIÎ<:M Dinh Toàn
Tropical Space 124 TERMITARY HOUSE Nhà têÎ moi
50
IN SITU
60
YOU ARE HERE
04
134
LT HOUSE Nhà Ó Long Thành
144
TERRA CODA STUDIO Dat nung
ARCH+ VO
r
[rong
features NghiaAr hi
c itects
8 5
Dass wir nicht mehr Häuser, sondern den Stadtinnenraum bewohnen, führt zu einem echten Paradigmenwechsel. - S.03 Editorial
Nishizawa Architects
M ua (tollg 2017
Sanuki Daisuke Architects
153 KATZDEN ARCHITEC FACTORY Nhà xuónq Katzden Architec
ARCH + features KLiMAGERECHTES BAUEN IN VIETNAM
168 APARTMENT HOUSE IN BINH THANH Can hö Blnh Thonh
~
I • II nU
180 HEM HOUSE Nhà trong hém
I
S+Na. 158 ANH HOUSE Nhà chi Anh
,
190 BAUEN IN VIETNAM EIN ERFAHRUNGSBERICHT SAI'WKI Uaisukc
vn-a 194
KATHOLISCHE KIRCHE IN KADON Nhà thà Ka Don
202 AUTORINNEN UND AUTOREN 203 IMPRESSUM
~
~
REDAKTION: Nikolaus Kuhnert (NK),
Sara Lusic-Alavanja Achim Reese (AR),
Anh-Linh Ngo (ALN), Timo Baier (TB), Florian
Jörg-Peter Riekert (J PRJ, Christine Rüb (CR),
Bengert (FB), Mirko Gatti (MG), Tobias Gruber (TG), Max KaldenhoH (MK)
Quang T uan Ta (QT)
Katharina Kaufmann Philipp Krüpe (PK), Linda Lackner
(LL),
(KK),
COVER: © Charlotte Meiré und Meiré, Vorlage: John Lock I Shutterstock
(SLA),
Cassell
co
>--I
::r s:::: -,
Inhalt
B e r 1
r; e
Innencover:
1
0
b
f)
j_
n B r
i
:3
t a
t ei
B {I
f)
11
I,',
()
u
1:'
[!.,
Stadtland Wirtschaft
Timeline Stadtland
Philipp Krüpe, Anh-linh Ngo
82 Ol
06
Editorial
Das "Neue Berlin TI" von Martin Wagner Modell einer Post- Wachstums-Ökonomie
Anh-linh Ngo
Joachim Trezib
Grafikessay Stadtland Thüringen
90
Kerstin Faber
Einige Thesen über die Landwirtschaft von heute Kenneth Anders, lars Fischer
12
Wie die TBA Thüringen Stadtland beschreibt
92
Marta Doehler-Behzadi
Philipp Oswalt
56
Unterleuten 100 Landwirtschaft
Juli Zeh
Stadtland Koexistenz Urbanisierung und urbane Gesellschaft Henri Lefebvres Thesen zur Aufhebung des Stadt-Land-Gegensatzes •
Fotoessay Bad Berka 102 Das anthropozäne Bad
Werner Mahler, ludwig Schirmer
Jörg londong und Ant]e Stokman
64
Mao Zedong und das ländliche
China
Christian Schmid
Frank Dikötter
TKA - Thomas Kröger Architekten Kontextuelle Narrative
68
Rural Urban Framework Dörfliche Urbanisierung in China
72 76
Mulan School and Educational Landscape A House For All Seasons in Shijia
78
ZAO/standardarchitecture Village Mountains Zukunftsszenario für das rurbane China
im Gespräch mit Kerstin Faber
106 Holzarchitektur 28
Thomas Kröger im Gespräch mit Anh-Linh Ngo, Florian Bengert, Max Kaldenhoff
36 42 46 48 50
Tenne Schwarzes Haus Folly Pavilion Werkhaus
ist überall
Claudia Siebeck
58 22
Die Moderne auf dem Acker
neu denken
Achim Menges, Oliver David Krieg, Hans Drexler
Joshua Bolchover, John Lin
110
Rurban Apoida Szenarien für eine Kleinstadt
von morgen
Kotio Fischer
112 Sofortstadt 2017-2050 Modulorbeat
114
Kooperative Kleinstadt
2050
Bel Sozietät für Architektur
Issei Suma 118 Koya
© Bel
.
Es gibt kein
ARCH+
61
features
"lu rück-a ufs- La nd", und erst recht kein .Zurück-zur-Notur", - S. 3 Editorial
Stadtland Welt 124 Die Auftösung der Städte Bruno Tauts radikale Vision einer Welt ohne Stadie und Staaten
162 Wege in die offene GeseUschaft Benjamin-Immanuel
Hoff und Anello Kahane
im Gespräch mit Marta Doehler-Behzadl und Kerstin Faber
Manfred Speidel
166 Die Stadt in der Agrarideologie Ursprunge und Entwicklung von Frank Lloyd Wrights Broadacre Ciry Giorgio Ciucci
174 Prinzipien des Selbsterhalts im Zeitalter des Populismus Kenneth Anders
176 Regionale Kooperativen Mehr Selbstbewusstsein durch Sradtland
Von ganzen
Stödten und teilboren Löndern
ARCH+ features 61 Van ganzen Städten und teilbaren Ländern, ader: Spekulative Gedanken über eine neue MEREO(TO)POLITIK des 21. Jahrhunderts ARMEN AYANESSIAN
Kerstin Faber
132 Extraktion Das Rohstoff-Empire Kanada Pierre Bélanger
182 Eierrnannbau Apoida Placemaking in der Provine Katja Fischer
137 Die Verantwortung der Raumordnung Julian Petrin
188 Gleichwertige Lebensverhältnisse Mindeststandards allein geniegen nicht
142 Der Peters berg - ein Stadtland-Periskop
Jens Kersten, Claudia Neu, Berthold Vogel
Paul Börsch
148 Die Europäischen Kulturregionen: Einheit in Vielfalt Ulrike Guérot
Stadtland Heimat
Peter Haimerl Architektur 192 BloB keine Fakes' Peter Haimerl im Gespräch mit Anh-linh Ngo
154 Rechte Räume Über die architektonische "M etapolitik " von Rechtspopulisten und -extremisten in Deutschland
I
Stephan Trüby
196 202 208 214
Konzerthaus B1aibach Waidlerhaus Schusterbauernhaus CiUi
221 Autorinnen und Autoren 224 Impressum
Gastredaktion lEA Thüringen: Kerstin Faber, Marta Doehler-Behzadi ARCH+ Team dieser Ausgabe: Nikolaus Kuhnert. Anh-Linh Ngo, Max Kaldenhoff. Mirko Gatti, Florian Bengert (FB), Philipp Krüpe (PK), Sara Lusic-Alavanja, Jörg-Peter Rieken, Christine Rüb (CR)
05
Inhalt
Ol
EDITORIAL Anh-Linh Ngo
07 50 JAHRE ARCH+: PROJEKT UND UTOPIE Nikolaus Kuhnert im Gespröch mit Stephan Becker, Kristina Herresthai und Anh-Linh Ngo
20
KRISE ALS STRATEGIE Ängste in der Architektur seit 1950
54
CEAU~E\CU\ postmodernes Aanifelt
78
Ana Maria Zahariade
Jean-Louis Cohen
32
Recoding the 19601
62
EIN NEUES NARRATIV 3 Thesen zur Akrualität der Postmoderne
Georg Vrachliotis
VON DEN SWINGING SIXTIES ZU DEN ALT-RIGHTZEHNERJAHREN Eine politische Kritik derBubble Stephan Trüby
Oliver Elser 88 36
MANFREDO TAFURI und der Tod der Architektur
70
Marco de Michelis
GRENZEN AUSLOTEN Architektur in den 1990er- Jahren Irina Davidovici
46
ALDOLOGLEN Rossi, die Schweiz und wir Wi/friedKllelm
Die Zukunft der Architektur Oietmar Steiner
92
_i\)L M und neue Wege in der Architektur Karoline Mayer, Sonia
74
DAS MILLENNIUM HAT BEGONNEN Architekturen der Behauptung in Zeiten von Terror, Krisen, Katastrophen
Katharina
Pisarik,
Ritter
Elke Krasny O~
Inhalt
ARCH+ features
67
146 Architektur ist
TIW(HIIE 148 il
\,IlI)II;l~
Ullin'
Vertical
, ,
Mobile
Village
152 I )ogilla Evel'y Day Is Like Sunday 160
\1111.1'1'<1,111111'1,11111111'1" Wunschmaschine
162
Ill"alllllllldH'I"
Wohnanloge
1·:llld('.
1\111'1011
Antivillo
AH,GI-J+ features
94
Architektur
96
C[':SI':LI.SClI '\FT \li('II;[('1 \Iaillilil '\l'dlil('('IILJ'('
Die Wiederherstellung des Faktischen im postfaktischen Zeitalter Eyal Weizman über die Aufarbeitung des NSU-Komplexes durch Forensic Architecture
ist:
Star Aportrnents 104
L \ \ '\I'('lIi\('('IIII'(, Stadterneuerung
108 J'ilo,i"
ARCH+ TEAM DIESER AUSGABE: Anh-Linh Ngo (ALN), Christian Hiller (CH), Leo Herrman'. (LH), Alexandra Nehmer (AN), Christine Rüb (CR)
Lormant
IIl1ildill~ I'('il('('
RE:BUILD
112
SllHli"
\1111<1
Ilcl'illg(,I'
Die Materialität Anno
Heringer
Christian
des Sozialen
-
irn Gespräch
mit
sowie
) METI Schule - Modern end Training
Education
Institute
170
) Mud WORKS I ) Omicron > Didi
Rob Madole (englische Fassung), Timo Baier, Nicole Minten-Jung, Jörg-Peter Riekert, Aleksondr Delev
Hiller und Anh-Linh Ngo
ist
(,1':-,( 1I1( 111'1'
Living Rooms
172
Textiles
) Bamboo
Alchltekrur
Hostels
\1'HI:I.lII''''h. londruor-,
GASTREDAKTION AzW: Karoline Moyer (KM), Sonja Pisarik (SP), Katharina Ritter (KR),
178 "-llI'llil 'hl"'1I1 HC'lh'= ol ')1 e
182 1);11 id 1,,,1111
\I"IIIII,','h C. urrc'l d'AvlllyO 188 I)" \ 11.1"1' \ uu-], 'l:lllIi"11
196
\lV(Jhl111rH,j
UIIi
B(JI(jr",lfnl
Lt:d"d)"'~1
Architektur
ist:
CESlçrZ 198
Barkow
Lei billg('J'
Wohnhaus Prenzlauer 126
Archr ektur
ist
206 KOl't'<lnis('!Lel'
\1 \1'1'.111 \I. 128 I "'I'!<I)-; l\ .I.. \1"111;011
Dos FAR Game 212
Ricola Kräuterzentrum 136
\111:11"111'
\""11,1,,,'1111'('
Hoiol' ) Rotor
:-'11I.li"
Deconstruction
) Rotor Grindbokken
Revitalisierung des Dories Wencun 142
1)1 ..., \1'..1lil,'('h
218
3D Print Canol House
224 Impressum
Berg
Pavillr»: V('Il(:dig
Autaren und Autorinnen
Dietrnar Steiner
8
INHOUD
de Architect
JAARGANG 48 SEPTEMBER 2017
44
18
FOTO-ESSAY
OP DE GRENS VAN ARCHITECTUUR EN LANDSCHAP Paviljoen Park Vijversburg door STUDIOMAKS ! Marieke Kums met Junya lshigami & Ass. Iwan Baan
Marieke Kums en )unya Ishigami wonnen de competitie voor een nieuw bezoekerscentrum op het monumentale landgoed Park Vijversburg in Tytsjerk. Het transparante paviljoen versmelt met het landschap en biedt plaats aan concerten, exposities en culturele evenementen.
26
PROJECT
BOUWEN VOOR DE SAMENLEVING National Kaohsiung Center for the Arts in Kaohsiung (TW) door Mecanoo Architecten
Het golvende en opbollende Centrum voor de Kunsten in Kaohsiung door Mecanoo is ruimtelijk gezien gebaseerd op de verkoeling biedende Banyan-boom. De genereuze, overdekte binnenruimte verschaft de Zuid- Taiwanese havenstad het gewenste nieuwe perspectief.
44
RENDER
55
THEMA
NIEUW INZICHT
DE CIRCULAIRE ARCHITECT
Kijkdozen van veertig canonieke woningbouwpro-
Inspiraties voor circulair bouwen
jecten
Steeds meer bureaus spelen op het circulaire bouwproces in. Op dit moment profileert een betrekkelijk kleine groep architecten zich op dit gebied. Circulariteit laat zich echter ongeacht iedere ontwerpstijl in de ontwerppraktijk inpassen.
Typisch voor de Delftse methode van plananalyse is dat projecten worden bestudeerd door te tekenen, maquettes te maken en driedimensionale kijkdozen te construeren. Het analyseren is zo een omgekeerd ontwerpen en leidt tot nieuwe inzichten.
INHOUD
10
de Architect
88
JAARGANG 48 SEPTEMBER 2017
THEMA
NIEUW LICHT OP DONKER PAKHUIS
104
THEMA
KLEINSCHALIG WONEN IN DE STAD
Kaaspakhuis in Gouda door Mei architects and planners
Twee voormalige pakhuizen aan de Gouwe zijn door Mei architects and planners getransformeerd tot een appartementencomplex. Door hergebruik van bestaande materialen wordt het verhaal van het kaas maken levend gehouden.
98
THEMA
SCHONERE CONSTRUCTIES ONTWERPEN
60
Monitoren van de milieu-impact van draagconstructies
THEMA
"WE MOETEN OEFENEN IN DOEN WAT NODIG IS" Interview met Thomas Rau, oprichter van Architects en Turntoo
RAU
Thomas Rau is kwartiermaker voor de circulaire economie. De ambitie een netwerk op te richten met bedrijven die vanuit een gesloten systeem producten voor architec-tonische projecten aanleveren, komt met het Madaster een stap dichterbij. Gebouwen worden op deze wijze grondstoffenbanken voor toekomstige generaties.
74
THEMA
POLITIEKE EN CULTURELE RUIMTE VAN EUROPA Europese Raad en Raad van de Europese Unie in Brussel door Philippe Samyn and Partners architects engineers, met Studio Valle Progettazioni architects en Buro Happold engineering &
Het gebouw voor de Europese Raad en de Raad van de Europese Unie vormt de infrastructuur voor de Europese ministers en voor de topontmoetingen tussen de Europese leiders. In het geraffineerde ontwerp heeft Philippe Samyn de randvoorwaarden van de complexe bouwsite aangewend voor een onverwachte volumetrie.
100
THEMA
ARCHITECTUUR EN DE CIRCULAIRE ECONOMIE
103
THEMA
CIRCULAIR BOUWEN IN DE PRAKTIJK
III
STARTUP
SPACE ENCOUNTERS IN AMSTERDAM Space Encounters wil rebelse projecten maken die zich onderscheiden door een radicale 'newness: Het bureau is begin 2014 opgericht door partners Gijs Baks, Stijn de Weerd, Joost Baks en Remi Versteeg, en heeft een breed portfolio opgebouwd met onder meer kantoren, publieke voorzieningen, woningbouwen meubels.
12
INHOUD
de Architect
JAARGANG 48 SEPTEMBER 2017
167
TECHNIEK
BUILDING ZERO-IMPACT Streven naar een verantwoorde bouwomgeving
Is het met de technieken van nu mogelijk te bouwen zonder negatieve effecten op het milieu? Zonder uitstoot van broeikasgassen, vervuiling van oppervlaktewater, ontbossing en zonder onze eindige bronnen verder uit te putten? Is het mogelijk met zero-impact te bouwen?
177
TECHNIEK
ALZIJDIGE ORIËNTATIE IN COMPACT VOLUME
126
Sportcentrum Rozenburg door Koen van Velsen architecten
INTERIEUR
'DINEREN BIJ DE BIJENKORF' The Kitchen in Utrecht door i29
In de vernieuwde Bijenkorf te Utrecht biedt restaurant The Kitchen een aangename onderbreking voor het winkelende publiek. Voor de inrichting zocht i29 naar middelen om aan gewenste luxe uitstraling en praktische wensen tegemoet te komen. i29 viel niet terug op reeds beproefde concepten, maar gaf The Kitchen een geheel eigen identiteit.
138
INTERIEUR
FIELDS OF TRANSFORMATION Door Claudy Jongstra
1411NTERIEUR
In Sportcentrum Rozenburg laat Koen van Velsen architecten gebouwen landschap nauw met elkaar samenwerken. Het gebouw is een harmonieus en rustig geheel waarin over ieder detail is nagedacht.
UITNODIGING TOT KENNISDELING Campus Den Haag, Universiteit Leiden door Geurst & Schulze architecten en Studio Leon Thier
Een deel van de Haagse campus van de Leidse universiteit is gevestigd in een voormalig ministeriegebouw. Studio Leon Thier realiseerde samen met Studio LEFT een open studielandschap dat aanzet tot ontmoetingen en kennisuitwisseling.
151
SCOPE
Besprekingen, columns, gebouwen en gebeurtenissen in het vak
167
H_~
U\a....:......,d..bd..o..1:;~ H~(!)~
?.c.)6rn.1l(/tu
188
PRODUCT
DUURZAME PRODUCTEN Legolisering al werkelijkheid in Utrecht Slim raam levert elektriciteit Circulair in alle poriën
I96 I 98
SERVICEPAGINA
LANDMARK
Sportcentrum in Breda door Joost Margry
•••••
EDITORIAL
ec
tuu r On he rroepe I ij k Verderop in dit blad staat onder de kop 'Trots op gebouw' een artikelover
de architectuurplaquette.
Die plaquette is een bordje - ontworpen door Bruno Ninaber van Eyben - dat op de gevel bevestigd wordt en informatie bevat over het gebouwen de makers. De stichting achter de plaquette komt voort uit de vriendenvereniging
van het Nieuwe Instituut alias het NAi. In het artikel vertellen enkele
architecten en projectontwikkelaars
waarom ze het bordje graag naast de voordeur van hun
gebouwen zien hangen. De architectuurplaquette
is echter geen keurmerk. Iedereen die trots is op
'zljn' gebouw kan voor 1150 euro een exemplaar bestellen. En daar zit precies de achilleshiel van dit initiatief. Dat een gebouween prUs wint en daarom een plaquette verdient, is bijvoorbeeld onzin. Denk aan het Metzo College dat in 2006 de Scholenbouwprijs won. Dat gebouw bleek lek als een mandje en het binnenklimaat deugde van geen kant. Overigens beqrijp ik best dat architecten de schoonheid van hun gebouw graag benadrukken of dat een projectontwikkelaar blijdschap over een goed verlopen samenwerkingsverband,
uitdrukking
wil geven aan zUn
maar wie bepaalt wat goed is? Het lijkt
mij niet dat de architect de aangewezen persoon is - een slager keurt zjjn eigen vlees niet. Vraag het de gebruikers. Wat mij stoort, is de onherroepelijkheid
van het idee. Eenmaal naast de deur geschroefd, zal het
bordje er tot in lengte van dagen blijven hangen en dát vind ik veel te voorbarig. Een gebouw moet zijn kwaliteit eerst bewijzen. Pas in de loop van de tijd wordt duidelijk of het programma van eisen door de architect goed ingevuld is en of dat zo is, daarvoor moetje bi] de gebruikers (en passanten) van datzelfde gebouw zijn. Het lijkt me dus beter de plaquette te plaatsen om pas na een jaar of vijf te beslissen of het bordje definitief mag blijven hangen.
Peter de Winter p.dewinter@eisma.nl
OndernemenNL
3
ProjectenNL
KennisNL
TalentNL
InspiratieNL ArchitectuurNL
IIJU;:JL-Mt\lr
I
VUUt\
LI-II\!U;:JL-MI-lt"';:JI-lt\L-MII
CL-I
UUt\
CI\!;:J
I CUCI\!OUUVV
BLAUWE KAMER #3
SEPTEMBER 2017 â&#x201A;¬19,50
Gasthoofdredacteur Dirk Sijmons /
Energie is een ontwerpopgave De gevangenis is te koop
Duurzame mobiliteit vraagt om actie. Maar welke?
Kien ontwerp voor azc in Ter Apel
Bureau Smartland werkt op alle schaalniveaus
Ed Nijpels: 'Ruimtelijk ontwerpers moeten debat aanjagen'
Omgevingswet vergt evenwichtskunst
#3/2017
64/ MOBILITEIT IS DE OLIFANT IN DE KAMER VAN DE ENERGIETRANSITIE
74/ NIEUWE INRICHTING VOOR AZC-TER APEL
86/ LANGE LIJN VERBINDT DE ACHTERHOEK MET DUITSLAND
DE PROJECTEN 64/ ANALYSE Mobiliteit is de olifant in de kamer van energietransitie Tijs van den Boomen
74/ Tijdelijk verblijven in azc-Ter Apel Marieke Berkers
92/ BNSP - Dirk van de Rijdt en
82/ Kort: Valkenberg, Utrechts Beurskwartier, Tallinn, Blankenbergtunnel
94/ NVTL - Het engagement van Ruijzenaars Landscapes
86 / Lange lijn van compromissen van Doetinchem naar Wesel Marlies Brinkhuijsen en Rudi van Etteger
96/ Plattegrond - Kumamoto in
Ruud Louwes over het Kennislab
69/ INTERVIEW Dirk Sijmons in gesprek met energiebestuurder Ed Nijpels Mark Hendriks
7/
Japans mangaschrift
98/ Column van Christiaan Weijts: Dus niet brommen
INHOUD
35/ DOSSIER OVER ENERGIE, RUIMTE EN ONTWERP
16/ HET LOT VAN DE VERLATEN GEVANGENIS
24/ DE OUDERE JONGEREN VAN BUREAU SMARTLAND
70/ ED NIJPELS: 'RUIMTELIJK ONTWERPERS MOETEN HET DEBAT AANJAGEN'
16/ ANALYSE 06/ Columns van Marinke Steenhuis
Hoe kunnen steden hun voormalige gevangeniscomplexen benutten? Teun van den Ende
en Madelief ter Braak
12/ Beeldcolumn van Ronald van der Heide 13 / Postbus BK
24/ INTERVIEW Bureau Smartland en de grote problemen van de planeet Mark Hendriks 32/ESSAY Nieuwe Omgevingswet: de kunst van verbinden Peter Paul Witsen
6/ BLAUWE KAMER 3 201?
DOSSIER 'ENERGIE IS EEN ONTWERPOPGAVE' 35 / Samengesteld en ingeleid door gasthoofdredacteur Dirk Sijmons
52/ REPORTAGE Ontwerpers en bestuurders bespreken energietransitie Bollenstreek Mark Hendriks 55/ DE ENERGIETRANSITIE IN 5 ACTIES
BLAUWE KAMER EZINE 2017 / 6 View this email in your browser
Beste Blauwe Kamer-lezer
Bekijk hier het augustusnummer van het BLAUWE KAMER e-zine UW WACHTWOORD IS BKE176
‘Organisch landschapsschema’ voor beroemde Schotse stadstuinen wHY Architecture en GRAS
Renovatie van de wijk Jeruzalem in
De grootste fietsenstalling ter wereld
Amsterdam
staat in Utrecht
Heren 5 Architecten i.s.m. Buro Mien
Ector Hoogstad Architecten i.s.m. Sant
Ruys
en Co; Royal HaskoningDHV
Thuiskomen
Drie vragen aan …
Column van Kris Oosting
David Kloet, medeorganisator van het ‘Festival van het landschap’
Abonnees van Blauwe Kamer ontvangen het digitale magazine acht keer per jaar naast het papieren blad. Het e-zine is ook bereikbaar via onze website www.blauwekamer.nl
BIOGRAFiA
4
CREMATORIO
BIOGRAPHY
UNA RAFAEL ARANDA, CARME
CONVERSACIÓN
PIGEM
Y RAMÓN
CON
DE HOFHEIDE
CREMATORIUM 10
PISCINA
VILALTA
CUBIERTA INDOOR
EN TARADELL
PIGEM AND RAMÓN INMACULADA
SIGNIFICADO
DISCURSO PREMlO
PRITZKER
MASIA MAS MAS SALVÀ
304
CENTRO
IN ABSTRACTION
JUHANI
DE ACEPTACIÓN
PRITZKER
DE ARTE
330
PIGEM
98
HOUSE
L.A CUISINE
112
MALECAZE
134
MALECAZE HOUSE L.A ESCUELA DEL SOL
ARCHITECTURE PRIZE CARME
SALVÀ
ART CENTRE
CASA
2017
ACCEPTANCE SPEECH 2017
FARM
L.A CUISINE
PALLA5MAA
DE ARQUITECTURA
70
SOULAGES MUSEUM
EN CABO
EN LA ABSTRACCIÓN
MEANING
MUSEO SOULAGES
VILAL TA
MALUENDA
ENRIQUE
56
POOL IN TARADELL
A CONVERSATION WITH RAFAEL ARANDA, CARME
30
HOFHEIDE
L.IÉCOLE
154
OU SOLEIL
/ RCR BIBLIOTECA DE KROOK
166
DE KROOK LIBRARY PARQUE
DEL CAMINO CONDAL
192
CAM! COMTAL PARK GALE RiA,
TALLER
Y APART-AMENTO 198 EN BURDEOS
GALLERY, WORKSHOP AND APARTMENT IN BORDEAUX EL JARDiN SUSPENDIDO EN L.ORMONT LE JARDIN SUSPENDU EDIFICIO MURABA MAS MIRÓ
IN MONT-ROIG
CASA SON SON
MURABA EN DUBÁI
RESIDENCES
PARC
CASA
238
DEL CAMP
EN MENORCA
PARC HOUSE
222
IN DUBAI
EN MONT-ROIGDEL CAMP
MAS MIRÓ
216
IN LORMONT
244
IN MENORCA
KAMA Y CASA
ALWAH
250
KAMA HOUSE AND ALWAH HOUSE RESTAURANTE ENIGMA ENIGMA ESCUELA
DAR
AL
DAR AL MAREFA
MAREFA
RCR ARQUITECTES
288
IN BORDEAUX PASARELA 1ST
2012/2017
278
SCHOOL
EL ESTUARIO EN BUROEOS L'EsTUAIRE
260
RESTAURANT
1ST
294
FOOTBRIDGE
TERRITORIO
CERCAS
CERCAS TERRITORY
300
SEPTEMBER
07·2017
.JAARGANG 73
Inhoudsopgave
Vakblad Groen #072017 Vakblad Groen is een uitgave van Elba-Rec, de grootste Nederlandse uitgeverij van vakbladen, congressen, seminars en studiereizen op het gebied van ruimtelijke ordening en gebiedsontwikkeling. Dit vakblad biedt professionele en actuele artikelen over het groen voor mensen in de stad en in het landschap. De publicaties in Groen met hun vakmatige toelichtingen in combinatie met verklarend beeldmateriaal houden u alert.
Uitgever Elba-Rec, Edgar van Eekelen
Contactgegevens Elba-Rec Paulus Borstraat 41 3812 TA Amersfoort 033-8700 100
www.vakbladgroen.nl Linkedin: bit.lylVakbladGroen Twitter: @VakbladGroen Redactie: j.bruinenberqêelba-rec.nl Advertenties: w.louwen@elba-rec.nl
Redactieraad Harry Boeschoten (Staatsbosbeheer), Dinand Ekkel ((AH Vilentum), Karin van Essen (ESscapes), Martin Looije (gemeente Rotterdam) en David van Uden (BTLAdvies).
Vormgeving Kilian Idsinga
Productie BDUprint, Barneveld
Opgave en vragen over abonnementen Abonnementenland Postbus 20 1910 AA Uitgeest Tel. 0900-ABOLAND of 0900-2265263 € 0,10 per minuut Fax +31(0)251-310405 Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor adreswijzigingen en opzeggingen. Abonnementenland is ook bereikbaar via Iwltter, Stuur uw tweet naar: @Aboland_klanten.
'Het is heel simpel: zonder green is er geen lever in de stad.' Harte Hartlief, mede-eigenaar van Eco Consult, deelt zijn visie op de groenwereld en uit zijn zorgen over de bouwwoede na de crisis.
Opgave en vragen over abonnementen BE Abonnementenland Ambachtenlaan 21 Unit 2A 3001 Heverlee Tel. +32 (0)28 08 55 23 Fax +32 (0)28 08 70 05 Site: www.bladenbox.be voor abonneren of www.aboland.bevoor adreswijzigingen en opzeggingen.
Beëindigen abonnement: Redactie Jeroen Bruinenberg, Roei van Dijk en Hans Bouwman (eindredacteur)
Opzeggingen dienen 4 weken voor afloop van de abonnementsperiode in ons bezit te zijn. Prijswijzigingen voorbehouden.
@
VAKBLAD
In dit Apenheul wonen bijna driehonderd apen. De apen leven in grote, groene buitenverblijven in plaats van in kooien of achter tralies. Een flinke, maar mooie uitdaging als het gaat om landschapsinrichting.
GROEN
~~~~======================~~~--~------~--~~~----~~-
<>. ~
Nieuwe randweg Baarle vergroot (bio)diversiteit In het Brabantse dorp BaarJe komen de provinciale wegen N260 en N639 samen. Om de bewoners te Bevrijden van het doorgaande verkeer wordt de weg omgelegd. Natuur en landschap spelen daarbij een essentiĂŤle rol.
Aldenhofpark maakt de buurt weer leefbaar Na het mijnbouwtijdperk verloederde een groot deel van Hoensbroek. De kwalitatief slechte woningen zijn nu gesloopt en maken plaats voor grotere, grondgebonden en levensloopbestendige huizen en een nieuw stadspark: het Aldenhofpa rk,
Beleefbare verbinding tussen stad en land IVN Brabant heeft de ambitie om de dorps- en stadskernen in de schil rond de Maashorst meer bij het natuurgebied te betrekken. Dit artikellaat zien hoe binnen de Groene Loper in korte tijd 65 nieuwe initiatieven tot stand kwamen.
Hetjuiste groen op dejuiste plaats dankzij de Antwerpse Groentooi Stad Antwerpen kent een hoge bevolkingsdichtheid en een groot aandeel bedrijvigheid. De stad ontwikkelde een Groentooi om vraag en aan bod beter te laten aansluiten bij de wensen van haar inwoners.
En verder p. 06 Groene Golf p. 13 Kunst in de openbare ruimte #52: Seated Woman p. 24 Groen in beeld: Kikkerconcert p. 38 Bijenrubriek #18: Maskerbij p. 46 Opinie Otto van den Berg en Dirk Volleriga
.JAARGANG73'
SEPTEMBER 2017'
NUMMER 07
@
OKTOBER 08·2017
Inhoudsopgave
Vakblad Groen #082017 Vakblad Groen is een uitgave van Elba-Ree, de grootste Nederlandse uitgeverij van vakbladen, congressen, seminars en studiereizen op het gebied van ruimtelijke ordening en gebiedsontwikkeling. Dit vakblad biedt professionele en actuele artikelen over het groen voor mensen in de stad en in het landschap. De publicaties in Groen met hun vakmatige toelichtingen in combinatie met verklarend beeldmateriaal houden u alert.
Uitgever Elba-Ret, Edgar van Eekelen
Contactgegevens Elba-Rec Paulus Borstraat 41 3812 TA Amersfoort 033-8700 100
www.vakbladgroen.nl linkedin: bit.lylVakbladGroen Twitter: @VakbladGroen Redactie: j.bruinenberg@elba-rec.nl Advertenties: w.louwen@elba-rec.nl
Redactieraad Harry Boeschoten (Staatsbosbeheer), Dinand Ekkel ((AH Vilentum), Karin van Essen (ESscapes), Martin looije (gemeente Rotterdam) en David van Uden (BTlAdvies).
Vormgeving Kilian Idsinga en Robert Ellents
Productie Opgave en vragen over abonnementen Abonnementenland Postbus 20 1910 AA Uitgeest Tel. 0900-ABOLAND of 0900-22652 63 â&#x201A;Ź 0,10 per minuut Fax +31(0)251-310405 Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor adreswijzigingen en opzeggingen. Abonnementenland is ook bereikbaar via Twitter. Stuur uw tweet naar: @Aboland_klanten.
Opgave en vragen over abonnementen BE Abonnementenland Ambachtenlaan 21 Unit 2A 3001 Heverlee Tel. +32 (0)28 08 55 23 Fax +32 (0)28 08 70 05 Site: www.bladenbox.bevoor abonneren of www.aboland.be voor adreswijzigingen en opzeggingen.
Jeroen Bruinenberg, Roei van Dijk en Hans Bouwman (eindredacteur)
Opzeggingen dienen 4 weken voor afloop van de abonnementsperiade i n ons bezit te zij n.
Foto cover
Prijswijzigingen voorbehouden.
Henk Eikholt
8
VAKBLAD GROEN
'We moeten geen beleidsplannen meer schrijven, maar kinderboeken, daar bereiken we uiteindelijk veel meer bewustzijn mee', zei Andy Engel tegen zijn collega's van de gemeente Bergeijk.
BDUprint, Barneveld
BeĂŤindigen abonnement: Redactie
Rioolbeheerder wordt kinderboekenschrijver
Onbekendheid maakt de haagbeuk kwetsbaar De haagbeuk is de Boom van hetjaar 2017. Elk jaar kiest de Cultuurgroep Laan-, Bos- en Parkbomen van LTO een waardevolle boomsoort uit die extra aandacht verdient. Een uitgebreide analyse.
Edenaren kiezen voorgroene ontmoetingsruimte De inwoners van Ede zijn duidelijk: het huidige Marktplein is leeg, ongezellig en troosteloos. Maar niet als het markt is, dan is het juist gezellig en leuk. Het plan 'overtuinen' werd door de Edenaren verkozen tot winnaar via een uniek burgerpartleipatie-traject.
Kunstenaars brengen ode aan de iep Elke lente strooien de ruim 75.000 iepen van Amsterdam hun miljoenen zaadjes uit over de stad. Het 'sneeuwt' dan in de hoofdstad van Nederland. Kunstenaars kwamen op het idee om een ode te brengen aan deze iepen.
@
Stadslandbouw structureel onderdeel van stedelijke ontwikkeling
Architecten en gemeenten laten kansen liggen Natuurinclusief bouwen, het bouwen mét de natuur, zorgt voor nieuwe duurzame verblijfplaatsen in de stedelijke omgeving. Want bouwen en natuurwaarden kunnen prima samengaan. Zo doeje het.
Hoe kunje inwoners stimuleren en faciliteren om in wijken en buurten aan de slag te gaan met (eetbaar) groen? Hoe genereer je maatschappelijk draagvlak en betrek je ook andere partners? In Eindhoven doen ze het.
45 jaar groenparticipatie in Rotterdam Ver voordat groenparticipatie een modewoord was, onderhielden de bewoners vanOmmoord al de Wijktuin. Nu 45 jaar later is de Wijktuin nog steeds een belangrijk onderdeel van het leven van vele Ommoorders.
Enverder Natuur en recreatie voor iedereen! Ook als je in een rolstoel zit, slechtziend of blind bent, of alsje een scootmobiel of rollator gebruikt, heb je behoefte om je zinnen te verzetten en een ommetje te maken. In dit artikel tips voor natuur en recreatie voor allen.
p. 06 GroeneGolf p. 11 Kunst in de openbare ruimte #53: Icoon Afsluitdijk p. 24 Groen in beeld: Herfst p. 34 De 10 bijzonderste bomen van ... Groningen p. 46 Opinie Jeroen Rijsdijk
JAARGANG 73 • OKTOBER 2017 • NUMMER 08
@
Lotus international
163
Housing in the Expanded Field
03_Social Housing Failures Team 70 Exit of British Members Robin Hood Gardens, Replacement Housing The Failure of Southgate Estate, Runcorn
82_PICO & AGA Parlamento abierto, Los Frailes de Catia, Caracas, 2015 84_Pablo Dellatorre Corazón de manzana, Córdoba, Argentina, 2010
10 Ensembles Paris, Montparnasse, 1993 La Caraveile Grand Ensemble Aircraft. La veduta dall'alto / The View from Above Fotografia di strada / Street Photography Doisneau, DATAR, 1984 Implosioni a La Courneuve / Implosions at La Courneuve Barre Debussy, 1986; Ravel, Presov, 2004; Balzac, 2005 La reconversion de la Tour Bois-Ie-Prêtre, Paris, 2011 26_Hamonic + Masson & Associés Bátiment White, Lyon II, ZAC Confluence, Lyon, 2010-14 30_OMA PXP, The Shared City, Paris, 2015-16 36_Babled Nouvet Reynaud Architectes Rue des Orteaux, Paris, 2013 40_LAN + TOA
Ilot Saint-Urbain,
78_Herzog & de Meuron Arena do Morro, Mäe Luiza, Natal, Brazil, 2014
Strasbourg, 2015-
42_Avenier Cornejo + Gausa Raveau ZAC Clichy-Batignolles, Lot E8, Paris, 2011-16 46_Pierluigi Nicolin Dopo i Grands Ensembles / After the Grands Ensembles
54_Viviendas Riscos Brasileiros, Corbu, Rio La visione celestiale / The Celestial Vision. Building Brasilia Oscar Niemeyer, Edifîcio Copan, 1952-66 Alia Torre David / At the Torre David, Caracas, 2007-14 John Turner, Slum of Hope Barriadas, Lima PREVI, Lima, 1968-73 Elemental, 2003 Metro Cable, Caracas, 2007-10 74_EI Equipo de Mazzanti Marinilla Educational Park, Marinilla, Colombia, 2016
86_LAB PRO FAB Multiprogram Ship, Caracas, 2015 88_Jorge Mario Jáuregui Teleférico, Morro do Alemäo, Rio de Janeiro, 2009-11 90_Gaia Piccarolo Le due città / Two Cities 94_Maite Garcia Sanchis Slums of Hope
98 Hidden Urbanism Tokyo on the Sea, 1960 Metabolists in the Sky La visione di Yasujiro Ozu / The Gaze of Yasujiro Ozu La casa opera d'arte / The House Work of Art Home for All Engawa, Doma 112_Office of Ryue Nishizawa Moriyama House, Tokyo, 2005 114_Jun Igarashi Architects Rectangle of Light, Sapporo, Hokkaido Prefecture, Japan, 2006-07 116_Shingo Masuda + Katsuhisa Otsubo Architects Threshold of a House, Street, Garden & Neighbor, Tokyo,2009 118_Sou Fujimoto Architects House NA, Tokyo, 2007-11 120_Hiroyuki Ito Architects Tatsumi Apartment House, Tokyo, 2016 122_Jo Nagasaka, Schemata Architects Okomeya Rice Shop, Togoshi, Shinagawa-Tokyo, 2012-14 126_Nina Bassoli L'urbanistica nascosta / The Hidden Utbenistn
Another Architecture
N°69 August - September 2017
New Kid
on the Block Thomas Kroger Art Installations by Bureau Spectacular, Doug Aitken and Salottobuono 'The purpose in life is a book' Mark Cousins
Bullets & Ghost Ships Beirut's newest buildings by Bernard Khoury, Youssef Tohme and Herzog & de Meuron
Mark 69
August - September 2017
Plan 044 010
Notice Board
020
Cross Section
022 024 026 028 030 032 034
Extrastudio Vendas de Azeitào Salottobuono Mexico City Ryu Mitarai Tokyo Elding Oscarson Lund Production Design Christ & Gantenbein Pratteln Rosenbaum and Aleph Zero Formoso do Araguaia Marieke Kums and Junya Ishigami Tytsjerk Infographic Terra e Tuma Sào Paulo Chance de Silva London Ram Arkitektur Espedalen Suppose Design Office Tokoname Studio MK27 Catuçaba Dollhouses
036 038 040 042 044 046 048 050 052
Perspective Beirut
054
Stephanie Akkaoui Hughes discusses citizens' rights to their city. Bernard Khoury no longer responds to future urban plans for the Lebanese capital. Herzog & de Meurons Beirut Terraces project suggests transparency, but it is first of all an accumulation of single luxury apartments. Youssef Tohmes architecture is defined by Lebanon's political structure and its rugged geography.
056
068
076
Ram Arkitektur Log tower in Espedalen P/w/U Sam HWIhes
056
Bernard Khoury Apartment building in Beirut
005
006
e88
eso
lee
no 12e 136 146 154 162
August - September 2017
Mark69
Long Section
lee C.F. Moller's Copenhagen International School is a pioneer in an industrial-transformation zone. Bureau Spectacular's projects are getting bigger and more concrete, without sacrificing a sense of humour. Office KGDVS'sSolo House exemplifies an ongoing shift towards exceptionality in contemporary architecture. Thomas Krรถger creates something new out of what we think we know. Giancarlo Mazzanti provided a kindergarten in Barranquilla with a stimulating environment. Three works of art by Doug Aitken consider modern life through modern architecture. Aires Mateus built a Faculty of Architecture that allows freedom of appropriation. Mark Cousins has spent half a life lecturing at the Architectural Association.
166
Tools
176
Exit
Bureau Spectacular Another Primitive Hut in Los Angeles
12e
Thomas Kroger House in Pinnow Phoro TIwlllos Heimall/J
nother
PnNIuetora Bringing the AzteĂŤs back to life
chiteeture
070 October
ovember 2017
Mark70
October - November 2017
Plan 022 010
Notice Board
020
Cross Section
022 024 026 028 030 032 034 036 038 040 042 044 046 048 050 052
MVRDV Poznan Sanjay Puri Ranchi Game Design Next / Rudy Uytenhaak Utrecht Eric Owen Moss Culver City Andreas Gruber Barbiano Pentaplan Graz Infographic Case Design Lavale Optimist Design Los Angeles Society of Architecture Seoul CCPM Buenos Aires AL_ALondon Aki Hamada Ayase Freaks Fermanville Atelier Stèpån Sazovice
054
Perspective Affordable Housing in Los Angeles
056
Michael Webb discusses LA's housing crisis. Brooks + Scarpa provides shelter and security to formerly homeless people. Lorcan O'Herlihy adds a bit of public space to a disparate city. Michael Maltzan houses the homeless.
058 066 074
MVRDV Mixed-use building in Poznan Photo Ossip van Duivenbode
058
Brooks + Scarpa Housing in Los Angeles Photo Brooks + Scarpa
005
006
082
Long Section
084
SelgasCano's auditorium in Plasencia took 12 years to complete, but today it sits at the edge of the city, with no apparent plans to assimilate. Antonin Ziegler's projects blend in with their surroundings, while also showing how they change over time. MVRDVmakes Seoul a greener place. Blade Runner 2049 manipulates architecture to magical effect. Productora unearths new ways of living with history. Labics builds public space on the eternal city's edge. Ramos Castellano designed a hotel for hikers on the Cape Verdean island of Sao Vicente. Carlos Teixeira talks about the books and magazines that influenced him and explains why reading Baudrillard is dangerous.
098
112 122 130 144 154 166
October - November 2017
Mark 70
170
Tools
176
Exit
098
Antonin Ziegler Photo Alree Boursini
122
Blade Runner 2049 Image Warner Bros.
2017, nr. 1
Magazine over stedelijke en regionale ontwikkeling
Omgevingswet
Energie
Regio's
Dossier
Grenzen verleggen in Oosterwold
Regionale energïestrategie in Fryslän
De belofte van de Regiodeal
De kracht van de middelgrote stad Hoe steden als Venlo, Oss en Emmen werken aan hun toekomst
rUlmTEIICLK
kennis voor de nieuwe ruimtelijke praktijk
4 RUIMTEVOLK
nl
Inhoud
10 Een nieuwarrangement tussen Rijk en regio's: de Regiodeal
22 Steek je energie in een netwerk met naburige gemeenten
De kracht va n de middelgrote
dossier
stad
28 Open je ogen voor het onopvallende en het alledaagse
6 10
RUIMTEVOLK
tipt
De belofte van de Regiodeal Waarom Rijk en regio's hun agenda's moeten koppelen
16 Dood en leven in de middelgrote stad Laboratorium voor toekomstbestendigheid
22
Interview met Oedzge Atzema Leentjebuur spelen in een regionale economie
24 Binnenstadstalent in middelgrote steden eees-jan Pen over vitale binnensteden 28
Foto-essay
De alledaagse dynamiek van het middenland 34 De ontluikende kracht van middelgroot Rondetafelgesprek metjoks janssen, DesirĂŠe Uitzetter, Tom de Laat en jeroen Niemans 38 Positioneer met de omgevingsvisie De toegevoegde waarde van de stad voor de regio
5 RUIMTEVOLK
nl
34 Waar staat de middelgrote stad nu?
42 Demografische transitie in Noord - Limburg
40
42
Interview met Geert Teisman Zoek naar samenhang in ketens en netwerken
50 In Oosterwold ontwikkelen bewoners zelf een nieuw stuk stad
62 Zeggenschap over de impact van de energietransitie op de leefomgeving
56 Door het midden! Afscheid van de vermeende tegenstellingen tussen top-down en bottom-up
Grip krijgen op de toekomst Hoe Noord-Limburg scenario's inzet om te anticiperen op de toekomst
50 Grenzen verleggen in Oosterwold Een systeembreuk met de Nederlandse praktijk van gebiedsontwikkeling
60
Tegelijk opspringen om vooruit te komen Frysliin op weg naar een regionale energiestrategie
64
RUIMTEVOLK
publicaties
Naar Nul-op-d Van het gas Toch maar een warmtenet.
NUL20 I NR 92 DOSSIER
De lange weg naar een energiearme woningvoorraad Eerste stappen naar gasloze wijken, zonnestroom voor huurders, potentie van warmtenetten, zonnecoöperaties, nul-op-de-meter; ambities versus taaie praktijk. De lange mars naar energiearme woningen
f1!i~~~ifIII."'\.
Monumentale verduurzaming
Van het gas
Alle artikelen uit alle jaargangen van NUl20 zijn online beschikbaar via onze site nul20,nl. De nummers zijn bovendien in pdf-formaat te downlooden. ABONNEE ADMINISTRATIE Bij voorkeur via onze website www.nuI20.nl of via mail abo@nuI20.nl
4
HOOFDREDIICTEUR: Fred van der Molen (fred@nuI20,nl) TEL 020-693,7004 MAil redactie@nuI20,nl ADRES: Mr, Arntzeniusweg 20 1098 GP Amsterdam REDACTIE Bert Pots Jaco Boer Janna van Veen Johan van der Tol (eindredactie) Joost Zonneveld R::DI\CTiERAAD: André Buys (Riga) Bart Truijens (RVE Grand en Ontwikkeling) Jeannette Kuipers (RVE Wonen, Amsterdam) Ingrid Houtepen (!WOON) Joop de Haan ( PMB, Amsterdam) Lisan Wilkens (MRA) Berthilde lammertink (AFWC) Winnie Terra (Huurdersvereniging Amsterdam) FOTOGRL\FIE Nico Boink \lORMGEVING: Pieter lesage AD\lERTENTIES: zie info op www.nuI20.nl DRUK BOU, Barneveld
NULVIII SEPTEMBER 2017
fJ
Zonnepanelen voor huurders
"Aardgasloos in 2040 kan:' Pallas Achterberg
Portiekflats worden nul-opde-meter
DOSSIER VERDUURZAMING VAN DE WONINGVOORRAAD 4 "Warmtenetten onmisbaar voor energietransitie" 9
De lange weg naar energiearme woningen
11
In Almere kunnen ook huurders zonnepanelen krijgen
12
Interview met Pallas Achterberg van Alliander
14
Het schip: monumentale
verduurzaming
17
Hof van Egmond: alleen de gevels blijven staan
18
Van het gas
20
Portiekflats
22
Samen in de zonnestroom
naar nul-op-de-meter
24
BOUW - Update van het belangrijkste
26
Startblok: recept voor meer
bouwnieuws
30
Bouwen in de MRA: Haarlem wi17.500 woningen bouwen
33
Bouwen in de MRA: Groeispurt voor Haarlemmermeer
36
De Kwestie: Falen corporaties bij vergroenen woningvoorraad?
38 Zelfbouw op tweede plan 41
Leeskamer
42
Lopende Zaken
56
Barometer Huurstijgingen
NUL20 is een platform voor informatie en opinievorming over woonbeleid en stedelijke ontwikkeling in de regio Amsterdam, Het platform bestaat uit het tijdschrift (4x per jaar), een digitale nieuwsbrief (maandelijks), een website met actuele nieuwsverslaggeving en het debatprogramma PakhuisNUL20 (4x per jaar),
2017 zijn hoog én laag NUL20 wordt mogelijk gemaakt door bijdragen van de Amsterdamse Federatie van Woningcorporaties (AFWC), de gemeente Amsterdam (Wonen, Grond & Ontwikkeling). de Metropoolregio Amsterdam en IWOON,
Het tijdschrift wordt kosteloos toegezonden aan beleidsmakers, projectleiders, bewonersvertegenwoordigers, politici en andere betrokkenen bij het woonbeleid in de regio Amsterdam,
06'beKT aosrepa .PeHHKapHaIVfH B nOp;MOCKOBHOM necy:
naysmo.ryMaHHTaeHM apXHTeKT9pOB 3a npep;enaMH npO~eCCHH: 'IymM lKH3Hb KaK HHCTPYMeHT caMOH·p;eHTH4>H.Ka~H·H
THnonorHH I1rpbI pasysra. 36 IDKon,
Ol·
5nv1LJ,-onpoc
Hy>KHbl nli'l 6yMa>KHble CMLII?
Ilauopava
22
06beKT
C06blTVlVJ
HOMepa
xyparop paaaena napa Konunosa
Hay4Ho-TBop4eCKaR
12
42
pe31i'1AeH~Ii'IR Chekhov APi
ACKap PaMa3aHOB Hay4Ho-ryMaHIi'ITapHaR
peBOnlO~Ii'IR
Cexperei npOli'l3BOACTBa CIi'IMB0J11i'14eCKOro xanarana
1113 >t<Vl3HVl apXVlTeKTOpOB kyparop pasziena Vlnb51 MyKoce~
68 CJ10BecHbli1 aeronoprper OAIi'IH AeHb C Onbroi1 nyTewecTBli'IlI COBpeMeHHoe
fOm151
lllvuuanoaa
70
HIi'IKOJ1aR Jlb13J10Ba
Anexcaxoaoá
72
74
C IOnli'leM 50pli'lCOBbiM
KIi'IHO C AHaTonli'leM
«yparop paaziena
48
62
78
5enoBbiM
80
Ii'ICKyCCTBO C LIIJ1bei1 B03HeCeHCKIi'IM
50nbwaR nepesaeaa 84 Haranss Anexceesa OT 3KCnepli'lMeHTOB no nepeycrpoäcray LIIrpbl paaysaa: poccuäcxae COBpeMeHHble WKOJ1bl 99 Atelier PRO, ATRIUM WKOJ1a «Jleroao» B HOBOi1 Moease CEBRA, UNK project, Vega Landskab
124
nporpasawa no apxnrejcrype LIIHTepbep Ha «nnrepxy» 131 '-IeM KPblTb 136 KaK C03AaTb 3AOPOBylO y4e6HylO arwocdiepy «Y4eHbe-CBeT», HO «Bepera aaopoese cMonoAY» «Cl>opMa» CJ1eAyeT aa «coAep>KaHli'leM)) 142
06pa30BaHVle
118
«CIi'IMBOJ1» B Mocxee
WKonbHaR
«yparop paaaena
Apxarexrypaoe AOnOnHIi'ITeJ1bHOe
106 112
uearp «Cli'lpli'lyc» B C041i'1
CrYAiII51 44 06pa30BaTeJ1bHbli1
100
«YMHaR WKOJ1a» B LIIpKyTcKe
A-npoeKr '-lOY «Xopourescxaa WKOJ1a» B Mocxae ATRIUM WKona C AeTcaAOM
Mli'lpa AO ranoaerx naaeneä
128
138 140
144
HIIlKona~ Bacnnees
MOHVlTOp npOeKTOB xyparop paaaena napa
Konunoaa
Wowhaus
LIIHHoBa~li'IoHHbli1 KyJ1brypHbli1
KONTORA My3ei1 rpynnei «MarHe3Ii'1T)) IQ Studio
TPLI, «XopOWO!))
TMA Flecrosa
III
ue-rrp B KaJ1yre
Ha XopoweBCKOM
154
160
B CaTKe wocce
164
nonoBa. ÄAMIi'IHIi'ICTpaTIi'IBHOe 3AaHli'le B HIi'I>KHeM Hoeropene
UNK Project O<jlIi'lC MARS Ha JleHIi'IHrpaACKOM
npocnexre
T + T Architects O<jlIi'lC Orange B 6awHe «MepKypli'li1 FORM racTp061i'1CTpO «TexHIi'IKyM)) ARCH POINT 5ap xpadrroaoro
182
188
naaa PARKA Ha nRTHIi'I~Koi1
CrYAlllfl OVO rIi'lMHaCTIi'I4eCKIi'li1 Kny6 OGO Ha KyTy30BCKOM
192 npocnexre
199
TeopVl51 xyparop paaaena AneKcaHAP Ocrporopcknä
Onsrr KpIi'lTIi'I4ecKoi1Ii'1CTOpli'lli'l >KypHaJ1a «Tlpoexr POCCli'IlI» Ekarepuua POBHoBa «Ho Aei1cTByi1Te!» 217 Mapns CPaAeeBa HOBaR BOJ1Ha Anet-a WJl51XOBafl
Laterna critica
176
CIi'ITIi'I Taysp» B MocKBe
ABD Architects O<jlIi'lC adidas HOME OF SPORT B KpblnaTcKoM
222 223
168
172
209
196
94
INHOUD
2
4 I Beefbestendig erfgoed Ook historische gebouwen Groningen
in
hebben te lijden van de
aardbevingen
en zullen moeten
worden versterkt. Hoe doe je dat?
20
I Kunst met kracht
Het onderkomen
van het voormalige
ministerie van Volkshuisvesting
is
deze zomer aangekleed met kunstwerken. Die onvermoede
krachten
bezitten.
22
I 78 karakters
Nederland is in 78 logische eenheden geknipt. Van elk is het karakter geschetst, vanuit het perspectief van eeuwenlange
28
verandering.
I Monument in de Maas
op de bodem van de Maas, midden in Maastricht,
liggen de resten van
een grote Romeinse
brug. Sinds begin
september zijn ze beschermd als rijksmonument.
VERDER
I 8 I
IN DIT
NUMMER
In Kort Bestek De opleiding Bouwhistorie
en
restauratie
10 I
Kunst Zoekt Plek: mozaĂŻek
I 12 I 15 I
Rietvelds
11
UNESCO-perskamer
Wandelen Aangenaam
met Cuypers Kennis Te Maken:
3 archeologische
adviseurs
16 18
De Nieuwe Oranjetuin
25 26 I 31 I 32 I
Drie Dingen
34 I 36 I
Kijk! Romeins graf Wijze prijsreizen Het Monster: Egyptische tuniek Toverlantaarn-les Publicaties Voor& Na
Rijkswaterstaat
Foto voorzijde Er wordt hard aan gewerkt om het Groninger aardbevingsgebied schokbestendig te maken Zie pagina 4.
Rooilijn
Jg. 50 / Nr. 4 / 2017
www.rooilijn.nl
P.229
Themanummer Nieuwe Steden Volkshuisvesting in
De politieke kLeur
tijden van groei
van stad en suburb
De grijze groeikern
Zorgen over en
De suburbane
van de lagere
stedelijkheid van de
middenklasse
nieuwestad
Interview
Column
, InBeeld Zoetermeer Utopia:
Met hernieuwde
Verdichting als
De New Town als
Upstairs
Dromen van een Stad
ambitie volwassen
aanjager van
hogedrukpan van
Downstairs (1)
worden
vernieuwing
sociale stijging
-
Rooilijn
Jg.50/Nr.4/2017
P.233
Inhoud
234 SteLLing Volkshuisvesting in tijden van groei
290 Verdichting als aanjager van vernieuwing
J.D. Middelhoek
suburbane stad.
Martijn de Geus reageert
Like Bijlsma en Joosje van Geest
236 Ten geleide Nieuwe Steden Like Bijlsma, Stefan Metaal, Ivan Nio,
300 Interview De New Town als hogedrukpan van sociale stijging
Jeroen Scholten
Interview met Arnold Reijndorp
Kansen en valkuilen voor de
Sabine Meier
240 De politieke kleur van stad en suburb
304 Recensie
Over de periferisering van de
~ Justice and Fairness in the City:
proteststem
A Multi-Disciplinary approach to
Josse de Voogd
'ordinary' cities
248 De grijze groeikern
Understanding social injustice: a relational perspective
Vergrijzing stelt nieuwe eisen aan
Yannis Tzaninis
woningvoorraad en ruimtelijke inrichting
~ Moderniteit en suburbaniteit in de
Frank van Dam
nieuwe stad: Almere, Cergy-Pontoise, Milton Keynes
254 Zorgen over en van de lagere middenklasse
De geplande en de geleefde stad
De praktische klasse staat in
Ries van der Wouden
voorkeuren en ambities recht tegenover de creatieve klasse
308 Signalementen
Stefan Metaal
~ Over straatnamen met name ~ Metamorfose Leidsche Rijn
262 De suburbane stedelijkheid van de nieuwe stad
~ De macht van verbeelding
Almere zou zijn verspreide stedelijke kwaliteiten verder moeten
310 Column Upstairs Downstairs (1)
ontwikkelen.
o.
Ivan Nio
266 InBeeld Zoetermeer Utopia: Dromen van een Stad 282 Interviews Met hernieuwde ambitie volwassen worden Interview met Herman Geerdes, Taco Kuiper, Jan Willem Mijnans en Tjeerd Herrema Jaapjan Berg
~ Levende Steden
Naphta
Time
to
!!2100
2017
o
.THEALGORE
RHYTHM - The former us Vu:e President on cities in times the dilMte crisis
ut
â&#x20AC;¢ WAR AND PEACE - How the 9/11 Memorial
encourages the discourse aboutgtobal~ory eTRADmON MEETS
MOO.EB.NllY
-TMdtI"~ ~It#~ layers ,ftime
Contents
•
o
THE BIG PICTURE
CURATED PRODUCTS
Page8
Page 102
OPINION
REFERENCE
Page 10
Page 106
EDITOR·S PICK
TALENT VS. MASTERMIND Page 12
Page /08
METROPOLIS EXPLAINED Page 14
WAR AND PEACE Page 50
BACKFLIP Page IlO
ESCAPE PLAN CITY CLOSE UP Overcoming time and space through photography
TRADITION MEETS MODERNITY Celebrating history in Guangzhou Page 64
Page 18
Page 112
FROM THE EDGES Page 114
URBAN TIME FRAMES An analysis of cities' temporalities Page 26
THE NEW AESTHETES Calling for a departure from rigid designs - a portrait of S2L
IMPRINT Pagel13
Page 72
THE AL GORE RHYTHM What keeps the famous climate activist going?
SLEEPING
UNDER THE CRUCIFIX
How abandoned
churches are reused
Page 30
Page 76
INTO THE WILD Detroit: From General Motors to urban wilderness
READY FOR ABSURDITY Berlin: Building an airport can take
Page 38
a few years or an eternity Page 82
SEISMOGRAPHS OF TIME What type of street art are we entitled to today? Page 44
LANDSCAPE EFFICACY Transformation of an airport in Vicenza, Italy Page 88
WAR AND PEACE Healing wounds at the 9/11 Memorial Page 50
THE ULTIMATE DREAMSCAPE A story about a never-built Los Angeles Page 94
TIME: FACTS AND FIGURES Page 58
CONTRIBUTORS Page /00
CITY AS PALIMPSEST Who said cities can't tell stories? Page 60
THE NEW AESTHETES Page 72
006 -
topos [SSUE [00
DE WITTE 1Christophe Van Gerrewey De rust van de wenkeliikheid. Diorama's en dia's 7 Pieke KOItijn De collectie als tijdmachine - een pleidooi voor chronologie in de museumpresentatie 11Dirk Pültau Hetmuseum als.etalage 13 Caroline Roodenburg Overbelichting van de Vlaamse kunst. De tentoonstelling Wàlther Vanbeselaere, Verzamelaar voorde staat. 1948-1973 in Museum Dhondt-Dhaenens te Deurle
Twee tentoonstellingen - Dioramas (Palais de Tokyo, Parijs) en Diapositive. Histoire de la phDtographieprojeree (Musée d'ÉIysée, Lausanne) - nodigen Christophe Van Gerrewey uit tot een beschouwing over oude en nieuwe, gedateerde en actuele media. Van Gerrewey citeert Franz Kafka, die na zijn bezoek aan het Kaiserpanorama opmerkt dat de beelden van het panorama levendiger zijn dan de bewegende beelden in de bioscoop 'omdat zij aan de blik derust van de werkelijkheid laten'. Die 'rust van de werkelijkheid' krijgt vandaag geen kans meer, stelt Van Gerrewey vast na het ondergaan van het 'gewelddadig sp'ervuur aan visuele en auditieve prikkels' dat Christopher Nolans nieuwe film Dunkirk op hem afvuurde. In zijn-dJ::angom de echte oorlogservaring op te roepen, schiet N'olan zijn doel (lettertijk) voorbij: 'Mimesis [ ...] moet vormelijk worden gesuggereerd eerder dan macWstisch epgedeougen.' In een aantal bijdragen'staat (de werking Vail) het museum 'Centraal. Fieke Konijn bespreekt De Collectie als Tijdmachine, de nieuwe presentatie van de collectie van Museum Boiimans Van Beuningen (Rotterdam) samengesteld door Carel Blotkamp. Blotkamp grijpt terug naar de traditie van de chronologische ordening, maar ontdoet ze van haar vcosspefbaaehefd door ze open te breken en op de spits te drijven. Het bliikt een schot'ln de roos. Zo'n kritische herwaardering van het ehronologische model valt ook elders te bespeuren, stelt Konijn tevreden vast: 'Het in diskrediet brengen van chronologie is duideHIk. een gepasseerd station.' Het M HKA (Antwerpen) besc~ sinds kort evee een ~ermanente coUectietentoonsteUing'• een "'inkomhal~en bibliotheek met leeszaal' en een 'basisinfrastructuur voor het Centrum Kunstarchieven Vlaanderen'. VolgensDirk Pültau heeft het M HKA ,ervoor gekozen niet langer eenmuseumr meer een simulacrum van een museum te zijn. Caroline Roodenburg bezocht de expo Walther Vanbeselaere,Verzamelaar voor de staat 1948-1973 (Museum DhondtDhaenens, Deurie) over het aankoopbeleid van Walther Vanbeselaere voor het Koninklijk Museurit voor Schone KunstAinAiltwerpen en zjjn roUn de collectievorming van het MOD.Een al te grote-nadruk op het 'Vlaamse' karakter van Vanbeselae:resbeleid, en veeleer misplaatste interventies van hedendaagse kunstenaars. luidt haar oordeel. In Kasteel Ruurlo is een nieuw monografisch museum gewijd aan Carel Willlnk opengegaan, met werken uit de collectie van miljardair Hans Melehers. Voor Daniël Rovers een aanleiding om de gerafliQeerde tactiliteit van Willinks schilderkunst'te verkennen en de conservatieve politieke grondhouding van de kuasteneàr tegen het licbt te houden. Wat blijkt] WUlinks wereldbeeld vertoont frappante overeenkomsten met dat van Melchers: 'Als mecenas is Hans Melchers de juiste man voor Willink', besluit Rovers. Fatatisme alom in Skulptur Projekt.. 2017 (Münster), de vijfde editie van de tienjaarlijkse manifestatie rond kunst in de openbare ruimte. 'Zelfs de wens om met de kunst de openbare ruimte van Münster te veroveren [... l lijkt opgegeven', verzucht Jeroen Boemgaard.Slechts een handvol werken biedt (schroomvallig) weerwerk - als 'kleine lichtpuntjes in het schemerduister van de moedeloosheid', Lieske Tibbe nam de tentoonstelling Rumoer 1n de stad (Gemeentemuseum Den Haag) over de schilders van Ta,cbtigonder de loep. Haar con dasie: het stadsthema wordt beter uitge~ diept dan in vorige tentoonstellingen over deze kunstenaars, maar er worden te veel uiteenlopende fenomenen - van impressionistisch schilderen tot arts-en-craftsmeubilair - op één hoop gegOOid. Koen Brams interviewde kunstenaar Wybrand Ganzevoort (°1930) - een van de stichters van de legendarische Antwerpse groep G 58 (1958-1962) - over zójnjeugd en (kunst)opleóding, zójjlbetrokkenheód bój G 58 en zijn vroege carrière tot 19~, Naar aanleiding van het afsluiten van de elfd-elige boekenreeks Kunstkritiek in_ Nederlalid 1885-2015 reflecteert Bart Verschaffel over de teloorgang van de (traditionele) kunstkritiek. w
14 Daniël Rovers Carel Willink in Ruurlo 16 Ieroen Boomgaard Wankel evenwicht in Münster. De openbare ruimte als .idee en als desillusie. 19 Lieske Tibbe Stadsrumoer in beeld gebracht: de Tachtigers en het moderne leven 23 Koen Brams Tweelingen. Een 'gesprek met Wybr,;md Ganzevoor'tover leven en werk (tot om en bij 1964)
nr.189 september=oktober 2017 jaargang 32
30 Bart Verschafiel Wat nu? Na 130 jaar kunstkritiek (in Nederland) l .
P706236
www.dewitteraaf.be
1 Deze tekst is gebaseerd op een lezing gehouden op bet symposium 'De veranderende taal van kunstkrltlek: venleden. heden en toekomst' in het Rijksmuseum te Amsterdam QP
15 september2017.
redactie & adminisb:atle:DWRITWR vaw Postbus 1428- 1000 BrusselI t.: 32(0)2 22l.14.50-emailinfo@dewtUeraaf.he tweeëndertigstejaargang - ISSN 0774-8523 verschijnt tweemaandelijks - 14.000 ex. afgifiekantoorBrussel X toegelaten gesloten vetpakkin~ Brussel X 3/187
Ondertussen 1-20
De rust van de werkelijkheid Diorama's en dia's
Kalserpanorama,
CHRfSTOPHE VAN GERREWEY
J
d.iorama (het; -'sj 1 schildering op doorzichtig materiaal die zowel bij opvallend als bij doorvallend licht bekeken kan worden; 2 kijkkast waarin door bep. opstelling en belichting een perspectivisch effect wordt verkregen • 1847. gevormd van Gr. dia [doorheen] + 110rama [gezicht, dat wat gezien wordt] d.ia (de, moo .vaktaal ook het; -'s), projectieplaatje: dia's vertonen· 1942-1943, Gr. dia-, verkort v;m diapositief Van Dale Groot Woordenboek van de Nederlandse Taal, vijftiende drnk, 2015.
1. August Fuhrmann, Kaiserpanorama (1880) 'De generatie v;m Kalka', zo schrijft Reiner Stach in zijn f;mtastische biografie, 'was de eerste die toegang kreeg tQt een volledig nieuw soort ervaring, en tot eén afstandelijke aanwezigheid die passief was, oneindig herhaalbaar, en losgemaakt van een con-
18.80
crete vorm: l Franz Kafka is geboren in rond een houten constructie, konden bezoe1883: de fotografie was toen al ingebur- kers door stereoscopische lenzen naar glagerd, maar bleef een bevreemdendmedium. zen dia's kijken. Kalka voelt zich niet op zijn aan het eind van de negentiende eeuw Wer- gemak. met zijn besneeuwde laarzen in de den er in Praag korte filmpjes vertoond van mooie kamer waarin dit kunstige object historische gebeurtenissen - 'levende foto- staat. Weliswaar zag hij het apparaat al eergrafieën', die bijvoorbeeld de kroning van de der, maar hij is vergeten dat de beelden allerlaatste Russische tsaar in 1896 zicht- vanzelf veranderen, en dat hij niet van baar maakten. Even ingrijpend was de stoel moet wisselen. De mensen die hij op de mtroductie van geluid: machines konden al platen ziet, doen hem denken aan 'wassen langer muziek maken, maar in 1891 belnis- beelden, de voetzolen met gips aan de grond teriIe Kalka voor het eerst een fpnograaf, in bevestigd'. 'De beelden zijn levendiger dan een aan Edison gewijil paviljoen op de in de bioscoop', merkt hij op in zijn dagwereldtentoonstelling in Praag. Voortaan boek. 'omdat zij aan de blik de rust van de konden zowel gesprekken, liedjes; vioolmu- werkelijkheid laten. De bioscoop geeft aan ziek als vogelgekwetter beluisterd worden hetgeen men ziet de onrust van zijn bewezonder dat de gelUidsbron nog hoefde te ging; de rust van de blik schijnt bel;mgrijbesta;m. Stach naemt het in zijn biogràfie ker, De gladde vloer van de kathedralen op een 'aanval op de vergankelijkheid' en 'een de punt van onze tong:' In de biografie glimp van een verre toekomst waarin het beschrijft Stach hoe Kafka in 1915 een andere rueuwigheid bezoekt: in Praag is mogelijk zou worden voor menselijke wezens om ruimte, tijd en natuurwetten. en besloten om de inwoners te informeren over de gruwelen van de oor1og door een zeIrs de dood te slim af te zijn: . Voor het ZOVer was, werd er intensief loopgraaf na te bouwen. Het is een succes, geëxperimenteerd. Injanuari 1911 schrijft en de mensen, aldus Kafka, 'verdringen Kafka in Zijn dagboek over een reis naar . efkaar als m.ieren' terwijl ze de uitgegraven Friedland, een stad in m.i(lden-Duitsland. sleuf betreden en weer verlaten. Zoals het Hij bezoekt er het Kaiserpanorama, een uit- past bij infotainment. worden ze op bier en vinding van rond 1880 die zich over heel worst getrakteerd. terwijl een fanfare ntiIiEuropa verspreid had. Gezeten op een stoel, take marsen ten gehore brengt.