Journal Alert Tables of contents 2016 Nr. 5 – Week 28 t/m week 40 ____________________________________________________________________________
A+U – Architecture and Urbanism 574 A+U – Architecture and Urbanism 575 A+U – Architecture and Urbanism 576 AR – Architectural Review 1453 AR – Architectural Review 1454 De Architect 3 Architectuur NL 4 Blauwe Kamer 3 Blauwe Kamer Ezine 5 Blauwe Kamer Ezine 6 El Croquis 195 Detail 7/8 Detail 9 Domus 1026 Domus 1027 Domus EcoWorld (1027) Groen 6 Nul 20 96 Plan Amsterdam 3 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 3 Rooilijn 3 Topos 104 Volume 53 Witte Raaf 194 Witte Raaf 195
Subscribe / unsubscribe: library@bwk.ahk.nl Journal Alert
5-10-2018
2 4 6 8 10 12 16 18 22 24 26 28 32 36 38 40 42 46 48 50 52 54 56 58 60
Architecture
2018:07
and Urbanism
Feature: Aires Mateus
No.574
Publisher/Editor: Nobuyuki Yoshida
Introduction: Time is the Raw Material Ricardo Carvalho
Design Consultant: Massimo Vignelli
House in Azeitäo
14
Santa Marta Lighthouse Museum Senior Editor: Kei Yokoyama Editorial Staff: Mari Hattori Sylvia Chen
28
Houses for Elderly People in Alcácer do Sal
36
House in Monsaraz
46
Atelier Cecilia de Sousa
Correspondent:
House in Alcobaça
Layout Design: Satoshi Ando (pickles design) International Business Development: Nur Rosmawati Distributor:
Shinkenchiku-sha Co., Ltd.
54
62
Primary School in Vila Nova da Barquinha EDP Headquarters
House in Ajuda
108
114
Meeting Centre in Crändola RADIX/ Common Ground House in Melides II
Cr\+U Publishing Co., Ltd. 2018 Primed in Japan Published by A+U Publishing Co., Ltd. Kasurmgasek! Building 17F, 3-2-5, Kasumigaseki, Chiyodaku. Tokyo 100-6017. Japan Tel: +81-3-6205-4384 Fax: +81-3-6205-4387
Aoyama House 2-19-14 Minamiaoyama, Minato-ku, Tokyo 107-0062, Japan Tel: +81-3-6455-.559ï Fax: +81-3-645;;-5583 E-mail: au@japan-architect.co.jp URL: http://www.japlusu.com A+U Publishing Pte. Ltd. National Design Centre III Middle Road, ~03-02, Singapore 188969, Singapore Tel: +65-6557-0537 Fax: +65-6557-0531 ISBN 978-4-9002-1223-7 a+u = Architecture and Urbanism is handled exclusively by Shinkenchiku-sha Co., Ltd.: Kasumigaseki Building l7F, .3-2-5, Kasunugaseki, Chiyodaku. Tokyo 100-6017, Japan Tel: +81-3-6205-4380 Fax: +81-3-6205-4386 E-mail: ja-buslnessepjapan-architect.co.jp Subscription rate for 2018 outside Japan Y'b2,000 (Airmail - Asia), Y45,000 (Airmail - Europe, North America, Oceania, & Middle East), ¥49.000 (Airmail- South America & Africa) U.S.Dollars, Euro. and Sterling Pounds equivalent to the above Japanese Yen prices are acceptable. Your remittance should be converted at the current exchange rate when you remit us.
House in Estrela
88
98
House in Melides I
Santa Clara 1728
70
78
House in the Alentejo Coast
House in Time
Front cover: Faculty ofArchitecture in Tournai. Entrance. Photo by Tim Van de Velde. Back cover: Renovation oj the Trinity College. Light [ailing into space. Photo by Nelson Garrido.
22
Monitoring and Investigation Centre and Accommodation for Researchers in Furnas
Photographer: Fabian Ong (Singapore) Yoko Fukuda-Noenrug (Germany)
8
120 130
134 142 148
Renovation of the Trinity College Faculty of Architecture in Tournai
156 166
Olivier Debré Contemporary Creation Centre
178
Fenda - 15th Biermale di Architettura di Venezia
192
Interview: Architecture as an Art of Permanence Manuel Aires Mateus
Essay Series, vol. 3: The Evolution of Temple and Shrine Structures Suguru Kanata
202
196
Feature: selgascano
Architecture and Urbanism No.575 2018:08
8
Publisher/Editor: Nobuyuki Yoshida
Introduction: selgascano - Reinventing the Relationship between Scarcity and Boldness Anatxu Zabalbeascoa
Design Consultant: Massimo Vignelli
14
Senior Editor: Kei Yokoyama
Silicon House - House in La Florida
Editorial Staff: Marl Hattori Sylvia Chen
Office in the Woods
24
32
Badajoz Conference Centre and Auditorium Photographer: Fabian Ong (Singapore)
42
Merida Factory Youth Movement Correspondent: Yoko Fukuda-Noennig (Germany)
50
Layout Design: Satoshi Ando (pickles design)
66
International Business Development: Nur Rosmawati
82
El "E" Cartagena Auditorium and Congress Centre Plasencia Auditorium and Congress Centre
Distributor: Shinkenchiku-sha
Second Home Hanbury Street 92
Co" Ltd,
Immunization and Education Centre for Turkana 100
Serpentine Gallery Pavilion 108
Libreria 114
Front cover: Serpentine Gallery Pavilion. Interior view. Back cover: Martell Pavilion. Buti's eye view. Photos by IwanBaan. <>A+U Publishing Co., Ltd. 2018 Printed in Japan Published by A+U Publishing Co., Ltd. Kasurnigasekl Building 17F, 3-2-5, Kasumigaseki, ku, Tokyo 100-6017, Japan Tel: +81-3-6205-4384 Fax: +81-3-6205-4387 Aoyama House 2-19-14 Minamiaoyama, Minato-ku, Tokyo 107-0062, Japan Tel: +81-3-6455-5597 Fax: +81-3-6455-5583 E-mail: au@japan-architect.co.jp URL: http://www.japlusu.com
120
Second Home LoLA 124
Second Home HolLA Chiyoda-
A+U Publishing Pte. Ltd. National Design Centre III Middle Road, #03-02, Singapore 188969, Singapore Tel: +65-6557-0537 Fax: +65-6557-0531 ISBN 978-4-9002-1225-1 a+u = Architecture and Urbanism is handled exclusively by Shinkenchiku-sha Co., Ltd.: Kasumigaseki Building 17F, 3-2-5, Kasumigaseki, Chiyodaku, Tokyo 100-6017, Japan Tel +81-3-6205-4380 Fax: +81-3-6205-4386 E-mail: ja-business@japan-architect.co.jp Subscription rate for 2018 outside Japan ¥42,000 (Airmail - Asia), ¥45,000 (Airmail - Europe, North America, Oceania, & Middle East), ¥49,000 (Airmail - South America & Africa) U.S.Dollars, Euro, and Sterling Pounds equivalent to the above Japanese Yen prices are acceptable. Your remittance
should be converted at the current exchange rate when you remit us.
Kibera Hamlets
128
Sam First Bar 132
Second Home Holland Park 140
Second Home Lisbon 148
Martell Pavilion 156
Bruges Pavilion 164
Knight Dragon 170
Interview: Ryue Nishizawa On the Road with selgascano 172
Essay Series, vol. 4: The Architectural Design of Shrines and Temples Suguru Kanata
Architecture 2018:09
Feature: Sustainability in Australia
and Urbanism No.576
Interview: Wendy Lewin 6 Sustainability in Australia, and Universal Principles: Unique Projects Exhibition
Publisher/Editor: Nobuyuki Yoshida
John Wardle Architects 10 Shearers' Quarters and Captain Kelly's Cottage
Design Consultant: Massimo Vignelli
Baracco and Wdght Architects The Garden House
Senior Editor: Kei Yokoyama
Crowd Productions Floxi-frame House
Editorial Staff: Mad Hattori Sylvia Chen
Troppo Architects Robe- trop_pods 40 Anbinik- trop_pods
Photographer: Fabian Ong (Singapore) COITespondent: Yoko Fukuda-Noennig
36
46
Andresen O'Gorman Architects Mooloomba House
(Germany)
Layout Design: Satoshi Ando (pickles design)
Richard Leplastder Lovett Bay House
International Business Development: Nur Rosmawati
Glenn Murcutt 66 Donaldson House
Distributor: Shinkenchiku-sha
28
52
60
Wendy Lewin and Glenn Murcutt Australian Opal Centre
Co., Ltd.
82
Essay: System, Ambience, Translation 88 Maryam Gusheh and Philip Oldfield Andrew Burns Architecture 92 Cranbrook School Wolgan Valley Campus Front corer. The Garden House designed by Baracco and Wright Arrhaect". General view. Photo by Erieta Attali. Back cover: Donaldson House designed by Glenn Murcutl. Atrium view. Photo by Anthony Brouiell. "'A+U Puhlishinz Co .. Ltd. 2018 Printed in Japan Published by A+U Publishing Co., Ltd. Kasunugasekt Building 17F, 3~2-5, Kasumigaseki, ku, Tokyo 100-6017, Japan Tel: +81-3-6205-4384 Fax: +81-3-6205-4387 Aoyama House 2-19-14 Minamiaoyama, Minato-ku, Tokyo 107-0062, Japan Tel: +81-3-6455-559ï Fax: +81-3-6455-5583 E-mail: au@japan-architecLeo.jp URL: http://www.japlusu.com
Bud Brannigan Architects 100 Les Wilson Barrarnundi Discovery Centre Officer Woods Architects East Pilbara Arts Centre
Chiyoda-
A+U Publishing Pte. Ltd. National Design Centre III Middle Road. ~03-02, Singapore 188969, Singapore Tel: +65-6557-0537 Fax: +65-6557-0531 ISBN 978-4-9002-1226_8
t
a+u "Architecture and Urbanism is handled exclusively Shinkenchiku-sha Co., Ltd.: smmgaseki BUIlding 17F, 3-2-.0, Kasumigaseki, Chiyodaku, Tokyo 100-6017, Japan Tel: +81-3-6205-4380 Fax: +81-3-6205-4386 E-mail· Ja-bus' . S .'. me~S@Japan-architect.co.jp yu.bscnptlon rate for 2018 outside Japan 42,000 (Airmail As") y Amerie 0 . la. 45,000 (Airmail - Europe, North Am . a, ceanta & Middle Eastl, ¥49,OOO :Ainnail - South eTica & NTica) U.S.Dollars Ed'
aboveJapa~es':~' an .5terlmg Pounds equivalent to the
should b en pnces are acceptable. YOW' remittance remit us.e Converted at the Current exchange rate when you
106
CHROFI 110 The Ian Potter National Conservatory Column: The Vibe Tom Heneghan
114
Ingenhoven Architects + Architectus 1 Bligh Street
]]6
Tzannes International House Sydney 124 The Brewery Yard, Central Park 134 Atelier Jean Nouvel, PTW Architects One Central Park
142
Nigel Bertram, Catherine Murphy, David Mason Water Urbanism in Australian Cities
148
Essay Series, vol. 5: Inspections of Shrines and Temples Suguru Kanata
156
911IJ~IUIJ~ll l lIJij~~III~I~ I
Contents July/August 2018 AR House awards Winner Girls' orphanage, Khansar, Iran, by ZAV Architects .MekT Shaftei 10 Highly Commended HoUBe, Nobeoka, Japan, by Schemata Architects Jan Vranovsk?j 22
Highly Commended HoUBe, Ho Chi Minh City, Vietnam, by Vo Trong Nghia Architects Josh Coffman 34 CfYT/1,mended Temporary housing, by Aalto University Wood Program, Helsinki, Finland G:eorge Kafka 44
Crnmnended Holiday home, Va.Ile de Bravo, Mexico, by Fernanda. Oanales & Olaudia. Rodriguez Lfli Oarr .1ldUoriGlDfret:ttw
52 (JfYT/1,'IMftded Honse etension.,
PaulPbmh
Elche, Spain, by MesuraRq1bel Góma-.Moriana
~lMtM Kaao.1foIJaId 1IdfIorIGl~
60
BIaaDI!r Beaaaent
~A""""'" .Bt.oh_,tJiJ
The furniturisation of architecture: blurring boundaries in favour of the temporary lldttnn H~
Jhpert .ÁI1~ Tom CarpaMer
88
Reputations: Oharlotte Perrimd (JoJAerine Sleswr 76 Betrospectlve: Olson Kundig Manon MoUalm 80 16 Olerkenwell Close, London, UK, by Amin Tab .. + Groupwork DO'U!JlaIl Mu/rphy 86 Outrage: trophy chairs by starchitect Catherine SlesBor 94AREA: O'Brien Van der Steen Hunt Eleanor Beaumont 96 Peek inside the wardrobe: a new history Tom Wilkinson 98 Working models: changing work patterns embrace the home office Je1"fJ'IW!I MelM
~JId:Uan JuUa DawIea, CeaIIa TbGm 8u6l1f111tw G1'IIII1II6o.bom ~fifIw Tom WtndJlloa ~RfMtm Catherine Sl_.lereDl7Jlelrin Oritic-at-LIJIrge
BlJlsW~ lIdftM ita f!h~ Christine Murray Na:na.gfng DtT6ctfJr Nick Stimpson
(J~lHneIDr
James Prieet _
~~_._.,.,.
102 Soft cell: the minimum dwelling Pier Vittorio .À'IJ/I'eli and MonffnoTattara
8teph 8oa:elon_ .... 8m1ot' .KqAtl6outlt~ Hannah BaoIdey-19I1 BIM*-~ •• I""lIIIa4~ BUzabetIs Barb,. .. Ricardo DeaiealtOeerp ___
106
1IWoII_.-
The continuous interior: an endless 1andsoape defined by objects and technology Anns Puigja'R8'/' 112 Floor as furniture: the 1'eIiItIJ.'gOOc of a traditional Japanese phenomenon Don O'K6e,/e 114 Ba.bmclng act: Junya Ishigami' shifts in seale MantJ8NollafYl 116
Revisit:
t Peter' ChIll'Ch, K1ippan, Sweden., by igurd Lewerentz B'I.etmor &atMRmtt 122 Ln Wenyn: the emphasis on o:raft and preoi&ionAmtln
WfllÏ4ma
132 Book of tile Month: lJtJtuItNm OAaifW by Bauhaus Lab.hltolte ~ 138 AlA atiODBl Convention., New York Jemwg j(,zm".
142 B1enu1e TMI& WJl1Wuora
FreeBpace, VeDice ~ 1«
.us
~"'_"JJmJdI1r CuotiBe LOIldouoIlllt MP
......."'-1.....,. _._, """"B•.•
.... euo.. ....
PIal .... ItalIota ............. Oulo J!'IoIII8III +lIJ 611111f •• _
~ ._.
t(//Iarl_ 0tIfIIIrifIM
IIiIJIN.~ _,..,..
............ 10,.. ,... ... .. "*,.,.."....,._
.... .--.
11M fItlIIoritJl".. ....,.
a..
Contents September 2018 Farewell to architecture:
contrasts and common ground in Flanders and Wallonia.
Ohristophe Van Gerrewey 8 Magnificent suburbanism: a country without a label
Jonathas: Meades Hi Retrospective:
Robbrecht en Daem
WîlliamMann 18 Oaritas psychiatric centre, Melle, by Arehitecten de Vylder Vinck Taillieu
DCYl.Wla8. Murphy 26 The Houses of the People: eazly 20th-century buildings by the Belgian Workers' Party
OwenHàtlte'rley 36 Social housing, Schaerbeek, Brussels, by MSA IV + Manon Mollard 40
Issue 14M I Vol COXI,lV
E<M(;(JrialDirector
.
Belgian imperialism: the colonisation of the Oongo seen from a global perspective
Johan Laqae 46 House V-D, Ghent, by Marie-José Van Hee Architecten
Helen Thomas 52 Revisit: Roeeenberg Abbey, WaasnlURstCJi,by Dom liang van del' Laan
Caroline Voet 58 Outrage: ugly Belgian houses
Paul Finch
Depuf:y Editor Manon Mallard Editorial A.~$i,.~t(lfnt Eleanor Beaumont llJdilXYrialAàJminisfJrato1' Rupert Bi.ckersteth ..!l.rt Director Tom. Oarpenter li'rod-uction Editors Julia Dawson, Cecilia Thom ll'ista'l'1/ llJditm Tom. Wilkinsoll Oontributing Edtbo1's Oatherine 81e880r, Jeremy Mervin
Critic-at-Large Ellis Woodman Editor in Ohief
Hannes Ooud,enys 66
]I..fanagingDirector
Typology: law court
Oommercio; Director
Christine Murray Niok Stimpson
Tom Wîlkinson 68 Book of the Month: Trans-FJumpeExpress by Owen Hatherley Huw De'lTlll1Y3'!J
International Account Manager Steph Scanlon met. 4324
713 Skanderbeg Square and TID Tower, Tirana, Albania, by 51N4E
Busines& DevelopmmW Managers
Romeo Kodra 80 Quai 10 cultural centre, Charleroi, by V + / L'Escaut Eleanor Beaumont 88 Slow urbanism: Oadix doeklands l!egeneration in Antwerp
Anna Winston 95 AREA:AgwA
Manon Mallard 106 Reputations: Lucien Kroll
Paul Davies 108 Maison Wolfers: a house by Henry van de Velde in a frozen state of ruin
Eleanor Beaumont 112
James Priest ext. !BliS3
International Account Director Caroline Londono w:t. 2741
Setuo« Key .Account IIJ.'anager Hannah Buckley ezt. 2941 Eli'l3ibeth Burke e3!fi. 2863 Rioarde Sidoti ext. 2922 Damien St George ext. 2789 ]darketi1t{J Marrage1' Jade Glover ezt. 20al IIe.oxt of Producti.oo PaolMoran If;aJ,ianAd:oerti8i1t{J Sales CaJ'le Ftorucci +39 03tJ2 23 2210 cwlo'áJfio1'Ucci,Jimernational.oom
J!)oe'l'1/ effort has been made (;(J identify copyright holders and obtain permission. to reproduce images in this issue. Please do get in touch with the editorial team should you Mve any oueries. Oontacting the AR, emaü» we formatted:
ji1'st1U1/lM.laGtrnanneriiJemap.com or call +.u (0) 20 3953 pl'U8 the extension
JAARGANG 49 SEPTEMBER 2018
de Architect
INHOUD
THEMA WONINGBOUW
88
PROJECT
EEN KAMELEON MET ONGEKEND AANPASSINGSVERMOGEN HAUS 6 IN BERLIJN (D) DOOR SAUERBRUCH HUTTON
Binnen een historisch ensemble in Berlijn realiseerde Sauerbruch Hutton een modern woonateliercomplex voor een bouwgroep. De open plattegrond maakt een flexibele indeling van de wooneenheden mogelijk.
100
58
ESSAY
BOUWEN OM TE WÓNEN COÖPERATIEF BOUWEN IN NEDERLAND ANNO 2018
Voor professionele partijen en gemeenten zijn economische factoren dominant bij het ontwikkelen en bouwen van woningen. De maatschappelijke gevolgen zijn niet mals. Coöperaties bieden een alternatief voor deze wedloop met het geld, nu ook in Nederland.
68
76
PROJECT
WONEN TUSSEN ANTWERPSE DOKKEN PROJECT
CADIX IN ANTWERPEN DOOR HAPPEL CORNELISSE VERHOEVEN EN STEPHEN TAYLOR ARCHITECTS
HOFGEBOUW IN HET GROEN
Het voormalige havengebied Cadix op het Eilandje in Antwerpen verandert langzaam in een levendige woonomgeving. Binnen een van de nieuwe bouwblokken hebben Happel Cornelisse Verhoeven en Stephen Taylor Architects twee hoekgebouwen met een sterk architectonische verwantschap ontworpen.
TUINHUIS IN ALMERE DOOR KORTH TIELENS ARCHITECTEN
In De Wierden realiseerde Korth Tielens Architecten een tuinhuis dat zich onderscheidt door een centrale, architectonische hal, maar evenzeer door omlopende groene balkons die bewoners uitzicht bieden op de collectieve tuin en de omringende natuur.
118
ISSUES
HOE MENSEN WILLEN WONEN DE ARCHITECTUUR VAN DE WONINGBOUW VERDIENT EEN PROMINENTERE PLEK OP DE RUIMTELIJKE AGENDA
INTERVIEW
"MET MEER VRIJHEID KUNNEN WE DE STAD ENORM VERRIJKEN"
1211sSUES
AARDGASLOZE NIEUWBOUW IN DE VERSNELLING
EEN GESPREK MET RIJKSBOUWMEESTER FLORIS ALKEMADE
Op de Rotterdamse Architectuur Biënnale eonfronteert curator en rijksbouwmeester Floris Alkemade de architectengemeenschap met urgente vragen. Hij is van mening dat architectuur te veel wordt gestuurd vanuit louter economische of esthetische aspecten. Architecten zouden de complexiteit van de bouwopgave niet uit de weg moeten gaan, maar juist moeten opzoeken en adresseren.
RIGO DEED ONDERZOEK IN 212 GEMEENTEN NAAR BOUWEN ZONDER AARDGAS
123 I
I
ISSUES
~~£
I~E~T~~IJ~s~R~TrG9E VERSTEDELIJKING
~~!ZAME
11
JAARGANG SEPTEMBER
49 2018
de Architect
INHOUD
48
126
START-UP
RAAMWERK GENT
20
FOTO-ESSAY
48
RENDER
WONEN VOOR STARTERS
LEZEN VAN HET LANDSCHAP
AMSTEL TOWER IN AMSTERDAM DOOR POWERHOUSE COMPANY
ONTWERPEN AAN HET IJSSELMEER
In de Amstel Tower biedt Vesteda een voor Amsterdamse begrippen nieuw woningtype aan: een middeldure huurwoning die aansluit op het budget en de leefstijl van de huidige stadsbewoners. Fotograaf Jeroen Musch ging op pad.
28
PROJECT
POËTISCH SAMENSPEL VAN RUIMTE EN LICHT KERK SAINT-JACQUES-DE-LA-LANDE IN RENNES DOOR ÁLVARO SIZA
(FR)
In tijden waarin kerken worden gesloopt of een herbestemming krijgen, is nieuwbouweerder uitzonderlijk. Voor Saint-Iacques-de-la- Lande, een voorstad van Rennes, ontwierp Álvaro Siza een gebedsruimte vol symboliek en dit gecombineerd met een parochiaal centrum. Een ode aan het licht.
Het watervlak van het IJ sselmeer is de grootste aaneengesloten open ruimte van Nederland: een van de weinige plekken waar het 's nachts echt donker kan zijn en soms bijna niets te zien is. Hoe wordt de openheid ervaren en gewaardeerd, van plek tot plek' Hoe kun je die in de vingers krijgen en er zelfs aan ontwerpen'
Het Vlaamse bureau Raamwerk is een collectief voor architectuur, stedebouw en scenografie. In 2014 is het bureau opgericht door Gijs De Cock, Freek Dendooven en Jon D'haenens. Nu werken zij aan diverse projecten die zich kenmerken door een vorm van puurheid.
135 SCOPE RECENSIES, COLUMNS, GEBOUWEN EN GEBEURTENISSEN IN HET VAK
13
SEPTEMBER 2018
154
ue
1-\.1 \,;llIl.C\,
..
II~ II U UU
INTERIEUR
MARMER EN GEPLOOID TEXTIEL BLAAKHOUSE DOOR V8 ARCHITECTS IN ROTTERDAM
in Rotterdam renoveerde V8 aan de Blaak een monumentaal bankgebouw. Het architectenbureau omarmde de klassieke stijl van het gebouw uit de wederopbouw. In het vernieuwde atrium spelen licht, belijning en ornamenten van geplooid textiel een belangrijke rol.
168
184 INTERIEUR
lORGOMGEVING IN DE STAD ERASMUS MEDISCH CENTRUM ROTTERDAM DOOR EGM ARCHITECTEN
Na tien jaar van bouwen is het Erasmus Medisch Centrum Rotterdam getransformeerd tot een academisch ziekenhuis van de 21'" eeuw. EGM architecten heeft nieuwbouw met een oppervlakte van 207.000 vierkante meter gerealiseerd, die de bestaande gebouwen tot een compact en geïntegreerd complex maakt. Het resultaat is een overzichtelijke en prettige zorgomgeving voor zowel patiënten als medewerkers en studenten.
TECHNIEK
SPEL VAN TRANSPARANTIE EN WEERSPIEGELING EUROPEAN PATENT OFFICE IN RIJSWIJK DOOR ATELIERS JEAN NAOUVEL EN DAM & PARTNERS ARCHITECTEN
Het European Patent Office (EPO) is een voor Nederlandse begrippen buitengewoon gebouw dat volledig is uitgevoerd in staal en glas en ongewone dimensies kent. Dit gebouw dat de architecten in opdracht van aannemer TBI Consortium New Main aan de westkant van Rijswijk realiseerden, laat ongekende mogelijkheden voor architectuur zien.
203
PRODUCT
NIEUWSTE PRODUCTEN OP GEBIED VAN VERLICHTING EN WANDEN
213
LANDMARK
DOVENSCHOOL HET ROTSOORD IN UTRECHT EEN SCHOOL UIT 1960 DOOR ARCHITECT ANTONIO SALVATORE (1924-2007), DIENST OPENBARE WERKEN
I~
INHOUD
CENTRUM LEIDSCHE RIJN HEEFT KLASSIEKE KWALITEITEN Jan den Boer over Utrechtse stedenbouwen architectuur, pagina 6
IJ>
ProjectenNL
06 Centrum Leidsche Rijn Utrecht, Jo Coenen Architects & Urbanists, e.v.a. 10 Bohle: transparantie op kantoor 12 Europees Octrooibureau van Jean Nouvel en Dam & Partners 18 Zestien eiken schuur van Hilberinckbosch architecten IJ>
KennisNL
22 Interview met Ronald Rietveld 27 Composiet gevels met dunne-film zonnecellen van Studio Solarix
30 Bulgari gevel in beton en kunsthars door MVRDV
34 Lichtontwerpen van Henk van der Geest 39 Recht volgens Ruby IJ>
TalentNL
40 Platform jong talent: ArchitectuurMAKEN 46 Master among masters: Jurgen ten Hoeve 50 Shaping Intuition, ontwerpvisie van HofmanDujardin
56 Thor ter Kulve, hacker van de openbare ruimte IJ>
InspiratieNL
60 62 68 70
Metroschilderkunst
van Ton Leenarts
Stadsportretten van fotograaf Harry Cock Banken van bouwpuin van Paul Koenen Thuis bij interieurontwerper
Cynthia
Sombogaard
5
ArchltectuurNL
TIJDSCHRIFT
VOOR LANDSCHAPSARCHITECTUUR
EN STEDENBOUW
BLAUWE KAMER #3
SEPTEMBER 2018 â&#x201A;¬19,50
-. Marker Wadden /
Nieuwe dageraad voor het Markermeer Serious games: ijsbrekers voor de stadsontwikkeling
Het beste afstudeerwerk van 2018
Nieuwe stadsruimte op spoortunnel Delft
Nohnik verenigt landschap en plek
Ruurd Gietema: 'Veel talent, weinig oog voor metropool'
Space-S in Eindhoven zoekt naar zijn vorm
INHOUD
44 / DE BESTE 30 AFSTUDEERPROJECTEN VAN 2018
14/ SERIOUS GAMEN HELPT DE STAD VERDER
34/ NOHNIK: 'RAAR DAT REGIONAAL ONTWERP GEEN GEMEENGOED MEERIS'
22/ MARKER WADDEN: RESET VOOR HET MARKERMEER
08 / Columns
van Marinke Steenhuis en Madelief ter Braak
14/ ANALYSE De opkomst van 'serious gaming' voor de stad Cristina Ampatzidou
22/ FOTOREPORTAGE Marker Wadden kussen Markermeer tot leven Stijn Poelstra
6/ BLAUWE KAMER 3 2018
34/ INTERVIEW Wieteke Nijkrake en Jorrit Noordhuizen (Nohnik): 'Op de overgang van landschap naar plek treffen wij elkaar'
Mark Hendriks
#3/2018
74/ DE NIEUWE OPENBARE RUIMTE VAN DELFT
86/ SOCIAAL EN SAMEN WONEN OP STRIJP S
AFSTUDEERWERK 2018 37/ INLEIDING Wereldontwerpers gevraagd! Ruurd Gietema 48/ OVERZICHT De beste 30 afstudeerprojecten
SB/PORTRETTEN
DE PROJECTEN 74/ Rond het station toont zich het nieuwe Delft Hans Teerds
92/ BNSP - Met 'Regio van de Toekomst' de NOVI helpen'
86/ Space-S in Eindhoven zoekt nog
94/ NVTL - Portret van studio mars & ODC architecture
naar zijn vorm Teun van den Ende
Waarin de ontwerpopleidingen zich onderscheiden
7/ INHOUD
98/ Column van Christiaan Weijts: Straatkijkers
Bekijk hier het zomernummer van het BLAUWE KAMER e-zine
Op het festivalterrein van het Belgische Werchter kun je straks ook gewoon in alle rust recreĂŤren Cluster landschap en stedenbouw
Video ... Drijvend park van plastic WHIM architecture ontwikkelde een drijvend eiland in de Maas bij Rotterdam met plastic dat ter plekke uit de rivier is gevist
Ondertussen in â&#x20AC;Ś Peru Waar Openfabric met een ruimtelijke visie de koffieteelt helpt hervormen
Vier vragen aan Boris Hocks â&#x20AC;&#x2DC;Dat ontwerpers aan tafel bij het Klimaatberaad zitten is een grote stap voorwaartsâ&#x20AC;&#x2122;
Manifestatie Places of Hope Friese veenweiden staan een natte toekomst te wachten
Abonnees van Blauwe Kamer ontvangen het digitale magazine acht keer per jaar naast het papieren blad. Het e-zine is ook bereikbaar via onze website www.blauwekamer.nl.
Bekijk hier het augustusnummer van het BLAUWE KAMER e-zine
Het Marktplein Ede is een echt stadsplein geworden Hosper landschapsarchitectuur en stedenbouw
Video ... Hoe staat het eigenlijk met de Floriade? In 2022 opent in Almere de wereldtuinbouwtentoonstelling, op een
terrein dat daarna een duurzame stadswijk moet worden
‘De hoge concentraties fijnstof en stikstof in België hebben alles te maken met de ruimtelijke ordening en de nationale autoverslaving’ Schrijft Evelien in haar Post uit België
Ondertussen in … China Waar MLA+ en Openfabric een park maakten voor de miljoenenstad Shenzhen
Columnist Kris Oosting over ‘Het wonder van Roermond’
Abonnees van Blauwe Kamer ontvangen het digitale magazine acht keer per jaar naast het papieren blad. Het e-zine is ook bereikbaar via onze website www.blauwekamer.nl.
4
BIOGRAFÎA
HOTEL
UNA CON
KEVIN
CARMODY A
ANDY
HOTEL
[EDIFICIO
GATEWAY]
[GATEWAY
BUILDING]
6
CONVERSACIÓN Y
PADDINGTON
PADDINGTON
BIOGRAPHY
CASA
CONVERSATION
EN HIGHGATE
HIGHGATE
GROARKE
CARMODY
AND
90
HOUSE
WITH
CASA KEVIN
82
ANDY
FITZROVIA
102
GROARKE
FITZROVIA HOUSE DAVID
CHIPPERFIELD
GALERÎA CUERPOS
MORTALES
MORTAL ELLIS
DE EXPOSICIONES
DE CIENCIA
234
SPECIAL
BODIES
MUSEUM
WOODMAN
DEL
MUSEa
1 14
E INDUSTRIA DE MANCHESTER
OF SCIENCE
AND
EXHIBITION
GALLERY,
INDUSTRY, MANCHESTER
MUSEa TEMPORAL
PARA
LA
HILL
HOUSE
120
DE CHARLES RENNIE MACKINTOSH TEMPORARY MUSEUM CHARLES PABELLÓN
EN
REGENT'S
REGENT'S
PLACE
MEMORIAL 7 PABELLÓN
PARA
LA
FERIA
MUSEO
DEL
DINING
EAST
DINING
FILLING
ART
MAGGIE'S
PABELLÓN
MAGGIE CENTRE
DE
DEL
HOSPITAL AT
ARTE FAIR
EN
WADDESDON
DEL
HOTEL
BURGH
30
ESTUDIO
COUNTY
FRIEZE
36
STUDIO
IN A RUIN
AND
CASA Y ESTUDIO HOUSE ESTUDIO
MANOR
MANOR PAVILION
AND
ARTIST
54 INSTITUTO
BRITÁNICO
BRITISH
60 SALA
DE CINE
FILM
DE SOC lOS
[BF.]
DEL
GALE
GALERiA ART
DE ARTE
GALLERY
ESPACIO
CARMODY
GROARKE
DE ARTE PARK
DE PARK HILL
HILL
180
SUSSEX
196
GALLERY
ALAN
JETTY
186
ROOM
DAVIE
FOR ALAN
MUSEO WINDERMERE
2009/2018
BANK
& ALBERT
WEST
Y FUNDACIÓN
WINDERMERE
172
HOXTON
SOUTHBANK
SUSSEX
ANO FOUNDATION
152
LAMBETH
MEMBERS'
RiA
WEST
76
LAMBETH
EN HOXTON
MUSEO VICTORIA 8< ALBERT
130
SUSSEX
SOUTH
[BFI]
LAGO
SUSSEX
STUDIO,
INSTITUTE
VICTORIA
66
EN
126
HOUSE
DEL
STUDIO,
DE UN ARTISTA
HOSPITAL
WADDESDON
ISLAND
POOL
LAKE PAVILION, EAST
44
MUSEUM
CLATTERBRIDGE
BURGH
ISLAND
FOR
HOUSE
EN EAST
PAVILIONS DORSET
HILL
EN UNA RUINA Y PABELLÓN
STATION DE
DE
CLATTERBRIDGE
SERVIClOS
STATION
FILLING
CONDADO
DORSET CENTRO
JULIO
EAST
DE
FRIEZE
DE
STUDIO
THE PABELLONES
SUITE
MEMORIAL
STUDIO
THE
22
MACKINTOSH'S
PAVILION 7
JULY
PLACE
RENNIE
198
DAVIE JETTY
200
MUSEUM
EN SHEFFIELD
ART SPACE, SHEFFIELD
228
Highlights der Architekturbiennale 2018:
Hiroshi Sugimotos EnouraObservatorium in Kanagawa
Highlights from the Architecture Biennale 2018
Hiroshi Sugimoto's Enoura Observatory in Kanagawa
Zeitschrift fßr Architektur + Baudetail Urbane Räume Urban Spaces
D
Review of Architecture
7/8.2018
+ Construction
Details
2
7/8.2018
In halt Contents
DETAIL
Editorial 22
Impressum Imprint
86
Projektbeteiligte! Hersteller Producer! Distribution
140
Contributors
System mit Variationen: Die MarkthalIe von ORG im belgischen Anderlecht zeigt, wie viel Abwechslung mit nur vier Kombinationen von Betonfertigteilen möglich ist.
Magazin Reports 4
Turm für die Kunst A Tower for Art
6
Drei Highlights der Architekturbiennale 2018 Three Highlights from the Architecture Biennale 2018
12
Bühne zwischen Himmel und Meer A Stage Between Sky and Sea
14
Bücher Books
16
DETAIL research Einfamilienhaus 2.0 Single-family House 2.0
Produkte Products 92
AuBenanlagen Outdoor Systems
112 Innenausbau Interior Construction
66
Offen für Neues: 1m nordspanischen Reinosa ersetzten RAW/deAbajo Garcia die abgebrannte MarkthalIe durch ein flexibel zu nutzendes Gemeindezentrum in Holzbauweise. New beginnings RAW/deAbajo Garcia replaced the burnt down market hall in Reinosa in northern Spain with a flexibleuse timber community centre.
System with variations: The market hall by ORG in Anderlecht, Belgium, shows how much variety is possible with only four combinations of precast concrete elements.
60
~8.2018
3
Privates Elysium: Auf dem Dach einer Shopping-Mall mitten in Beijing lieB sich deren Eigentümer von V Studio ein Gästehaus mit Bambusgarten errichten.
Urbane Räume
Urban Spaces
Private paradise: V Studio built a guest house with a bamboo garden on the rooI ol a shopping mall In the heart of Beijing.
detail.del 7-8-2018-vstudio
52
GroBe Volumina: Bei der Wohnanlage Kroyers Plads in Kopenhagen lieBen sich Cobe und Vilhelm Lauritzen Arkitekter von der Architektur der historischen Lagerhäuser inspirieren. Large volumes: Cobe and Vilhelm Lauritzen Arkitekter drew inspiration Irom historic warehouse architecture lor their Krovers Plads residential complex in Copenhagen
Essay 24
Die aktive Stadt Active Cities Jakob Schoof
Technik Technology 78
Regenwasser dezentral bewirtschaften Decentralised Rainwater Management Harald Sommer
Dokumentation Documentation 32
52
Wohnanlage Kroyers Plads in Kopenhagen (OK) Kroyers Plads Residential Development in Copenhagen (DK) COBE, Vilhelm Lauritzen Arkitekter
Spielplatz in Kopenhagen (OK) Playground in Copenhagen (DK) JAJA Architects
60
38
ORG
FuBgängerbrücke in Brüssel (BE) Pedestrian Bridge in Brussels (BE) MSA/Ney & Partners
44
Universitätshof in London (GB) University Courtyard in London (GB) Levitt Bernstein
Markthalie in Anderlecht (BE) Market hall in Anderlecht (BE)
66
Gemeindezentrum in Reinosa (ES) Community Centre in Reinosa (ES) RAW I deAbajoGarcia
72
Holocaust-Mahnmal in Bologna (IT) Shoah Memorial in Bologna (IT) SET Architects
wulf architekten Modulschulen in MĂźnchen
Henni 9 Larsen, GPP Architects Bewe ungsschule in Aarhus
Modular Schools in Munich
A Sch ol in Motion in Aarhus
Zeitschrift fĂźr Architektur + Schulen Schools
view of Architecture
9.2018
+ Constr nzept
2 Inhalt Contents 9.2018 DETAil ---~---------------------------------------------------------------------------------------------------------
Editorial 22
Impressum Imprint
88
Projektbeteiligte I Hersteller Producer I Distribution
Ein Vorbild für den zeitgenössischen Schulbau: Mit seiner Volksschule in Marl (1964-71) nahm Hans Scharoun viele heutige Tendenzen bereits vorweg. A model for modern school construction: with his primary school in Marl (1964-71) Hans Scharoun anticipated many present-day developments.
152 Contributors
detail.de/ 9-2018-scharoun
Magazin Reports 4
Wegbereiter der indischen Gegenwartsarchitektur Pioneer of Modern Indian Architecture
8
Die Stadt im Fluss The Liquid City
10
Bauen ist ziemlich einfach Building is Fairly Simple
14
Bücher Books
16
DETAIL research Clevere Klassenzimmer Clever Classrooms
20
Architektur im Dialog Architecture in Dialogue
Produkte Products 94
Sanitär, Heizung, Klima Sanitary Equipment, HVAC
118 Gebäudehülle Building Envelopes
58
1m Auftrag der Stadt München entwickelten Wulf Architekten ein Baukastensystem, auf dessen Basis vier Schulen zeitgleich realisiert wurden. Prägendes Element sind die auBen liegenden Fluchtbalkone.
Commissioned by the City of Munich, Wulf Architects developed a modular system, on the basis of which four schools were built simultaneously. A dominant feature are the escape balconies drawn round the outside.
9.Z0'_8
3
Schulen Schools
Essay 24
1st das Klassenzimmer noch zeitgemäB? How Contemporary is the Classroom? Frank Hausmann
Typologie Typology
34
30
Volksschule in Höchst (AT) Primary School in Höchst (AT) Dietrich I Untertrifaller
34
Gesamtschule in Odder (OK) Comprehensive School in Odder (OK) Cebra
38
Grundschule in Hangzhou (CN) Primary School in Hangzhou (CN)
GU .. 42
Schulumbau in Lissabon (PT) School Conversion in Lisbon (PT) Célia Gomes + Pedro Machado Costa
48
Schulerweiterung in London (GB) School Extension in London (GB) Urban Projects Bureau
72
52
Schuldorf in Mzamba (ZA) School Village in Mzamba (ZA) Studio Mzamba, Hochschule München
Prazess Process 58
Vier Grundschulen nach dem Lernhausprinzip in München (DE) Four Primary Schools Built to the House of Learning Principle (DE) Wulf architekten 72
Bewegungsschule in Aarhus (OK) A School in Motion in Aarhus (OK) Henning Larsen / GPP Architects
In der Bewegungsschule von Henning Larsen spielt Sport eine zentrale Rolle. Die vielen Sportplätze auf den Dächern zeugen davon. In the "school in motion" by Henning Larsen. sport plays a central role. Evidence of this are the many areas for sport on the roofs.
Die Halle der Schule in Odder ist das Herzstück des Gebäudes. Hier treffen sich SchüIer und Lehrer, aber auch Leute aus der Gemeinde zum Lernen, Kochen und für andere Aktivitäten.
The school hall in Odder forms the heart of the complex. Here. pupils and teachers come together - as well as people from the surrounding area - to learn, cook and take part in other activities.
66
40
Passion. Seduction Eros Testa di/Text by Miche/e De Lucchi
Archaeology Mediation over time Erose iI cal ice di latte Erosand the goblet of milk Acura dijEdited by Adam Lowe &Char/otte Skene Catling
Architecture Dante Bini La Cupola Costa Paradiso, Sardegna/Sardinia Testa di/Text by GiuliaRicci
42
Essay 24/7Bed Testa at/Text by Beatriz Colomma
72
Architecture l'eredità di Zaha Hadid The legacy of Zaha Hadid Testa di/ïex:by Pippa Ciorro
46
Portfolio Ross Lovegrove Corolised chair --_._-----
16
Anthropology Objects & Behaviours L:intermediazione nei sistemt complessl/The intermediation in complex systems Testa di/Text by Saskia Sassen
Economy Reddito e felicità Income and happiness Testa di/Text by Emanue/e Fe/ice
Architecture Sensuaie, organico, artificiale Sensual, organic, artificial Testa di/Text by Luca Mo/inari
76
Architecture Shigeru Ban Architects Europe, Jean de Gastines Architectes La Seine Musicale Parigi/Paris Testa di/Text by Solvator-Joim A. Liotta
47
Architecture MAD Architects Hutong Bubble 218, PechinojBeijing Harbin Opera House, Harbin Zendai Himalayas Center, NanchinojNanjing
88
Design Alba Cibic. (In)complete Cercare di capire un mondo checambia Trying to make sense of a changing world Testa di/Text by A/doCibic
92
Design to sana Walter de Silva I am Walter de Silva Walter de Silva in conversazione can/ in conversation with Paola Nico/in
100
Art Simone Fattal Testa di/Iext by Paola Nicolin
Cinema La passione va domata, come una bestia selvaggia Passion must be tamed like a wild beast A euro di/Edited by Piero Golia
o
On the couch Lino Tagliapietra A euro di/Edited by Walter Mariotti
11
Travel Bombay Beach Biennale Slab City e il deserto di Sonora Slab City and the Sonoran Desert Testa di/Text by Marianna Guernieri
17
Studio visit Balkrishno Vithaldas Doshi A eura dijEdited by Andrea Caputo
Rassegno Arredi per spazi esterni Outdoor furniture
Institution Musée Yves Saint Laurent Marrakech (mYSLm) Come non pensare a te, a Marrakech? jHow can I not think of you, in Marrakesh? Acura dijEdited by Pao/a Niea/in
llaria Bernardini Imparare dolle piante Learning from plants A euro di/Edited by Giu/ia Guzzini
,
lIIustrazione di copertina/ Cover illustration ~\ The Blue Chemist Fondazione Franco Albini Un materiale moderno A modern material Testa di/Text by Giampiero Bosoni
108
Meteorology II bianco è piu verde del verde White is greener than green A euro di/Edited by Philippe Rahm
84
Architecture Strutture leggere come I'aria Structures as light as air Testa dt/Iext by Maurizio Mi/on
Best of Eros. Passion A euro di/Edited by Manue/Orozi
11
For and against Contra I'architettura perturbante Against disturbing architecture Testa di/Text by Ado/fa Nata/ini
58
106
",\ ~A(;..,
-T.-a-du-t-to-'-i/Ti-.-an-s-Ia-t-o.-s--\_ Antony Bowden Paolo Cecchetto
v·
\. \-. -,
Barbara Fisher Emily Ligniti Annabel Little Miranda MacPhail Dario Moretti Richard Sadleir
Sommario
,
Auction Erotic. From Antiquity to Present Day
Editoriale Editorial
Michele De Lucchi
Archaeology Mediation over time Penetrare orizzonti e immaginare mondi Penetrating horizons and imagining worlds A curo di/PresentedbV Adam Lowe & Charlotte Skene Catling
Portfolio Adolfo Natalini Allegorie olandesi Dutch allegories
14
Anthropology Objects & Behaviours A cosa serve una città? Whatis a city for? Testa di/TextbV Gabriella Gómez-Mont
16
Studio visit klo - Kwangho Lee A eurodi/Presented bV Andrea Caputo
Institution KunsthalIe Lissabon Un'istituzione ibrida A hybrid institution A eurodi/Presentedbv Paola Nicolin
34
Essay II mondo come migrazione permanente{The world as a permanent migration Testo at/text bV Emanuele Coccia
38
Contamination. Hybridisation Testa di/Text bv Michele De Lucchi
40
Architecture Caruso St John Architects Casa in montagna House in the mountains Tschiertschen, Svizzera/ Switzerland Testa di/Text bv Rowan Moore
48
Architecture Naoto Fukasawa Issey Miyake Kyoto Giappone/Japan Testa at/text bV Naoto Fukasawa
56
Architecture Sameep Padora and Associates Biblioteca della Sharda School{Sharda School library Kopergaan, Maharashtra, India Testa di/Text bv Mustansir Dalvi
64
Architecture RPBW GES-2, V-A-C Foundation Mosca/Moscow, Russia
66
II cantiere della interdisciplinarità A building site for interdisciplinarity Antonio Belvedere in conversazione coni in conversation with Paola Nicolin
72
For and against StevenHolI Let's start from music Steven Hall in conversazione coni in conversation with Michele De Lucchi
76
84
Design. Architecture IngoMaurer II design serve per raccontare{Design is for storytelling IngoMaurer in conversazione coni in conversation with Michele De Lucchi
90 Design Martin Huberman Professione: designer, militante e attivista Profession: designer, militant and activist Testa di/Text bv Maria Sanchez
Design. Art
95
Art. Landscape Attilio Stocchi Frammenti di serra Greenhouse fragments Testodi/Textbv
100 Art. Design
Studio Swine Uno terra primordiale preumana{A primordial pre-human earth Testa di/Text bV
Hybridisation. Interdisciplinarity
108
Cinema Fra virtuale ereale, realtà e finzione, bisogno di regole e fertilizzazione{Mixing the virtual and the real, reality and fiction, the need for rules and fertilisation A curo di/Presented bV PieroGolia
110 112
Meteorology Perché oggi I'architettura è a pieno titolo parte delle scienze naturali Why architecture now plays its part in the natural sciences A euro di/Presented bv Philippe Rahm
114
Travel Teheran dietro 10 schermo Tehran behind the screen Testa di/Text bV Mahan Moalemi
Studio Swine
117
Rassegno Superfici di rivestimento Cladding materials
118
24
Economy Lacontaminazione radicale del dono/The radical contamination of the gift Testa di/TextbV Iva Stefano Germano
Valentina Rognoli La dimensione sensoriale dei materiali The sensorial dimension of materials A euro di/Presented bv Giulia Guzzini
\ \ lIIustrazione di copertina{ Cover illustration The Blue Chemist
Archive Foreign Office Architects Ibridazione/Hybridisation A euro di/Presentedbv CCA
Best at
On the couch Corrado Passero A euro di/Presentedby Walter Mariotti
Attilio Stocchi
Semaforo verde: "Go for your life" {Green means "Go for your life" Olafur Eliasson in conversazione coni in conversation with Patrizio Moroso A euro di/Presentedbv Paola Nicolin
106
,
I
I Troduttori/Tronslotors Antony Bowden PaoloCecchetto Barbara Fisher EmilyLigniti Annabel Little Dorio Moretti
PaoloOlivieri Richard Sadleir Eleanor Staniforth
I \1
\
132
Auction Piero Fornasetti La Stanza Metafisica
Architectuur Maken Braungart Edizero Franklin Till Gomez Paz Miniwiz Vandkunsten Zanone
omus
Empowering inspirational thinkers. Since 1928.
direttore editoriale I editorial director Walter Mariotti
redozlone / copy editor LoredanaMa.cheroni
02
Editoriale Editorial Testo di/Textby Walter Mariotti
sloff grafiCa / graphics BlsabettaBenoglio, Franco Mirogliotto coordinomento J coordinator Miranda Giardino di Lalla autori I contributors Marc Angélil, Leonardo Ocffo, Paolo Cresci, ValentinaCroci, Cecilia Fabioni. Franklin Till, Guido Musante, Cory SIress, Massimo Velz-Gris troduttori / translations Poolo Cecchetto, Dorio Moretti, WendyWheatley fotografi / photographs Kristine Autzen, Dim Balsem, Glulia Di lenarda, Filip Dujardin, Torben Eskerod, Fernando Guerra I FG+ SG, Hutton + Crow, Ste Murray, Nicoló Panzeri, Propp, Claudia Rothkagel, Ossip van Duivenbode 01le9ato a / published with Domusl027 Settembra/ September 2018 EdltoriafeDomus S.p.A. Via Gianni Mazzocchi 1/3 20089 Razzano (Milano) T +3902824721 f+390257500132 editorialedomus@edidomus.it editore edirettore responsabilel publisher and managing editor Marla Giovanna Mazzocchi Bordone prestampa / prepress Editorial. Domus stampa / printers ERRE Stompo, Orio ol Serlo (BG) Registrazione del Tribunale di Milano n 125 del 14/8/1948. È vietoto la riproduzione totaleo porziele del contenuto deUa rivtsto senzo loutortzzozione del1'Editore. © 2018 Editortole Domus S.p.A. Razzano (MIlitalIa
04
Coverstory Francesca Bazzurro Testa di/Textby Massimo Valz-Gris
06
Highlights MAD Architects London Design Fair Erez Nevi Pana Giulio lacchetti Really Sn0hetta Source Testi di/Texts by Loredana Mascheroni
14
Essays Quattro visionil Four visions Anthropocene, Urbicene, Capitalocene Testa di/Textby Marc Angélil, Cary Siress lliinguaggio della sostenibilità/ The language of sustainability Testa di/ïext by Paolo Cresci Ecologia. Fine della retorica, invito alia realtà/ Ecology: the end of rhetoric + an invitation to reality Testa di/Text by Leonardo Cotto Michael Braungart l.etlco degli oggetti/ The ethics of objects Testo di/Testo by Guido Musante
lIIustrazione di copertinal Cover illustration Francesca Bazzurro (courtesy of Galleria I'Affiche, Milano)
26
46
Opinion Anthony Engi-Meacock Riformuliamo iI pensiero green/ Reformulating the concept of green Sosuke FUjimoto Abbracciare la natural Embracing nature Testi äi/Iexts by Massimo volz-Gris
Architecture Vandkunsten Ricostruire, riabitare, ripensare/ Rebuilding, reinhabiting, rethinking Testo di/Text by Guido Musante
28
Materials Architectuur Maken II riscatto dei mattoni/ Brick redemption Testa di/Text by Valentina Croci
34
Opinion Xu Tiantian Movimenti rurali/Rural moves Dirk Vander Kooij. Impronte leggere/Light prints Testi di/Texts by Massimo valz-Grts
54
Designer-entrepreneur Francisco Gomez Paz Utopie possibili/ Possible utopias Testa di/Text by Loredana Mascheroni
60
Designer-entrepreneur Alberto Zanone Cashmere e consapevolezza/ Cashmere with a conscience Testa di/Text by Cecilia Fabiani
40
Opinion Jan De Vylder Oltre i cliché green/ Beyond the green cliché Kol-Uwe Bergmann Per una sostenibilità edonistica/ Achieving hedonistic sustainability Testi di/Texts by Massimo Valz-Gris
42
Design futures Rivoluzione rifiuti/ Waste matters Testo di/Text by Franklin Till
Sommario
62
Up-cycling Miniwiz Dalia scarto al vantaggio/ In trush we trust Testa at/text by Valentina Croci
66
Biomaterials Edizero Ouando zero significa piu/ When zero means more Testa di/Textby Valentina Croci
72
Kickstarter Gumuchdjian Architects Tread lightly,Armenia
o
s
JUNI
06 â&#x20AC;¢ 2018
JAARGANG
74
Inhoudsopgave
Vakblad Groen #062018 Vakblad Groen is een uitgave van ElbaRec, de grootste Nederlandse uitgeverij van vakbladen, congressen, seminars en studiereizen op het gebied van ruimtelijke ordening en gebiedsontwikkeling. Dit vakblad biedt professionele en actuele artikelen over het groen voor mensen in de stad en in het landschap. De publicaties in Groen met hun vakmatige toelichtingen in combinatie met verklarend beeldmateriaal houden u alert.
Uitgever ELBA\REC, Edgar van Eekelen
Contactgegevens ELBA\REC Paulus Borstraat 41 3812 TA Amersfoort 033·8700100
www.vakbladgroen.nl Linkedin: bit.lyNakbladGroen Twitter: @VakbladGroen Redactie: m.zuithof@elba-rec.nl Advertenties: w.louwen@elba-rec.nl
Productie Vellendrukkerij BDU bv, Barneveld
Opgave en vragen over abonnementen Abonnementenland Postbus 20 1910 AA Uitgeest Tel. +31(0)251-25 79 24 Fax +31(0)251-310405 Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor adreswijzigingen en opzeggingen. Abonnementenland is ook bereikbaar via Twitter. Stuur uw tweet naar: @Aboland_klanten.
Abonnementenland Ambachtenlaan 21 Unit 2A 3001 Heverlee Tel. +32 (0)28 08 55 23 Fax +32 (0)28 08 70 05 Site: www.bladenbox.be voor abonneren of www.aboland.be voor adreswijzigingen en opzeggingen.
Beëindigen abonnement: Opzeggingen dienen 4 weken voor afloop van de abonnementsperiode in ons bezit te zijn. Prijswijzigingen voorbehouden.
Redactie Martin Zuithof, Roei van Dijk en Hans Bouwman (eindredacteur)
Foto cover Alewijn Brouwer
Corredie
Bij het artikel 'Apeldoorn: Europese bomenstad van het jaar' werd per abuis Roei van Dijk als auteur genoemd. De auteur van het artikel was echter Kirsten Harleman van de gemeente Apeldoorn.
Vormgeving Kilian Idsinga
ELB,L\~EC media en communicatie
§
VAKBLAD GROEN
Simone Raskob was de afgelopenjaren verantwoordelijl ambtenaar voor Essen European Green Capital20l7. He kijkt zij terug op het jaar waarin een van de grote oude mijnbouwsteden in het Ruhrgebied zich presenteerde als groenste stad van Europa? 'De transformatie is het succes van burgers.'
Opgave en vragen over abonnementen BE
Redactieraad Harry Boeschoten (Staatsbosbeheer), Dinand Ekkel (CAH Vilentum), Karin van Essen (ESscapes), Martin Looije (gemeente Rotterdam) en David van Uden (BTL Advies).
Terugblik op Essen European Green Capital20l7
Vrijwilligerswerk in het landschap: een eigen niche Landschapsbeheerorganisaties ondersteunen vrijwilligers bij hun activiteiten in het landschap, zoals onderhoud aan knotbomen en poelen. Deze organisaties moeten laten zien wat vrijwilligerswerk in het landschap toevoegt. Het lectoraat Duurzaam Landschapsbeheer van Hogeschool Van Hall Larenstein bespreekt het verschil in beheer door professionals en vrijwilligers.
Klimaatadaptatie begint bij bewustzijn creëren en keuzes maken Klimaatadaptatie stelt Nederlandse gemeenten voor een flinke opgave. Hoewel bekend is dat weersomstandigheden extremer worden, moet er nog veel gebeuren voordat Nederland in 2050 klimaatbestendig en waterrobuust is.
Hoe maakje biodiversiteit meetbaar? Biodiversiteit gaat over de verscheidenheid aan leven in een bepaald gebied. Daarbij gaat het om soortenrijkdom: er wordt geen onderscheid gemaakt tussen gewenste en ongewenste soorten, zeldzame ofveelvoorkomende. De Meetlat Biodiversiteit biedt handvatten.
Deskundige
groene mbo'ers terug van weggeweest
Groene mbo'ers stonden aan de basis van ecologisch groenbeheer en stedelijke biodiversiteit. Arie Koster pleit voor eerherstel van deze beroepsgroep. Hun vroegere rol bij het groenbeheer is vaak overgenomen door stadsecologen en onderzoeksbureaus. Intussen is de kennis over planten, biodiversiteit en de bescherming van bijen bij deze mbo'ers enorm gegroeid.
Busreizigers van Arriva sparen bomen Reizen per openbaar vervoer is al een van de beste opties als het gaat om het verlagen van de C02-uitstoot. Maar vervoersbedrijf Arriva gaat verder en biedt zijn reizigers de mogelijkheid om mee te sparen voor de aanplant van bomen, met het Samen voor Groen-programma.
Rotterdam kiest voor een veel gevarieerdere aanplant Eerder sloegen de iepziekte en kastanjemineermot gaten in het straatbeeld. Door de essentaksterfte, die momenteel in heel Nederland toeslaat, dringt bij de gemeente Rotterdam pas goed door dat de stadsbomen zeer kwetsbaar zijn. De komende jaren worden in de havenstad veel bomen vervangen en men denkt na over een duurzamer bomenbestand.
Boskap: natuurherstel of architectenterreur? Niet alleen in de Oostvaardersplassen roeren de burgers zich tegen het natuur- en landschapsbeleid. In het noorden van het land schieten publieksorganisaties als Stichting De Woudreus als paddenstoelen uit de grond. De protesten zijn dit keer niet gericht tegen hongerende grote grazers, maar keren zich tegen de kap van onze bossen.
Enverder: p. 03 Hoofdredactioneel p. 06 Groene Golf p. 24 Groen in beeld: De Utrechtse Voedseltuin Overvecht wint Toegankelijkheidsprijs 2018 p. 26 Kunst in de openbare ruimte p. 27 De 15 meest bijzondere bomen van Limburg
JAARGANG 74¡ JUNI 2018 â&#x20AC;˘ NUMMER 06
@
NUL20 I NR 96
Fred Woudenberg "We zitten eindelijk aan tafel bij de planners" Alle artikelen uit alle jaargangen van NUL20 zijn online beschikbaar via onze site nul20.nl. De nummers zijn bovendien in pdf-formaat te downloaden. ABONNEE ADMINISTRATIE Bij voorkeur via onze website www.nuI20.nl of via mail aba@nuI20.nl
'Studenten kunnen vliegtuiglawaai wel hebben'
4
HOOFDRED,\CTEUR Fred van der Molen (fred@nuI20.nl) fEL. 020-693.7004 MAIL redactie@nuI20.nl ADRES: Mr. Amtzeniusweg 20 1098 GP Amsterdam REDACTiE. Bert Pots loco Boer Janna van Veen Johan van der Tol (eindredactie) Joost Zanneveld REDACTIERAAD' André Buys (Riga) Laura Uittenboogoord (RVE Grond en Ontwikkeling) Jeannette Kuipers (RVE Wonen, Amsterdam) Ingrid Houtepen (IWOON) Joop de Hoon (PMB, Amsterdam) Lisan Wilkens (MRA) Berthilde Lammertink (AFWC)
Het nieuwe normaal bouwen op vervuilde grond
Huiselijk leed: de strijd tegen schimmel
DOSSIER WONEN EN GEZONDHEID 4
INTERVIEW Fred Woudenberg (GGD)
7
Bouwen' op vervuilde grond
10
INTERVIEW Pieter Hooimeijer
12
Geknabbel aan geluidscontouren
14
De strijd tegen schimmel
Schiphol
16
Gentiaanbuurt: eerste bestaande wijk van het gas
19
Parkeerbeleid: waar blijft de auto?
22
BOUW- NIEUWSOVERZICHT
24
EMA-medewerker
zoekt buiten Amsterdam
27
Ontwikkelbuurten:
De Banne
30
REKENKAMER Woningen worden steeds kleiner
33
Even voorstellen: Evert Bartlema, nieuwe directeur !WOON
34
Bouwambities
en beperkingen in de sociale huursector
38
DuraVermeer: verduurzamen
FOTOGRAFIE: Nico Boink
38
DE KWESTIE
VORMGEVlilIG: Pieter Lesage
40
LOPENDE ZAKEN
42
LEESKAMER
44
BAROMETER Krimpt de sociale huurwoning?
ADVERTENTIES: zie info op www.nuI20.nl DRUK: Vellendrukkerij BOU Barneveld
NULPllI SEPTEMBER 2018 fJ
Pieter Hooimeijer "Omgevingswet moet tot gezondere stad leiden"
kan stuk goedkoper
NULPII1 NUL20 is een platform voor informotie en opinievorming over woonbeleid en stedelijke ontwikkeling in de regio Amsterdam. Het platform bestaat uit het tijdschrift (4x per jaar), een digitale nieuwsbrief (maandelijks), een website met actuele nieuwsverslaggeving en het debatprogramma PakhuisNUL20 (4x per jaar). NUL20 wordt mogelijk gemaakt door bijdragen van de Amsterdamse Federatie van Woningcorporaties (AFWC), de gemeente Amsterdam (Wonen, Grond & Ontwikkeling), de Metropoolregio Amsterdam en IWOON. Het tijdschrift wordt kosteloos toegezonden aan beleidsmakers, preieetleiders bewonersvertegenwoordigers, politici en andere betrokkenen bij het woonbeleid in de regio Amsterdam.
)( )( )(
A global review on urban strategies
0312018 met Nederlandse samenvatting
an mster
Amsterdam - a human-scale metropolis
Contemporary urban challenges and solutions
Internationale conferentie over stedelijke strategieĂŤn
Lessons and observations
INHOUD
2
4 I Wie durft? De Eusebiuskerkin Arnhem wordt met lef gerestaureerd. De aanpak is vernieuwend en dan zijn er nog die glazen balkons aan de toren ...
8 I Steigerende paarden Met moderne zoekmiddelen zijn bij Wervershoof de zolen van enkele grafheuvels teruggevonden. Maar wat deden die steigerende paarden daar?
22 I Krasjes en eigeel Ingekraste tekens. Sporen van haken, van folie en eigeel. Ze maken duidelijk wie in 1664 de voorganger van het orgel in de Deventer l.ebuĂŻnusketk bouwde.
32 I De verbindende factor De zusters van Mariadal vertrokken uit hun klooster in Roosendaal. De tuinen worden nu een park, dat stadsdelen met elkaar verbindt die voorheen gescheiden waren.
VERDER IN DIT NUMMER 10 11
12 15 16 18
I I I I I I I
I n Kort Bestek Kunst Zoekt Plek Museaal en koloniaal Van Doesburgs Bloemenkamertje Aangenaam Kennis Te Maken Als de ziel eruit is Kijk!
20 25 26 28 31 34 36
Erasmus'voetstuk Drie Dingen Het Nieuwe Schoonmaken Van ons allemaal Het Monster Publicaties Voor& Na
Foto voorzijde De Eusebiuskerk in Arnhem wordt met lef gerestaureerd. En er hangen nu twee glazen balkons aan
lie pagina 4.
fOTO
NIIHUIS
A.~CHIH(TtIIlI!
Rooilijn
Jg. 51 INr. 3/2018
....
...~-c
www.rooilijn.nl
P.169
Rooilijn
Jg.51/Nr.3/2018
Inhoud
P.173
174 In memoriam Leonie Janssen-Jansen (1975 - 2018)
222 Juridische vragen in architectuur en stadsontwikkeling
176 Stelling De haalbaarheid van een gasloos Nederland
vraagstukken omtrent wicked
Diederik de Koe
Zimmeren
Vier verkennende juridische problems in de stedenbouw Sigrid Pauwels en Esther van
Tijmen Klip reageert
178 Achtergrond De koopwoning als ongelijkheidsmotor
230 Flexibiliteit: weg uit de juridische fuik De vraag of meer flexibiliteit aantoonbaar ook tot meer
De accumulatie van woonvermogen
omgevingskwaliteit leidt moet
is verbonden aan de organisatie
centraal staan
van de welvaartsstaat en het
Jeroen van Schaick en Rixt Bos
volkshuisvestingsregime Barend Wind
188 Addertjes onder het (kunst)gras Leefstraten behoren tot een transititietraject
naar een
238 Interview 'Het bouwen van woningen is de uitdaging niet, maar het behouden van een goede stedelijke structuur is dat wel:
duurzame stad, maar wat
Interview met Tjakko Dijk
betekent dit voor bewoners?
Alexander Woestenburg
Cedric Goossens, Elisabet Van Wymeersch en Stijn Oosterlynck
242 Recensies --7 Laboratorium Amsterdam,
198 Opdrachtgeverschap in de woningbouw
van Stan Majoor e.a.
Zelfbouw in Nederland komt niet
David ter Avest
De stad als leeromgeving
echt van de grond. Hoe kan het levensvatbaar gemaakt worden? DaniĂŤl Bossuyt en Anouk van der Horst
--7 Suburban Planet, van Roger Keil Voorbij het stereotype suburb: global suburbia Ivan Nio
206 InBeeld Brutal
216 De Omgevingswet als voertuig van de energietransitie
246 Signalementen --7 De nieuwe binnenstad --7 Rotterdamse dakenboek --7 Ruimte voor de rivier --7 Handbook of Urban Morphology --7 Make your city
Hoe de Omgevingswet
Gerben Helleman
JosĂŠ Montoya
obstakels in de ruimtelijke energietransitie te versnellen.
250 Column De wethouder
Teun Deuling
o.
ordening kan overwinnen om de
Naphta
to o s. no 104
2018
CD URBAN POLYMATH - Sociologist Richard Sennett on boundaries as acts of self-wounding
G CAPTURE THE DIVISION - Artist Thomas Struth releases the shutter in Israel and the Westbank
CD ENTERING
EUROPE - The 'borderization' of Lampedusa and the Mediterranean island's role in the refugee crisis
Contents
•
•
CURATED PRODUCTS
THE BIG PICTURE
TALENT
Page B
Page 102
OPINION Page la
REFERENCE
Page 106
vs.
EDITDR·S PICK
MASTERMIND Page /2
Page /08
METROPOLIS EXPLAINED Page /4 ENTERING EUROPE
Page 58
•
BACKFLIP
Page 110 ENTERING EUROPE How Larnpedusa's identity became
INTERPHASE Photographer Wei Chang from Taipei captures borders between time, space and object Page 18
URBAN.lSM CROSSING LINES The last divided capital in Europe: Nikosia
AMBIVALENT BORDERS What if borders were opportunities? Page 26
Page64
SMART BARRIERS How closed neighborhoods in Chinese cities create identity for their residents Page 32 URBAN POLYMATH The sociologist Richard Sennett 011 borders. boundaries, the Brexit and the fear of the unknown Page 38 CAPTURE THE DIVISION A photographic journey to Israel and the West Bank by Thomas Struth Page 42 VIEWPOINT An opinion on the conflictual relationship Palestine and Israel
ESCAPE PLAN Page 112
entangled with migration Page 58
between
IMPRINT Page I IJ
THE WORLD·S BIGGEST CANVAS Visual arts and the Frontera between Mexico and the U.S. Page 70
Interpreting
METAMORPHOSIS OF A ZONE borders as a web of interactions to redefine their purpose Page 74 BREAK OUT
Incarceration
as a violent form of architecture political activism Page 80
provokes
DESERT CITIES OF TOMORROW How planners merge Middle Eastern and European ideas in Saudi-Arabia and Egypt
Page48
Page86
LIVING WHERE THE WALL ONCE STOOD Revisiting the Cold War division of Germany in Venice Page 50
TERRITORIES OF ENTANGLEMENT On the challenges of the Danish coast Page 92
BORDERS, FACTS AND FIGURES
Page 56
006 -
topos
ISSUE 104
FROM THE EDGES Page J 14
CONTRIBUTORS
Page /00
THE WORLD·S
BIGGEST
Page 70
CANVAS
ARCHlS 2018 #1 PER ISSUE 19.50 EURO VOLUME IS A PROJECT BY ARCH IS + AMO + ...
Floris Alkemade, Domenico Di Siena, Francesco Degl'lnnocenti, Martijn de Geus, Amelyn Ng, Marc Schuilenburg, Sytse de Maat, Ben Cerveny, Pilvi Takala, Martin Roemers, Indy Johar, Danilo Capasso, Jason Adams, Mitra Azar, Aiwen Vin, Andrés Jaque
ISBN 9789077966631
1
4.
EDITORIAL
ACCESS FOR ALL
CIVIC SPACE < > INSTITUTIONS
6. 10. 12. 18. 24. 26. 30. 33. 38.
FLORIS ALKEMADE DOMENICO DI SIENA FRANCESCO DEGL'INNOCENTI MARTIJN DE GEUS AMELYN NG MARC SCHUILENBURG SYTSE DE MAAT BEN CERVENY PILVI TAKALA
DESIGN BY PERSUASION MEDIALAB PRADO ATOMIZED CENTRAL PARK CO-DESIGN IN CHINA PROTOCOLS OF CIVIC MAINTENANCE SWEEPING PUBLIC SPACE IS A POOL A LUXURY? CODE IS CODE PERMIT-FULL ZONE
CIVIC SPACE < > THE PUBLIC
40. 48. 49. 5" 54. 58. 62. 64.
MARTIN ROEMERS INDY JOHAR INDY JOHAR DANILO CAPASSO JASON ADAMS MITRA AZAR AIWENYIN ANDRÃ&#x2030;S JAOUE
70.
COLOPHON
CROSSING HOMOcivlCA INTERVIEW THE REBEL CITY THE ANNIHILATION OF SPACE CONTESTED SPACES CYBERURBANISM TAKING AGENCY
AGE FRONT COVER: MARTIN ROEMERS, LANDHI ROAD, OUAIDABAD, KARACHI, PAKISTAN. GES BACK COVER: GRINDR, CHAPPY, BUMBLE, FRIM, TINDER, WOO, BADaa, KIK, MaMa, HAPPN, SURGE, FIRE, TANTAN.
3
194
DE WITTE 1 Christophe Vall Gerrewey Zeven soorten onvoltooidheid s Daniël Rovers . Allsprache Friedrichs des Grofien an seine GeIlerale vor der Schlacht bei LeuthelI (1859-1861), Adolph Menzel 6 Moosje M. Goosel! Mailltenallce Art (1969 - ... ), MierIe Laderman Ukeles
7 RoeI Griffioell Public Press + News Network (1971-1972), Seth Siegelaub 8 Koen Sels Autobiography (1980), Sol LeWitt 9 Laurie Cluitmans Un jardin révolutionnaire
(1987), Ian Hamilton Finlay
juli -augustns 2018 jaargang 33
10 Kim Gorus Ring (1988), Isa Genzken / Vallité (2016), Olivier Foulon 12 Sven Lütlicken Modernistische herinneringen. Over de actnaliteit van Günther Förg 16 Bram leven Contrastwerking. Over de voorlopige mislukking van De Stijl
19Jean-Paul Sartre 'Dat wordt een mooi verhaal om te schrijven!' Fragmenten uit L'Idiot de la famille
&
25-44
P706236
www.dewitteraaf.be redactie & adrnlnlstraüe:DWR/l'WR vzw Postbus] 428 - 1000 Brussel1 t.: 32(0)2 223.14.S0-emaH Wo@dèwltteráaf.be drieëndertigsteJaargang -ISSN 0774-8523 verschijnt tweemaandelijks- 14.000 ex. afgiftekantoor BrusselX toegelaten gesloten verpakking Drum X 31187
Zeven soorten onvoltooidheid
CHRISTOPHE VAN GERREWEY Happiness is a little string unto which things will attach themselves. Virginia Woolf 1.-
Klopt het clicbé, dan zijn alle kunstwerken onvoltooid omdat ze enkel bij bet publiek hun bestemming vinden. Het doel van kunst is het ensceneren en het provoceren van een zoektocht naar betekenis - een zoektocht die bet leven van de toeschouwer kan veranderen dankzij nieuwe inzichten. emoties en ervaringen. Met een aforisme van Paul Valéry: 'Oeuvre = transformer quelque chose en vue de transformer quelqu'un.' Deze benadering is vanaf de jaren vijftig door de semiotiek, de receptie-theorie en de nouvelle critique expliciet gemaakt, aanvankelijk in de literatuurbeschouwing, en vervolgens. parallel met de naoorlogse. exponentiële groei van een mogelijk te interesseren publiek. in nagenoeg alle cultuurdomeinen. Elk kunstwerk of cultuurproduct is als een nevel met onduidelijke contouren en eigenschappen, die als waterdruppels condenseren tegen de brilglazen waardoor iemand naar de wereld kijkt. Het gaat om een fundamentele vorm van artistieke onvoltooidheid, die overeenstemt met een modern mensbeeld, dat ondenkbaar is zonder individualisme (we kunnen nooit zeker zijn dat twee mensen iets op dezelfde manier ervaren of begrijpen): dat drijft op verschil en op afwisselend frustrerende en bevrijdende onzekerheid (geen enkele interpretatie is objectief gezien juister dan de andere); en dat nooit tot voorspelbare en constante actie kan leiden (want wat vandaag waarachtige betekenis lijkt, kan morgen in het tegendeelomslaan). Een programmatisch boek waarin dit tot uitdrukking is gebracht, blijft Opera aperta van Umberto Ilea uit 1962. Eco citeert Edmund Wilson: 'James joyce's world is always changing as it is perceived by different observers and by them at different times.' Dat lijkt vanzelfsprekend en van alle tijden. maar de vergelijking die Eco maakt met bijvoorbeeld Dante, geeft aan dat in De goddelijke komedie v06mf bepaalde structnren worden gereproduceerd - zoals die van de heilige drievuldigbeid - op basis van een onwrikbaar wereldbeeld, terwijl er in moderne kunstwerken sprake is van grotere openheid of onvoltooidbeid. omdat de wereld waarin die kunstwerken gemaakt worden en waarnaar ze verwijzen. slechts in een zowel beangstigend als aantrekkelijk
toekomstperspectief strikt geordend en volledig verstaanbaar kan lijken. Reflectie over de wereld - het bestaan van het heelal en van de mensbeid - leidt in het slechtste geval tot paniek of krankzinnigheid, of tot een gevaarlijke reductie van de werkelijkbeid, die met uitsluiting en geweld gepaard gaat. Ook daarom bestaat kunst: om de zoektocht naar zin en honvast te verscbalen, zodat op de kleinere schaal van het kunstwerk minstens de illusie blijft bestaan dat het denken rust vindt. Die zoektocht is kritisch, op voorwaarde dat kritiek wordt gedefinieerd als actieve. creatieve en positieve bezigheid, waarmee de criticus aantoont hoeveel plezier er te beleven valt in het associatief en verrassend analyseren van een kunstwerk of een cultuurproduct, als pars pro toto voor de wereld. Roland Barthes heeft dat zijn leven lang gedaan, onder meer in de tekst Wat is kritiek?, gepubliceerd in The Times Literary Supplement in 1963. Volgens Barthes ontstaat artistieke kwaliteit wanneer 'het werk. tenminste het soort dat: gewoonlijk de aandacht van de kritiek trekt, nooit geheel en al onbetekenend is. noch ooit geheel en al helder is. Het is, zo men wil, onbesliste betekenis. Het werk presenteert zich aan de lezer als betekenaar, maar ontglipt hem als betekenis. Dat voortdurende ont-Iopen, ont-nemen van de betekenis verklaart enerzijds waarom het werk zo'n groot vermogen bezit om vragen aan de wereld te stellen (door vaststaande betekenissen. waarvan geloof, ideologie en gezond verstand de bezitters lijken te zijn, aan het wankelen te brengen). zonder ze echter ooit te beantwoorden (grote kunstwerken zijn niet 'dogmatisch'). Anderzijds leent het zich voor een oneindige ontcijfering, want er is geen enkele reden waarom Racine of Shakespeare op zekere dag niet meer besproken zouden worden (tenzij ze in ongenade vallen, wat op zichzelf boekdelen zou spreken).' Was die laatste zin profetisch? Het onbepaalde karakter van kunst wordt vaak aangegrepen om een verbod op interpretatie uit te vaardigen. Een werk moet onvoltooid blijven: om ieders interpretatieve vrijheid te garanderen, mag niemand suggesties doen over wat een kunstwerk nog maar zou kunnel! betekenen. Dat verbod werd (en wordt) zowel uttgevaardigd door critici of curatoren, uit schrik hun publiek te verkleinen door duidelijke of weinig courante posities in te nemen, als door kunstenaars met een strikt autonomistische kunstopvatting. Omdat een oeuvre balsstarrig mysterieus en open moet blijven, wordt de offtciële receptie niet zelden beperkt tot een schril-
ven of spreken dat samenvalt met het ontwijken van de 'waarheid', zonder dat er ooit, hoe tijdelijk ook, betekenis aan het werk mag worden toegekend. Onvoltooidheid wordt niet enkel het begin- maar meteen ook het eindpunt. De enig toegestane interpretatie is de meta-reflectie dat interpretatieonmogelijkis. Artistieke onvoltooidbeid is vrijblijvend en zin loos als er over kunst n iets meer te zeggen valt dan dat er niets over te zeggen valt - tenzij in hoogst private en persoonlijke flitsen, die nooit tot een coherent publiek vertoog leiden. Een omgekeerde evolutie is de kritiek op de onvoltooidheid zelf: de 'openheid' van kunst wordt in dat geval niet absoluut vooropgesteld als 'waarde', maar veeleer verdacht gemaakt als onterechte verworvenheid. Onbesliste betekenis heeft vanuit die optiek als doel valse artistieke autonomie in stand te houden, samen met de esthetische privileges van een elite die kunst aanwendt voor bet eigen genot, zelfs al voltrekt het zich in de vorm van diep dialectisch denken zonder duidelijke conclusies of consequenties. In 1996, in een recensie van de roman Een breed veld van Günter Grass, sprak Fredric Jameson over een tendens die zich in het Westen beeft ontwikkeld al snel na de Tweede Wereldoorlog, en die door de val van de Muur dominanter is geworden. Tijdens de tweede belft van de twintigste eeuw werd het als vanzelfsprekend ervaren' 'terug te keren naar de zorgeloze beoefening van het esthetische als zodanig, en werden de schone kunsten vooral gewaardeerd door de welvarende burgerij om zichzelf te onderscheiden en te bekronen, klaar om de rechten en plichten weer op te eisen die te grabbel waren gegooid toen klassenstrijd en fascisme hun lelijke kop opstaken.' Sinds de eeuwwisseling is het vermoeden dat een dergelijk 'recht op kunst' een illusie is. zeker sterker geworden. Wie zich beroept op 'burgerlijke esthetiek en cultnur als onvoltooid project', zoals Jameson het in dezelfde recensie omschrijft, komt over als een conservatief. steunend op onrechtvaardig verworven privileges. De onvoltooidheid van kunst wordt dan gezien als verklikkerlampje voor maatschappelijke ongelijkheid. Kunst die beweert onvoltooid te zijn - en dus in de eerste plaats een beroep doet op refleotie, interpretatie en esthetisch plezier - is een elitaire hobby, ontoegankelijk voor bet merendeel van de mensheid, en doof en blind voor een steeds onrechtvaardiger wereld. Kunst is geen leeg blad dat creatief interpreterend volgeschreven raakt, maar een blanco cbeque die circuleert tussen rijke kunstenaars, galeriehouders. curatoren en verzamelaars.
Kritiek op kunst in bet algemeen wordt geuit door partijen van uiteenlopende strekkingen. in naam van mensen die belastingen moeten betalen voor iets waar ze geen boodschap aan zouden hebben, maar evengoed ter verdediging van iedereen die niet aan het woord mag komen. In beide gevallen dreigt kunst te worden 'af' gemaakt, ofwelomdat interpretatie wordt verboden in naam van een 'ultravrije' toeschouwer die als consument kan genieten zonder na te denken, ofwel door interpretatie te politiseren vanuit een terechte onvrede met de wereld, waardoor het nog moeilijker wordt om kunst een zekere autonomie toe te kennen. De vraag is bovendien of in beide gevallen kunstwerken niet voornamelijk de aannames en de verwachtingen van de peer group bevestigerr+ ofwel door de mogelijkheid dat kunst voor iedereen belangrijk kan zijn meteen van de hand te doen; ofwel door interpretatie gelijk te stellen aan een activistische zoektocht naar een politieke of morele boodschap. die tevens, en waarschijnlijk beter. langs niet-artistieke wegen uitgedragen kan worden. In dat laatste geval worden van kunst goede, onmiskenbare bedoelingen verwacht; geen floating signifiers. geen ambiguïteit, geen opaciteit, geen verhulde of humoristische schuldbekentenissen. geen luciditeit (of nihilisme) over wat er gedaan zou moeten worden en gedaan kan worden om de wereld te verbeteren - al was het maar door de eigenheid van het artistieke te proberen bewaren. 'Gone are the days, then.' zo schreef Diedrich Diederichsen vorige zomer in Artforun! over Documenta 14 en de biënnale van Venetië. 'when art was free to be reckless, unfriendly, antisocial, aloof, aggressive, critical. intellectual. overblown - in a word, interesting.' Is interessallt hier synoniem met onvoltooid? 2. De omschrijving door Jameson van de 'burgerlijke esthetiek en cultuur als onvoltooid project' verwijst naar de beroemde. laattwintigste-eeuwse apologie van een soortgelijk oxymoron - van een project als 'een proces waarbij binnen een bepaalde tijd wordt toegewerkt naar een gesteld doel', maar dat nooit voltooid mag worden. In 1980 gaf [ürgen Habermas een lezing naar aanleiding van de uitreiking van de Adornoprijs van de stad Frankfurt. met als titel: Modemiteit: een onvoltooid project. Het is een belangrijke tekst. vooral als kritiek op bet containerbegrip postmodernisme, dat door Habermas precies werd gedefinieerd. De aanleiding van de tekst was de architectuurbiënnale van Venetië, waar aan twintig
195
DE WITTE 1 Daniël Rovers Conservatisme(n) 2 Amelia Stein Waar zal je werken aan het einde van de wereld? 3 Merijn Oudenampsen De opmarsvan het nederconservatisme 7 Chrislophe Van Gerrewey Budgethuren tot de laatste paal. OMA'sWelssenhofsiedlungin Amsterdam-Noord
11 Fiep van Bodegom Consetveren om te veranderen. Vincent van Velsen, Imara Limon en Bambi Ceuppens over de dekolonisatie van het museum 14 Jules van den Langenberg Een greep uit de snoeptrommel. Over het werk van Saskia Noor van Imhoff
16 Marc Kregtil1g 'Ik stop niet eer ik het heb verwezenlijkt', Over Verhalen en reflecties van Axel Vervoordt zo Arnold Heumakers Iiriedrièh Schlegels conservatievebekering 24 Karl Malmheim De betekenis van het conservatisme
september-oktober 2018 jaargang 33 28 Laurens Otto De terugkeer van het portret, Being: New Photography 2018 inhetMoMA 30 Steven Humbiet Vruchteloosop zoek naar abstractefotografie, Shape of Light in Tate Modern
&
P706236
www.dewitteraaf.be
redactie& administraUc:DWRII'WRV'lW Postbus 1428 -1000 Brussel] L: 32(0)2· 223.14.50 - emaU lnfo@dewlueraar.be drieëndertigstejaargang -ISSN 0774-8523 verschijnt tweemaandelijks-14.000 ex. afglftekanloor Brussel X toegelaten gesloten verpakking Brtl5$eI.X 3/1 87
33-56
Conservatisme(n)
1. Moeten we niet beginnen met de erkenning dat Edmund Burke een belangrijk punt had? Dat stelde Raymond Williams voor in zijn essaybundel CultlIre and Society (1967). Williams was het mer Burke eens: wanneer we maatschappelijke verandering nastreven, is het goed om de controle te behouden. stapje voor stapje verder te gaan op een ingeslagen pad en niet louter te vertrouwen op het charisma van welbespraakte leiders. Politiek is een zaak van praktischedoelmatigheid, wist Burke, niet van grootse, op lucht gebaseerde ideeën. Over zijn tegenstanders, de heethoofdige revolutionairen op het vasteland, merkte hij op: 'They have nothing of politics but the passions they excite.' Williams citeerde deze passage, maar suggereerde dat Burke die wijsheid uit Reflections on the Revolution in France (17?0) verder had kunnen doordenken. tot aan de 'passies' en verlangens die aan zijn eigen opvattingen ten grondslag lagen. Burke richtte zijn pijlen op de nieuwlichters uit Frankrijk. en pleitte voor de merites van de organiscb gegroeide Britse natie, maar wilde niet inzien dat Engeland aliang opgebroken was onder de verwoestende kracbten van de industrialisering en de imperiale expansie - veranderingen die geen enkele 'spirit of the nation' kon tegengehouden.
moedertaal, de parketvloer van een museum, het openbare zwembad, een bloemstilleven van Rachel Ruysch. Het eonservansme als politieke stroming daarentegen heeft behoudsgezindheld tot systeem verheven. Het richt zich aanvankelijk tegen de Franse Revolutie, maar neemt later stelling tegen andere maatschappelijke omwentelingen. Soms probeert het veranderingen uit het verleden teniet te doen - een conservatief kan een socialist van conservatisme beschuldigen, omdat die bestaande sociale voorzieningen verdedigt. Het is onmogelijk om los van tijd en context een theorie van het conservatisme te geven: conservatisme is per definitie meervoudig.
4. Welkekunstenaarzou ons kunnenbehoeden voor de dwang van het opdringerige heden, en aan welk kunstwerk zou Stranss hebben gedacht? In ieder geval niet aan Handsworth Sonys van John Akomfrah en de Black Audio Film Collective, want die documentaire werd pas in 1986 voor het eerst vertoond. Afgelopen zomer was ze te zien in Bazar, tijdens een van de vele herdenkingen van mei '68, een tentoonstelling met als thema verzet (Resist!). Znike herdenkingen vieren het progressieve potentieel van een historische gebeurtenis. maar lopen het risico op zelfgenoegzaamheid,waarbij het verleden gereduceerd wordt tot het cliché van opstandigestudenten in de opgebroken straten van Parijs, 3. of van een ludieke samenscboling op het In Paren, passanten (1981) schreef Botho AmsterdamseSpni. Zou daar niet herinnerd Strauss: 'Hoe weinig' bevredigend is het moeten worden aan Pier Paolo Paso!ini's proalleen en uitsJuitend een eigentijds type te vocerende dichtregels aan het adres van de zijn. De hartstocht, bet leven zelf heeft jonge betogers in Rome, ook in 1968, waarregressies nodig, veel meer dan anticipatie, mee hij de studentenopstand dnidde als een het ontleent zijn krachten aan verzonken bezigheid voor rijkeluiskinderen die hun rijken, aan een historisch geheugen. [ ... j . gewelddadige driften hadden botgevierd op Niets zou nu nuttiger zijn dan uit de dwang- de zonen van de armen, de agenten? buis van de tijd te breken en de actualiteit te ontvluchten. [ ... j Het kunstwerk behoedt 5. ons voor de totale dictatuur van de tegen- Handswortlt Songs bood een opening uit de woordige tijd.' Het is moeilijk bet niet met koker van het herdenkingsformat. De rellen Strauss eens te zijn. Zijn progressieven en in de Bitminghamse wijk Handsworth in conservatieven dan voor één keer. uitzon- 1985 bebben nooit de aura gekregenvan de derlijk genoeg, dezèlfde mening toegedaani schermutselingen rond de Sorbonne van 2. Welke passies gaan vooraf aan de behoefte . Wie leest er niet om te ontsnappen aan de twintig f,iar eerder. De publieke opinie zag tot behoud? In zijn bekende, niet eerder in dwang van de kortademige nieuwscyclus niets anders dan een gewelddadige nitbarhet Nederlands vertaalde essay over het en de roep om luide opinies? Door een beter sting en plunderingen door zwarte immlconservatisme maakte Karl Mannbeim een begrip van het verleden krijgen we een rui- granten: er vielen in Handsworth twee belangrijk onderscheid tussen enerzijds mer zicht op de mogelijkheden en alterna- doden toen een postkantoor. bemand door conservatisme als de menselijke neiging om tieven die het heden in zich herbergt. En de twee broers, in brand werd gestoken. De film zich te hechten aan het oude en bekende toekomst? Die lijkt gekaapt- gepatenteerd is brengt een symfonie van beelden, stemmen (wat neerkomt op traditionalisme), en een beter woord - door de grote teehnologt- en muziek die een brede blik mogelijkmaakt anderzijds het conservatisme als politieke sche bedrijven met hun voortdurendeclaim - interviews met verschillende buurtbewostroming. De eerste vorm komt onder men- op 'innovatie'. Big Tech vindt steeds vernuf- ners, een even angstaanjagende als versen van verschillende politieke gezindten tigere manieren om ons te verleiden uren vreemdende slow motion van politiegeweld, voor. ook onder hen die zich progressief door te brengen in het tijdloze nu voor het archiefmateriaaloverde aankomstvan een noemen. Het is mogelijk, en waarschijnlijk scherm - dat ondertussen grootogig sur- schip met passagiers uit de gemenebestlanzelfs wenselijk. zich te hechten aan bijvoor- veilleert wat we lezen, kijken, kopen en den in de haven van Liverpool. Ook . beeld het ouderlijk huis, een bomenrij, de doen. Margaret Thatcher komt aan het woord: ze
zegt in een tv-fragment vol empathie dat ze heel goed begrijpt dat mensen bang worden als 'een minderheid te groot wordt'. Commentaarontbreekt - de kijkers moeten zelf maar uitmaken wat ze denken. Hoopvol is de stemmige prozatekst waarmee de film afsluit - 'In time, let them bear witness to the process by which the living transform the dead into partners in struggle.' De doden in een strijd tot bondgenoten maken: een mooie definitie van de humanistische traditie - een verband tussen bet verleden en heden dat productief zou mogen heten, als dat niet zo mechanisch klonk. Regisseur Akomfrab maakte de documentaire in opdracht van de destijds recent opgerichte publieke zender Channel 4; deze film was nooit als museumstuk bedoeld. Handsworth Songs wilde een land behoeden voor de dictatuur van de tegenwoordigetijd. 6.
Aan de teksten en essays op de volgende pagina's - over bewaren, verzamelen, behoudzucht, verandering en de status quo -liggen verschillende passies ten grondslag, en een ervan is zeker de behoefte te ontsnappen aan de dwang van het heden. Toch is er geen ander punt van waaruit we vragen kunnen stellen, en antwoorden kunnen formuleren, dan vanuit het bier en nu. Waarom zou iemand geestdriftig nieuw leven willen blazen in technieken uit het stenen tijdperk? Waarom weet een vooruitstrevende architect op grond van Marx dat de sociale woningbouw passé is verklaard? Gaan maatschappelijke verandering en museale eonservatte wel samen? Wat is cultuur, wat is de moeite van het bewaren waard? Welke krachten en overwegingen veranderen een progressief denker .in een bevlogen reactionair? Wat valt er te deuken als een verzamelaar zijn uitmuntende smaak etaleert? Wat zien 'we niet als we ons blijven beperken tot concretezaken. tot alles dat onder handbereikligt? Daniël Rovers