Journal Alert
Tables of contents 2018 Nr. 6 - Week 41 t/m week 50
____________________________________________________________________________
A+U – Architecture and Urbanism 577 A+U – Architecture and Urbanism 578 Agora 3 AR – Architectural Review 1445 AR – Architectural Review 1456 Arch+ 231 Arch+ 232 Arch+ 233 De Architect November Architectuur NL 5 Young Design NL 2018 Architectuur NL 6 Blauwe Kamer 4 jaarboek El Croquis 196 [I] El Croquis 196 [II] Detail 10 Detail inside Detail 11 Domus 1028 Domus 1029 Eigenbouwer 10 Groen 9 Groen 10 Lotus 166 Monu 29 Oase 101 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 4 Rooilijn 4 Witte Raaf 196
Subscribe / unsubscribe: library@bwk.ahk.nl Journal Alert
14-12-2018
2 4 6 8 10 12 16 20 24 28 30 32 34 38 40 42 46 48 52 54 56 58 62 66 68 72 74 76 78
Feature: Making Friends with the Land, People and Time - Architecture in Taiwan Essay: Taiwan Architecture: a Quarter Century of Change Chun-Hsiung Wang
Architecture and Urbanism 2018:10 No.577 Publisher/Editor:
Fieldoffice Architects Cherry Orchard Cemetery
16
Jay Chiu Architects 28 921 Earthquake Museum Chelungpu Faull Gallery
Nobuyuki Yoshida
Kris Yao ARTECH Lanyang Museum
Design Consultant: Massi 1110 Vignell i
Fieldoffice Architects First Vascular Bundle
Senior Editor: Kei Yokoyama
HARMONIOUS Architects & Planners Sanshing Township Office
Editor-in-charge, Photographer: Fabian Ong (Singapore)
Fieldoffice Architects 66 Luodong Cultural Working House
Editorial Staff: Mari Hattori Sylvia Chen
Mecanoo architecten 76 National Kaohsiung Center for the Arts
36
46
Toyo Ito & Associates, Architects National Taichung Theatre
Correspondent:
Yoko Fukuda-Noennig (Germany)
6
OMA
58
82
86
Taipei Performing Arts Centre
Layout Design: Satoshi Ando (pickles design)
International Business Development: Nur Rosmawati
Essay: The Architectural Culture of Taiwan, a Special Island Yasuaki Onoda
Distributor: Shinkenchiku-sha
behet bondzio lin architekten 96 Hsinfu Market Restoration I U-Market
Co., Ltd.
EHS Archilab Folio Daan Hotel
104
Atelier Or HO Shih Chien University Campus Renovation Frotü cover: First Vascular Bundle designed by- Fieidcffice Archiiects. General view oj Jin·Me; Parasiuc Pedestraui Palhway- accross Yilan River. Back cover: llsinfic Marke! Restoralion / U-Markel designed hy- beliet bondzie lin archiiekten. Ituerior view. Photos b.y Fabian Ong ta+u. Singapore). "~+U Publishing Co .. Ltd. 2018 Printed in Japan Published by A+U Publishing Co .. Ltd. Kasumigasekt Building 1.7F .. 3-2-5, Kasurrugaseki. Chiyodaku. Tokyo JOO-60l7, Japan Tel: +81-3-6205-4384 Fax: +8l-3-6205·4387 Aoyama
House
2-19-14 Minarniaoyarna. Minato-ku, Tokyo lO7-0062, Japan Tel: +81-.3-6455·5597 Fax: +81-3-6455-5:)8:; Lrnu!l: au@japan-architer.t.co.jp UHL: http://www.japlusu.com A ... u Publishing Pte. Ltd. National Design Centre lij Middle Road, "'"03-02. Singapore 188969. Singapore Tel: +65-6557-05:;7 Fax: +65-6.';.';7·05.11 ISBN 978·4·9002·1227-5 a+u : Architecture and Urbanism 1:5 handled exclusively by Shinkenchiku-sha Co., Ltd.: Kasumigasekl Building 17f 3-2-5. Kasumigaseki, Chiyodaku, Tokyo lOO-6017, Japan Tel: +81-3-6205-4380 Fax: +8l-3-6205-4386 E-mail: ja-businessepiapan-archnect.co.jp Subscription rate for 2018 outside Japan Y42.000 (Airmail - Asia), ¥45.000 (Airmail- Europe. North Amortea. Oceania. & Middle East), ¥t.l.9.000 .Airmail - South America & Africa, U.S. Dollars, Euro, and Sterling Pounds equivalent to the <JbOVf-~ Japanese YP,rJ prices are acceptable. Your remittance should be converted al the current exchange rate when you remit us.
B.M.T. Atelier 116 International Bodhisattva Sangha HARMONIOUS Architects & Planners House in Meinong Casagrande Laboratory Ultra-Ruin
128
Fieldevo Design Studio Ayni House
136
Chih-Jen Yeh (BK) Architects Idle House
l22
144
Akihisa Hirata Architecture Office Fu Fu Hwa He
152
Wen Sheng Lee Architects and Planners Intercon nection Jun Aoki & Associates JUT Bing Jiang Center
158
162
Jay Chiu Architects 1.68 Pavilion for Yunlin Agricultural Expo - Fashion Runway Atelier Or 174 The Memory of 80's Pavilion Divooe Zein Architects 176 Sill Sill - Lab of Primitive Senses Essay Series, vol. 6: Niche Shines and Terrtples Suguru Kanata
l86
90
Architecture and Urbanism No.578
2018:11
Publisher/Editor: Nobuyuki Yoshida
Essay: Local Potentials and Global Challenges Jesper Nygärd
Design Consultant: Massimo Vignelli
Essay: Heirloom 42 Beate Holmebakk
ó
Studio Olafur Eliassen
Senior Editor: Kei Yokoyama
Fjordenbus
Editorial Staff: Mari Hallori Sylvia (hen Grace Hong (Singapore)
Correspondent: Yoko Fukuda-Noennig
Sverre Fehn Chapel in Olavsundet
10
Interview: On Art and Architecture, a Fjordenhus perspective Olafur Eliasson Interview: On Architecture and Art. a Collaboration Studio Olafur Eliassen 22 Sebastian Behmann
Photographer: Fabian Ong (Singapore)
Gyldendal 20
(0.,
Stella's Haam
+ Venice
Bierinale 2018
2ó
~4
Trilateral Wadden Sea World Heritage Partnership Centre + Wadden Sea World Heritage Centre 4,2 Ltd.
Interview: leefjord Center and Sustainability Dorte Mandrup
94-
100
Tullholmen
Pier
Archipelago
- Building from Solitude
Villa Holtet ill Denmark
8ó
lOó
IlO
Atelier Oslo 48
124
House on an Island Cabin Norderhov
Front cnvPI": AI",.hippln~n - Buildingfrom C designed by Manlh~>, Kula. Model photo. Photn courtesy' cf th" Architect. Back mver: Master planfor the Ra.i.l Corridor designed IJ>, Nikken. Sekkei. "A+U Publishing
70
80
Skreda Roadside Rest Area Fan/ik Ferry Port
Jeefjord Centre
56
62
The National Museum - Architecture
Ode to Osaka
Dorte Mandrup
Wadden Sea Centre
International Business Development: Nur Rosrnawatt
House
Manthey Kula with
(Germany)
Layout Design (Feature 1): Satoshi Ando (pickles design)
Distributor: Shinkenchiku-sha
Feature I: Architecture in Norway and Denmark - Design with Nature
Sentralen
BO 1 ,~8
146
The New Deichman
Library
152
Cn .. Ltd. 2018
Prirucrl in Japan Published hy A+LI Publishing Co, Lid Kasumigascki Building 17F. 3-2-5, Kaaunugaseki. Chtyoda-ku. Tokyo 100-6017. Japan Tel: +B1-.~-6205-4·3B4 Fax: +81-,-6205-4.,87 Aoyama House 2-19-14 Minaruianyarua, Minato-ku. Tokyo 107-0062, Japan Tel: +81-:;-64.05-5597 Fax: +81-,-ó4-5S-5S83 Eortail: au@japan-archiler.t.co.jp URL: hl lp:! /wwwjaplusu.eom A+U Puhlishtng Pte. Ltd. National Design Centre III Middle Road, "01-02. Singapore 188969, Singapore Tel: +65-(,5S7-0S:17 Fax: +65-65S7-0531 ISBN 97H-4-9002-122H-2 a+u = Architecture and Urbanism is handled exclusively by Shinkenchtku-sha Co .. l.td.: Kasumigaseki Building 17F, 3-2-5, Kasumigaseki, Chiyoda-ku. Tokyo 100-6017. Japan Tel: +HI-:1-6205-4'lHO Fax: +81-.'-620S-4'lH6 E-mail: ja-husinessepjapan-architect.co.jp Subsnription rate for 201 R outside Japan ¥4.2,000 (Airmail - ARia), ¥45.000 (Airmail Europe, North America, Oceania, & Middle East). ¥49,OOO (Airmail - South America & Africa) LI.S.Dollars. Euro. and Sterling Pounds equivalent to thr above Japanese Yen prices are acceptable. Your remittance should hl) converted at the current exchange rate when you renrit U~.
Feature 2: Rail Corridor in Singapore Introduction: The Rail Corridor-
RFP Winning Scheme by MKPL Architects and An Urban Experience
Interview: Vision of the Rail Corridor Tan See Nin
159
The Southern Gateway - Creating a New Living Legacy Adaptive Reuse of Tanjong Pagar Railway Station
174
Essay: The History of the Rail Corridor Lai Chee Kien
200
RFP Winning Scheme by MKPL Architects and Turenscape International: Living in a Forest Choa Chu Kang Integrated Housing Precinct 208
17ó
URA's Community Engagement Co-creating the Rail Corridor's Future
178
Request for Proposal (RFP) for the Rail Corridor Rail Corridor - An Inspired and Extraordinary Community Space 184 RFP Winning Scheme by Nikken Sekkei and Tierra Design
Stitching the Nation with Lines of Life Concept Master Plan
Turenscape International:
186
Interview: Tolerant Planning and Design 196 Nikken Sekkei Watam Tanaka, Shoji Kaneko and Taku Suzuki
Interview: In Tandem with Nature and Time 218 MKPL Architects Siew Man Kok and Phan Pit Li The Next Steps: On Track towards Implementing Tan See Nin
the Rail Corridor
Roundtable: Journey of Public Engagement with Hail Corridor Mem hers 228 Leong Kwok Peng, Ho Weng Hin, Hanson Ho, Tham Wai Hon, Tan See Nin
222
AGORA 2018-3 JAARGANG
34
Thema Hoogbouw 4 - Komt hoogmoed voor de bouwval? INLEIDING
Jorn Koelemaij, Barend Wind & Demi van
Weerdenburg
8 - De voortdurende strijd om hoogbouw ESSAY Herman van Bergeijk
12 - 'Dit is den terminus' INTERVIEW
MET CHRISTINA VANDEKERCKHOVE
15 - Stadsverdichting
Griet Juwet
voor de stad van de toekomst
Varia
CASUS Ann De Cannière & Kristiaan Borret
34 - Meerwaarde door PPS: welke meerwaarde? 16 - Coöperatief verdichten INTERVIEW
ESSAY Stefan Verweij
MET LEO VAN BROECK EN flORIS ALKEMADE
Jorn Koelemaij, Demi van Weerdenburg & Clemens de Olde
38 - Wonen in diversiteit ESSAY Luce Beeckmans, Jonas De Maeyer, Pascal Debruyne & Charlotte Vandycke
20 - Ondermijnt hoogbouw de 'menselijke maat'? ESSAY Jos Gadet
43 - Brussel: geplande geschiedenis BOEKRECENSIE Koenraad Danneels
23 - Hoogbouwbeleid in Tilburg CASUS
Marc Olthuis
44 - Stad, gedrag en de plandag 2018 RECENSIE Simon Lox
24 - Vancouverism voorbij de hype CASUS Manuel Aalbers
45 - Het planologische
moment
VRUE RUIMTE Maarten Hajer
27 - Botsende belangen achter hoogbouw CASUS Matti Vandemaele
28 - Hoge woontorens zijn echt de oplossing niet! ESSAY Sjoerd Soeters Foto BI// Damon. Flick!
Contents October 2018 Hungry for change: food and the urban paradox Oarolyn Steel 8
Charlie Bigham's food production campus, Dulcote, Somerset, by Feilden Fowles Manon Mollard 18 Dormitories and classrooms, Mityana, Uganda, by Studio FR Architects and Light Earth Designs Will BOaBe 28 Recipe for disaster: the OLIMAVORE diet Daniel FernándezPascual and Alan Schwabe 38 Belly of the world: the digestion of a chicken morsel Rosa Johan Uddoh 44
Issue 1465 I Vol CCXLIV
Greasy spoon: the happy collision of food and space, comfort and tradition Edwina Attlee
Manon Mollard
46
Conspicuous consumption: fast-food diners focus on sustainability, health and transparency Mimi Zeiger 52 Book of the Month: The Sausage of the Future byCarolien Niebling JonAstbury
Editor Assistant Editor Eleanor Beaumont
EditorialAssistant Lili Zarzycki
Editorial Administrator Rupert Bickersteth
Art Director Tom Carpenter
56
Production Editors
Renovation of slaughterhouse, Shanghai, China into a cultural quarter, by IPPR Austin Williams
Julia Dawson, Cecilia Thorn
58
History Editor Tom Wilkinson
Contributing Editors
Outrage: a toxic mix of snobbery and power that governs eating in public spaces HuwLemmey
Catherine Slessor, Jeremy Melvin
66
Editorial Director
Blood sugar: the cultural assets of Britain paid for by slave labour in Barbados Andrea Stuart 68 AREA: Ateliermob + Coleetivo Warehouse Lili Zarzycki 74 Refettorio Gastromotiva, Rio de Janeiro, Brazil, by Metro Arquitetos Associados OiaraLong 76
Introduction to the Women in Architecture awards 2019 83 Typology: market hall Tom Wilkinson 92 Lycée Hötelier de Lille, France, by Caruso St John Architects Eleanor Beaumont 102 Reputations: Jean Nouvel Andrew Ayers 112
Let them eat cake: patisserie, power relations and Urbain Dubois Oatherine Slessor 116
Come dine with me: the dinner party, art and revolution RahelAima 120
Critic-at-Large Eilis Woodman Paul Finch
Managing Director Nick Stimpson
CommercialDirector James Priest ext. 2923 International Account Director Caroline Londono ext. 2741 International Account Manager Steph Scanlon ext. 4324 Senior Key Account Manager Hannah Buckley ext. 2941 BusinessDevelopmentManagers Elizabeth Burke ext. 2863 Ricardo Sidoli ext. 2922 Damien St George ext. 2789 Marketing Manager Jade Glover ext. 2061 Head of Production Paul Moran
Italian Advertising Sales Carlo Fiorucci +39 0362232210
carlo'aJfiorucci·international.com Every effort has been made to identij copyright holders and obtain permission to reproduce images in this issue. Please do get in touch wit. the editorial team should you have any queries. Contacting the AR, emails areformatted: firstname.lastname'aJemap.comor ca +44 (0) 20 3953 plus the extension
"ho Architectural Heview ~
/
411~~lllllI11111! IJIJtI!lllll 1111111111111
ARCH+
Nr.231
2018 G5416
€22
THE PROPERTY ISSUE ,&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&AJ. ..... .uu ...... IUU"""~IUUUUlIIAI"""
...
Von der Bodenfrage und neuen Gemeingüterr
Inhalt
40
42
46
1
Editorial
Arno Brandlhuber, Olaf Grawert, Anh-Linli Ngo 8
32
70
Glossar Bodenpolitik
Eigentum ist ein Verb. Über ,gesellschaftliches Eigentum' im ehemaligen Jugoslawien
Ilkin Akpinar und Lorenz Seidl
Marija Marié
Hens-Joehen Vogels Projekt eines neuen Eigentumsrechts des städtischen Bodens. Ein Protokoll in 20 Punkten
78
Florian Hertweck
In Grund und Boden. Wie die Finanzialisierung von Bodenmärkten und Flächennutzung Städte unter Druck setzt
Markus Hesse 54
Eigentum verpflichtet!
Hans-Joehen Vogel im Gesprach. mit Arno Brandlhuber und Christopher Roth
Bildessay
Anina Brisolla 14
EIGENTUM UNO ZUGANG
Die Grundrente der Kunst und der Ausschluss aus der Stadt. Das Exemplarische an Venedigs Singularität
60 Für eine neue Bodenordnung Egbert Dransfeld im Gesprach. mit Arno Brandlhuber
Wolfgang Scheppe
64
84
Fallstudie GroBherzogtum luxemburg
Antoine Decoville, Valérie Feltgen, Olivier Klein, Julien Licheron (USER) und Christian Schulz 86
land als Projekt. Über die Konstruktion von Territorien
Milica Topalovié
Kapital Heim
Der Wert von Grund und Boden. Wie Community land Trusts das Wohnen erschwinglich halten
Harald Trapp
Oksana Mironova
96
land der freien Kräfte
Patrik Schumacher im Gespräch mit Arno Brandlhuber 102 Verteidigung der Demokratie. Gegen eine anarchokapitalistische Architektur
Manuel Shvartzberg Carrió 108 Das Kind mit dem Bade ausschütten? Patrik Schumachers Aussagen auf dem Prüfstand
Alain Thierstein 110 Öffentlichkeit ist eine groBe Quelle der Freiheit
Renée Gailhoustet im Gesprach. mit Florian Hertweck und Niklas Maak Bauten in Ivry-sur-Seine
Renée Gailhoustet 115 118 121 124 06
Tour Raspail Cité Spinoza Marat le Liégat
"Was tun? Wenig, weil es keine andere Alternative gibt als den Boden zu politisieren. Viel, weil bisher noch ieder doran gescheitert ist."
ARCH+ features
A
75
Architecture of
~v
the ~ 190
130
PROOUKTION UNO REPROOUKTION
132 Eine revolutionäre Neuordnung der Housarbeit
COll1IAon
RECHT UNO SOLI OAR I TÄT
Groufid Ei!)e ArChilCkturveSChiChtQOdentracc Luxemburger PavilIon I 8ie~ÎC Venedig 20 18
192 Das Recht auf Welt
Joseph Nevins
ARCH+ features
200 Die (scheinbare)Auflösung des Territoriums
The Architecture of the Common Ground Eine Architekturgeschichte der Bodenfrage
Michaela Friedberg
Luxemburger Pavilion / Biennale Venedig 2018
Dolores Hayden 142 Reproduktionsarbeit im globalen Kapitalismus und die unvollendete feministischeRevolution
Silvia Federici 148 Bildessay - Female (Open) Space Invaders
Marisa Gonzalez 154 Produktion, Reproduktion, Kooperation. Die Villa von der "negativen Utopie" zum Gemeinschaftshaus
Dogma und Realism Working Group
208 Ihr und welche Armee? Die Rechte indigener Völker und die Macht gehaltener Versprechen
Florian Hertweck
Naomi Klein 216 Eigentum ohne Verpflichtung
Raquel Rolnik im Gesprach. mit Olaf Grawert 218 Land Grabbing in Rumänien
Oana Bogdan 224 Bildessay
Christopher Roth
174 "Die Architektur des Neoliberalismus verleugnet die Arbeit"
Douglas Spencer im Gespräch mit Harald Trapp und Robert Thum
226 Autoren und Autorinnen 232 Impressum
180 Plattformkooperativismus. Wie wiruns die Shoring Economy zurückholen können
Trebor Scholz 186 Crowdfinanzierte Stadtentwicklung. Städtische Wunschbilder als Vehikel neuer Finanzmärkte
Peter Mörtenböck, Helge Mooshammer
___
if @
~ •
~pa!!~
•
.
b
_.__.-;_......'"f
Redaktionsgruppe: Arna Brondlhuber, Nora Dünser, Mirko Galti (MG), Olaf Grawert, Christian Hiller (CH), Max Kaldenhoff, Annalena Morra, Anh-Linh Ngo (ALN), Christine Rüb, Alexander Stumm (AS) mit Ilkin Akpinor, Nils Fröhling (NF), Angelika Hinterbrandner, Alexandra Nehmer, Lorenz Seidl, Jan Westerheide. Contributing Editors: Stefan Gruber, Florian Hertweck, Andrea Rumpf, Robert Thum, Harald Trapp Cover: © Anina Brisolla, prospect _ a 1 a (extraso/ar comet), 2017 (Detail)
07
J~~tltllllll lllllnl!lkl l
ARCH+
Nr.232 2018 G5416
Zeitschrift für und Urbanism
AN
A'" 11"1\1
LA'S OF COA······&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&~ ..
A&&&··&&&&&&&&&~ONIN~ t des Gernei ••••••••••••••• v 0 rees ernemsc h a ffens
11111111111111
€ 22
Inhalt
1
Kuratorisches Statement
Mirko Gatti, Stefan Gruber, Christian Hiller, Max Kaldenhoff, Elke aus dem Moore, Ann-Linn Ngo, Christine Rub 2
Vorwort
Elke aus dem Moore Installotionsansicht von Manuel Herr' Rights on Carpet in derVersion für die Swissnex in San Froncisco, 2017 © Manuel Herz Architekten. Courtesy Manuel Herz Architekten
4
Editorial
Stefan Gruber, Anh-Linh Ngo 26 Vom Kommunismus zum Commonismus Massimo De Angelis im Gespräch mit Harald Trapp und Robert Thurn 32 Die Konstruktion von Gemeingütern Ausblick auf eine andere Architekturtheorie der Stadt
82
ZUS (Zones Urbaines Sensibles) 84 Yoshino Cedar House Go Hasegawa 88
Tom A vermaete 44
Stefan Gruber
50 8
Free Universal Construction Kit Golan Levin (FA. T Lab) & Shawn
54
We Are the World, as performed by the Hong Kong Federation ofTrade Unions Choir
Samson Young 12
70
Integratives Bauprojekt am ehemaligen Blumengrof3markt (IBeB) ARGE ifau I Heide & von Beckerath
76
WilMa 19
Die Fiktion der Gemeinschaft Ein politisches leitbild zwischen identitärer und emanzipativer Aneignung
Juliane Spitta 06
Berlin und die Stadt als Gemeingut
62 Spreefeld BARarchitekten, Carpaneto Schoeningh Architekten, FA Tkoehl Architekten
Common Space: Die Stadt als Gemeingut
Stavros Stavrides 20
Besetzung
Angelika Hinterbrandner, Jan Westerheide / ARCH+
Rights on Carpet
Manuel Herz 14
97
Mathias Heyden im Gespräch mit Anh-Linh Ngo, Christian Hiller und Max Kaldenhoff
Sims (Sy-Lab) 10
92 Prinzessinnengarten & Die Laube Common Grounds e. v., Nachbarschaftsakademie, Quest - Florian Köhl und Christian Burkhard
Tamara Cartwright, Connie Chang, Nickie Cheung, Paul Moscoso Riofrio
The 3D Additivist Cookbook
Morehshin Allahyari & Daniel Rourke 9
Auszug aus dem Atlas
Die Einübung einer anderen Vision von Stadt
Elizabeth Calderon Luning und Marco Clausen im Gespräch mit Christian Hiller und Anh-Linli Ngo
Einer von vielen kommenden Atlanten ...
48 EIGENTUM - ZUGANG Modelle: Daiki Ori, Luisa Pöpsel; Nicolas Herre, Rosanna, Just, Jakob Köchert, Hans J. Walter (TU Berlin), Quest - Florian K öhl und Christian Burkhard
Luchtsingel
80
Working Men's Club
Clemens Krug Architekten und Bernhard Hummel Architekt (Team: Oliver Clemens, Anna Heilgemeir, Bernhard Hummel, Emma Williams)
Working Men's Club
Stad in de Maak
Harald Trapp, Robert Thurn, Brian Hoy
ARCH+ features 76
102 Torre David
Urban-Think Tank, Chair of Architecture and Urban Design ETH Zürich
164 Granby Workshop
Assemble und Granby Workshop
Alfredo Brillembourg, Hubert Klumpner, Klearjos Eduardo Papanicolaou 108 Wassersiedlung in lagos & Makoko Floating School
Sandi Hilal Eureka 174 Kollektive Raumbildung und symbolisches Kapital Über Korrelationen zwischen sozialer Organisation und räumlicher Form
Rainer Hehl 180 la Maloca T ukano
Madelle: Sebastian Georgescu, Stefan Neumaier; Sarah Bau, Mirko Hahn, Gerrit Jasper, Selina Schlez; Miriam Möser, Canan Öztekin
216 Roofless
170 Dragon Court Village
N LÉ Architects 110 PRODUKTION REPRODUKTION
DAAR (Decoloniring Architecture Art Residency)
168 R-Urban
Atelier d'Architecture Autogérée 106 Torre David Experimentierfeld einer vertikalen Zukunft
214 Roofless
218 City Plaza Hotel
Refugee Accommodation and Solidarity Space City Plaza 222 EI Campo de Cebada 226 Subtraktion Momente der Vergemeinschaftung GroBwohnungsbau
im
Niloufar Tajeri 182 la Maloca Tukano
Maria Mora 184 RECHT - SOLIDARITÄT
Madelle: Alexander Grams, Martin Edelmann; Nadine Reppert; Aaron Barnstorf, Laura Lüttje
230 Kotti & Co 232 Miete essen Seele auf
Angelika Levi
112 Auszug aus dem Atlas
Tamara Cartwright, Yidan Gong, Chun Zheng 116 Reproduktionsarbeit
Mirko Gatti/ ARCH+ 121 Semiotics of the Kitchen
Martha Rosier 122 Caring: Die räumliche Dimension der Sorgearbeit
Kim Tragal 128 The Sied/ung in der Schweiz Gesellschaft, Gemeinschaft, Genossenschaft
Elena Markus 140 Kalkbreite
Müller Sigrist Architekten 146 Zwicky Süd
Schneider Studer Prim as Architekten 152 PlanBude Hamburg 156 PlanBude Hamburg der Prozess und die Tools Von der Wunschproduktion zum Raum
Renée Tribble, Lisa Marie Zander
186 Auszug aus dem Atlas
Tamara Cartwright, Paul Moscoso Riofrio, Chun Zheng, Lu Zhu 190 Auroville
Roger Anger 194 Fünfzig Jahre Auroville Eine wegweisende laborstadt für die gemeinsame Zukunft der Menschheit
Anupama Kundoo 202 House of One
Kuehn Malvezzi 206 Das Recht auf Welt
Thea Deutinger 162 Esso Häuser Requiem
Sylvi Kretzschmar (Konzept und Regie), Svenja Baumgardt (Kamera)
210 Western Sahara
Manuel Herz mit der National Union of Sahrawi Wamen und Iwan Baan
234 Autoren und Autorinnen 240 Impressum ARCH+ Team dieser Ausgabe: Hanna Böge, Nora Dünser (ND), Mirko Gatti (MG), Christian Hiller (CH), Angelika Hinterbrandner (AH), Max Kaldenhall (MK), Melissa Koch, Alexandra Nehmer, Anh-Linh Nga (ALN), Christine Rüb (CR), Alexander Stumm, Jan Westerheide (JW), Jann Wiegand Gastredaktion: Stefan Gruber (SG), School of Architecture, Carnegie Mellon University Pittsburgh (CMU) CMU-Team: Ernest Bellamy, Tamara Cartwright (TC), Connie Chang, Nickie Cheung, Yidan Gong (YG), Paul Moscoso Riofrio (PMR), Sujan Des Shrestha, Chun lheng (Cl), Lu lhu ifa-Team: Elke aus dem Moore, Nina Bingel, Sabina Klemm Caver: R;ghts on Carpet, 2017 © Manuel Herz Architekten
07
ARCH+ Zeitschrift fĂźr Architektur und Urbanismus
<::
o
z
N
c:::::
DURAND
INHALT
12 é
~
t
INTRO
EDTTORTAL
(I
Jan Bovelet, Kilian Enders, Alexandra Nehmer, Anh-Linh
\<{
Ngo, Philipp Oswalt
GELEITWORT Philip Kurz (Wüstenrot
9 Stiftung)
GELEITWORT Robert Kaltenbrunner
" I ,II
)
(
\
10 (Bundesinstitut
BTLDESSAY
I
14
Oda Pälmke
@
-<
a0
3
e
NORMKULTUREN
b'
I
für Bau-,
18
Philipp Oswalt
NOR MUNG UND NORMTERUNG
Stadt- und Raumforschung)
Jonathan
20
H. Grossman
GESELLSCHAFT
DER NORM
26
Maria Muhle
NORMIERTES ENTWERFEN JEAN-NICOLAS-LOUTS
30
DURAND
32
Antoine Picon
DTE
ÖKONOMTE
DES KLASSIZISMUS
38
ARCHTTEKT
44
David Sadighian
DER GENORMTE
Tillman Prinz im Gespräch mit Philipp Oswalt
QUALITÄTSKONTROLLE
50
Nader Yossoughian
NO MIE E INFORMATION
60
VON SELBSTLERNENDEN SYSTEMEN UND INTELLIGENTEN HELFERN SYDNEY OPERA
HOUSE
62
Amar Hanspal, Ex-Co-CEO
68
Architecture 00, Open Systems Lab, Hawkins\Brown
88
bei Autodesk, im Gespräch mit Anh-Linh Ngo
Jern Utzon / Ove Arup & Partners
VOM WIKTHOUSE EXPERTENSYSTEME
ZU PLANX / THE GANTRY
92
Christian Kühn
WAS WTLL DIE GRAFISCHE DTG1TALE
STANDARDS
72
Simone
C.
BENUTZEROBERFLÄCHE?
98
Niquille
Jan Bovelet
PRÄZISTON, OBJEKTORIENTIERUNG, ARCHTTEKTUR TM KONSISTENZKONTINUUM
78
Richard Garber
80
Achim Menges
SIMULATION
106
Kilian Enders
DIGTTALTSIERUNG KOMPLEXITÄTSMANAGEMENT
UND NORMIERUNG
110
Steffen Riegas und Michael Drobnik vom Design Technologies Department
bei Herzog
&
de Meuron im
Gespräch mit Anh-Linh Ngo und Alexandra Nehmer
MINE THE
SCRAP
Certain Measures
112
13
NORMIERTE BAUELEMENTE
116
NORMKONFLIKTE
DAS MODULARE
118
ARCH + features 78
UND DAS DIGITALE
TERRASSENHAUS
Andrew L. Russell
190
BERLIN
Brandlhuber+ Emde, Burlon / Muck Petzet
DAS GENORMTE
BÜRO
124 Elne neue
EINE NEUE ETHIK DES HETEROGENEN
Ethik
Arno Brandlhuber im Gespräch mit
Hyun-Tae Jung
AUTOMATISIERUNG 1M BAUEN UNO SIEDLERKOLONIALISMUS
134
des
Heterogenen
Nikolaus Kuhnert und Anh-Linh
Ngo
Manuel Shvartzberg Carrió
NORMIERUNG
1M PRAXISTEST
142
Fotografiert von David von Beckerund Erica Overmeer
148
ABWEICHUNG
WOHNEN
+
ARBEITEN
Thomas Burlen, Annalena Morra
Christine Wall
CYCLOPEAN
HOUSE
VOM STANDARD
194
Mhairi McVicar
Ensamble Studio
CAMP'S
154
Dhooge & Meganck
DER GRENFELL-TOWER-BRAND DER BAUORDNUNG
UND DAS VERSAGEN 200
Peter Apps, Sophie Barnes, Luke Barralt
WOHNREGAL
160 DIE DURCHSCHLAGSKRAFT
FAR frohnêrojos
Engelbert Lütke Daldrup
TIMMERHUIS
DES SEKTORALEN
D1SKURSES
208
im Gespräch mit Philipp Oswalt und Kilian Enders
164 .EINE TÜR VERÄNDERT SICH NICHT, NUR WEIL SIE DAS HAUS WECHSELT,"
OMA
170
BLOCK 10
214
Michaël Ghyoot und Sophie Seys von Rotor im Gespräch mit Kilian Enders
Atelier Kempe Thill
SUPERLOFTS
BLOK Y
176
Marc Koehler Architects
UNIVERSAL
DESIGN
QUARTIER/WOODIE
182
Sauerbruch Hulton
PIXELARCHITEKTUREN
188
Philipp Oswalt
AUTOR*INNEN
220
IMPRESSUM
224
Redaktionsgruppe: Anh-Linh Ngo, Alexondra Nehmer (AN), Nora Dünser, Mirko Gatti, Max Kaldenhoff (MK), Alexander Stumm, Hanna Böge (HB), Melissa Koch (MAK), Jann Wiegand (JW) Gastredaktion: Philipp Oswalt (PO), Jan Bovelet (JB) und Kilian Enders (KE), Fachgebiet Architekturtheorie und Entwerfen, Universität Kassel. Cover: © Meiré und Meiré
NOVEMBER 2018
I
JAARGAN
JAARGANG 49 NOVEMBER
2018
I
de Architect
INHOUD
~ ARGI8 AWARDS 16 INLEIDING ARCI8 AWARDS Hoe sterk is de Nederlandse en Vlaamse arcnitectuur? ARC18Awards zetten ontwerpcultuur op scherp Harm Tilman
23 ARCI8 ARCHITECTUUR AWARD WINNAAR NOORD/ZUIIlLlJN IN AMSTERDAM DOOR BENTHEM CROUWEL ARCHITECTS
53 ARCI81NTERIEUR AWARD WINNAAR MFC DOELUM IN RENKUM OOOR NOAHH + STUDIO NUY VAN NOORT MET ABBIE STEINHAUSER
23
88 ARCI8 MEUBEL AWARD WINNAAR PAUZELANDSCHAP DOOR MAN&PAARD
87 ARCI8 DETAIL AWARD WINNAAR CADIX IN ANTWERPEN DOOR HAPPEL CORNEll SSE VERHOEVEN
53
97
7
JAARGANG 49 NOVEMBER 2018
de Architect
INHOUD
~ARGI8 AWARDS 123 ARGI81NNOVATIE AWARD WINNAAR PEOPLE'S PAVILION OOOR BUREAU SLA & OVERTREOERS W
143 ARGI8 DEVELOPMENT AWARD 123
WINNAAR KAASPAKHUIS IN GOUOA OOOR WHITE HOUSE OEVELOPMENT EN MEl ARCHITECTS ANO PLANNERS
167 ARGI8 JONG TALENT AWARD WINNAAR TOMAS DIRRIX
189 ARGI8 OEUVRE AWARD 143
189
WINNAAR ADRIAAN GEUZE
9
••••• INHOUD
CONSTRUCTIEVE BETONGEVEL IS OOK ESTHETISCH EN AMBACHTELIJK Jacqueline Knudsen over betonnen villa van VB architects, pagina 12
...
ProjectenNL
07
Brass House op Haveneiland-Oost van
12
Betonnen villa op Rieteiland-Oost van V8
MOPET architecten architects
16
Heilige huisjes van Jurgen van der Ploeg, Oana Rades, Joost Kühne en Daan Bakker
20 Lisser Art Museum, KVDK Architecten 25 Upcycling Gemert van Denkkamer architectuur & onderzoek
...
KennisNL
28 Interview met ruimtelijk kunstenaar Frank Havermans
34
Lichtontwerpen van Ellen de Vries I Het Lux Lab
39 Recht volgens Ruby: Vriendendienst 40 Johan Koudijs van DGMR over brandveiligheid
... 42 48 54 60
...
TalentNL Platform jong talent: Thijs de Zeeuw Master among masters: Bram van Ooijen Canvas, ontwerpvisie van NOAHH Ruimteverrijkende
ontwerpen van Belén
InspiratieNL
64 Fotografie van Robbert-Jan de Witte 70 Hardy de Graaf ontwerpt en bouwt eigen huis
5
ArchltectuurNL
••••• INHOUD
WIJ DOEN DINGEN DIE NOG NIEMAND DOET Joris Laarman, pionier in de digitale revolutie, pagina 22
.,. 6 8 10 13 16 19 20 22 26 28 31 32 36 38 42 44 48 51 52 56 60 64 67
5
Young Design NL Dirk van der Kooij Sjoerd Vaandrager Christien Meidertsma Paul Heijnen Pepe Heykoop Waterervaring Isaac Monté Joris Laarman Jolanda van Goor Marjan van Aubel Woningakoestiek Studio Drift Hans Heetman Kaptein Roodnat Tegelcollectie David Derksen Lex Pott Vloerconcepten Kranen/Gille Riek Tegelaar Studio Thier&vanDaalen Sabine Marcelis Floris Wubben ArchitectuurNL
••••• INHOUD
WIJ WERKEN . HARO AAN EEN NIEUWE EFFICIENTE BOUWKETEN Wessel van Beerendonk
van Studio RAP over over computational
design en digitale fabricage,
•
pagina 22
OndernemenNL
06 Pure Rubens van Ard de Vries 10 Peter Fraanje over circulair bouwen
•
12
16 18
•
ProjectenNL Hergebruik Ford-kantoor Jongerius van Blauw Architecten Fenixloods I Katendrecht van Mei Deltawerk II van RAAAF en Atelier de Lyon
KennisNL
22 Interview met Wessel van Beerendonk 29 Recht volgens Ruby: Partner worden 30 Biodynamische verlichting van Toine Schoutens
•
TalentNL
34 Publieke architectuur volgens Civic architects
43 Ingetogen en uitgesproken design van Visser & Meijwaard
48 MVRDV: Groen, sociaal en humaan 54 Bioklimatische architectuur van Sarara
•
InspiratieNL
Van der Valk: brandveiligheid voorop 50 jaar sanitair design van Vola Moodboard sanitair design Axor Architectuurfotografie van Walter Frisart Akoestische plafonds in Hoogheemraadschap Delfland 74 Terugblik op Dutch Design Week 2018
58 60 64 66 72
5
ArchitectuurNL
TIJDSCHRIFT
VOOR LANDSCHAPSARCHITECTUUR
EN STEDENBOUW
BLAUWE KAMER JAARBOEK
DECEMBER
#4
2018 â&#x201A;¬27,50
Ruimtelijk ontwerp in 2018/
Weer terug in de frontlinie Stedelijke ontwikkeling vergt strategisch vernuft
De selectiecommissie en het groeiend zelfbewustzijn van de ontwerper
Corporatiedirecteur Thorn Aussems: 'Stop met piepschuimplanning'
Koester het jonge erfgoed
Om van te leren: 20 voortreffelijke projecten
Is droogte onze nieuwe vijand?
INHOUD
126/ EEN ONCONVENTIONEELONTWERP VOORDE ROTTERDAMSE WIJNHAVEN
22/ HET GROENSTE STATIONSPLEIN LIGTIN TILBURG
32/ HET ROETERSEILAND IS EEN GASTVRLT STUKJE AMSTERDAM
64/ 'KOESTERHET JONGEERFGOED'
JAARBOEK 2018 Columns van Marinke Steenhuis en Madelief ter Braak Postbus BK
08/ INLEIDING De selectiecommissie en het groeiend zelfbewustzijn van de ontwerper Mark Hendriks
VERRASSEND GOED
22/ Burgemeester Stekelenburgplein, Tilburg
64/ ANALYSE Achterin: BNSP - Interview met Bart Stuart, chroniqueur van 'Regio van de Toekomst' NVTL - Ontwerpers aan het woord: Lucie Nijsen Plattegrond - 'Space syntax' van de Drecbtsteden
Ontwerpen voor actuele opgaven met jong erfgoed Linde Egberts
28/ Gridgrounds, Amsterdam
98 / INTERVIEW Corporatiedirecteur Thom Aussems over zijn onorthodoxe aanpak 'Ik dacht: dan doen we het zelfwel' Anne Seghers en Mark Hendriks
40/ Luchtpark Hofbogen, Rotterdam
134/ FOTOREPORTAGE COIW11l1 Christiaan Weijts: Lessen van de perenprachtkever
Dorstend land
BLAUWE KAMER 42018
32/ Roeterseiland, Amsterdam
46/ Breekbaar land, Hooglede (België) 50/ Polderpad, Lansingeland
58/ Hoogwatergeul, Veessen-Wapenveld
#4/2018
78/ HET VICTOR HUGOPLANTSOEN IN UTRECHT MAG GEZIEN WORDEN
134/ FOTOREPORTAGE:HOE NEDERLAND ZUCHT ONDER DE DROOGTE
154/ DE BIJLMERDREEF IS EEN PIONIER VAN KLIMAATADAPTATIE Blauwe Kamer 4-2018 is een tweetalige uitgave met Nederlands en Engels.
EEN NIEUWE LAAG
STRATEGISCH VERNUFT
ONDERZOEK ALS BASIS
72 / Bajes Kwartier, Amsterdam
108/ Het Hofvan Cartesius, Utrecht
146/ Energie en ruimte, Nederland
78/ Victor Hugoplantsoen, Utrecht
114/ De Nieuwe Stad, Amersfoort
150/10 gouden ontwerpregels, IJsselmeergebied
84/ Sint-Jansbeek, Arnhem
120/ Wijnhaveneiland, Rotterdam
88/ Groeseind, Tilburg
126/ Piushaven, Tilburg
154/ Bijlmerdreef Amsterdam 158/ The Affordable Housing Game, Amsterdam, Dublin 162/ Wederopbouwhandleiding conflictgebieden, Uruzgan (Afghanistan)
/ INHOUD
4
BIOGRAFIA
PABELLÓN
DEPORTIVO
BIOGRAPHY
Los TRABAJOS LA
Y LOS DiAS:
ARqUITECTURA DE KARAMUK WORKS
THE
ARCHITECTURE
AND
OF KARAMUK
PHILIP
CENTRO
DE VISITANTES
RUETLI
RUETLI SPORTS
DEL
CASTILLO
22
HALL
DE CHILLON
26
6 CHILLON
Kuo DAYS:
CASTLE
ESCUELA
Kuo
URSPRUNG
EN CAMPUS
CAMPUS
SECUNDA
WElDEN INSTITUTO
INTERNACIONAL INTERNATIONAL
VISITOR RIA
TEATRO
WEIDEN
SECONDARY
DE CIENCIAS SPORTS
CENTER
DEL
SCIENCES
30
SCHOOL DE PORTE
54
INSTITUTE
LANDENBERGHAUS
78
LANDENBERGHAUS THEATER CENTRO AUGUSTA
ARQUEOLÓGICO RAURICA
AUGUSTA
RAURICA
ARCHAEOLOGICAL
CREMATORIO
82
CENTER
EN THUN~SCHOREN
90
CREMATORIUM IN THUN-SCHOREN COCHERAS
PARA
EL
OBRAS
DEPARTAMENTO
PUBLICAS
BÜLACH PUBLIC
WORKS
APARTAMENTOS CHAM ESCUELA
PRIMARIA
Kuo
DE SPREITENBACH
EN UNA
HOUSE
102
SCHOOL
SPREITENBACH TOWN CASA
KARAMUK
98
APARTMENTS
PRIMARY
AYUNTAMIENTO
94
DEPOT
EN CHAM
EN THURGAUERSTRASSE
THURGAUERSTRASSE
2009/2018
DE
DE BÜLACH
108
HALL
LADERA
ON A SLOPE
1 12
3 3
CD
CA
....CD n ....CD
CX)
.....
0
I'V
....
0 0
I'V
este volumen se vende junta con EL CRO this issue is sold together with EL CROQU
196[II]
[Sg.OO euro. in Spain] iva incluido MADRID2018
911~lllllll ~llIIIJ IJ ~~ IJIJII
ISBN 978-84-947754-5-1
0
- c: a CD '<co
::J
CD "'0 _.
a a _. a..
::::!. ::::!.
CD
a .... a....
c -.
a.., ..a
»
rn o,
--I
4
BIOGRAFiA
CAN
CAN MATERIA UNA
CONVERSACIÓN
JORDI
JORDI ANn
BIOGRAPHY
DE JUEGO
6
JAIME
JAIME
AND
I N'ÀFRICA
ÀFRICA'S
I N'ISABELLE
ISABELLE'S
CAN
MATERIAL IN PLAY TEniA
GUILLEM
GUILLEM
ARQUITECTES
SANTIAGO DE MOLINA
I NA
AND
CONSTRUIDA
ESCUELA
ON THE
BUILT
WORK
CAN
ARQUITECTES
AND
66
HOME
EN
RIAZ
74
IN RIAZ
184
y PARAOIGMAS:
OE TEo'A
TRANSFORMATIONS
CAT I
CATliS
SCHOOL TRANSFORMAClONES LA OBRA
38
HOME
CON TEolA ARQUITECTES
A CONVERSATION WITH
SOBRE
22
HOME
PARADIGMS:
PICAFORT. APARTAMENTOS CAN
TURisTICOS
PICAFORT. TOURIST
OF TED'A ARQUITECTES
ESCUELA
WILFRIED WANG
EN ORSONNENS
SCHOOL
78
APARTMENTS 100
IN ORSONNENS
ESCUELA
EN
SCHOOL CREMATORIO
URSY
128
IN URSY EN THUN
132
CREMATORIUM IN THUN CENTRO
DE CARRETERAS ROAD
EN GENTHOD
CENTRE
CAN MIQUEL
MIQUEL AND
I NA
CATliS CA
NA
NA
LAlA
LAlA AND CA
NA
BIRGIT
MUSEO ROMANO
TEolA
ROMAN
MUSEUM CAN
ARQUITECTES
BIEL
I EN TOBIAS
GUARDERiA
B
146
HOME
I EN
TOBIAS'
KINDERGARTEN
2010/201
140
152
BIELIS HOME
BÄRBEL
BÄRBEL AND
CATI HOME
BIRGIT'S CA
136
IN GENTHOD
EN
160
HOME LLUBi
166
IN LLUBi EN
PULLY
170
IN PULLY GABRIEL
GABRIEL1S
HOME
174
Interview mit Peter Haimerl: Sanieren jenseits des Standards Interview with Peter Haimerl: Refurbishment beyond the Norm
Zeitschrift fĂźr Architektur Reuse Recycle
Detail Preis 2018: Die Gewinner Detail Prize 2018: The Winners
+ Baudetail
Review of Architecture
10.2018
+ Construction
Details
10.2018
3
Reuse Recycle
Interview 22
Peter Haimerl: Für Umbauten gibt es kein Einheitsrezept
Peter Haimerl: No Standard Recipes for Conversions Sandra Hofmeister
Dokumentation
Documentation 30
Cristalleries PIaneli in Barcelona (ES) Cristalleries PIaneli in Barcelona (ES) Harquitectes
40
Camp Redó-Wohnsiedlung in Palma de Mallorca (ES) Camp Redó Housing in Palma de Mallorca (ES) NIU Arquitectura
46
Carroll House in New York City (US) Carroll House in New York City (US) Lot-ek
30
52
Wohnanlage Magnus 31 in Köln (DE) Magnus 31 Housing Complex in Cologne (DE) Wilkin + Hanrath Bauphasen
58
Jesus College in Cambridge Jesus College in Cambridge Niall McLaughlin Architects
(GB) (GB)
66
Atelier- und Wohnhaus bei Bruneck (IT) Studio and Dwelling near Bruneck (IT) Stifter + Bachmann
72
Fondation Lafayette Anticipations Paris (FR)
in
Fondation Lafayette Anticipations Paris (FR)
in
OMA
Technik
Technology 78
Lösbare Verbindungen tionen
und Konstruk-
Detachable Joints and Constructions Petra Riegler-Floors, Annette Hillebrandt
Das Dach des Clubhauses in Rotterdam von NL Architects ist Zuschauertribüne für drei unterschiedliche Vereine. The roof of the club house in Rotterdam by NL Architects forms a spectators' stand for three different clubs. detai1.de/ 10-2018-nlarchitects
Die Integration alter Mauern muss nicht nur der Identität eines artes dienen. Harquitectes nutzen die zwei erhaltenen Fassaden der Glasfabrik PIaneli in Barcelona für die natürliche Belüftung und Heizung ihres Bürgerzentrums.
Integrating historic walls does not simply have to establish the identity of a location Harquitectes use the other two facades of the former PIaneli glass factory in Barcelona for the natural ventilation and heating of their civic centre.
2
10.2018
In halt Contents
DETAIL
Editorial 20
Impressum Imprint
86
Projektbeteiligte / Hersteller Project Teams / Suppliers
124 Contributors
Aus alten Schiffscontainern haben Lot-ek in Brooklyn ein Einfamilienhaus geschaffen. Das Besondere: Die Container wurden im wahrsten Sinne des Wortes auf die Bedürfnisse der Nutzer zugeschnitten.
Magazin Reports 4
Konversion mit Ausblick Conversion with a View
6
Masterplan für ein Stück Wildnis Master Plan for a Piece of Wilderness
10
Bücher Books
12
DETAIL research Bauen mit Papier Building with Paper
14
Monomaterial-Konstruktion Mono-material Construction
17
DETAIL Preis 2018 DETAIL Prize 2018
18
Architektur im Dialog Architecture in Dialogue
Produkte Products 92
Konstruktion + Material Construction + Materials
110 Büro Office
4
Die New Yorker haben den Aufenthalt im Freien wiederentdeckt. Das neueste Beispiel ist der Domino Park an der Williamsburg Bridge mit Blick auf Manhattan. New Yorkers have rediscovered the joys of relaxing outdoors. The latest example of this is Domino Park near Williamsburg Bridge with a view to Manhattan.
In Brooklyn, Lot-ek have created a single-family house consisting of old shipping containers. The special feature is that the containers were literally trimmed to the needs of the users.
46
Multispace:
Weniger
Multispace: Less Hierarchy, More Fun? Detail Sonderpreis Inside 2018 Detail Inside Special Prize 2018 Hierarchie,
mehr SpaB?
Zeitschrift fĂźr Innenraumgestaltung und Architektur Review of Interior Design and Architecture
f., ., ~
~ ~I, 11 ,I'e
'"
I ~I
;';1
inhalt content
projekte projects
24
magazin reports
"'Ii
1 Editorial Peter Popp 4 Dachwohnung in Madrid Madrid Penthouse Edina Obermoser 6 Institutsgebäude in Lyngby Institute Building in Lyngby Peter Popp 10 Biochemisch verändert: 1st das noch Holz? Biochemically Altered: Is It Still Wood? Bettina Sigmund 12 DETAIL online
fokus neue A rbe itswelte n focus on new working worlds 16 Willkommen im Multispace: Weniger Hierarchie, mehr SpaS? Welcome to the Multispace: Less Hierarchy, More Fun? Thomas Wagner
Firmenzentrale in Montréal Head Office in Montreal ACDF Architecture, Montréal
produkte products
praxis
64
practice
Bäder Bathrooms
54 28 Hochschulinstitut in Amsterdam University Institute in Amsterdam HOH Architecten, Amsterdam 34 Büroumbau in London Office Conversion in London selgascano, Madrid
Merck Innovation Center Entwicklung einer neuen Typologie I\llerck Innovation Center Developing a New Typology HENN
70 Büro Office
76 Wände, Decken, Böden Walls, Ceilings, Floors 81 Abbildungsnachweis, Impressum Copyright, imprint
42 Unternehmenszentrale in Wien Corporate Headquarters in Vienna Schenker Salvi Weber Architekten, Wien/Bern mit feld 72 Architekten, Wien
48 Open Space-Büro in Paris Open-plan Office in Paris Vincent & Gloria Architectes, Paris
2 Inhalt
DETAIL inside 02/18
Green Special Mischnutzungen Green Special Mixed-use Concepts
MCEA Arquitectura Lichtspiele für eine SporthalIe MCEA Arquitectura Playing with Light in a Sports Hall
Zeitschrift tür Architektur + Baudetail Licht und Raum Lighting and Space
11.2018
Review of Architecture + Construction
Details
o00000000
0000000000 o 0 0 0 0 0 0 DOD 0 0 0 0 0 0 0 0 DOD :=Jc::==Jc==::Jc:::=::=Jc::==Jc::==Jc::==Jc:::=::=Jc::==Jc::==Jc:::=::=J o 0 0 0 0 0 0 DOD 0 0 0 0 DOD 0 0 0 0 0 :=Jc::==Jc==::Jc:::=::=Jc::==Jc::==Jc:::=::=Jc:::=::=Jc::==Jc:::=::=Jc:::=::=J :=Jc::==Jc==::Jc==::Jc::==Jc::==Jc::==Jc==::Jc::==Jc==::Jc::==J
DDDDDDDDDDDDDDDDDDDDD~D~D~~~~~~~~ o 0 0 0 0 0 0 0 0 0 DOD 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 o 0 0 0 0 0 0 0 0 DOD o 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 DOD 0 0 0 0 DOD 0 0 0 0 0 0 0 0 0 o0000000000000000000000 DTDTDDDDDTDm
:=Jc::==::Jc::==:::Jc::==:::Jc::==::Jc::==::Jc::==::Jc::==::Jc::==::Jc::==::Jc::==::Jc::==::J :=Jc::==Jc:::=::=Jc:::=::=Jc:::=::=Jc::==Jc::==Jc:::=::=Jc::==Jc::==Jc:::=::=Jc::==J
c::==Jc::==Jc::==Jc==::Jc:::=::=JC:=
:=Jc::==Jc==::Jc:::=::=Jc::==Jc::==Jc::==Jc:::=::=Jc::==Jc:::=::=Jc:::=::=Jc::==J
o0000000000000000000000 o 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 DOD 0 0 0 0 0 0 0
:=Jc::==Jc==::Jc:::=::=Jc::==Jc::==Jc::==Jc:::=::=Jc::==Jc::==Jc:::=::=Jc::==J
o00000000000 o00000000000 o00000000000
:=Jc::==::Jc==::Jc::==::Jc::==::Jc::==::Jc::==::Jc::==::Jc::==::Jc::==::Jc::==::Jc::==::J
c::==::Jc::==::Jc::==::Jc::==:::Jc::==::JC:=
:=Jc::==Jc==::Jc::==Jc:::=::=Jc::==Jc::==Jc:::=::=Jc::==Jc:::=::=Jc:::=::=Jc::==J
fDDDTDTDTDTDTDTDTDOOTDTD
o0000000000000000000000 o0000000000000000000000 o0000000000000000000000
:=Jc::==Jc:::=::=Jc:::=::=Jc::==Jc::==Jc::==Jc:::=::=Jc::==Jc::==Jc:::=::=Jc::==J
:=Jc::==Jc==::Jc::==Jc::==Jc::==Jc::==Jc:::=::=Jc::==Jc::==Jc::==Jc::==J
o 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 DOD 0 0
o000000000
0000000000000
:=Jc::==Jc==::Jc::==::Jc::==::Jc::==Jc::==Jc::==Jc::==Jc::==Jc:::=::=Jc::==J L.n ri.run n_n n.r
nJlJl_nJl n
nJl--.n n run n n
c::==Jc::==Jc::==Jc:::=::=Jc:::=::=JC:= c::==Jc::==Jc::==Jc==::Jc=:=:JC:=
DfJDTDT~D[]om o00000000000 o00000000000 o00000000000 o DOD 0 0 0 0 0 0 0 0 c::==Jc::==Jc::==Jc==::Jc:::=::=JC:=
c::==Jc::==::Jc::==Jc==::Jc:::=::=JC:=
c::==Jc::==Jc::==Jc==::Jc:::=::=JC:= n-n n n n n n n n n n_n~
2
11.2018
Inhalt Contents
Editorial 20
Impressum Imprint
96
Projektbeteiligte & Hersteller Project Teams & Suppliers
136 Contributors
DETAil
GröBtmögliche Offenheit zelebrierten David Chipperlield Architects beim neuen Amorepacilic-Hauptquartier in Seoul. Neben Büros beherbergt der Neubau eine Vielzahl kuIturelIer Nutzungen. The new Amorepacific headquarters in Seoul by David Chipperfield Architects is a celebration of maximum openness. The new building accommodates not only offices but also a variety of cultural uses.
Magazin Reports 4
Tor zwischen Stadt und Meer Portal Between City and Sea
8
Kleinode in norwegischer Natur Norway's Hidden Architectural Gems
12
Mittelaltermythos trifft Industriekultur Medieval Myth Meets Industrial Culture
14
Bücher Books
16
DETAIL research Gendertypische Raumwahrnehmung Gender-typical Spatial Perception
18
Urban Emotions
80
Green: Mischnutzungen Mixed-use Concepts 80
Firmenzentrale in Seoul (KR) Corporate Headquarters in Seoul (KR) David Chipperfield Architects
88
Wohn- und Bürohaus in StraBburg (FR) Residential and Office Building in Strasbourg (FR) Dominique Coulon & Associés
Produkte Products 102 Beleuchtung Lighting 118 Digitale Prozesse/BIM Digital Processes/BIM
Wie ein Schiffsrumpl aus Beton erhebt sich Kengo Kumas Dependance des V&A Museums am Uier des Tay in Dundee.
Kengo Kuma's new Victoria & Albert Museum building rises like a concrete hull on the banks of the River Tay in Dundee.
04
3
11.2018
Für eine Kleinstadt in Spanien haben Amaa eine terrassierte Bürolandschaft mit Kunststoffhülle geschaffen mehr auf unserer Website.
Licht und Raum
Lighting and Space
In a small town in Spain, Amaa created a terraced office landscape with a polycarbonate envelope - discover more on our website. detail.dej 11-2018-amaa
50 Einen Pavilion ganz ohne Stützen schufen Studio Maks und Junya Ishigami im niederländischen Landschaftspark Vijversburg. Nur die Fassaden aus Verbundsicherheitsglas tragen das Dach. Studio Maks and Junya Ishigami designed a pavilion without any supports at Park Vijversburg in the Netherlands. Only the tacades, made of laminated safety glass, carry the roof load.
Interview 22
Roger Narboni: Die Nacht ist etwas Fantastisches Night is Something Fantastic Anneke Bokern
Dokumentation Documentation 28
Umbau des Colégio da Trindade in Coimbra (PT) Conversion of Colégio da Trindade Coimbra (PT) Aires Mateus e Associados
38
Maggie's Centre Barts in London (GB) Steven Holl Architects, jmarchitects
56
44
64
50
Technik Technology
Kapelle im Erzbischöflichen Ordinariat München (DE) Chapel in the Episcopal Ordinariate Munich (DE) Fink + Jocher
Besucherzentrum Park Vijversburg (NL) Vijversburg Park Visitor Centre (NL) Studio Maks, Junya.lshigami + Associates
Sporthalle auf Ibiza (ES) Sports Hall on Ibzia (ES) MCEA Arquitectura Ferienhaus bei Oslo (NO) Holiday Home near Oslo (NO) Mork-Ulnes Architects
70
Lichtplanung für die Gesundheit Light, Health and Well-being Mathias WambsganB, Johannes Zauner
32
Essay Che cos'è illusso? What is luxury? Testa at/TextbV Devan Sudjic
Archaeology Mediation over time Vera leona. Immagine fedele True image Acura di/Presentedbv Adam Lowe & Charlotte Skene Catling
34
Poverty. Authenticity Testa at/Textbv Michele De Lucchi
36
Architecture La pratica come teoria Practice as theory AlejandroAravena in conversazione coni in conversation with Franco Raggi
42
66
Architecture EI Equipo Mazzanti Marinilla Educational Park Colombia
72
Architecture Cherubino Gambardella Scuola professionale Vocational school Kelle sur Mer, Senegal Testadi/Text bv Maria Gelvi
76
Architecture Matra Architects Casa in legno WoodHouse Satkol, Nanital, India Testa di/TextbV Maanasi Hattangadi
82
Architecture Maria Giuseppina Grasso Cannizzo Due case in Sicilia Two houses in Sicily Testaat/text bv Pippa Ciorra
Architecture David Chipperfield Architects Milan SSENSE Montreal, Canada
52
86
Architecture Studio Anna Heringer Kéré Architecture TAMassociati Imparare dalia povertà Learning from poverty Unacrescito sana dev'essere inclusiva Robust growth has to be inclusive Testa dijTextbv Unda LauraSabbadini
90
Design Kristel Peters Growing shoes Testadi/Textbv Filip Bullens
94
Strategic design Liveinslums Food security project in Mathare slum Nairobi, Kenya Testa di/Textbv Elisabetta Bianchessi
98
Fashion Estetica della povertà Aesthetics of poverty Testa di/Iext bV Maria Luisa Frisa
100
Art Francesco Arena Autentico è necessario Authenticity is vital Francesco Arena in conversazione coni in conversation with Paola Nicolin
Essay Dalla crisi nascono grandi opportunità Crisis is a time of great opportunity Testa oi/îext bv Paolo Gasparoli
106
Best of Poverty. Essentiality
108
Cinema Robin Hood Gardens Mondi che scompaiono Disappearing worlds A cura di/Presentedbv PieroGolia
110
On the couch Massimo Bottura A cura di/Presented bV Walter Mariotti
112
Meteorology Oualunque forma d'architettura non è che il risultato della quantità di energia investita Any architectural form is only a question of the amount of energy invested A cura di/Presentedbv Philippe Rohm
114
Travel Gibuti. Flessibilità evalori tribali Djibouti. Flexibility and tribal values Testo di/Textbv /Iorio Bollati
117
Rassegna Involucri edilizi Building envelopes
118
Luigi Cocco II cemento a vista nella poetica diTadaoAndo The poetry of Tadao Ando's raw concrete A cura di/Presentedbv Giulia Guzzini
Archive Minimum Cost Housing Group ~egnosità ~enuity A cura di/Presen ted bV
CCA
132
lIIustrazione di copertinal Cover illustration The Blue Chemist
Auction Dieter Rams
Traduttori/Translotors Antony Bowden Paolo Cecchetto
Barbara Fisher Emily Ligniti Annabel Little Dario Moretti Richard Sadleir
Koren Tomatls
Sommario
n
34
Essay La creatività del caos The creativity of chaos Testa at/text bV Telmo Pievani
Archaeology Mediation over time Coos: I'ordine nel rumore Chaos: the order in noise A cura di/Presentedbv AdamLowe& CharlotteSkene Catling
Portfolio Valentin Jeck Ritorno al futuro Back to the future
Anthropology Obiects&Behaviours La matematica puà sedurre Mathematics can seduce Testa di/Text by Chiara Valerio
Studio visit SO-IL A cura di/Presented bv Andrea Caputo
Economy Ambienti di lavoro e serendipità Workspaces and serendipity Testa di/Text by Tim Harford
38
Chaos. Chance Testa di/Textby Michele De Lucchi
40
Conversation Design vuol dire dare forma alia vita Design means giving shape to life Biarke Ingels in conversazione coni in conversation with Carlotta de Bevilacqua
48
Architecture Herzog & de Meuron Tai Kwun Centre for Heritage and Arts Hong Kong Testa di/Textby Daan Roggeveen
58
70
88
Architecture MVRDV Piano urbanistico per Oosterwold Urban plan for Oosterwold Almere, Paesi Bassil The Netherlands Testa di/Text by WinvMaas
Design La matematica serve per capire il design Maths helps explain design Testa at/Te»: bV Mario Trimarchi
76
Design ECAL Ricerca e confusione organizzata Research and organised confusion LosannalLausanne Testa di/IextbV Davide Fornari
Architecture Assemble Goldsmiths Centre for Contemporary Art Londm/l.ondon Testa at/Text by Michele De Lucchi
94
100
82
Design Gestire I'imprevisto Dealing with the unexpected Maurizio Navone in conversazione coni in conversation with Giuliano Mosconi
For and against Gli oggetti sono iI nostro mondo? Are objects our world? Testa at/text by Grafton Architects
..
85
For and against Lorchttetturo è spozio Architecture is space Testo di/Textbv Pier Paolo Tamburelli
Architecture Mecanoo architecten National Kaohsiung Center for the Arts Kaohsiung, Taiwan Testa di/Text bV Rita Capezzuto
•
•
. Institution II capita Ie creativo delle fiere d'orte contemporanea The creative capital of contemporary art fairs A cura di/Presented bv PaolaNicolin
-..
o.
.
•
., •
Best of Chaos. Creativity
108
Cinema Un coos di milioni d'identità in un continente fragile The chaos of millions of identities on a fragile continent A euro di/Presented by PieroGolia
110
Meteorology Oggi il valore climatico dell'architettura è piu importante di quello estetico The climatic worth of architecture is more valuable today than its aesthetics A euro di/PresentedbV Philippe Rahm
112
Travel Las Pozas. Un santuario surrealista nella foresta Las Pozas. A surrealist sanctuary in the forest Testa at/text by Marianna Guernieri
117
•
•
106
Rassegna Ufficio contemporaneo Contemporaryoffice o
'
~
•
".
118
Instituto Campana La spontaneità della tradizione brasiliana The spontaneity of Brazilian tradition A euro di/Presentedbv Giulia Guzzini
•
132
Auction The Air and Space Sale Bonhams, New York Archive Cedric Price, Gordon Pask I pensieri di una città The thoughts of a city A cura di/Presentedbv Canadian Centre for Architecture
lIIustrazione di copertina! Cover illustration The Blue Chemist
•
Traduttori/Translators Antony Bowden Paola Cecchetto
Barbara Fisher Emily Ligniti
~
Annabel Little
Dear Domus
Miranda MacPhail Dorio Moretti Richard Sodletr
Karen Tomatis
Sommario
SEPTEMBER
JAARGANG
09 â&#x20AC;¢ 2018
74
Inhoudsopgave
Vakblad Groen #092018 Vakblad Groen is een uitgave van ElbaRec, de grootste Nederlandse uitgeverij van vakbladen, congressen, seminars en studiereizen op het gebied van ruimtelijke ordening en gebiedsontwikkeling. Dit vakblad biedt professionele en actuele artikelen over het groen voor mensen in de stad en in het landschap. De publicaties in Groen met hun vakmatige toelichtingen in combinatie met verklarend beeldmateriaal houden u alert.
Uitgever ELBA\REC, Edgar van Eekelen
Contactgegevens ELBA\REC Paulus Borstraat 41 3812 TA Amersfoort 033-8700 100
www.vakbladgroen.nl Linkedin: bitlylVakbladGroen Twitter: @VakbladGroen Redactie: m.zuithof@elba-recnl Advertenties: w.louwen@elba-recnl
Redactieraad Harry Boeschoten (Staatsbosbeheer), Dinand Ekkel (Aeres Hogeschool ipv CAH Vilentum), Karin van Essen (ESscapes), Martin Looije (gemeente Rotterdam) en David van Uden (BTL Advies).
Vormgeving Kilian Idsinga
Productie Vellendrukkerij BDU bv, Barneveld
Opgave en vragen over abonnementen
Opgave en vragen over abonnementen BE Abonnementenland Ambachtenlaan 21 Unit 2A 3001 Heverlee Tel. +32 (0)28 08 55 23 Fax +32 (0)28 08 70 05 Site: www.bladenbox.be voor abonneren of www.aboland.be voor adreswijzigingen en opzeggingen.
Studenten Van Hall Larenstein brengen verstening in kaart Drie Van Hall Larenstein-studenten, ontwikkelden onlangs in opdracht van de gemeente Rheden een methode om verstening van privétuinen in kaart te brengen. Het doel hiervan is in beel brengen welke buurten het meest zijn versteend. Aan de hand van die informatie gaat de gemeente aan de slag met Operatie Steenbreek
Beëindigen abonnement:
Redactie Martin Zuithof, Roei van Dijk en Hans Bouwman (eindredacteur)
Prijswijzigingen voorbehouden.
Coverfoto Wolf Zimmermann (2010)
ELB,L\~EC media en cornrnunlcatie
VAKBLAD GROEN
2018 is een slechtjaar voor hooikoortspatiënten kopte de Volkskrant deze zomer.Tijd voor een gesprek met bioloog en redactielid van Pollennieuws.nl Maurice Martens over wat hooikoorts nu precies is'. Welke belangrijke rol kunnen de groensector en landschapsarchitecten vervullen bij de bepaling van het juiste assortiment om allergieklachten te voorkomen.
Abonnementenland Postbus 20 1910 AA Uitgeest Tel. +31(0)251-25 79 24 Fax +31(0)251-310405 Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor adreswijzigingen en opzeggingen. Abonnementenland is ook bereikbaar via Twitter. Stuur uw tweet naar: @Aboland_klanten.
Opzeggingen dienen 4 weken voor afloop van de abonnementsperiode in ons bezit te zijn.
§
Kies het juiste assortiment planten om hooikoortsklachten te verminderen
'Brand brengt ook verjonging' Er zijn deze zomer enorm veel natuurbranden geweest, in het zuiden én het noorden van Europa, en ook in Nederland, zoals op de Hoge Veluwe. Drie vragen aan bosbrand-deskundige Cathelijne Stoof, docent bodemgeografie en landschap aan de Wageningen University & Research.
Hoe de groensector minder C02 kan uitstoten Gemeenten, hoveniers en groenvoorzieners zetten zich in om uitstoot van C02 te beteugelen. Toch wordt de goede wil getemperd door de trage groei van zogenaamde groene stroom. Nederland produceert nog steeds wat betreft de benodigde elektrische energie, verreweg het grootste deel uit fossiele Welke inzet is er zoal in de groene sector en wat is het resultaat?
brandstOffen.@o
De Wilde Laan. Meer diversiteit aan bomenassortiment en plantafstanden in lanen Door de essentaksterfte verdwijnen er tienduizenden essen uit ons landschap. Niet alleen hele bossen moeten gekapt worden, maar ook knotessen, essenhakhout, solitaire bomen en lanen. Laatstgenoemde zijn extra kwetsbaar voor ziekten en plagen. Ze bestaan immers maar uit één soort, allemaal even oud en ze staan dicht op elkaar. Kan het ook anders?
Düsseldorf: vernieuwt na verwoestende door de Elastorm Düsseldorfis een greene stad in verandering, vertelt Claudia Gölz, directeur van NED.WORK. 35 procent van het grondgebied van de stad bestaat uit beschermde natuurgebieden. De Ela-storm verwoestte op 9 juni 2014 bijna de helft van de 70.000 bomen in de stad. Hoe lost de stad datop?
Na de droogte. Pleidooi voor slimme herbebossing en herstel vanhetveen Met regen op komst dreigen we weer over te gaan tot de orde van de dag, zonder maatregelen te nemen om een volgende droogteperiode het hoofd te bieden. Terwijl er genoeg duurzame, eenvoudige en goedkope maatregelen zijn, aldus geograaf Alfred de Jager van het Europees Droogte Observatorium.
Iedereen is er inmiddels wel van overtuigd: groen is dé remedie om negatieve effecten van klimaatverandering - wateroverlast door slagregens, hittestress, extreme droogte - te dempen. Maar net zoals de tuin van de buurman vergt openbaar groen onderhoud. En dat vraagt aandacht en dat kost geld. Dan is de politiek vaak minder toeschietelijk. Hoe kunje beheer beter, goedkoper, effectiever organiseren voor een maximaal groenrendement?
Enverder: p. 03 Hoofdredactioneel p. 06 Groene Golf p. 12 Kunst in de openbare ruimte: Lodewijk Pincoffs p.17 Opinie WoutVeldstra (Operatie Steenbreek), 'Samenwerken in de polder' p. 26 Opinie Karin Albers (Naturio), 'Overal natuurrijk groen, tenzij ... ' p. 27 De 10 meest bijzondere bomen van Friesland p. 46 Opinie Ben Roeterd (gemeente Voorst), 'Groen is meer dan het toefje op de taart'
JAARGANG 74 • SEPTEMBER 2018 • NUMMER 09
@
NOVEMBER
10 â&#x20AC;¢ 2018
JAARGANG
74
Inhoudsopgave
Vakblad Groen #102018 Vakblad Groen is een uitgave van HbaRec, de grootste Nederlandse uitgeverij van vakbladen, congressen, seminars en studiereizen op het gebied van ruimtelijke ordening en gebiedsontwikkeling. Dit vakblad biedt professionele en actuele artikelen over het groen voor mensen in de stad en in het landschap. De publicaties in Groen met hun vakmatige toelichtingen in combinatie met verklarend beeldmateriaal houden u alert.
Uitgever ELBA\REC, Edgar van Eekelen
Contactgegevens ELBA\REC Paulus Borstraat 41 3812 TA Amersfoort 033·8700100
www.vakbladgroen.nl Linkedin: bitlylVakbladGroen Twitter: @VakbladGroen Redactie: rn.zuithofêelba-ret.nl Advertenties: w.louwenêelba-rec.nl
Redactieraad Harry Boeschoten (Staatsbosbeheer), Dinand Ekkel (Aeres Hogeschool ipv (AH Vilentum), Patrick Ruijzenaars (Ruijzenaars Landscapes), Martin Looije (gemeente Rotterdam) en David van Uden (BTL Advies).
Vormgeving Kilian Idsinga
Productie Vellendrukkerij BDU bv, Barneveld
Opgave en vragen over abonnementen
Coverfoto Skateboarderin het Westduinpark, p. 31. Foto: gemeente Den Haag.
®
VAKBLAD GROEN
Eind 2016 stelde de Haagse gemeenteraad de Agenda Groen voor de Stad en de Agenda Ruimte voor de Stad vast. De eerste richt zich primair op de groene buitenruimte, de laatste bestrijkt het brede palet van de fysiekleefomgeving. Jacco Schuurkamp en Marcel Wijermans schetsen deze agenda's.
Abonnementenland Postbus 20 1910 AA Uitgeest Tel. +31(0)251·25 79 24 Fax +31(0)251·310405 Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor adreswijziqingen en opzeggingen. Abonnementenland is ook bereikbaar via Twitter. Stuur uw tweet naar: @Aboland_klanten.
Opgave en vragen over abonnementen BE Abonnementenland Ambachtenlaan 21 Unit 2A 3001 Heverlee Tel. +32 (0)28 08 55 23 Fax +32 (0)28 08 70 05 Site: www.bladenbox.bevoor abonneren of www.aboland.be voor adreswijzigin· gen en opzeggingen.
'i-Tree en TEEB-stad zijn de emancipatiemiddelen voor het groen' Naar de baten van groen is al heel wat onderzoekverricht in de afgelopenjaren. TEEB-stad en i-Tree zijn tools die dat, concreet in euro's, in beeld hebben gebracht. De gemeente Den Haag, nauw betrokken bij de pilots van beide instrumenten, heeft daar veel ervaring mee opgedaan en vertaalt deze kennis nu naar beleid en uitvoering.
Beëindigen abonnement: Opzeggingen dienen 4 weken voor afloop van de abonnementsperiode in ons bezit te zijn.
Redactie Hermine Erenstein (gemeente Den Haag), Martin Zuithof, Roei van Dijk en Hans Bouwman (eindredacteur)
Verdichten, vergroenen en verduurzamen in Den Haag
Prijswijzigingen voorbehouden.
ELBI-\~EC media en communicatie
Het Haagse wijk- en buurtgroen in beeld Den Haag staat bekend als groene stad met lommerrijke lanen, bossen zoals de Scheveningse Bosjes en het Haagse Bos, en parken zoals het Zuiderpark. Hoe staat het met de bijdrage van het kleinschalige groen zoals wijk- en buurtparken, straatbomen, plantsoenen, geveltuinen, en plantenbakken op straat aan de greene stad?
Van natuur- naar groeninclusief bouwen in Den Haag Met een motie uit 2015 vroegen partijen uit de gemeenteraad aan het college om te onderzoeken of natuurinclusiefbouwen standaard kan worden opgenomen in gemeentelijke grondexploitaties.
Westduinpark: topnatuur bij de stad Het Westduinpark ligt tussen zee en stad en verbindt Kijkduin met Scheveningen. Toen het park in 2011werd aangewezen als Natura-2000-gebied, stond natuurherstel voorop: de natuur moest meer ruimte en vrijheid krijgen en zoveel mogelijk terug gebracht worden naar de oorspronkelijke situatie. Dit zorgde voor een ware metamorfose: van stadspark naar duingebied.
Diervriendelijk bouwen helpt de huismus, gierzwaluwen vleermuis Huismussen, gierzwaluwen en een aantal vleermuissoorten zijn voor hun verblijfplaatsen afhankelijk van onze gebouwde omgeving. In Den Haag, maar ook elders, staan populaties van huismussen, gierzwaluwen en vleermuizen onder druk. Hoe het tij kan worden gekeerd?
Groen kan het dak op, ook in de stad Den Haag wil groeien. De prognose is dat er voor 2040 nog 100.000 nieuwe inwoners bijkomen en die moeten allemaal binnen de huidige stadsgrenzen een woonplek kunnen vinden. Waar vinden we de ruimte om hiervoor te bouwen en gaat dat wellicht ten koste van de groene omgeving?
Bestemming Zuidwest: Pleidooi voor betekenisvol groen Net als veel steden in de Randstad, staat ook Den Haag voor de opgave dat het een groeiend aantal inwoners een plek wil bieden. Met De Agenda Ruimte voor de Stad stelt Den Haag dat de woningbouwopgave door herstructurering van gebieden moet worden geaccommodeerd. Hoe kan een woningbouwopgave die extra druk op de bestaande stad met zich meebrengt, samengaan met een goede groenblauwe structuur?
'Den Haag zoekt naar iedere kans om te vergroenen' De gemeente Den Haag speelde de afgelopen decennia een voortrekkersrol bij de vergroening. De gemeente spaarde kosten noch moeite om waardevolle bomen te behouden en groeiplaatsen te verbeteren. Welke kansen voor groen zien Jantien Tideman (programmarnanager openbaar vervoer Den Haag Dienst Stedelijke Ontwikkeling) en Leendert Koudstaal (bomenspecialist Den Haag) tijdens de mobiliteitstransitie?
Enverder: p. 03 Hoofdredactioneel p. 06 Groene Golf p.13 Kunst in de openbare ruimte: Het Schillenpaard van de Schilderswijk p. 22 Groen in beeld: Park Sorghvliet, een park met vier eeuwen geschiedenis p. 42 Haagse 'groene' aanpak staat voor durf en vernieuwing p. 44 Vernuft gevraagd
JAARGANG 74 â&#x20AC;˘ NOVEMBER 2018 â&#x20AC;˘ NUMMER 10
@
:\'ORTH
.\.\II.RICA
·rslands not to scale
PEU-fAM ISLANDS
IIIH\"
rr " u,"I
I .\
CITY ISLAND
NORTH
BROTHER [(Si;~~
SOUTH
RIKERS ISLAND
BROTf-lER --ISLAND (~eens) RANDALL'S AND WARDS rSLANDS
MANHATTAN ISlAND
\Mll...LROCK ISLAND
LONG ISLA:'\O
ROOSEVELT ISLAND ELUS ISLAND
'uTHANT (BELMONT) 1SLAND
UBERTY ISLAND
ca]
0/
,\(exICO
THE BAHAMAS
PRALL'S ISLAND ISLE OF MEADOWS
Route of West ---lndianLabor Day Cnrmval, Brooklyn
GOVERNORS ISLAND
SHOOTERS ISLAND
CANARSIE POI. BARREN/DEAD HORSE ISLt\ND (unlil1916)
/
\
STATFl''' iSLAND
RULERS axn llASSOCK
~{~r~i'+~Y" "'ISf.AND
HOFFMAN ISLAND SWINBURNE IS,!.Iu'lD
CONEY ISLAND {acr:~il
~~~rd
HOG ISLAND (J861-93)
ROCKAWAY PENINSULA (almost an island)
TURKS AND CAlCOS
CUBA
CAYMAN ISLANDS HISPANIOLA
,111" n t i c
HAITI DOl(lNlCA."l REPUBLIC
ANGUIlLA
JAMAICA
PUEocrORICO
ViRGIN f.sLANDS "BARBUDA
STKlTTS NEVlS
ANTIGUA
MONTSERRAT GUADELOUPE
Cu rlb b ea n
S~1
DOMfNrCA
MARTINfQ!!£
STLUCIA
STVINCENT ARUBA
THE GRENADlNES BONAIRE CURAÇAO
GRENADA
nt Districts
BARBA!
Lotus international
166
Entertainment Districts
02~ Venezia in laguna; Venice in the Lagoon Paesaggio liquido z Liquid Landscape Maschere e teste? Masks and Festivals Luoghi rnusiceli z Musical Places Allegorie del mondo z Allegories of the World Edifici, barche e qondole ' Buildings, Boats and Gondolas Entertainment District Fuochi d'artificio z Fireworks
20~Hambur9 Riverfront 20~Herzog & de Meuron Elbphilharmonie Hamburg, Hamburg, 2001-16 32~Zaha Hadid Architects Hamburg River Promenade, Hamburg, 2006-12
34 1964, XIII Triennale di Milano Quattro interval II; Four Intervals
38 Fondazione Prada 38~OMA Torre - Fondazione Prada, Milano, 2015-18
88~Amusement Eco Park 88~Diller Scofidio + Renfro, Hargreaves Associates, Citymakers Zaryadye Park, Moscow, 2012-17
I I
96~Play Pavilion 96~EI Equipo Mazzanti Prototipo de cubierta para espacios deportivos y espacio publico, Barrancabermeja, Colombia, 2017
102 Giancarlo Mazzanti II gioco dell'architettura
!The Game of Architecture
106~Venturi's Pop Lines 106 Venturi, Scott Brown and Associates, Inc. Hennepin Avenue Transit/Entertainment Study, Minneapolis, 1981 112~ Venturi, Scott Brown and Associates, Inc. Washington Avenue Revitalization Plan, Deco District, Miami Beach, 1978
114~Solnit's Districts S6~Firenze. Museo del Duomo 98~Natalini Architetti Ampliamento del Museo dell'Opera, Firenze, 2010-16
76~Pierlui9i Nicolin I nuovi distretti dell'arte ,' The New Art Districts
82~Chica90 Lake Shore 82~James Corner Field Operations, nArchitects Navy Pier, Phase 1, Chicago, 2012-16
I linguaggi del Queens; Queens' Languages Chi sono, quando sono (da qualche parte)! ; Who Am I Where) La New York selvaggia ; The Wild New York Singing the City Giorno e notte a Manhattan; Day and Night in Manhattan
126 Rebecca Solnit L'in~fferrabile della cittĂ /
The Unfathomable
of the City
Understanding Urban Narratives - Interview with Cassim Shepard Narrative is the New Black - On the Death of Modern Language
Hong Kong Is land
Les Grands Ensembles Bangkok Domestic Tastes
Talk on the Wild Side: Moving Beyond Storytelling in Cities Narrating an Analogical Urbanism: Rooms+Cities
Storytelling "No New York" The Grid and the Bedrock
Geostories Narrating Motherland through Migrating Architectural Objects
Right to the Narrative - Walking Interviews
Wild Pigeon Detroit's Nain Rouge The Rise of the Kynics Voices of EI Ermitaiio - Narrating the Unwritten Urbanism of the Self-built City
A Story of a Masterplan in China
Notes on the Architectural Cartoon The Pathways That Tell the Story of Cities
Second Thoughts in the Second City'
by Bernd Upmeyer Page 4 - 11 by Omar Kassab
Page 12 - 15
by MAP Office (Gutierrez and Portefaix) Page 16 - 23
by pierre Huyghe
Page 24 - 25
by INDA, Alicia Lazzaroni and Antonio Bernacchi
Page 26 - 32
by Nick Dunn and Dan Dubowitz Page 33 - 37 by
Cameron McEwan and Lorens Holm
Page 38 - 43
by Lorenzo Lazzari Page 44 - 4 7 by Tiaqo Torres-Campos Page 48 - 53
by Design Earth Page 54 - 59 by Seda Yildiz
Page 60 - 65
by Amila SirbegoviĂŠ Page 66 - 72
by Carolyn Drake Page 73 - 80 by Kathleen Gmyrek
Page 81 - 85
by Cruz Garcia and Nathalie Frankowski (WAl Architecture Think Tank) Page 86 - 93 by
Kathrin Golda-Pongratz
Page 94 - 99
by Inge Goudsmit (OMA) Page 100 - 107
by Amelyn Ng Page 108 - 113 by Phil Roberts
Page 114 - 121
by Benjamin van Loon Page 122 - 128
, ~'-
c,
o ,-'--
L.
c~
:::l Cl
» ~ o
::::r ;::::;: CD
~'"
o ........ C ~ CD
<,
~
c, Cl>
o zr ~
:::::;.; ........
<
o o ~ Cl
~ o
zr:
3/2 Ash Çiçek, Christoph Grafe, Sereh Mandias & Daniel Rosbottom Microcosms: Finding the City in Its Interiors Microkosmos: Een zoektocht naar de stad in haar interieurs 7/ 6 Christoph Grafe The Microcosm of London: The Interiors of the City as an Archive of Life and Death De microkosmos van Londen: Het stedelijk interieur als archief van leven en dood 22/ 23 Eva Storgaard Domestic Monumentality in the Interwar Years: Gothenburg Courthouse Extension and Aarhus City Hall Huiselijke monumentaliteit in het interbellum: De uitbreiding van het gerechtsgebouw van Gotenburg en het stadhuis van Aarhus 38/39 Claudia Conforti, Roberto Dulio & Marzia Marandola 'La stazione di Firenze è bellissima' 'La stazione di Firenze è bellissima' 60 Marius Grootveld I mage essay/ beeldessay 68 Giulia Ricci 'II Fondaco è morto, lunga vita al Fondaco!' 'II Fondaco è rnorto, lunga vita al Fondaco!' 76 Caspar Frenken & Sereh Mandias The Interior of the Station: Rotterdam Central Station and Public Transport Terminal Breda Het interieur van het station: Rotterdam-Centraal en OV-Terminal Breda 90 Gideon Boie & Thomas Rasker BAVO Please, Don't Touch the Museum: The Urban Art of the Museum Interior in the Design Competition for KANAL in Brussels Het museum niet aanraken svp: Publieke interieurs in de ontwerpwedstrijd voor KANAL in Brussel 105 Asil Çiçek, Christoph Grafe & Sereh Mandias A Conversation with Daniel Rosbottom: Quotidian Monuments In gesprek met Daniel Rosbottom: Alledaagse monumenten 120 Eireen Schreurs What Isn't There: Neutelings Riedijk Architects and the Tradition of the Public Interior Wat er niet is: Neutelings Riedijk Architecten en de traditie van het publieke interieur 130 Aura Luz Melis The Making Of Maakwerk 143 Fredie Floré Thinking about Architecture from the Inside: The Collective Interiors of Lacaton & Vassal Denken over architectuur vanuit 'het binnen': De collectieve interieurs van Lacaton & Vassal 154 156 158
Abstracts/ Samenvatting Biographies/ Biografieën Credits/ Colofon
9 789462 084698
>
INHOUD
2
4
I
Elk een eigen spoor
Restauratie en nieuwbouw gaan hand in hand. Dat was honderd jaar geleden ook al zo. Toch hebben de twee vakgebieden sinds 1918 elk een eigen spoor gevolgd.
'4
De krenten uit de pap
I
Rijksmonumenten zijn zorgvuldig geselecteerd. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en zijn voorgangers spelen daar al honderd jaar een belangrijke rol in.
24
I
Hunebedden
in 1918
Honderd jaar geleden legde archeoloog Van Giffen alle hunebedden vast op foto en tekening. Dat vormde de start van de professionele zorg voor deze grafmonumenten.
30 I Torens restaureren Bij restauraties werd in 1918 'behouden gaat voor vernieuwen' het uitgangspunt. Hoe heeft dat de afgelopen honderd jaar uitgepakt bij beeldbepalende torens?
VERDER IN DIT NUMMER I In Kort Bestek 8 I Een omgekeerde stamboom 10 I Strijd om het erfgoed 12 I Kunst Zoekt Plek 13 I Een wet voor monumenten 17 I Aangenaam Kennis Te Maken 18 I Scheepswrakken 20 I Kijk!
22 27 28 33 34 36 38 40
I I I I I I I I
Foto voorzijde Een restauratie van honderd jaar geleden. Zie pagina 4.
Gelaagde geschiedenis Drie Dingen 100 jaar landschapszorg Het Monster De Hunenborg 100 jaar discussie Publicaties Voor& Na
ntwikkeling
~----~---~~~
â&#x20AC;˘ â&#x20AC;˘ d$chriftvoorwetenschap en beleid in de ruimteljke ordening Achtergrond Toekomstbestendig wonenvraa9~ am systematischlereR
-~
- -
Rooilijn
Jg. 51/ Nr. 4/2018
P.257
Inhoud
Inhoud
\
!
258 Stelling De opkomst van circulair bouwen blijft hangen in theorie
300 Van stip naar stap: binnenstedelijke gebiedstransformatie
Oiederik de Koe
om hands-on instrumentarium
Hans Korbee reageert
Gert-Joost Peek en Tijmen
Binnenstedelijke ontwikkelen vraagt
Hamerslag
260 Achtergrond Toekomstbestendig wonen vraagt om systematisch leren
304 Duurzaam doen en leren in Haven-Stad
Een aantal grootschalige
Toegepaste samenvatting:
wijkexperimenten exponentieel
een reflectie op de
opschalen of honderd bloemen
duurzaamheidsopgaven van
laten bloeien?
Haven-Stad in Amsterdam
Barend van Engelenburg, Kees van
Merel Akerboom en Maarten Markus
Oeelen en Jeroen Brouwer
272 De energietransitie heeft een flinke ruimtelijke impact
314 Interview Arun Jain "It would be tragic if Haven-Stad
Hoe onze leefomgeving samengaat
ends up looking like everything else."
met hernieuwbare, decentrale
Ingo Bousema
energieopwekking en distributie Henri Bontenbal
318 Recensies -7 Van wie is de stad,
278 Smart Mobility heeft baken nodig
van Floor Milikowski
Een nieuw perspectief voor
Triomf van de stad? Een kritiek.
mobiliteitsoplossingen
Jos Gadet
Sander Buningh
-7 Een ongetemde buurt, 282 De vastgoedvoorraad Paris Proof in 2050?
van Pieter Tops
Het Klimaatakkoord ligt er, maar de
Een geschiedenis van twee volksbuurten
bestaande bouw is nog lang niet zo ver
Wouter van Gent
Lizzy Butink en Bart Louw
296 Duurzame participatie
322 Signalementen -7 Ecomodernisme -7 Stadsnatuur maken -7 Energie & Ruimte -7 Too Big -7 Stad als gezonde habitat
Werk maken van eigenaarschap
Gerben Helleman
286 InBeeld Antropoceen: het tijdperk van de mens
van eindgebruikers voor duurzame oplossingen Jasper Ravestijn
326 Column Urgent pragmatisch
o. Naphta
196
DE WITTE 1 Roland Barth.s Jonge onderzoekers 3 Rudi Laermans Onderzoekskunst? 7 Dieter Lesage over Stoffel Debuysere 9 Kris Pint over Mekhitar Garabedian en Jasper Rigole 11Christophe Van Gerrewey over Erik Hagoort
13 Steven Humbiet over Carla Swerts 14 Anne Ruygt over Katarzyna RuchelStockmans 1; Daniël Rovers over Wouter Davidts 17 Ed Taverne over Tim Verlaan 18 Mia Vaerman over Nele Wynants
'The world of research has gone berserk I Too much paperwork:' zong Bob Dylan op zijn plaat Modern Times uit 2006. Onderzoek is alomtegenwoordig. De dagelijkse nieuwsstroom bevat altijd wel minstens een paar 'onderzoeksresulraten' die in sterk geconcentreerde vorm op ons worden losgelaten, als pogingen om begrip aan te reiken over één facet van de wereld, vaak zo minuscuul en gespecialiseerd dat de splinters kennis zich zelden tot een geheellaten samenstellen. Steeds meer mensen 'doen' onderzoek. Het is een contalneebegrip geworden voor intellectueel werk, of het nu wordt nitgevoerd door kunstenaars, schrijvers, journalisten, fysici, psychologen, diëtisten, historici, professoren, geneeskundigen of privédetectives. De keuze voor juist deze term drukt echter ook de hoop uit - of is het een verplichting? - dat al deze vaak weinig tastbare bezigheden niteindelijk heldere, eenduidige en transparante resultaten opleveren, en dat ze bijgevolg kunnen worden beoordeeld en geëvalueerd. Onde.lJzoekis
inuners, zo sugge~
reert'Van Dale, 'het verzamelen van gegevens om tot een duidelijke oplossing voor een probleem te komen'. Wie onderzoek doet, werkt een procedure af, en over procedures kunnen toch geen misverstanden bestaan? Gelukkig is het zo eenvoudig niet. Dit nummer van D. Witte Raaf is in zekere zin ook een staaltje van experimenteel onderzoek. De vraag is: welk onderzoek is recentelijk in boekvorm gepubliceerd door kunstwetenschappers én door kunstenaars? In de Lage Landen bestaat immers de mogelijkheid (in Vlaanderen sinds 2004, in Nederland sinds 2010) voor musici, kunstenaars en ontwerpers om een doctoraat te behalen. Naast het traditionele doctoraat in de kunstwetenschappen is er nu ook een doctoraat in de kunsten, hoewel de precieze invnlling en de bestaansreden ervan nog geregeld ter discussie staan. Beide soorten onderzoek verschijnen regelmatig in boekvorm - als handelseditie van een klassiek proefschrift, of als publicatie waarmee een knnstenaar een titel probeert te behalen. Op de volgende pagina's worden vijf gepubliceerde doetoraten in de kunsten gerecenseerd: van Stoffel Debuysere, Mekhitar Garabedian, Jasper Rigole, Erik Hagoort en Carla Swerts. Ook worden er vijf handelsedities van proefschriften in de kunst-, theater-, architectuur- of designwetenschappen besproken: van Katarzyna RuchelStockmans, Tim Verlaan, Nele Wynants, Katarina Serulus en Sandra Kisters. Daarnaast is er aandacht voor drie boeken met 'postdoctoraal' onderzoek, van vorsers - Wonter Davtdts,' Sophie Berrebi en Johan Pas - die hun proefschrift al een tijdje hebben --+
november-december 2018 jaargang 33
19 Predie Ploré over Katarina Serulus 20 Koen SeIs over Sandra Kisters en Sophie Berrebi 22 Marc Holthof over Johan Pas 24 Geert Bekaert Verantwoording In een of ander huis. 2; Christophe V9r1'Gerrewey [ef Cornelis (1941-2018)
1'706236
www.dewitteraaf.be
&
redactie & admtrüstrutte: DWRiI'WR vzw Postbus 1428 - 1000 Bru~II t.: 32(0)2 223.l4.50 - email info@dewitteraaf.be drieëndertigste jaargang -ISSN 0774-8523 verschijnt twecmaandeläks-, 14.000 ex. afgiftekantoor Brussel X toegelaten gesloten verpakking Brussel X 3/187
27-52
Jonge onderzoekers
@TaubaAuerbacb,
'Iauba Auerbach, Float, 2011 Courtesy Paula Cooper Gallery, New York, foto Steven Probert
aan een sterke vraag. geformnleerd buiten de institutie om. en die alleen de vraag naar bet schrijven kan zijn. Natuurlijk is wat in [00'] • dit nummer staat maar een stukje utopie, Nog voordat hij aan de slag gaat. ondervindt want het spreekt voor zich dat de maatde student de gevolgen van een reeks schappij niet bereid is de student. en in het scheidslijnen. In zijn hoedanigbeid van jon- bijzonder de student 'letteren', op grote, gere behoort hij tot een klasse die wordt institutionele schaal dit geluk te gunnen: gedefinieerd door baar improductiviteit; hij dat men hem nodig beeft; niet zijn toekomis geen bezitter en geen producent, hij staat stige competentie of functie, maar zijn buibuiten bet ruilproces, en zelfs. om zo te zeg- dige passie. gen, buiten de uitbuiting; maatschappelijk gesproken is hij uitgesloten van elke benoeming. Inzijn hoedanigbeid van intellectueel is hij onderworpen aan de hiërarchie val). de Misschien is het tijd om vraagtekens te zetverschillende soorten arbeid; bij wordt ten bij een welbepaald fabeltje: het fabeltje geacht deel te nemen aan een vorm van spe- dat onderzoek zich laat uiteenzetten, maar cuiatieve luxe. waarvan hij nochtans niet zich niet laat schrijven. Een onderzoeker kan genieten omdat bij er geen zeggenschap zou. in wezen iemand zijn die materialen over heeft, dat wil zeggen dat hij er niet naar vergaart, zijn of haar problemen zouden eigen inzicht over kan communiceren. In zich alleen op dat niveau stellen; tegen de zijn hoedanigheid van onderzoeker is hij tijd dat de 'resultaten' moeten worden veroordeeld tot de scheiding van de vormen gecommuniceerd, zouden alle problemen al van discours: aan de ene kant het discours zijn opgelost: 'vormgeven' zou niet meer van de wetenschappelijkheid (discours van zijn dan een vage eindverrichting, die dankde Wet) en aan de andere bet discours van zij een paar op de middelbare scbool aangehet verlangen, oftewel het schrijven. leerde 'uitdrukkingstecbnieken' in rap tempo zou worden afgehandeld, en met als enige beperking dat je je zou moeten onderwerpen aan de vaste regels van bet genre Arbeid (onderzoeksarbeid) moet worden ('helderheid' nastreven. beelden weglaten, opgenomen in het verlangen. Als die opna- de wetten van de bewijsvoering respecteme niet plaatsvindt, is arbeid treurig. functi- ren). Maar al zou de stndent in de sociale oneel. vervreemd, alleen gemotiveerd door wetenscbappen zich tot simpele 'uitdrukde noodzaak een examen af te leggen, een klngstaken' beperken. dan nog is hij zeer diploma te balen, een stap op de carrière- ondermaats toegerust. En wanneer bet ladder te zetten. Om verlangen in mijn onderzoeksobject bestaat nit Tekst (we arbeid te laten doordringen, moet die arbeid komen nog op dit woord terug), wordt de van mij worden gevraagd, niet door een col- onderzoeker voor een lastig dilemma lectiviteit die zich wil vergewissen van mijn geplaatst; ofwei over de Tekst spreken volinspanningen (van de moeite die ik me heb gens de conventionele code van het comgetroost) en boekhoudkundig wil bijhouden municatieve schrijven [l'écrivance], dat wil of de investeringen waarvan ik bet voor- zeggen de gevangene blijven van bet 'imagiwerp ben wel rendabel zijn, maar door een naire' van de geleerde, die bniten zijn onderlevende verzameling lezers, in wie het ver- zoeksobject wenst te staan, of, nog erger, langen naar de Ander (en niet de controle meent te staan, en die in alle onschuld, in door de Wet) hoorbaar is. Maar wat we in alle zelfverzekerdheid, zijn eigen taalgeonze maatschappij. in onze instituties vra- bruik in een positie van exterritorialiteit gen aan de student, aan de jonge onderzoe- denkt te kunnen plaatsen; ofwel zelf toetreker, aan de intellectuele arbeider, is nooit den tot het spel van de betekenaar. tot de diens verlangen; we vragen hem niet te grenzeloosbeid van de verwoording [I' éllonschrijven. we vragen hem te spreken (tot ver- ciation], in één woord: 'schrijven' (wat niet velens toe uiteenzettingen te geven) of 'ver- hetzelfde is als domweg 'goed schrijven'), slag uit te brengen' (met het oog op regel- het zelfgewaande 'ik' ontdoen van zijn imamatige controles). ginaire schil, van de wetenschappelijke code Hier was het de opzet dat de onderzoeks- die bescherming biedt maar ook misleidend arbeid VlII! meet af aan onderhevig zou zijn is, in één woord bet subject dwars over het ROLAND BARTHES
wit van de pagina gooien, niet om het 'uit te drukken' (het gaat hier niet om 'subjectiviteit'), maar om het te versnipperen - anders gezegd, buiten de oevers van het reguliere onderzoeksdiscours treden. Natuurlijk willen we juist dit buiten de oevers treden van het discours, hoe gering ook, in dit nummer ten tonele voeren: een overvloeien dat wisselt afhankelijk van de auteurs; we hebben niet de voorrang willen geven aan deze of gene schrijftrant; wat telt. is dat de onderzoeker op minstens één niveau (kennis, methode, enunciatie) besluit de Wet van bet wetenschappelijke discours naast zich neer te leggen. (Het discours van de wetenschap is niet per se betzelfde als de wetenschap; het schrijven mag bet geleerde discours in twijfel trekken. het ontslaat zich daarmee allerminst van de regels van wetenscbappelijke arbeid.)
Onderzoek wordt gedaan om te worden gepubliceerd, maar dat gebeurt zelden, vooral in de beginfase. die niet noodzakelijkerwijs minder belangrijk is dan de eindfase: het succes van onderzoek - vooral als het zich op teksten richt - ligt niet in het 'resultaat', een misleidend begrip. maar in de reflexieve aard van de enunclatle ervan; in elke onderzoeksfase kan bet onderzoek de taal naar zichzelf toekeren en zo de kwade trouwvan de geleerde doen wijken . ,. . in één woord, de auteur en de lezer verplaatsen, Toch wordt zoals bekend het werk van studenten maar weinig gepubliceerd; bet gewone doctoraatsproelschnft is feitelijk een verdrongen discours. Door hier fragmenten nit eerste onderzoeken te publiceren, bopen we die verdringing te bestrijdell; en wat we op die manier zouden willen bevrijden, is niet alleen de auteur, maar ook de lezer van bet artikel, want de lezer (en zeker de lezer van een tijdschrift) is evengoed overgeleverd aan de gangbare verdeling van gespecialiseerde talen. Onderzoek moet iets anders zijn dan de schrale arbeid die zich afspeelt hetzij in het 'bewustzijn' van de onderzoeker (een pijnlijke. autistiscbe vorm van monoloog), hetzij in de povere heen-en-weerbeweging waarbij de onderzoekspromotor de enige lezer van het geschrevene is. Onderzoek moet worden heringevoerd in de anonieme circulatie van taal. in de verstrooiing van de Tekst.