december 2010 #38
22 Jaar Bouwfonds Cultuurfonds
inhoud
december 2010 – naw dossier #38
04 Bouwfonds Cultuurfonds, dichter bij de business
Colofon
04 Dit dossier is samengesteld in opdracht van Bouwfonds Ontwikkeling.
Bouwfonds Cultuurfonds wordt in 1988 opgericht op initiatief van Bouwfonds en haar toenmalige aandeelhouders, de Nederlandse gemeenten. In ruim 20 jaar heeft Bouwfonds Cultuurfonds ervoor gezorgd dat er circa 1000 kunst- en cultuur projecten in de gebouwde omgeving tot stand zijn gekomen. In dit dossier een aantal kunst- en cultuurprojecten.
Vormgeving: Atelier van GOG, www.ateliervangog.nl Fotografie: Marsel Loermans
06 Kunst- en cultuurprojecten
met uitzondering van Station op wielen: Matthew Lommerde.
20 21
08 10
Beeldende kunst Functioneel kunstwerk in Oegstgeest Paradiso in Amsterdam Afscheidsritueel in Abcoude
22 24
Musea Monument watersnoodramp in Schouwen-Duiveland Catherijneconvent in Utrecht Belvédère in Heerenveen
12 13 14 16 18
Restauratie Station op wielen in Houten DRU-fabriek in Ulft Zerkenvloer in Graft Weverijmuseum in Geldrop
26 27 28 30
Architectuur Kamp Amersfoort in Amersfoort Broerekerk in Bolsward Glaspaleis in Heerlen
32 33
Natuur & milieu De Roode Beek in Onderbanken
06 07
Productiebegeleiding: Printport Drukwerkinkoop: Kobalt bv Bouwfonds Ontwikkeling Contact: Ingrid Bontkes naw@bouwfonds.nl www.naw.nl www.bouwfonds.nl tel. 033 253 94 71
34 Interviews 34 35 36 37
14:
Walter de Boer, directievoorzitter Bouwfonds Ontwikkeling Arno Brok, burgemeester Dordrecht en bestuurslid Bouwfonds Cultuurfonds Henny den Bieman, directeur Ontwikkeling gemeente Houten Fons van Meijgaarden, directeur Bouwfonds Cultuurfonds
DRU-fabriek in Ulft: herontwikkeling van een voormalige ijzergieterij
24:
Belvédère in Heerenveen: museum voor moderne kunst van Friese kunstenaars
4
december 2010 – naw dossier #38
naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds
5
Bouwfonds Cultuurfonds revisited
Dichter bij de business
In 2011 beleeft Bouwfonds Cultuurfonds, na een jaar pas op de plaats te hebben gemaakt, een doorstart. Het ‘jaar zonder’ was ingegeven door de economische crisis van 2009, die zich ook bij Bouwfonds liet gevoelen. Nu de omstandigheden verbeteren is het moment aangebroken om het Cultuurfonds nieuw leven in te blazen. De ondersteuning kent wel een paar andere accenten: de sponsoring blijft voortaan dichter bij de corebusiness van Bouwfonds dan voorheen, met een duidelijke connectie met de ontwikkeling van de openbare ruimte. Wat blijft, is de liefde voor alles van waarde. Bouwfonds Cultuurfonds wordt in 1988 opgericht op initiatief van Bouwfonds en haar toenmalige aandeelhouders, de Nederlandse gemeenten. Het is dan – heel anders dan nu – een tijd van economische hoogconjunctuur enerzijds en – geheel in overeenstemming met nu – een sterk afnemende subsidiebereidheid van overheidswege anderzijds. De geesten in de wereld van kunst en cultuur zijn na enige aarzeling rijp geworden voor de gedachte dat het bedrijfsleven net zo goed – of zelfs beter – als geldschieter zou kunnen fungeren. Natuurlijk: de constructie van het mecenaat, waarbij kapitaalkrachtige individuen of instellingen kunstenaars en andere cultuurdragers financieel steunen, is al zo oud als de weg naar Rome. Maar die constructie heeft per definitie een incidenteel en vooral niet-commercieel karakter.
In de visie van Bouwfonds levert kunst een belangrijke bijdrage aan de kwaliteit van de openbare ruimte De commerciële component – meestal: naamsvermelding als tegenprestatie – in de subsidiëring van kunst en cultuur komt pas in zwang na 1980, nadat in het decennium daarvoor de sport het spits had afgebeten. Bouwfonds kiest niet voor sport, maar voor cultuur. De corebusiness van het bedrijf, ontwikkeling van woongebieden, geeft daarvoor dan ook voor de hand liggende aanknopingspunten. Het gaat immers om de gebouwde omgeving en dus ook om cultureel erfgoed: de sponsoring van de Open Monumentendag, vanaf de allereerste keer in 1987 tot op
de huidige dag, is daar een logisch gevolg van. Het gaat bovendien om de inrichting van de openbare ruimte: om architectuur en stedenbouw, maar ook om kunst tout court, die daar een ‘natuurlijke’ plaats in heeft. In de visie van Bouwfonds levert beeldende kunst een belangrijke bijdrage aan de kwaliteit van de openbare ruimte.
De band met de gemeenten
Bouwfonds Cultuurfonds onderstreept van meet af aan de van oudsher sterke band van Bouwfonds met de gemeenten – en hun inwoners. Die band is tot 1 januari 2011 zelfs statutair vastgelegd: ‘Het fonds heeft als missie bij te dragen in de kosten van gemeen telijke culturele activiteiten of van particuliere activiteiten waarin gemeenten participeren.’ Door bij te dragen in die kosten brengt het fonds een breed publiek in aanraking met uiteen lopende uitingen van kunst en cultuur. En het geeft kunstenaars en andere indieners van subsidieverzoeken de mogelijkheid om hun culturele ei te leggen. Het zijn vele vliegen in één klap. Het bedrag dat Bouwfonds hiervoor uittrekt, is een ‘bijdrage uit het bedrijfsresultaat’ en schommelt jaarlijks rond het miljoen, eerst in guldens en later in euro’s. Een aanzienlijke som geld, waarmee jaarlijks gemiddeld ruim vijftig subsidieaanvragen kunnen worden gehonoreerd met een bedrag tot maximaal 1 30.000 per project. Die bijdragen zijn veel meer dan een genereus maar verder tamelijk gratuit gebaar: het zijn incentives voor kunstenaars om een volstrekt originele en unieke bijdrage te leveren aan het leefklimaat in een stedelijk of landschappelijk gebied. Een klimaat waarvoor Bouwfonds als ontwikkelaar immers mede verantwoordelijk is. Het Cultuurfonds staat in beginsel open voor ‘alle cultureel getinte aanvragen die een relatie hebben met het werkterrein van Bouwfonds’, en wel in de volle breedte: van restauraties, verbouwingen, architectuur en beeldende kunst in de openbare ruimte tot en met natuurbehoud. Projecten met een uitgesproken
politiek, sociaal of religieus karakter komen niet in aanmerking voor een bijdrage. Restauraties van objecten waar al speciale stichtingen voor bestaan – zoals molens en niet-herbestemde kerken – komen evenmin voor subsidiëring in aanmerking.
omgeving tot stand zijn gekomen. De fine fleur daarvan staat gebundeld in de uitgave Meer dan stenen. 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds; veertien voorbeelden daarvan vindt u terug in dit NAW dossier.
De aanvragen die de schifting wél kunnen doorstaan, worden eerst door de directie van Bouwfonds Cultuurfonds kritisch tegen het licht gehouden, gewogen en al dan niet goed bevonden, bij twijfel lijfelijk bezocht en ten slotte voorgelegd aan het bestuur van het fonds. Dat bestaat tot 2011 uit een ‘college van drie burgemeesters en wethouders’. Die komen uit heel het land en zijn lid van verschillende politieke partijen. Dit om een objectieve totaalbeoordeling zo veel mogelijk te waarborgen. Vier keer per jaar buigen de bestuursleden zich over de voorstellen van de directie. Bij twijfel wordt er niet toegekend. De belangrijkste voorwaarde is en blijft deelname aan het te sponsoren project van gemeente en/of andere overheden en geldschieters. Vaak zitten die op elkaar te wachten met hun gift en niet zelden leidt de subsidietoewijzing van Bouwfonds Cultuurfonds ertoe dat ze eindelijk over de brug komen.
Het ‘jubileumboek’ sluit een periode af. De economische crisis van 2009 resulteert voor Bouwfonds namelijk onder meer in verliezen, iets wat sinds 1986 niet meer is voorgekomen. Een jaar lang worden geen nieuwe aanvragen meer in behandeling genomen. Over de nieuwe start in 2011 wordt intussen goed nagedacht: de accenten van de sponsoring moeten anders komen te liggen.
De sponsoring komt weer dichter bij het scheppen en inrichten van ruimte te staan Meer dan stenen
In de eerste decennia van zijn bestaan, van 1988 tot en met 2009, heeft Bouwfonds Cultuurfonds er zo (mede) voor gezorgd dat er circa 1000 kunst- en cultuurprojecten in de gebouwde
Een nieuw tijdperk
Een eerste stap is het uit de statuten schrappen van de beperkende bepalingen waarin de gemeente met name genoemd staat. In de wereld van de tegenwoordige gebiedsontwikkeling zijn andere partijen immers minstens even prominent: corporaties, beleggers, andere overheden en andere ontwikkelaars. De scope voor sponsoring wordt met deze nieuwe statuten aanmerkelijk vergroot. Maar tegelijkertijd wordt de scope van te sponsoren projecten ook weer verkleind. Projecten moeten namelijk weer veel dichter komen te staan bij de business van Bouwfonds Ontwikkeling: dicht bij het scheppen en inrichten van ruimte en landschap dus. Een derde verandering ten slotte is de samenstelling van het bestuur van het fonds. Die wordt vanaf 2011 niet langer uitsluitend bepaald door burgemeesters. Ook autoriteiten op het gebied van kunst, cultuur en (landschaps)architectuur komen voortaan in aanmerking. Wat in principe onveranderd blijft, is de omvang van het budget van het Cultuurfonds. En wat zeker hetzelfde blijft, zijn de objec tiviteit, de neutraliteit, de deskundigheid en het plezier bij het beoordelen van de ongetwijfeld talloze subsidieaanvragen die in 2011 weer in behandeling worden genomen. En de liefde voor alles wat van waarde is.
6
december 2010 – naw dossier #38
Kunst- en cultuurprojecten
naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds
7
Functioneel kunstwerk in Oegstgeest
Kunst met zuiverende functie
Beeldende kunst De financiële bijdragen van Bouwfonds Cultuurfonds zijn de loop van de 22 jaar van zijn bestaan verdeeld over negen categorieën: beeldende kunst, restauraties, musea, architectuur, natuur & milieu, theater/muziek, manifestaties, publicaties en tentoonstellingen, waarvan de laatste drie de laatste jaren zijn afgevallen. In dit dossier laten we een aantal kunst- en cultuurprojecten zien uit de categorie beeldende kunst, restauratie, musea en natuur & milieu. De categorie beeldende kunst heeft altijd een belangrijk deel uitgemaakt van de sponsoring: in bijna 20 procent van de gevallen ging er een bedrag naar een kunstwerk in de openbare ruimte. Hier enkele voorbeelden uit deze categorie.
Gemeente: Oegstgeest Provincie: Zuid-Holland Subsidiejaar: 2000 Categorie: beeldende kunst
In de nieuwbouwwijk Poelgeest streeft men naar een duurzaam woon- en leef klimaat. Onderdeel daarvan is het gebruik van een zogeheten gesloten waterkringloop. Daartoe is aan de rand van de stad een klein natuurgebied ingericht, dat een functie krijgt in de zuivering van afvalwater. Kunstenaar Hanshan Roebers ontwierp een functioneel kunstwerk, dat deel uitmaakt van de waterhuishouding en de waterzuivering in de wijk.
8
december 2010 – naw dossier #38
Paradiso in Amsterdam
Herstel van verloren gegane glas-in-loodramen
Gemeente: Amsterdam Provincie: Noord-Holland Subsidiejaar: 1998 Categorie: beeldende kunst
Paradiso, een van de bekendste concertzalen van Nederland, is een voormalig kerkgebouw. De Stichting Paradiso is zich bewust van de architectonische en historische waarde van dit gebouw. Het herstel van de ooit verloren gegane glas-in-lood ramen behoort dan ook tot een logische opgave. De kunstenaars Berend Strik en Hans van Houwelingen worden benaderd voor een eigentijdse invulling. Het project is in 2009 gedeeltelijk gerealiseerd.
9
naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds
10
december 2010 – naw dossier #38
11
naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds
Afscheidsritueel in Abcoude
Emotioneel rouwproces verwerkt in kunstwerk
Gemeente: Abcoude Provincie: Utrecht Subsidiejaar: 2001 Categorie: beeldende kunst
Als gevolg van de verdubbeling van het spoor Amsterdam-Utrecht moesten er twaalf woonhuizen in de Spoorbuurt in Abcoude gesloopt worden. Een ingrijpend, emotioneel proces voor alle betrokkenen. Beeldend kunstenaar Ida van der Lee betrekt bewoners bij een afscheidsritueel dat vorm krijgt in een tastbaar kunstobject.
12
december 2010 – naw dossier #38
13
naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds
Station op wielen in Houten
Verplaatsen en behouden van een monumentaal station
Restauratie Het leeuwendeel van de sponsoring van Bouwfonds Cultuurfonds is altijd naar projecten gegaan waarbij monumentaal erfgoed kan worden gerestaureerd: zo’n 40 procent. Van de herbouw van een muziektent in Ouderkerk, het opknappen van een oude steenfabriek aan de Rijn bij Wageningen tot het up-to-date maken van het apenverblijf in Artis: het Cultuurfonds sprong overal en altijd bij. Onder deze categorie valt trouwens ook de (ver) nieuwbouw aan of in oude gebouwen. Hier enkele voorbeelden uit deze categorie.
Gemeente: Houten Provincie: Utrecht Subsidiejaar: 2006 Categorie: restauraties
Vanwege de verdubbeling van het spoor Utrecht-’s-Hertogenbosch moet het oude stationsgebouw verdwijnen. Het monumentale pand kan echter behouden blijven door het in zijn geheel 150 meter te verplaatsen en er vervolgens een andere functie aan te geven. De spectaculaire verplaatsing trekt enorm veel bekijks en media-aandacht. In het Oude Station komen een dagbestedingsproject (restaurant) voor verstandelijk gehandicapten en een onderkomen voor een archeologische werkgroep. Ook wordt het gebouw trouwlocatie voor de gemeente Houten.
14
december 2010 – naw dossier #38
DRU-fabriek in Ulft
Herontwikkeling van een voormalig ijzergieterij
Gemeente: Gendringen Provincie: Gelderland Subsidiejaar: 2006 Categorie: restauraties
De grootschalige herontwikkeling van de voormalige ijzergieterij DRU in Ulft is met voortvarendheid ter hand genomen. Het portiersgebouw van het complex, een rijksmonument, wordt omgevormd tot een cultureel centrum met uiteenlopende functies. Zo komen er in dit fraaie staaltje industrieel erfgoed een theater, een bibliotheek, een galerie en een poppodium. Ook is er elders op het enorme complex ruimte voor de regionale muziekschool en de raadszaal van de gemeente.
15
naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds
16
december 2010 – naw dossier #38
Zerkenvloer in Graft
Bezorgde burgers redden vloer van 17e-eeuwse kerk
Gemeente: Graft-De Rijp Provincie: Noord-Holland Subsidiejaar: 2004 Categorie: restauraties
De zerkenvloer van de 17de-eeuwse kerk in het dorp Graft komt bloot te liggen als de kerk in 1952 wordt gesloopt omdat er geen geld is om haar te restaureren. De elementen hebben nu vrij spel en de ruim 150 zerken verzakken en vervallen verder. Net op tijd besluit een groep bezorgde burgers, verenigd in de Stichting tot Behoud van de Zerkenvloer Graft, actie te ondernemen. De restauratie levert een prachtige vloer en een fraai vormgegeven informatiepaneel op.
17
naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds
18
december 2010 – naw dossier #38
19
naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds
Weverijmuseum in Geldrop
Oude textielfabriek gerestaureerd
tot een museum
Gemeente: Geldrop Provincie: Noord-Brabant Subsidiejaar: 1999 Categorie: restauraties
Het Weverijmuseum is gevestigd in een oude textielfabriek, de voormalige ‘NV Wollenstoffenfabriek v/h A. van den Heuvel & Zoon’. Dit rijksmonument is gerestaureerd onder supervisie van architect Hubert-Jan Henket. Het museum laat de ontwikkeling zien van het weven in Nederland, van handwerk tot mechanische weverij. Weefgetouwen in werking worden bediend door vrijwilligers, die vaak zelf nog in het weverijvak gewerkt hebben. Speciale attractie is een waterrad in de Dommel, waarmee vroeger de machines werden aangedreven.
20
december 2010 – naw dossier #38
21
naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds
Monument watersnoodramp in Schouwen-Duiveland
Van gatdichters naar museum
Musea Musea zijn verzamelplaatsen van culturele klei noden en ze zijn toegankelijk voor iedereen. Vandaar dat ze bij uitstek in aanmerking komen voor een bijdrage van Bouwfonds Cultuurfonds. Meer dan 10 procent van het budget van het Cultuurfonds is in de loop der jaren naar projecten in deze categorie gegaan. In het oog springende projecten zijn de uitbreiding van het Verzetsmuseum in Amsterdam, de bouw van het Watertheater in Flevoland en de realisatie van het Friese Museum Belvédère. Hier enkele voorbeelden uit deze categorie.
Gemeente: Schouwen-Duiveland Provincie: Zeeland Subsidiejaar: 2006 Categorie: musea
De vier caissons die ten tijde van de watersnoodramp zijn gebruikt om het gat in de Oosterscheldedijk te dichten, vormen nu een museum. Ze lijken op het oog schots en scheef in het landschap te liggen en niets met elkaar te maken te hebben, maar zijn wel degelijk door deels ondergrondse gangen met elkaar verbonden. Door de enorme afmetingen (20 × 20 × 60 meter) van de caissons is er binnen meer dan genoeg ruimte om niet alleen een beeld te geven van de ramp in 1953, maar ook van de waterbeheersingsthema’s van nu.
22
december 2010 – naw dossier #38
Catherijneconvent in Utrecht
Inrichting bijzondere schatkamers
Gemeente: Utrecht Provincie: Utrecht Subsidiejaar: 2006 Categorie: musea
Het museum Catharijneconvent ondergaat een zeer ingrijpende restauratie. Veel geld hiervoor komt uit de rijkskas, maar de kostbare herinrichting moet komen uit andere bronnen. De bijzondere kunstschatten uit het religieus erfgoed, waaronder een collectie unieke iconen, vinden in nieuwe ruimtes een passende plek. De zogeheten Schatkamer kan worden ingericht dankzij een bijdrage van Bouwfonds Cultuurfonds.
23
naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds
24
december 2010 – naw dossier #38
25
naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds
Belvédère in Heerenveen
Museum voor moderne kunst van
Gemeente: Heerenveen Provincie: Friesland Subsidiejaar: 2003 Categorie: musea
Onder de bezielende leiding van Thom Mercuur beijvert de Stichting Museum Belvédère zich voor de het realiseren van een museum voor moderne kunst van Friese kunstenaars. Na vele jaren van praten, fondsen werven en aansluitend bouwen, is het in 2006 zover: H. M. de Koningin kan het prachtige gebouw openen. Het bijzondere van Museum Belvédère is de natuurlijke symbiose met het omringende landschapspark. Het Friese weidelandschap en landgoed Oranjewoud sluiten wonderschoon aan bij de architectuur van Eerde Schippers.
Friese kunstenaars
26
december 2010 – naw dossier #38
27
naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds
Kamp Amersfoort in Amersfoort
Van gevangenis tot bezoekers- en expositieruimte
Architectuur Tientallen architectuurprojecten zijn sinds 1988 door Bouwfonds Cultuurfonds gesponsord, samen goed voor zo’n 8 procent van het budget. Net als bij alle andere categorieën is het aantal gesponsorde projecten per jaar overigens steeds verder afgenomen, terwijl het budget nagenoeg gelijk bleef. Dat komt omdat het Cultuurfonds er gaandeweg voor gekozen heeft om vooral grootschalige projecten te sponsoren, vanwege de grotere naamsbekendheid die dat oplevert. Hier enkele voorbeelden uit deze categorie.
Gemeente: Amersfoort Provincie: Utrecht Subsidiejaar: 2003 Categorie: architectuur
In de periode 1941 – 1945 is Kamp Amersfoort, officieel ‘Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort’ geheten, een belangrijke verzamelplaats voor in totaal meer dan 35.000 mensen die door de Sicherheitsdienst gevangen zijn genomen. Zestig jaar later stelt de realisatie van een bezoekers- en expositieruimte de Stichting Nationaal Monument Kamp Amersfoort in staat om haar doelstellingen op adequate wijze uit te dragen. Het sobere gebouw sluit prachtig aan bij de nog bestaande restanten van het oude kamp.
28
december 2010 – naw dossier #38
Broerekerk in Bolsward
Door brand verwoest hersteld monument
Gemeente: Bolsward Provincie: Friesland Subsidiejaar: 2003 Categorie: architectuur
De uit de 13e eeuw daterende Broerekerk wordt in 1980 door brand vrijwel geheel verwoest. Het skelet van het monument blijft echter intact en er worden voorzieningen getroffen om verdere schade te voorkomen. Voor de ruïne is een restauratieplan opgesteld dat na lange jaren wachten in 2003 wordt uitgevoerd. Een glazen overkapping creëert een open plein dat een functie krijgt bij vele grootschalige activiteiten.
29
naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds
30
december 2010 – naw dossier #38
Glaspaleis in Heerlen
Warenhuis met gedurfde architectuur blijft behouden
Gemeente: Heerlen Provincie: Limburg Subsidiejaar: 1998 Categorie: architectuur
Het voormalige warenhuis Schunck is een ontwerp uit 1935 van architect Peutz. Het pand was vanwege zijn gedurfde architectuur zijn tijd ver vooruit. Het ligt dus voor de hand om het pand, dat dreigt te worden gesloopt, te behouden als belangrijk cultureel erfgoed. Onder de nieuwe naam Glaspaleis krijgt Peutz’ schepping een culturele functie en biedt zij plaats aan een bibliotheek, een architectuurcentrum, een filmhuis, een muziekschool en de stadsgalerij, een museum voor moderne kunst.
31
naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds
32
december 2010 – naw dossier #38
33
naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds
De Roode Beek in Onderbanken
Afvoerkanaal wordt een mooi natuurgebied
Natuur & milieu Waar de mens natuur en cultuur laat samenvloeien, is Bouwfonds Cultuurfonds niet ver weg. Dat moge blijken uit zulke uiteenlopende projecten als het bouwen van een uitkijktoren in de Kaapse Bossen in Utrecht, het plaatsen van authentieke boerenhekken in de provincie Gelderland en het ‘renatureren’ van een beek in Limburg. Deze categorie is misschien wel de meest verrassende van alle negen; goed voor meer dan 6 procent van het budget van Bouwfonds Cultuurfonds.
Gemeente: Onderbanken Provincie: Limburg Subsidiejaar: 2007 Categorie: natuur & milieu
In de dorpskern van Schinveld loopt tot ver in de jaren vijftig van de vorige eeuw de Roode Beek. Die fungeert als riool en als afvoerkanaal van afval uit de nabijgelegen kolenmijn in Brunssum en wordt dan ook vanuit het oogpunt van volksgezondheid en hygiëne in de zestiger jaren overkluisd. In 2007 begint men met het ‘renatureren’ van de ooit zo mooi meanderende beek. Het stroompje komt in het dorp weer open en bloot te liggen en wordt buiten het dorp onderdeel van een natuurgebied.
34
december 2010 – naw dossier #38
35
Walter de Boer directievoorzitter Bouwfonds Ontwikkeling
‘ Cultuursponsoring is een keuze’
naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds
Arno Brok burgemeester Dordrecht, bestuurslid Cultuurfonds
‘ Snijden doet altijd pijn’
Niet alleen de boel opleuken Gebiedsontwikkeling is veel meer dan het ontwikkelen van sec functies, stenen of programma’s. Zo is ook de cultuursponsoring van Bouwfonds veel meer dan een gebaar. Voor Walter de Boer, directievoorzitter van Bouwfonds, is het werk van Bouwfonds Cultuurfonds het samenbrengen van kunst en ruimtelijke planvorming. ‘We leuken de boel niet zomaar een beetje op.’
C
ultuursponsoring is geen morele verplichting voor Bouwfonds, vindt Walter de Boer, maar “het is een keuze”. Geen toevallige keuze, maar eentje die ingegeven is door de natuurlijke verbinding die de begrippen ‘kunst’ en ‘cultuur’ met het begrip ‘ruimte’ hebben. De Boer: “En ruimte is wat wij maken. Als wij een gebied ontwikkelen, dan zetten we niet alleen maar gebouwen neer, maar scheppen we een nieuwe ruimte tussen die gebouwen onderling. Door van de ene ruimte naar de andere te gaan, onderga je en passant de architectuur en de wijze waarop deze isvormgegeven. Kunst maakt daar vanzelfsprekend deel van uit. Veel bewoners voelen zich betrokken bij hun directe leefomgeving. Ze voelen zich er thuis en zijn geïnteresseerd in wat er om hen heen gebeurt. Kunst en cultuur spelen een belangrijke rol bij het in de belevingswereld van de bewonders plaatsen van cultuurhistorische elementen. Kunstenaars zijn in staat om nieuwe ideeën te generen en te ontwerpen en de belevingswereld van de bewoners te voorzien van een extra dimensie. Daarom vinden wij het belangrijk dit te sponsoren door middel van een bijdrage van Bouwfonds Cultuurfonds. Zoals dat onlangs weer eens treffend geïllustreerd werd in de Utrechtse wijk Parkhaven.”
Afwasbak
De Boer is enthousiast over zijn bezoek, begin oktober van dit jaar, aan Parkhaven, waar Bouwfonds uiteindelijk circa 1200 woningen, een aantal woonwagenstandplaatsen, ligplaatsen in de haven, een basisschool, een kinderdagverblijf en 3000 m 2 horeca en winkels ontwikkelt. “Ik was daar uitgenodigd om de onthulling bij te wonen van een aantal beelden die de kunstenaar Ruud Kuijer, onder meer gesponsord door Bouwfonds Cultuurfonds,
daar had neergezet. Beelden van beton, waarin allerlei objecten verwerkt zijn. De meeste buurtbewoners zagen die beelden aanvankelijk helemaal niet zitten. Maar wat nou zo fantastisch was: Kuijer nodigde de bewoners uit om zijn atelier te bezoeken en ze konden spullen meenemen die hij voor de beelden zou gebruiken. Een yoghurtbakje, een afwasbak, van die dingen. Die zitten er nu allemaal in verwerkt en de bewoners zijn helemaal om: het zijn nu hún beelden. Ze horen organisch in hun buurt, geïntegreerd in de kademuren. Een belangrijke voorwaarde is dat zulke ruimtelijke initiatieven gedragen moeten worden door de bewoners en geen onderonsje moeten zijn van de kunstenaar en planvormers.”
Het huisje bij het schuurtje
Bouwfonds is de grootste gebiedsontwikkelaar van Nederland en de nummer drie van Europa. Actief in diverse landen, met in 2009 een omzet van anderhalf miljard euro. Maar een motto als ‘Be good and tell it’ heeft nooit een zwaar accent gehad bij Bouwfonds: “Ook het werk van Bouwfonds Cultuurfonds is altijd onderbelicht gebleven. Zelfs ons eigen personeel weet nauwelijks wat wij in de afgelopen 20 jaar allemaal hebben gesponsord.” Met de publicatie van het monumentale boek ‘Meer dan stenen’, waarin 75 van de in totaal meer dan 1000 door het Cultuurfonds gesponsorde projecten majestueus in beeld gebracht zijn, hebben wij daar verandering in proberen aan te brengen. Dat jubileumboek sluit een tijdperk van cultuursponsoring oude stijl af. De Boer wil voortaan dichter bij de business van Bouwfonds blijven. Dat wil niet zeggen dat gesponsorde objecten per definitie binnen het domein moeten liggen dat Bouwfonds ontwikkelt. “Maar ze moeten wel altijd een duidelijke connectie hebben met de ontwikkeling van de openbare ruimte en landschap. Het acceptatiebeleid voor de aanvragen van een financiële bijdrage uit het Cultuurfonds wordt in 2011, bij de herstart van het fonds, daarmee wat aangescherpt: “We brengen meer focus aan. Wat we niet meer doen, is geld geven voor bijvoorbeeld het restaureren van zomaar een oude grafzerk, hoe uniek die op zichzelf ook mag zijn. We richten ons nadrukkelijk op de publieke openbare ruimte, parken, pleinen, straten en gebouwen. Er blijft dus genoeg over: meer dan genoeg.”
Hoe creatief is de kunstsector met geld? Het is prachtig dat ‘cultuur’ financieel gesteund wordt door de overheid, met name gemeenten. Maar de sector moet creatief genoeg zijn om andere bronnen aan te boren als die van de overheden opdrogen. Natuurlijk denkt Arno Brok dan ook aan Bouwfonds Cultuurfonds, dat hij mede bestuurt en dat na een jaar ‘pauze’ zijn rentree maakt. De hoogste tijd: ‘Adeldom verplicht.’
O
p het cv van Arno Brok prijken zoveel voorzitter- en lidmaatschappen van culturele instellingen en commissies dat het haast bevreemding zou wekken als hij géén bestuurslid van Bouwfonds Cultuurfonds zou zijn. Maar dat is hij dus wél. Samen met twee collega-burgemeesters en de directeur van het Cultuurfonds bepaalde hij van 2007 tot 2010 hoeveel geld er naar welke projecten ging. Die nadrukkelijke aanwezigheid van burgemeesters in de gelederen van het bestuur van het Cultuurfonds is terug te voeren op de vroegere affiliatie van Bouwfonds met de ‘Nederlandse Gemeenten’. Brok: “Van die band is nu niets meer over, maar toch is het goed dat Bouwfonds Cultuurfonds altijd voor burgemeesters is blijven kiezen. Dat heeft het fonds de status gegeven die het nu heeft: die van neutraliteit en objectiviteit.” De afdracht van culturele fondsen staat de afgelopen jaren op een laag pitje en Bouwfonds Cultuurfonds heeft het licht voor het boekjaar 2010 zelfs bijna helemaal uitgedaan. Brok: “Dat een bedrijf zo’n fonds in tijden van crisis niet kan voeden, is niet vreemd. Het behoud van arbeidsplaatsen gaat natuurlijk altijd voor.” Maar nu het economisch tij keert, is het niet minder logisch dat Bouwfonds deze draad meteen weer oppakt. “Adeldom verplicht. Met zó’n lange traditie en zó’n staat van dienst. Als je de cultuursponsoring van bedrijven onderling vergelijkt, dan steekt Bouwfonds er met kop en schouders bovenuit.”
De kerk in het midden
Met het aantreden van het kabinet-Rutte lijkt de spoeling er voor de kunst- en cultuursector alleen maar dunner op geworden: er
wordt flink in subsidies gesneden en soms zelfs gehakt. Brok doet daar niet moeilijk over: “Er moet in totaal 18 miljard bezuinigd worden, dus ook iets op cultuur. Dat doet altijd pijn. Het is normaal dat het nieuwe kabinet de kerk in het midden wil houden. En laten we wel wezen: de kunstsector moet niet door de overheid overeind gehouden worden, en zeker niet door het Rijk. Voor het Rijk zijn kunst en cultuur altijd bijzaak geweest. Gemeenten gaven vorig jaar samen 418 miljoen euro uit alleen al aan bibliotheken; dat is meer dan de helft van de totale rijksbegroting voor kunst en cultuur!” In zijn eigen gemeente, die hij sinds februari van dit jaar bestuurt, staan kunst en cultuur traditiegetrouw hoog in het vaandel. Brok, trots: “Wij hebben de enige museale opening in 2010, in heel Nederland. Het Dordrechts Museum is volkomen verbouwd, vernieuwd en uitgebreid. En we hadden dit jaar de primeur van het Bachfestival, dat voortaan elke twee jaar in Dordrecht gehouden zal worden.”
Geefwet
Toch ontkomt ook de cultuursector in Dordrecht niet aan de economische malaise: tot 2015 gaat de gemeente daarop zo’n 20 miljoen euro bezuinigen. De kaasschaaf blijft echter in de la liggen, verzekert Brok ons. “We gaan geld besparen door activiteiten te clusteren of door ze te verzelfstandigen. Dat kan miljoenen opleveren.” Naar creatieve oplossingen zoeken: dat is iets wat uitgerekend de kunstwereld toch zou moeten aanspreken. Brok: “Kunst is in eerste instantie een zaak van kunstenaars. Die zouden veel meer hun eigen verantwoordelijkheid moeten nemen. De sector stelt zich soms nog wat te ‘subsidieafhankelijk’ op. Natuurlijk, je kunt het zorgelijk vinden dat de overheid steeds meer terugtreedt. Maar dat geeft ook ruimte aan nieuwe initiatieven.” Brok noemt het in dit verband hoopvol dat het nieuwe kabinet in het regeerakkoord rept over een Geefwet, die het voor bedrijven fiscaal veel aantrekkelijker moet maken om donaties te doen. “De hoogste tijd; we lopen op dit gebied immers enorm achter op het buitenland. Bouwfonds niet te na gesproken.”
36
december 2010 – naw dossier #38
37
Henny den Bieman directeur Ontwikkeling gemeente Houten
‘ Hier moet geleefd kunnen worden’
naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds
Fons van Meijgaarden directeur Bouwfonds Cultuurfonds
‘ Invloed op de kwaliteit van de ruimtelijke omgeving’
Uitgaan van een en dezelfde kwaliteitsgedachte Als opdrachtgever en ontwikkelaar op één lijn zitten, zie je dat terug in de kwaliteit van een nieuw in te richten gebied. Zoals in het Utrechtse Houten. Die gemeente is straks twee keer zo groot gemaakt, maar de leefbaarheid lijdt daar allerminst onder. ‘Mede met dank aan Bouwfonds Cultuurfonds’, zegt opdrachtgever Henny den Bieman. ‘Bouwfonds onderscheidt zich daarmee echt.’
D
e plattegrond van het nieuwe Houten doet sterk denken aan het vroegste resultaat van een celdeling: twee ronde vormen die in het midden met elkaar verbonden zijn. In de oudste, noordelijke cel zitten het oorspronkelijke dorpje Houten en het nieuwe stadshart als kernen opgesloten; de zuidelijke cel is nog volop in aanbouw. Henny den Bieman , directeur Ontwikkeling, zetelt in het noorden, in het gemeentehuis, maar zijn werkterrein is toch vooral de nieuwe uitleg in het zuiden: Castellum. Sinds het begin van de ontwikkeling van dat stadsdeel, in 1995, onderhoudt hij nauwe banden met Bouwfonds, de grootste partner in het Ontwikkelingsverband Houten (OVH). “Natuurlijk zijn alle mogelijke afspraken in een samenwerkingsovereenkomst vastgelegd,” vertelt Den Bieman, “maar al gauw bleek dat we daar nauwelijks naar hoefden te kijken, omdat we allemaal uitgingen van dezelfde kwaliteitsgedachte. Waar je woningen bouwt, bouw je veel meer: een leefomgeving. Je moet ervoor zorgen dat er gelééfd kan worden en dat is iets wat we Bouwfonds niet uit hoefden te leggen. En zo hebben we ook Bouwfonds Cultuurfonds leren kennen.”
Station op wielen
Toen enkele jaren geleden het spoor tussen Utrecht en ’s-Hertogenbosch verdubbeld werd, had dat grote gevolgen voor Houten, dat immers dwars door die spoorlijn doorsneden wordt. Een van die gevolgen was dat het oude stationnetje, uit 1868, tegen de vlakte moest. Den Bieman: “Het stond in de weg en het had geen monumentale status. Curieus genoeg, want het was van de zes
‘Waterstaatstations type SS 5de klasse in gewijzigde uitvoering’ in Nederland het laatst overgebleven exemplaar. Maar de bewoners kwamen tegen de sloop in opstand en we zijn gaan kijken of het tóch behouden kon worden.” Hoewel niet rechtstreeks betrokken, schoot Bouwfonds bij die ontdekkingstocht te hulp door belangeloos mee te denken, technische adviezen te geven en een financiële bijdrage te leveren. “Uiteindelijk werd besloten om het station in zijn geheel op te vijzelen, op een ‘duizendwielenwagen’ te laden en 150 meter verderop weer neer te zetten. Om die operatie te kunnen financieren, heeft Bouwfonds ons geadviseerd om ook bij het Cultuurfonds aan te kloppen, wat ook in een bijdrage heeft geresulteerd." (Zie elders in dit dossier.) Inmiddels heeft het Oude Station een nieuw leven gekregen als horecagelegenheid die drijft op werknemers met een verstandelijke beperking, als onderkomen van de plaatselijke Werkgroep Archeologie en als officiële trouwlocatie van de gemeente Houten. “Ook bij het nadenken over die herbestemming heeft Bouwfonds ons geholpen door de inzet van BOEi: hun nationale maatschappij tot behoud, ontwikkeling en exploitatie van industrieel erfgoed.”
Buitenaards
Houten is in veel opzichten een bijzondere gemeente. Fietsers hebben er bijvoorbeeld vrijwel overal voorrang op auto’s. Maar Houten gaat veel verder: het is – vermoedelijk – de enige plaats op aarde en ver daarbuiten die ‘serieus’ rekening houdt met bezoekers uit de ruimte. Bij de A27 heeft de gemeente daartoe in 2001 een heuse ‘Landingsbaan voor Buitenaardse Culturen’ laten aanleggen, met een zes meter hoge verkeerstoren en een reusachtig rond ufolandingsplatform, vanuit de lucht te herkennen door een koeienletter ‘U’. Een kunstwerk van de hand van Martin Riebeek en mede tot stand gekomen dankzij een bijdrage van Bouwfonds Cultuurfonds. De steun van het fonds voor dit project is voor Den Bieman een bewijs te meer van de verantwoordelijkheid die Bouwfonds voelt voor de leefbaarheid in ontwikkelingsgebieden. “Zo laat je zien dat je je echt kunt onderscheiden als ontwikkelaar.”
Verstand van de samenhang der dingen Tot nog toe was de gemeente de maat van alle dingen die Bouwfonds Cultuurfonds sponsorde. Daaraan komt in 2011 een einde. Fons ‘Fonds’ van Meijgaarden, sinds 2000 directeur en inspirator van het Cultuurfonds, ziet daardoor nog meer kansen voor Bouwfonds om zich verder te ontwikkelen tot de gebiedsontwikkelaar van Europa. ‘Wij openen deuren die anders gesloten blijven.’
O
ok al is aan het aandeelhouderschap van de Nederlandse gemeenten in Bouwfonds vijf jaar geleden definitief een einde gekomen, tot 1 januari 2010 – de datum dat Bouwfonds Cultuurfonds voor een jaar ‘uit de vaart’ werd gehaald – heeft ‘de gemeente’ de statuten ervan gedomineerd: ‘Het fonds heeft als missie bij te dragen in de kosten van gemeentelijke culturele activiteiten of van particuliere activiteiten waarin gemeenten participeren.’ Fons van Meijgaarden: “De gemeente is nu eenmaal ‘gelegenheidgever’. Wil je ergens iets bouwen, dan krijg je te maken met grondverwerving, bestemmingsplannen, vergunningen: met de gemeente kortom. Wat ligt dan meer voor de hand dan een combinatie tussen het ontwikkelen van vastgoed in een bepaalde gemeente en het ontwikkelen van de cultuur in diezelfde gemeente? Dat is goed en nastrevenswaardig. En dan gaan wij wel een stapje verder dan het geven van een obligate toegift. Dat laatste doen wel meer ontwikkelaars.” Die meerwaarde geeft Bouwfonds de uitstraling die bij het bedrijf past. Van Meijgaarden geeft een voorbeeld van wat hij bedoelt: “In Utrecht heeft het Cultuurfonds meebetaald aan de vernieuwing van het Catharijneconvent, ook al ontwikkelt Bouwfonds geen vastgoed op die plek. Maar dat museum heeft een waarde voor de stad waar bijna niets tegenop kan. Die straalt ook af op Bouwfonds.”
Een bredere scope
De recente economische crisis heeft ook bij Bouwfonds Cultuurfonds tot een herbezinning geleid. De van oudsher gegroeide
eenzijdige gerichtheid op de gemeente heeft plaatsgemaakt voor een bredere visie. Van Meijgaarden: “Onze ontwikkelingsopgave is gecompliceerder dan ooit tevoren. Tegenwoordig gaat het bijna altijd om ingewikkelde gemengde projecten, waarbij wonen, werken, winkelen en recreëren geïntegreerd worden. Daarbij komen ook veel meer partijen kijken dan alleen de gemeente: corporaties, beleggers, een andere ontwikkelaar – noem maar op.” Die veranderende markt heeft zijn weerslag gekregen in de statuten van het Cultuurfonds. In 2011, als het fonds zijn herstart beleeft na een jaar radiostilte, zal daaruit de dwingende link met de gemeente verdwenen zijn. Van Meijgaarden: “Bouwfonds Cultuurfonds verbreedt zijn scope naar andere partijen naast de gemeente. Dat kan deuren openen die anders gesloten zouden blijven.”
Kwaliteit bewaken
Wat is volgens Van Meijgaarden, die behalve het Cultuurfonds ook de kunstcollectie van Bouwfonds onder zijn hoede heeft, het belang van kunst als onderdeel van gebiedsontwikkeling? “Ik vind het belangrijk dat het Cultuurfonds invloed heeft op de kwaliteit van de ruimtelijke omgeving. Bij het invullen van een gebied moet alles met elkaar samenhangen; alle ingrediënten moeten daarin hun natuurlijke werking hebben. Ook kunst. Je hebt dus een partij nodig die verstand heeft van die samenhang der dingen. Dat kennisinstituut is het Cultuurfonds. Of dat hoogdravend is? Nee. We houden in nauw overleg met Bouwfonds Ontwikkeling voeling met de mensen die in het gebied wonen. We houden rekening met hun wensen, laten ze desnoods een kijkje nemen in het atelier van een kunstenaar die wij iets in hun wijk willen laten neerzetten. Maar uiteindelijk is ónze stem doorslaggevend. We hoeven ons niet te verontschuldigen voor het neerzetten van schoonheid.”
38
december 2010 – naw dossier #38
39
naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds
overzicht Dit is de nieuwste aflevering in een reeks dossiers rond gebiedsontwikkeling onder de vlag van het NAW platform. Eerdere publicaties kunt u nog nabestellen of downloaden via www.naw.nl. Daar kunt u zich ook aanmelden wanneer u het NAW kwartaalmagazine of de NAW nieuwsbrief wilt ontvangen.
september 2010 #37
juni 2010 #36
April 2010, speciale uitgave
dossier
dossier Grondbeleid in discussie najaar 2006
dossier Senioren en wonen zomer 2006
publicatie Welstand in ontwikkeling voorjaar 2006
dossier Trends en ontwikkelingen in retail voorjaar 2006
publicatie Betaalbare woningen winter 2005
dossier Starters op de woningmarkt winter 2005
dossier Woonwijk van de toekomst najaar 2005
publicatie Niet polderen maar rekenen zomer 2005
dossier Gemengde projecten in de stad zomer 2005
dossier Toekomst landelijk gebied voorjaar 2005
dossier Infra knooppunten winter 2004
dossier Waterfront ontwikkeling najaar 2004
dossier Integrale projecten voorjaar 2003
december 2009 #34
maart 2010 #35
RE G I E
Consument en duurzaamheid
De nieuwe ontwikkelaar
dossier De nieuwe ontwikkelaar september 2010
juni 2009 #32
Wonen en senioren
dossier Wonen en senioren juni 2010
april 2009 #31
dossier
Verslag van het grootschalig landelijk
woonconsumentenonderzoek 'Baat het niet, dan gaat het niet' naar markt- en prijsacceptatie van energiezuinige nieuwbouwwoningen.
Extra dossier Consument en duurzaamheid april 2010
Binnenstedelijk ontwikkelen
dossier Binnenstedelijk ontwikkelen maart 2010
december 2008
Duurzame gebiedsontwikkeling
dossier Duurzame gebiedsontwikkeling oktober 2009
september 2008
Kust en kade
dossier Kust en kade september 2009
juni 2008
www.naw.nl
Bouwfonds als partner in grondexploitatie
dossier Bouwfonds als partner in grondexploitatie juni 2009
Wonen in de Randstad
dossier Wonen in de Randstad april 2009
dossier Betaalbare woningen december 2008
Dossier Innovatie in duurzaamheid
Dossier Mixed-use in kleine kernen
Dossier Gebiedsontwikkeling in internationaal perspectief
• Op duurzame wijze omgaan met de omgeving • Vastgoedsector moet discussie losmaken • Deze planeet beter achterlaten dan hij is gevonden
• Kansen om leefbaarheid te verbeteren • Betrokkenheid van bewoners is groot • Puzzelen op de vierkante meter
• Van monofunctioneel naar multifunctioneel • Kansen voor stedelijk programma • Analyse en conceptvorming noodzakelijk
dossier Innovatie in duurzaamheid winter 2007
dossier Mixed-use in kleine kernen najaar 2007
gebieds ontwikkeling en voorzieningen
Betaalbare woningen
dossier Gebiedsontwikkeling in internationaal perspectief zomer 2007
extra dossier Leren van gebiedsontwikkeling in Engeland november 2008
gebieds ontwikkeling en openbaar vervoer
dossier Gebiedsontwikkeling en voorzieningen september 2008
dossier Gebiedsontwikkeling en openbaar vervoer juni 2008
dossier Publiek-Private Samenwerking zomer 2004
dossier Ruimtelijke ontwikkeling voorjaar 2004
dossier Kantorenmarkt winter 2003
dossier Woningmarkt najaar 2003
dossier Winkelen zomer 2003
dossier Stadsreparatie voorjaar 2007
dossier Buiten bouwen is maatwerk winter 2006
dossier Grondbeleid winter 2002
dossier Appartementenmarkt najaar 2002
dossier Concept- en gebiedsontwikkeling zomer 2002
dossier Wonen & Werken voorjaar 2002
dossier Stedelijke vernieuwing winter 2001
Sterk in grondexploitatie Samenwerken in integrale gebiedsontwikkeling
publicatie Sterk in grondexploitatie juni 2007
www.naw.nl