NAW#20 voorjaar 2006

NAW # 20 VOORJAAR 2006

Ruimte voor winkelplezier

# 20 / VOORJAAR 2006

We gaan naar een winkelcentrum om iets te kopen. Maar tegenwoordig is er nog een andere reden bijgekomen om dat winkelcentrum te bezoeken: we willen iets beleven. Daarom is het centrum niet langer meer een rijtje winkels-met-de-bekende-uithangborden.

Een winkelcentrum ademt vooral een gedachte uit. Een thematisch concept. Waarin is nagedacht over alle factoren die het winkelplezier positief be誰nvloeden. Van de parkeervoorzieningen tot en met woonfuncties, om de levendigheid te stimuleren. In de visie van Bouwfonds MAB Ontwikkeling is het concept bepalend of de kassa straks gaat rinkelen. Die ruimte eigenen we ons toe.

Kijk voor meer informatie op www.bouwfonds.nl.

dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n oonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam ad laats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres w aam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonpl dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n oonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam ad laats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres w aam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonpl dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n oonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam ad laats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres w aam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonpl dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n oonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam ad laats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres w aam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonpl dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n oonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam ad laats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres w aam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonpl dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n oonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam ad laats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres w aam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonpl dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n oonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam ad plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonp adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonp adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonp adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonp adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonp adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonp adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonp adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonp adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats n woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonp adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonp adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam a

Magazine over integrale gebiedsontwikkeling Met dossier Trends en ontwikkelingen in retail

Kansen U heeft de eerste NAW van dit jaar in uw handen. Een nummer waarin duidelijk het multidisciplinaire karakter van ons vak tot uiting komt. Veel facetten waarmee wij vandaag de dag als toonaangevende internationale ontwikkelaar te maken hebben, brengen we in dit voorjaarsnummer voor het voetlicht: regelgeving, decentralisatie, publiek-private samenwerking en de werking van de Studio Bouwfonds MAB. In het dossier staat retail centraal. Internationalisatie en de steeds sneller veranderende wensen van de consument maken flexibiliteit en een hechte samenwerking gedurende de conceptfase tussen ontwikkelaar en retailer noodzakelijk. Kennis van retailers moet namelijk in een vroegtijdig stadium in de planvorming worden betrokken. Verder zien ook wij dat internationale retailers moeite hebben om in ons land geschikte locaties te vinden. Het accommoderen van grootschaligheid in de stedelijke omgeving is een uitdaging. Wij bieden daarbij in toenemende mate de helpende hand.

inhoud

Bij NAW horen de woorden Naam, Adres, Woonplaats. Dit zijn de begrippen die centraal staan in dit magazine. Aandacht voor de eindgebruiker (naam), de woning, het kantoor of de winkelruimte (adres) en de locatie (woonplaats) is voor Bouwfonds MAB Ontwikkeling essentieel bij de realisatie van aantrekkelijke gebieden.

NAW wordt gratis verzonden aan de zakelijke relaties van Bouwfonds MAB Ontwikkeling.

Bij het NAW magazine hoort het NAW Dossier. Zorg ervoor dat u ook deze aanvulling in handen krijgt.

programma

Inmiddels zijn de gemeenteraadsverkiezingen weer achter de rug. De vierjaarlijkse gang naar de stembus kan vooral op lokaal niveau nogal eens leiden tot veranderingen van gezichtspunten. Daar hoeven we niet zo bevreesd voor te zijn. Wisseling van politieke kleur kan namelijk ook leiden tot nieuwe kansen en mogelijkheden. Neem bijvoorbeeld de trend dat het realiseren van publieke voorzieningen – traditioneel toch een overheidstaak – in toenemende mate naar private partijen wordt overgeheveld. Dit in combinatie met ons huidige speelveld maakt dat er kansen genoeg zijn voor een vastgoedontwikkelaar als Bouwfonds MAB Ontwikkeling.

Wij wensen u veel leesplezier en een bloeiend voorjaar!

Isaäc Kalisvaart Lid van de directie

beleid

ontwerp

architectuur

proces

werken

actueel

BrabantStad timmert aan de weg

De juiste snaar raken

Symphonie in Utrecht oogt als een notenbalk

Leidschendam Centrum: leven aan de Vliet

KVA biedt ruimte voor Ruimte voor kleinschalige ondernemers frisse ideeën

De zin en onzin van milieumaatregelen

En verder in dit nummer

BrabantStad is het tweede stedelijke netwerk van Nederland. Vijf Brabantse steden bundelen hun krachten. Niet langer ieder voor zich, maar juist gezamenlijk op zoek gaan naar nieuwe kansen en ontwikkelingen.

Conceptontwikkeling, advisering in architectenkeuze en kwaliteitsbewaking zijn kerntaken van Studio Bouwfonds MAB. Met een multidisciplinair team biedt de studio een duidelijke meerwaarde.

Vier architecten die samen één appartementencomplex ontwerpen.

De afwisseling van zorgvuldig gecomponeerde maar verschillende stijlen maakt van Symphonie in Utrecht een uniek woongebouw.

Het centrum van Leidschendam ondergaat een ingrijpende metamorfose. In de plannen staan water en historiserende architectuur centraal.

De voorbereiding is zo goed als gereed, op weg naar de uitvoering.

Het vinden van geschikte bedrijfsruimte is niet gemakkelijk voor de kleine ondernemer. Er wordt gewoonweg te weinig ruimte ontwikkeld.

In Amsterdam lijkt daarin verandering te komen.

In steeds meer steden verrijzen brede scholen. Een concept dat ook in Vathorst in Amersfoort is gebruikt.

Resultaat is een levendig en multifunctioneel centrumgebouw waar bewoners elkaar de hele dag ontmoeten.

Bert Mathijsen, milieumanager bij Bouwfonds MAB, neemt na zestien jaar afscheid. In een vraaggesprek blikt hij terug op de zin en onzin van twintig jaar milieumaatregelen.

➔ lezersaanbieding kunstaankoop ➔ 100 jaar wonen werken winkelen ➔ kunst in de openbare ruimte ➔ verhuizen ➔ excursie ➔ de verandering ➔ interieur

pagina 4

pagina 14

pagina 20

pagina 22

pagina 31

pagina 32

pagina 40

12 21 28 30 38 39 46

beleid

BrabantStad timmert aan de weg auteur Jan Rutten beeld Georges van Wensveen

Bevolking Aantal bedrijven BNP Beroepsbevolking Totale R&D uitgaven Bedrijfsuitgaven R&D Export Gem. aandeel vrachtverkeer

Brabant

Nederland

2.400.000 160.000 15% (59 miljard euro) 15% (1.1 miljoen) 25% 38% 18,3% (24.5 miljard euro) 17,2%

16.000.000 + 770.000 100% (409 miljard euro) 100% (7.4 miljoen) 100% 100% 100% (134 miljard euro) 15.3% Opvallend

Met 1,4 miljoen inwoners en twintig procent van de industriële productie is BrabantStad, na de Randstad, het tweede stedelijke netwerk van Nederland. BrabantStad staat voor de samenwerking van de provincie NoordBrabant en haar vijf grootste steden: Breda, Eindhoven, Helmond, ’s-Hertogenbosch en Tilburg.

Doel van BrabantStad is dat de steden gezamenlijk sterker worden door gemeenschappelijke projecten te initiëren, elkaar te ondersteunen bij de lobby richting Rijk en Europa en door Brabant nationaal en internationaal als aantrekkelijke regio op de kaart te zetten.

Achttien nieuwe buitenlandse bedrijven in 2003 zorgden voor een investering van 52,3 miljoen euro. Dit leverde 800 nieuwe arbeidsplaatsen op in Brabant.

In de eerste helft van 2004 vond maar liefst 80% van alle buitenlandse investeringen in Nederland in Brabant plaats.

Opvallend Eén van de drie (door uitgevers verkregen) patenten is afkomstig uit Brabant!

Brabant scoort hoog in het aantal technostarters en in het aandeel snelgroeiende bedrijven

Brabant zelf telt 2,4 miljoen inwoners.

De industrie vormt in Brabant de grootste werkgever, met ruim 208.000 arbeidsplaatsen, waarvan 45 procent in de metaal- en elektrotechnische sector. BrabantStad vormt de schakel tussen twee grensoverschrijdende economische kernzones. West-Brabant is georiënteerd op de havens van Rotterdam en Antwerpen; logistiek en proces-industrie (Moerdijk) vormen speerpunten. Zuidoost-Brabant met Eindhoven als centrum vormt een nationale

4

beleid

‘brainport’ met een sterke ‘maakindustrie’.

In het Programma BrabantStad 2004-2008 zijn vier speerpuntprojecten aangewezen waarvoor provincie en steden zich sterk maken: uitbouwen van het openbaar vervoernetwerk, realiseren van een groene mal rond de grote steden in samenhang met de ontwikkeling van het nationaal landschap ‘het Groene Woud’, organiseren van een Cultureel Brabant Festival en ten slotte het opzetten van internationale promotie en acquisitie. Via gezamenlijke

belangenbehartiging ondersteunt BrabantStad verder projecten als de transformatie van de stationsomgeving in Tilburg en Breda, het ontwikkelen van vijf toplocaties voor (boven)regionale bedrijvigheid, het oplossen van knelpunten in het wegennet (onder andere de oostzijde van Eindhoven), het realiseren van voorzieningen als het nationaal zwembad in Eindhoven, de Groene Campus in Helmond en de herstructurering van de Brabant Hallen in Den Bosch.

OV-netwerk In het openbaar vervoer-netwerk investeert het Rijk in totaal 1.174 miljoen euro. Voor de eerste fase (244 miljoen t /m 2007) is een toezegging van 129 miljoen van Rijk en van de provincie Noord-Brabant van 107 miljoen euro.

Voor 2008-2011 zijn nog geen toezeggingen.

beleid

5

Onno Hoes:

‘In de loop der jaren is het besef ontstaan dat we sterker staan door samen te werken dan door elkaar tegen te werken’ Als verantwoordelijk portefeuillehouder benadrukt Hoes het belang van BrabantStad voor de regionale economie: ‘Door de aard van de bedrijvigheid loopt Brabant voor op de rest van Nederland. We zien dat de economie hier weer stevig aantrekt. De sterke positie van Brabant blijkt uit de investeringen van buitenlandse bedrijven: in 2004 was dat maar liefst tachtig procent de totale investering. Dit heeft te maken met de verbinding tussen de havens van Rotterdam en Antwerpen enerzijds en de relatie met het Ruhrgebied anderzijds.

De opgave voor de toekomst is om de economische ontwikkeling verder te faciliteren. BrabantStad heeft daarbij vooral een voorwaardenscheppende rol, door te zorgen voor goede infrastructuur, onderwijs en moderne bedrijventerreinen.’

Gedeputeerde Onno Hoes: ‘Brabant is niet langer verzameling van dorpen’

Gedeputeerde Onno Hoes heeft, naar eigen zeggen, een ‘geweldige portefeuille’ met onderwerpen als Economie, Europa en BrabantStad. Als voorzitter van de Stuurgroep BrabantStad is hij – samen met gedeputeerde Paul Rüpp van Ruimtelijke Ordening – de stuwende kracht achter een breed palet aan activiteiten dat de afgelopen jaren tot stand is gekomen.

Hoes vertelt enthousiast over de samenwerking van provincie en gemeenten binnen BrabantStad: ‘De start eind jaren negentig had te maken met een probleem. De grote steden met geprononceerde burgemeesters als Brokx, Nijpels en Welschen gingen ieder voor hun eigen belang. De steden afzonderlijk en Brabant als geheel maakten daardoor in het Haagse een versnipperde indruk en liepen projecten en subsidies mis. In de loop der jaren

‘Door de aard van de bedrijvigheid loopt Brabant voor op de rest van Nederland’ is het besef ontstaan dat we sterker staan door samen te werken dan door elkaar tegen te werken. Natuurlijk blijven er belangentegenstellingen bestaan, maar er zijn voldoende onderwerpen waar we gezamenlijk belang bij hebben. De chemie tussen de deelnemers persoonlijk is daarbij ook erg belangrijk.’

Kenniseconomie Hoes benadrukt dat die samenwerking niet betekent dat BrabantStad zich ontwikkelt tot een nieuwe bestuurslaag, de angst van sommige bestuurders en bedrijven in de provincie: ‘Je kunt ons beter beschouwen als

een branchevereniging van individuele bedrijven die soms elkaars concurrent zijn en elkaar op andere momenten weer nodig hebben. De provincie vormt daarbij de bindende kracht, die enthousiasmeert en initieert.’ Hoes telt zijn zegeningen en wijst op successen als de aanwijzing van het nationaal landschap Het Groene Woud en op subsidies voor het openbaarvervoernetwerk, waardoor de steden en wijken binnen die steden beter met elkaar worden verbonden: ‘Allemaal zaken waardoor het totale leef- en vestigingsklimaat in Brabant erop vooruitgaat.’

In dit verband wijst Hoes op de activiteiten van de Brabantse Ontwikkelingsmaatschappij (BOM) om de komende tien jaar 1295 van de vijfduizend hectare verouderd bedrijventerrein te herontwikkelen. Hoes: ‘Brabant zal de slag moeten maken naar een sterke kenniseconomie. Er is in de industrie nog veel laaggeschoold werk en veel bedrijven zullen het door de toenemende globalisering niet redden. De kansen liggen in hoogwaardige technologische productie, in research en

Vernieuwde stationslocaties

6

beleid

development, ontwerp en marketing. Niet voor niets ondersteunen wij vanuit BrabantStad dan ook initiatieven als de Brabant Medical School en de ‘Maintenance Valley’. Dit laatste project gaat over het concentreren van bedrijven en defensie-instellingen die vliegtuigonderhoud doen. Dit moet zijn beslag krijgen rond de vliegbasis Woensdrecht. Ook hebben we een stevige lobby opgezet om de afdeling Automotive van TNO vanuit Delft naar Helmond te krijgen. Dat is gelukt. Daarmee is er een volledige keten van schakels in de automobielindustrie. Tot slot proberen we de samenwerking tussen grote bedrijven, MKB en het onderwijs te stimuleren.’

Nieuw zelfbeeld De transformatie die de Brabantse economie de afgelopen decennia heeft ondergaan en de komende jaren nog zal ondergaan, heeft volgens Hoes verregaande implicaties: ‘Het zelfbeeld van de Brabander ten aanzien van de eigen provincie is dat van een verzameling dorpen. Het platteland – dat wil zeggen de agrarische sector – is echter allang niet meer de enige motor van de economie. Het geld wordt verdiend in de industrie, de biomedische sector en in de dienstverlening. Een zeer groot deel van de bevolking woont in de steden.

Eindhoven en Tilburg zijn de vijfde en zesde

Innovatieve woningbouw

stad van het land en de steden groeien fysiek steeds meer naar elkaar toe.’ Brabant is, aldus Hoes, ‘inmiddels meer een stedelijk dan een landelijk gebied. Het is een netwerk van steden die economisch, cultureel en qua woningmarkt met elkaar samenhangen en zijn verbonden door infrastructuur en een prachtige, groene omgeving.’

Het komende jaar buigen ontwerpers uit de vijf steden en de provincie zich over de ruimtelijke invulling van BrabantStad in de toekomst. Zij maken de contouren van BrabantStad in 2030 zichtbaar. Een interessant project dat richting geeft aan het nieuwe Programma BrabantStad voor de periode 2008-2012. Ook communicatief heeft deze ontwerpexercitie gevolgen. Hoes: ‘We moeten de bevolking laten zien dat steden leuke plekken zijn om te wonen en te werken.

Dat is van belang voor het leefklimaat in de steden en op het platteland. Aan de andere kant moeten we de positieve kanten van het dorpse leven proberen te behouden. Brabant kent niet de grootschaligheid en anonimiteit van de steden in de Randstad. Er is hier nog steeds een cultuur van consensus, van harmonie en samen om tafel de problemen oplossen. Dat is ook de basis voor het succes van het fenomeen BrabantStad.’

Detailontwikkelingen verrijzen

beleid

7

Els Aarts:

‘Bindend element van Tilburg is dat de Brabantse economie op een hoger niveau moet worden getild’

Wethouder Ruimtelijke Ordening van Tilburg Els Aarts: ‘We zijn nog te bescheiden’

Als ‘schonste stad van ’t laand’, zoals de Tilburger met enig gevoel voor overstatement de eigen gemeente wel noemt, is Tilburg allang niet meer het lelijke eendje dat het jarenlang was.

De geblakerde torens van de textielfabrieken en lege fabrieksterreinen hebben de afgelopen decennia plaatsgemaakt voor moderne kantoor- en woontorens, voor cultuurpaleizen en aantrekkelijke woonwijken. Tilburg is niet langer die arme textielstad van Nederland, maar een stad van bedrijvigheid en steeds meer een stad van cultuur, dienstverlening en onderwijs. ‘Tilburg is nog steeds te bescheiden’, zegt wethouder Ruimtelijke Ordening Els Aarts: ‘Als je aan een lid van de Tweede Kamer vraagt hoeveel inwoners Tilburg heeft, komt ie met moeite tot

‘Brabant is de belangrijkste industriële regio van het land’ honderdduizend. Welnu, we hebben er tweehonderdduizend.’ Om de positie van Tilburg verder te illustreren, wijst Aarts op de medische sector (de grootste werkgever in de stad), op het grote aantal excellente gereedschapsmakerijen, op 013 (de grootste poptempel) en op het complete pakket kunstopleidingen. Aarts: ‘Het succes van Tilburg heeft te maken met het feit dat we geen mooie, historische stad zijn en geen poeha hebben. Hier kan alles. Die dynamiek heeft een grote aantrekkingskracht op bedrijven, kunstenaars en jongeren.

Maar we mogen daarmee best meer aan de weg timmeren.’

werken, staan we nadrukkelijk bij VROM en Verkeer & Waterstaat op de kaart.’ Zonder haperen noemt Aarts een aantal successen dat Tilburg aan de samenwerking en lobby van BrabantStad heeft te danken: de aanleg van station Reeshof (16 mln), de Birk-subsidie voor de Spoorzone (14 mln), de verbreding van het Wilhelminakanaal (60 mln) en de afronding van de noordelijke Randweg (70 mln). En niet te vergeten de aanwijzing van het natuurgebied ‘het Groene Woud’ als nationaal landschap, direct grenzend aan de noord-oostflank van de gemeente Tilburg.

Aarts: ‘Deze successen bewijzen dat we samen sterker staan dan alleen.’

Het geloof in BrabantStad was volgens Aarts echter geen vanzelfsprekendheid: ‘De lokale politiek zag eind jaren negentig wel in dat er iets moest gebeuren. De eyeopener was dat we de Open Universiteit verloren aan Maastricht.

Individuele collegeleden en veel raadsleden vonden BrabantStad in het begin echter allemaal maar theoretisch geneuzel; tijdsverspilling en weggegooid geld aan dure

beleid

Gemeenschappelijk belang De rode draad van het concept BrabantStad vormen volgens Aarts de gemeenschappelijke belangen die de gemeenten hebben op het gebied van de economie, bereikbaarheid en ruimtelijke ordening. Aarts: ‘Tilburg is een goed voorbeeld. Economisch hebben we een duidelijke relatie met Eindhoven door de industrie en de aanwezigheid van twee universiteiten met ieder een eigen karakter.

Wij alpha en gamma, en Eindhoven beta. Bij de ruimtelijke ordening en woningmarkt is er weer een sterke band met Breda; beide steden grenzen zowat aan elkaar. En voor ons alledrie

geldt dat de A58 de levensader is van het westen naar het oosten. Het is dus uitermate belangrijk om ieders belangen op elkaar af te stemmen.’

Bindend element is, aldus Aarts, dat de Brabantse economie op een hoger niveau moet worden getild: ‘De afgelopen decennia hebben we ons erg gefocust op logistiek en distributie.

Dat sloot ook aan op de kwaliteit van de beroepsbevolking. De toegevoegde waarde in termen van werkgelegenheid en grondopbrengsten is echter gering, terwijl het zeer ruimte-extensieve sectoren zijn. Voor de toekomst zullen we het moeten hebben van de kenniseconomie. Samenwerking van bedrijfsleven, onderwijs en overheid is dan essentieel. Ook moet er gezamenlijk bij de acquisitie van bedrijven in het buitenland worden opgetrokken; Brabant heeft meer smoel dan Tilburg alleen. Tot slot moeten we ervoor zorgen dat de leefomgeving aantrekkelijk blijft. Dat betekent investeren in aandacht en zorg voor het landschap en de natuur. Dat kan alleen als je een gezamenlijke visie hebt en er samen voor gaat.’

Zelfvertrouwen De houding van Aarts en de gemeente Tilburg is exemplarisch voor het herwonnen zelfvertrouwen van Brabant. Aarts is dan ook een fervent supporter van het fenomeen BrabantStad: ‘Brabant is de belangrijkste industriële regio van het land. Het belang daarvan wordt eindelijk door de politiek en beleidsmakers in Den Haag onderkend. Door als grote gemeenten en provincie samen te Aantrekkelijk kunst & cultureel programma

8

folders. Ook het bedrijfsleven was niet erg enthousiast: men was bang voor een vierde bestuurslaag, met als gevolg meer bureaucratie, gedoe en vertraging van besluitvorming.’ Het vertrouwen in het fenomeen BrabantStad is volgens Aarts dan ook van recente datum. De positie van Brabant in de nota Ruimte en het binnenhalen van enkele grote subsidies hebben de twijfelaars over de drempel geholpen.

Toekomst perspectieven voor steden

Nieuwbouw Textielmuseum

beleid

9

Paul Hoen:

‘Niet alleen het stedelijke karakter van BrabantStad vraagt om aandacht, maar ook het versterken van de kwaliteit van de groene mal’

Directeur Regiokantoor Zuid Bouwfonds MAB Ontwikkeling Paul Hoen: ‘Bouwfonds wil meedenken over toekomst’

‘Als grote ontwikkelaar in Brabant, zijn wij zeer geïnteresseerd in het fenomeen BrabantStad.’ Aan het woord is Paul Hoen, regiodirecteur Zuid van Bouwfonds MAB. ‘Al sinds 2002 denken de provincie en vijf grote steden in een netwerkverband na over hun toekomst.

Zij willen zich op basis van complementariteit profileren in de concurrentiestrijd met andere steden en regio’s. Op dat vlak speelt een aantal ontwikkelingen waarmee ook wij als ontwikkelaar te maken hebben. Zo krijgt de economische groei in de stedelijke agglomeraties meer dan elders gestalte. Daar willen wij bij zijn, niet alleen om ‘projecten te doen’ in en bij de steden, maar ook om mee te denken; bijvoorbeeld over de gebieden tussen de steden. Om de steden als motor van de regionale economie te laten draaien, moet worden geïnvesteerd in de ruimtelijke kwaliteit van die steden als vestigingplaats voor bedrijven en hun werknemers. Het gaat er niet om overal dezelfde voorzieningen en

10

beleid

‘Brabant staat nog ingrijpende veranderingen te wachten’ kwaliteit aan te bieden maar juist om kleur te be-kennen. Met bijzondere concepten zoals Brandevoort in Helmond en Haverleij in Den Bosch kunnen wij hieraan een bijdrage leveren.’

Versnippering tegengaan ‘Niet alleen het stedelijke karakter van BrabantStad vraagt om aandacht, maar ook het versterken van de kwaliteit van de groene mal,’ aldus Hoen. ‘Een belangrijke trend betreft de veranderingen binnen de landbouw en de daarmee samenhangende reconstructie van het buitengebied. Net als elders in Nederland neemt het aantal boeren en agrarische bedrijven af. Door de globalisering staat de landbouw onder druk. Daardoor ontstaan nieuwe kansen; voor de natuur, maar ook voor

projectontwikkeling. Neem bijvoorbeeld de ruimte-voor-ruimte-regeling: die biedt mogelijkheden om oplossingen te vinden voor de herstructurering van de intensieve veehouderij en de glastuinbouw en voor de vervuiling van het buitengebied. Wel zal hier creatiever mee om moeten worden gegaan.

Een actieve en risicodragende financiële participatie van marktpartijen in de ruimtevoor-ruimte-regeling betekent in de praktijk immers nog niet dat je ook daadwerkelijk rechten verwerft om te bouwen. Tot nog toe hebben we ons dan ook terughoudend opgesteld.’

projectontwikkeling middelen kunnen genereren voor natuurontwikkeling en onderhoud (rood voor groen). De haalbaarheidsstudie ‘Niet polderen, maar rekenen!’ die Bouwfonds en het Nationaal Groenfonds voor het Groene Hart hebben gemaakt, zou ik best een Brabantse vertaling willen geven. Dat is wat je noemt ontwikkelingsplanologie; een proactieve en constructieve bijdrage van marktpartijen in de ruimtelijke ontwikkeling van onze provincie. Voor ons vormt het een mogelijkheid om ook in het buitengebied actief te zijn en daar onze expertise te kunnen inzetten. Overigens staan wij terughoudend tegenover bouwen in het buitengebied. We vinden dat een verdere versnippering van het landschap – zoals in Brabant de afgelopen decennia heeft plaatsgevonden – juist moet worden tegengegaan.

Als er gebouwd wordt, dan wel graag vanuit een zorgvuldig geformuleerde gebiedsvisie.

Met modieuze onderwerpen, zoals de roep om meer weidewinkels, moet zorgvuldig worden omgegaan.

De provincie speelt op dit vlak door de veranderende wetgeving een belangrijke rol.

Ook hier is terughoudendheid gewenst vanwege het belang van de stedelijke centra en wijkcentra. Bovendien leidt bouwen in het buitengebied tot nog meer mobiliteit.’

Innovatieve concepten

Bouwtempo en kwaliteit ‘In de praktijk van alledag hebben we met BrabantStad overigens niet zoveel te maken’, ligt Hoen toe. ‘We zijn vooral gericht op de ontwikkeling van concrete projecten. Dan is primair de gemeente je gesprekspartner.

BrabantStad, als overlegplatform van de grote gemeenten, zou overigens best een actievere rol kunnen spelen bij de bevordering van de bouwproductie. Je ziet grote verschillen tussen de steden. Tilburg, Den Bosch en Helmond staan bijvoorbeeld veel positiever dan de andere steden tegenover samenwerking met marktpartijen in een vroegtijdig stadium. In de eerstgenoemde steden worden creatieve oplossingen gevonden en risico’s gedeeld, waardoor het bouwtempo veel hoger ligt dan elders en de plannen kwalitatief beter zijn. Ik bepleit hierover een open gedachtewisseling en uitwisseling van ervaringen. Daarbij is iedereen gebaat. Door de lage rentestand is de markt voor koopwoningen op dit moment erg goed. De komende jaren wordt de behoefte aan nieuwe woningen vooral bepaald door drie ontwikkelingen: verdere afname van de gemiddelde woningbezetting (forse groei eenen tweepersoonshuishoudens), vergrijzing (groeiende groep vijftigplussers met andere woonwensen) en de ontwikkeling van het tweedewoningbezit. Vergrijzing moet overigens niet alleen worden vertaald in de

Oude binnensteden voor uitgaan en gezelligheid

bouw van nieuwe appartementen en woonzorgcomplexen. Er zullen inspanningen moeten worden geleverd om deze categorie bewoners beter te laten doorstromen, zodat er ook meer ruimte komt voor groepen aan de onderkant van de woningmarkt.

Tot slot vind ik dat de partners in BrabantStad het maatschappelijk middenveld en het bedrijfsleven de komende tijd actiever bij de beleidsvorming kunnen betrekken. Ze moeten oppassen niet te veel binnen hun bestuurlijke circuit te blijven hangen. Om een voorbeeld te geven: de herstructurering van het Bredase stationsgebied wordt momenteel puur vanuit de gemeentelijke overheid als een megaproject aangestuurd; daarmee worden kansen gemist.

Dit geldt ook voor praktische zaken zoals het bouwtempo, en tevens voor de visievorming op de lange termijn. Brabant staat nog ingrijpende veranderingen te wachten. De eenvoudige productie-industrie zal verdwijnen. De uitdaging is om een echte kenniseconomie te worden met Eindhoven als brainport van het zuiden. Dit vraagt om een andere mentaliteit en ruimte voor mensen met een andere leefstijl. En dat vraagt ook weer om specifieke woon- en werkmilieus die passen binnen de eigen Brabantse context. Bouwfonds is stevig regionaal verankerd en wil daarover graag meedenken en haar nationale en internationale ervaring inbrengen.’

Futuristische ontwerpen en architectuur

Een andere kans vormt het fenomeen nieuwe landgoederen. Hoen: ‘Voor de provincie en natuureigenaren is het interessant omdat zij door

beleid

11

ieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezers lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbiedi anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaa ersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding ieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezers lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbiedi anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaa ersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding ieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezers lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbiedi anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l

lezersaanbieding kunstaankoop

Popel Coumou in uw collectie!

lezersaanbieding kunstaankoop

Popel Coumou in uw collectie!

Kunstenaar Popel Coumou: ‘Slaapkamers fascineren mij’

Over de Bouwfondscollectie

Het lijken net schilderijen, maar in werkelijkheid zijn het foto’s van maquettes van slaapkamers. Popel Coumou begint met een schets en daarna maakt ze een tweedimensionale maquette op A4-formaat. De bedden maakt ze van klei en die zijn nooit meer dan een halve cm dik. Door het gebruik van licht – bijna altijd gewoon daglicht – en het in perspectief geknipte papier, brengt ze een derde dimensie aan. Ze gebruikt een eenvoudige kleinbeeldcamera. ‘Slaapkamers fascineren mij. Het zijn intieme ruimtes, waar we veel emoties doormaken en op onszelf teruggeworpen worden.’ Alle kamers van Popel Coumou zijn leeg. In het begin stond er nog wel eens een vaasje in of hing er een gordijntje, maar gaandeweg zijn de ruimtes steeds abstracter geworden. ‘Die leegte en kaalheid hebben iets geheimzinnigs en mystieks. Het is alsof er net iets is gebeurd, maar je weet niet wat.’ De kunstenaar blaast haar beelden meestal op. De grove korrel is zo beter te zien, wat het schilderachtige effect geeft. Het beeld gaat leven als verf op een doek.

Bouwfonds vindt het belangrijk om het hedendaagse kunst- en cultuurklimaat te ondersteunen. Dit uit zich niet alleen in het opbouwen van een belangrijke kunstcollectie, maar ook in ondersteuning van culturele projecten door het Bouwfonds Cultuurfonds. Dertig jaar geleden besloot de toenmalige Raad van Bestuur van Bouwfonds om naar aanleiding van de uitbreiding van het hoofdkantoor in Hoevelaken kunst te gaan verzamelen.

Kunst werd gezien als een manier om een gebouw aan te kleden en de werkomgeving van de medewerkers te veraangenamen. In eerste instantie was de kunstcollectie geconcentreerd op het hoofdkantoor, maar inmiddels hangen in alle vestigingen in zowel Nederland als Duitsland kunstwerken uit de Bouwfonds kunstcollectie.

De Bouwfonds kunstcollectie behoort inmiddels tot de toptien van Nederlandse bedrijfscollecties en telt op dit moment 1.800 schilderijen, beelden, foto’s, video, grafiek en toegepaste kunst. Om de collectie te verstevigen en uit te bouwen bezoekt de Bouwfonds Kunststichting kunstenaars, galeries, kunstacademies en beurzen in binnen- en buitenland.

NAW biedt u een unieke kans om een speciaal voor NAW ontworpen foto van de Nederlandse fotografe Popel Coumou aan te schaffen. Zij is ook vertegenwoordigd in de Bouwfondscollectie. Tegen een gereduceerd tarief van € 195,- (incl. BTW, excl. verzendkosten) wordt u eigenaar van een bijzonder kunstwerk dat in een beperkte oplage is gemaakt. Deze lezersaanbieding is een initiatief van Bouwfonds MAB in samenwerking met de Bouwfonds Kunststichting.

Feiten over het kunstwerk Titel: zonder titel Jaar: 2006 Formaat: 34x50 cm Oplage: 50 Techniek: analoge kleurenprint op 1mm aluminium geplakt met een satijnen beschermfolie en een ophangprofiel op de achterkant Prijs: €195,- (inclusief BTW en exclusief €7,25 verzendkosten)

Informatie over Popel Coumou Popel Coumou (1978, Velsen) is een aanstormend talent. Ze is in 2004 afgestudeerd aan de Rietveld Academie en haar werk maakt nu al onderdeel uit van verschillende collecties. Op haar eindexamen had Popel Coumou al vijfentwintig foto’s verkocht en snel daarna kochten diverse bedrijven werk van haar aan. Vorig jaar werd ze genomineerd voor de Thieme Kunst Rai Prijs.

Ook musea is haar talent niet ontgaan. Zo heeft Museum Het Domein in Sittard werk van haar aangekocht en hing haar werk begin dit jaar in Foam, het prestigieuze fotomuseum in Amsterdam.

De kamers die Popel Coumou fotografeert zijn zelfgemaakte maquettes van gekleurd papier en klei. De foto’s lijken net schilderijen. De felle kleuren en de grove korrel die de kleinbeeldcamera oplevert dragen hiertoe bij.

12

lezersaanbieding

lezersaanbieding

13

ontwerp

‘De juiste snaar raken’ Conceptontwikkeling volgens Studio Bouwfonds MAB

auteur Saskia van der Kam beeld Peter van Breukelen

Medewerkers van Studio Bouwfonds MAB aan het werk. In het midden Anna Vos, Hoofd Studio Bouwfonds MAB.

‘Zorgen voor goed opdrachtgeverschap is de belangrijkste taak van Studio Bouwfonds MAB.’ Aan het woord is Anna Vos, sinds een jaar hoofd van de studio. ‘Pas als je binnenshuis goed hebt doordacht wát je wilt maken, kun je de juiste opdracht geven aan de juiste externe stedenbouwers en architecten. Daarmee maak je op de langere termijn ook waar wat je belooft.’ Conceptontwikkeling, advisering in de architectenkeuze en kwaliteitsbewaking vormen dan ook de corebusiness van de studio.

Sinds MAB deel is geworden van Bouwfonds, zet Studio Bouwfonds MAB het werk voort van de conceptgroep van het voormalige MAB. Wat is veranderd, is dat de studio niet alleen wordt ingeschakeld voor commerciële vastgoedprojecten of mixed-useprojecten, maar ook voor woningbouwprojecten. De expertise binnen de studio is divers, van retaildeskundigen tot stedenbouwers, van detaillering tot masterplanning. Daarnaast werken er ook grafisch ontwerpers. De studio werkt niet alleen voor de Nederlandse vestigingen, ook in het buitenland – met name in Duitsland en Frankrijk – is de studio nauw betrokken bij projecten.

Een concept: verrassend en vanzelfsprekend Conceptontwikkeling, wat is dat eigenlijk? In een concept zijn vier elementen onverbrekelijk met elkaar verbonden. Een concept is veel meer dan een ruimtelijk-functioneel diagram.

Het gaat ook om programma en om maatschappelijke en commerciële haalbaarheid.

Vos: ‘Het moet duidelijk zijn wat je waar voor wie wilt maken, of dat enig draagvlak

14

ontwerp

‘Een concept moet kunnen verrassen en tegelijk vanzelfsprekend zijn’ heeft, of er markt voor is en of er wat mee verdiend kan worden.’ Een antwoord op deze vraag formuleert de studio dus niet alleen, maar met andere specialisten, zoals researchers, marketeers, communicatiemensen, calculators en ontwikkelingsmanagers met brede voelhorens. ‘De studio heeft daarin wel een belangrijke rol,’ vervolgt Vos. ‘Immers, ontwerpers kunnen nog ongekende dingen of omgevingen letterlijk voorstelbaar maken. Ontwerpers kunnen nieuwe ideeën een gezicht geven. Daarmee kan een idee – dat alleen bestaat in woorden of gedachten – ook daadwerkelijk gecheckt worden op gebruik, functionaliteit en financiële haalbaarheid.

Daaruit blijkt of een idee goed valt en haalbaar is, want een concept moet niet alleen hemelbestormend zijn. Het moet kunnen verrassen maar tegelijkertijd vanzelfsprekend zijn.

Als een concept als het ware té vreemd is,

ontwerp

15

herkent niemand het meer als bruikbaar of mooi en is het commercieel dus ook niet van waarde. Een concept moet juist een snaar raken.’

Architectenkeuze Een concept beschrijft in woord en beeld de essentiële kenmerken van een product. Vos benadrukt dat een concept volledig is zonder dat alles al is bedacht. ‘Het gaat bij conceptontwikkeling nog niet om de ultieme oplossing. Dat zou te kwetsbaar zijn. Er moet voldoende houvast zijn, maar ook nog genoeg flexibiliteit.’

Wanneer een project is verworven, is het tijd voor een volgende stap: het concept uitwerken tot een uitvoerbaar plan. De studio adviseert het projectteam welke architecten of stedenbouwkundigen zich bij uitstek voor een bepaald project kwalificeren. In het verdere ontwerpproces vormt de studio een vakinhoudelijke brug tussen projectteam en externe architecten, maar ook naar de stedenbouwkundige dienst van een gemeente of

‘De inzet van externe architecten is gericht op concretisering en verdieping’

> Domus, Rosny-sous-Bois

bijvoorbeeld de supervisor of de leden van de welstands- of monumentencommissie. Bij complexe projecten zijn vaak ook meerdere architecten betrokken en vraagt de onderlinge afstemming tussen architecten de inzet van de studio. Daarvoor stelt de studio op basis van het concept bijvoorbeeld architectonische richtlijnen op.

worden ingezet. Op massaopbouw, ruimtelijkheid en materialisering. Hun inzet is dus gericht op concretisering en verdieping.

Sterker nog, in de architectonische uitwerking moet het concept zich bewijzen.

Veranderingen worden kritisch bekeken, maar verbeteringen worden natuurlijk niet terzijde geschoven.’

Van concept naar architectuur Vervolgens wordt een concept vertaald naar een architectonisch ontwerp. De studio is geen architectenbureau, ook al werken er wel architecten. Voor het uiteindelijke ontwerp worden altijd externe architecten ingeschakeld.

Krijgen die dan nog wel voldoende ruimte voor hun creativiteit, of kookt de studio van alles voor? Vos: ‘Een concept, ook wel Programma van Eisen genoemd, biedt nog alle vrijheid aan architecten om specifieke architectonische oplossingen te ontwikkelen. De ervaringen leert dat architecten een door de studio voorbereid concept heel verschillend interpreteren. Er zijn meerdere ultieme oplossingen mogelijk voor een concept. Het concept wordt door de studio als parameter gebruikt om de relatie tot de context, de functionaliteit en de efficiëntie te toetsen. De creativiteit van externe architecten kan zo veel specifieker

Natuurlijke spanning en dezelfde taal Met de architecten in de studio heeft Bouwfonds MAB mensen in huis, die – ook al zijn er verschillen, nationaal en internationaal – dezelfde taal spreken als externe architecten.

Vos: ‘Binnenshuis levert dat natuurlijke spanning op tussen de projectteamleden, die wordt omgezet in breed gedragen voorstellen.

Buitenshuis is het voordeel dat wij het ons kunnen veroorloven om met een architect met een nóg iets hogere graad van ‘eigenwijsheid’ aan de slag te gaan. Complexe projecten verdienen een goede architect, maar die is meestal allesbehalve flegmatiek. Sommige ontwikkelingsmanagers vinden dat lastig en vertonen wel eens de neiging eventuele confrontaties te willen vermijden. Met de inzet van de studio kan de last tot lust worden en kan het onderste uit de kan worden gehaald.

Doordat wij dezelfde taal spreken, komt er

In Rosny-sous-Bois vlakbij Parijs is Domus in aanbouw, een shopping center gespecialiseerd in wonen, dat in het voorjaar van 2006 wordt geopend. De studio adviseert tijdens de uitvoering de realisatiemanager over kleurkeuzen, materialisering, detaillering, signage en verlichting en voert daarover overleg met de externe adviseurs, M+R architectes en interieurarchitect Virgile & Stone. Het overallconcept is en blijft de leidraad.

16

ontwerp

‘Het waardevolle van de toekomst moet nu worden bedacht’ minder ruis in de communicatie en kan de discussie gevoerd worden op basis van inhoudelijke argumentatie. In het verdere traject wordt de rol van de studio bescheidener.

We adviseren nog over detaillering en materialisering. En we zorgen ervoor dat de beloften van het concept daadwerkelijk en consequent gestalte krijgen – tot in de details.’

De markt van overmorgen Naast de markt van vandaag, bedient de studio ook de markt van morgen door een bijdrage te leveren in de acquisitie. Het aanbrengen van een goed uitvoerbaar idee, al dan niet in competitie, is een gangbare weg om een project te acquireren. Een concept is nodig om een gemeentelijke overheid enthousiast te maken. Maar een concept is ook essentieel wanneer je wilt onderzoeken welke potentiële gebruikers geïnteresseerd zijn en wanneer je wilt weten of de markt overeenkomt met het ambitieniveau van het project.

Als het bedrijf vooruit wil en nieuwe markten – ook in het buitenland – wil ontginnen, is de

> Stadshart, Almere

Almere stadscentrum wordt dit voorjaar geopend. In deze laatste fase is de studio betrokken bij de coördinatie en de afstemming van de winkelpuien, waarvoor de verschillende ondernemers zelf verantwoordelijk zijn, maar die uiteraard wel de goedkeuring behoeven van Welstand. Op het Bovenplein wordt een paviljoen gebouwd naar een ontwerp van Moriko Kira; de studio heeft het snelkookpan-ontwerpproces nauw begeleid. Bij de inrichting van de openbare ruimte, spelen logische looproutes en de zichtbaarheid van de winkels een cruciale rol.

ontwerp

17

Samengevat

‘De architectuurdiscussie biedt voeding voor concepten en projecten’ markt van overmorgen echter het allerbelangrijkste, vindt Vos. ‘Daar moet je vat op zien te krijgen. De studio heeft dan ook een r&d-functie (research en development). Wat zijn de trends? Welke mogelijkheden dienen zich aan in de steden? Waar gaat het gebeuren?

We moeten ervoor zorgen dat het waardevolle voor de toekomst nu wordt bedacht. Want dat is eigenlijk wat conceptontwikkeling is, het uitvinden van waarde.’

Kwaliteit is maatwerk Vos ziet de studio als een belangrijke bron van kennis voor het hele bedrijf en als aanjager van de architectuurdiscussie binnen de organisatie. ‘Het is voor de organisatie als geheel van belang om kennis te stapelen en om dat wat wij weten voor collega’s toegankelijk te maken. De studio is een inhoudelijke spil die je daarvoor ook moet gebruiken. Juist omdát we de conceptontwikkeling niet uitbesteden, vloeit de kennis die we daarmee opdoen ook niet weg. Dat willen we dus zien uit te buiten, want dat geeft ons een voor-

> Polderweg, Amsterdam

sprong op anderen,’ zegt Vos overtuigd.

‘Daarnaast voelen wij ons ook verantwoordelijk voor de architectuurdiscussie binnen het bedrijf. Niet om de discussie op zich, maar als voeding voor de concepten en de projecten, tot en met het detail. Het gaat erom, met elkaar het inzicht te krijgen wat waar past. Wat voor soort architectuur is waar nodig om stedenbouwkundige principes gestalte te geven, om een concept te realiseren? We moeten samen de kwaliteit bewaken, maar kwaliteit is niet absoluut. Je moet je altijd afvragen wat je waar wilt maken voor wie en op welke plek. Het gaat er dus niet om overal met toparchitecten sky-high-toppen te maken. Kwaliteit schuilt in maatwerktoppen, die soms hoger, soms wat minder hoog zijn. Maar die allemaal wél boven het gemiddelde van de markt uitsteken.’ ✏ naw@bouwfonds.nl

Wie vormen de Studio Bouwfonds MAB? Architectuur, stedenbouw en landschap: Maud Aarts, Erik Go, Mark Linnemann, Edo Pino, Taco Pino, Anna Vos (voor twee vacatures wordt internationaal geworven) Grafisch ontwerp: Ron van der Lee, Manoj Sewraj Secretariaat: Christine Wiechert

De samenwerking met het regiokantoor Noord-West van Bouwfonds MAB voor dit project is al enkele jaren gaande. De studio heeft het stedenbouwkundige concept samen met architect Sjoerd Soeters geoptimaliseerd vanuit het oogpunt van routing en bewinkeling.

Polderweggebied is een bijzondere locatie in Amsterdam Oost.

Het voormalige terrein van de Oostergasfabriek is ongeveer negen hectare groot en ondergaat een ware transformatie. De komende jaren ontstaat hier een nieuwe levendige stadswijk.

18

ontwerp

Sinds MAB deel is geworden van Bouwfonds, zet Studio Bouwfonds MAB het werk voort van de conceptgroep van MAB. Wat is veranderd, is dat de studio niet alleen wordt ingeschakeld voor commerciële vastgoedprojecten of mixed-useprojecten, maar ook voor woningbouwprojecten. De expertise binnen de studio is divers, van retaildeskundigen tot stedenbouwers, van detaillering tot masterplanning.

Daarnaast werken er ook grafisch ontwerpers. De studio werkt niet alleen voor de Nederlandse vestigingen, ook in het buitenland – met name in Duitsland en Frankrijk – is de studio nauw betrokken bij projecten. De studio levert een bijdrage op de volgende vijf gebieden: Acquisitie De acquisitie van commerciële projecten en steeds meer ook van woningbouwprojecten verloopt vaak via competities. Daarnaast kan Bouwfonds MAB ook initiatieven nemen en gemeenten helpen hun ruimtelijke strategie nader te concretiseren. In beide gevallen kan een goed concept de opdrachtgever over de streep trekken. Conceptontwikkeling is teamwork. Het concept komt altijd tot stand middels bundeling van expertises uit het hele bedrijf en beschrijft in woord en beeld de essentiële kenmerken van het product. Het concept rust altijd op vier pijlers: ruimte, gebruik, maatschappelijke haalbaarheid en commerciële haalbaarheid.

Projecten Is een positie verworven in een project, dan gaat het erom het concept ook daadwerkelijk waar te maken. Ook de uitwerking van het concept is teamwork. De meerwaarde van de studio is erin gelegen dat binnenshuis de discussie kan worden gevoerd over kwaliteit in relatie tot haalbaarheid. Meer dan bij een externe architect staat bij de studio

het perspectief van de gebruikers voorop. De studio adviseert het projectteam bij de keuze voor een architect of stedenbouwkundige.

Tijdens het proces vormt de studio de vakinhoudelijke brug tussen ontwikkelingsmanager en externe architecten, wat de effectiviteit van het opdrachtnemerschap van externe architecten sterk vergroot.

Marktontwikkeling De studio doet ontwerponderzoek naar de markt van overmorgen, in aanvulling op het werk van de researchgroep en de directie nieuwe markten. In die zin heeft de studio tevens een r&d-functie. Wat zijn de trends? Welke mogelijkheden dienen zich aan in de steden? Waar gaat het gebeuren? In de studio kan worden bedacht hoe dat wat in de toekomst waardevol is, eruitziet.

Kennisbank en kennisontwikkeling Daarnaast is het voor de organisatie als geheel van belang om kennis te stapelen, om kennis binnenshuis te hebben en te houden, deze toegankelijk te maken voor collega’s en uit te wisselen. De studio maakt het mogelijk, binnen Bouwfonds de kennis intern te delen.

De inventiviteit en innovatiekracht van de diverse regiokantoren en buitenlandse vestigingen kan voor andere vestigingen toegankelijk worden gemaakt, zodat daarop direct kan worden voortgebouwd.

Architectuur en stedenbouwdiscussie Tot slot heeft de studio een verantwoordelijkheid in het entameren van de architectuur- en stedenbouwdiscussie binnen Bouwfonds MAB Ontwikkeling. Niet om de discussie op zich, maar als voeding van de concepten en projecten. Het gaat niet om smaak, om mooi of lelijk, maar om appropiateness: welke architectuur past waar, welke architectuur is nodig om stedenbouwkundige principes gestalte te geven en om een concept te realiseren?

> Aalmarkt, Leiden

Voor een gevoelig deel van het project Aalmarkt hebben de gemeente Leiden en de gemeentelijke supervisor Wytze Patijn in nauwe samenwerking met de studio een besloten prijsvraag uitgeschreven voor vier architecten. Het gaat om de doorbraak door een bouwblok en de vorming van een nieuwe steeg. Ook is er een voordracht gedaan aan de Leidse bevolking.

ontwerp

19

architectuur

winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j

100 jaar wonen werken winkelen

‘Symphonie in Utrecht oogt als een notenbalk’ auteur Saskia van der Kam beeld Maarten van de Velde Eén appartementencomplex met zesenveertig unieke woningen, ontworpen door vier verschillende architecten. Deze ware ‘symphonie’ van stijlen is eind vorig jaar opgeleverd Parkhaven in Utrecht. ‘Voor het ontwerp was een verticale verdeling gemaakt.

Elke architect zou een stramien ontwerpen. De architecten wilden iets nieuws. Het idee ontstond om de gevel in verschillende vlakken te verdelen en die vlakken te verdelen onder de architecten. Wat ontstaat is een lappendeken aan stijlen,’ vertelt Gerard Klomp, projectmanager van Bouwfonds MAB Ontwikkeling.

Symphonie, zoals het complex ook genoemd is, maakt deel uit van de opgave voor de Burgmanlocatie, vernoemd naar de groothandel voor bouwmarkten die hier vroeger stond. Bouwfonds MAB Ontwikkeling heeft deze locatie midden jaren negentig verworven en ontwikkelt hierop in totaal driehonderd woningen. Dit gebeurt in twee fases.

In de tweede fase wordt een soortgelijk ontwerp opgeleverd.

Architecten De architecten hebben allemaal een deel van Parkhaven ontworpen en die delen komen samen in het ontwerp van de twee gebouwen. Zo hebben Sluijmer en Van Leeuwen uit Utrecht de bebouwing rondom de historische haven van Parkhaven ontworpen. Eigen aan hun ontwerp is dat ze heel strikt onderscheid maken tussen de ‘woonbeuk’ en de ‘voorzieningenbeuk’. De woonbeuk is ruim en transparant: hier wordt gewoond, gekookt en gegeten. De voorzieningenbeuk is wat ingetogener: hier wordt geslapen, gedoucht en gewassen. Het Eindhovense bureau Diedren Dirrix van Wylick heeft de basisschool ontworpen. Voor Symphonie hebben de architecten voor hun deel van de gevel gekozen voor een relatieve eenvoud die toch een krachtig beeld oplevert. Hun gevels zijn opgebouwd uit identieke verticale elementen die ieder op zich weer bestaan uit een ranke verticale strook beton en een bredere strook metselwerk. Gulikers Architecten uit Maastricht heeft tachtig eengezinswoningen op het voormalige veilinghalterrein in Parkhaven ontworpen. Met hun ontwerp beoogden deze architecten te regelen en

te ontregelen. Het geheel is namelijk een ‘boeiende verwarring voor het oog’, vindt Hari Gulikers. Opvallend zijn de verdiepingshoge ramen en de geraffineerd gepositioneerde erkers. Robbrecht & Daem uit Gent tot slot, zijn de supervisors van de Burgmanlocatie. Zij hielden de eenheid van het ontwerp in de gaten. De kracht van het ontwerp is volgens Robbrecht dat het tegelijkertijd eenvoudig en complex is. Dit draagt ertoe bij dat je er niet snel op uitgekeken raakt. De horizontale verdeling van de architectuur oogt als een muzikale notenbalk.

Proces Kiezen voor een project als Symphonie, is niet kiezen voor de weg van de minste weerstand. ‘Toch verliep het heel voortvarend’, zegt Klomp.

‘Natuurlijk moet je het proces goed in de gaten houden en veel aandacht hebben voor de haalbaarheid van de oplossingen. We hebben alles heel nauwkeurig op papier gezet, zodat er in de uitvoering geen verrassingen meer waren. Ook tussen de architecten onderling verliep de samenwerking heel goed. Respect voor elkaars ideeën en een open houding hebben hieraan bijgedragen.

Van begin af aan zat iedereen eigenlijk al op één lijn. Bij een van de eerste bijeenkomsten hadden alle architecten hun gevelfragmentjes meegenomen. Die hebben we op een dinsdagmorgen met elkaar uitgeknipt en op een vel geplakt. Op twee kleine verschuivingen na is de gevel precies zo geworden als we toen bedacht hadden. ✏ naw@bouwfonds.nl

Maarten Bos woont sinds eind vorig jaar in Symphonie. Zijn huis is een ontwerp van Diedren Dirrix van Wylick. ‘Het nadeel van een appartementencomplex is dat de woningen er vaak allemaal hetzelfde uitzien. In Symphonie heeft elke woning haar eigen identiteit. Toen ik het zag, was ik direct verkocht, terwijl ik helemaal niet op zoek was naar nieuwbouw.’

20

architectuur

De geneugten van de keetwoning De studentenflat waarin ik dertig jaar geleden enige tijd woonde, bleek een tweedehandsje. De Nijmeegse Dienst Studentenhuisvesting had, zo ging het verhaal, een ontwerp overgenomen dat de TU Eindhoven eerder voor haar studenten had afgekeurd. Wat merkt een student daarvan als het leven voornamelijk bestaat uit leren studeren en leren drinken? Dat de bierkratten niet op het benepen balkon pasten, vervolgens ook niet in de douchecel en uiteindelijk evenmin in de keuken. Je moest een slalom maken van je kamer naar de keuken door een veel te nauwe gang: de brandweer zou het ogenblikkelijk hebben afgekeurd.

Tweedehands is in zekere zin ook de nieuwe generatie studentenflats, zoals die onlangs tegenover de Bijlmerbajes en in de Amsterdamse Houthavens zijn gebouwd. De zeecontainers bij de Bijlmerbajes zijn bijvoorbeeld uit China aangevoerd, compleet ingericht met gordijnen, badkamer en keukentje. En tevreden dat de gebruikers zijn, met uitzondering van het gemis aan een internetaansluiting; tja, dat is veelal de keerzijde van made in China. Het lijkt perfect.

In eerste instantie meende ik dat het complex in de Houthavens een asielzoekerscentrum betrof, maar dan de kleurige variant. Zo gek was die gedachte niet, want in Leiden zijn vorig jaar 136 voormalige asielzoekerwoningen omgetoverd tot studentencomplex. Die kleurige panelen zijn een afleidingsmanoeuvre. Of moeten we ‘verleidingstruc’ zeggen? Zo wordt elke associatie met een container voorkomen.

Container. Het woord heeft zijn reputatie niet mee. Een grove transportof een afvalbak: berg je daarin nu de toekomstige intellectuele elite op?

Alles beter dan legertenten op een camping, zullen we maar zeggen.

Begrijpelijk dat er bij de oplevering van de eerste studentenwoningen nieuwe termen opdoken, zoals woondoos, spacebox en keetwoning.

Vooral de laatste bijnaam lijkt me passend voor een studentenflat: dat benadert zo’n beetje de flat die ik van vroeger ken. Veel keet in weinig woning.

Een ouderpaar beklaagde zich in Het Parool dat hun dochter zo moest leven, ‘in een marmottenwoning’, terwijl ze zelf beschikken over een comfortabel doorzonhuis in Hoofddorp. Toen ze de keetwoning eenmaal bezocht hadden, waren vader en moeder om. Best prettig allemaal, met hooguit als bezwaar dat hun dochter de Hell’s Angels als buren moest dulden.

Uit de eerste enquêtes van de woningbouwvereniging stijgt louter gejubel op. De studenten in de Houthavens zitten op fietsafstand van de Jordaan, nemen genoegen met een huur van ongeveer driehonderd euro per maand (waarvoor ze ook nog huursubsidie krijgen van honderd euro) en voelen er zelfs wel voor de woondoos na de studie te kopen.

‘Je hebt helemaal niet het gevoel dat je in een container woont’, zegt ene Iona Delince. ‘Woonkamer, keuken, douche, toilet, alles zit erin’. Toch een minpuntje, moppert een ander. Er mag in de wanden niet geboord worden, en schilderen is ook taboe. De makelaar zelf, ooit ook student geweest, sjouwde in zijn kamer nog een pickupje naar binnen en ziet nu hoe een nieuwe generatie met moeite een complete muziekinstallatie, een pc, een surf- of skateboard probeert te bergen in zijn container. En dan klagen dat het niet past. Gelukkig dat er dan nog een vader en moeder met een garage in Hoofddorp bestaan.

Hoe inventief deze oplossing voor de woningnood ook is en hoezeer er ook alternatieven worden aangedragen, zoals de verbouwing van oude gevangenissen en cruiseschepen, er lijkt een gemis: het begrip gezamenlijkheid. Uit een enquête in Delft verklaarde 65 procent van de eerstejaars het liefst onzelfstandig te willen wonen, dus met gemeenschappelijke keuken en douche. Want mekkeren over de berg haar in het doucheputje en de kakkerlakken in de keuken, hoort ook bij de studententijd. ✏ naw@bouwfonds.nl

auteur Jaap Huisman

100 jaar wonen werken winkelen

21

proces

‘Als het tussen alle partijen klikt, ontstaan er mooie dingen’, zegt Marcel Houtzager, wethouder ruimtelijke ordening van de gemeente Leidschendam-Voorburg en verantwoordelijk voor de plannen voor Leidschendam Centrum

‘We hebben gezamenlijk een totaalvisie op een nu nog versnipperd gebied’, zeggen Michel Leferink, Projectmanager en Mieke van Kempen, Ontwikkelingsmanager bij regiokantoor Zuid-West van Bouwfonds MAB Ontwikkeling

Ingrijpende metamorfose Leidschendam Centrum

Leven aan de Vliet auteur Hans Ouwerkerk beeld Martin van Welzen

Het oude centrum van Leidschendam ondergaat de komende jaren een ware metamorfose. Het wat rommelig ogende gebied met overwegend sociale woningbouw wordt omgetoverd tot een Hollandse waterstad aan de Vliet – met veel levendigheid rond de historische sluis, gezellige straatjes met een gevarieerd winkelaanbod en natuurlijk aantrekkelijke woningen. Voor de uitvoering van deze transformatie hebben de gemeente Leidschendam-Voorburg en marktpartijen de handen ineengeslagen. Een verhaal over een ontluikende parel aan de Vliet en een nu al succesvolle publiek-private samenwerking.

22

proces

Willem van Dijk staat bij de oude sluis. Het is koud en er is verder niemand. Alleen het geronk van een handvol auto’s die de sluis passeren overstemt het regelmatige geklots van het water van de Vliet tegen de kademuren.

Met zijn handen diep weggestoken in zijn zakken kijkt hij naar de dichtgespijkerde panden. ‘Ik kom hier iedere dag, al jarenlang’, verduidelijkt hij zijn aanwezigheid. ‘Vroeger was het hier nog gezellig. Druk ook met veel vaarverkeer. Maar er is nu weinig meer aan.’

Hij zegt reikhalzend uit te kijken naar hoe het hier straks allemaal gaat worden. ‘Dat brengt toch weer leven in de brouwerij.’

Leven in de brouwerij. Deze woorden klinken door bij een verdere rondgang door het buurtje aan de Vliet. Het Damplein, groot en kil, en omsloten door galerijflats uit de jaren zestig met wat winkelvoorzieningen op de begane grond. Ook hier is geen levende ziel te bekennen. Anders is het in de Damlaan, de toevoerweg naar het Damplein en de oude sluis. Hier vind je een diversiteit aan winkels en is het ook iets drukker. Maar bruisend? Nee.

Er is dan ook nog heel veel inlevingsvermogen voor nodig om in dit centrum een Hollandse waterstad te ontdekken. Toch staat de aanpak van Leidschendam Centrum onder een goed gesternte. Met Marcel Houtzager, wethouder ruimtelijke ordening, heeft het plan een gedreven persoon: een man met een missie.

‘Ik ben in deze omgeving geboren en getogen.

En iedereen in de regio en misschien zelfs ook daarbuiten is enthousiast over de huidige kern van Voorburg. Maar ik weet nog hoe die kern er pakweg twintig jaar geleden uit zag.

Kortom, ik heb gezien wat je kunt bereiken met investeringen in zo’n centrum. En dat gaan we in Leidschendam Centrum nu ook doen. Een centrum realiseren dat voor alle bewoners voldoende te bieden heeft. Met veel differentiatie qua woningaanbod, goede voorzieningen en een ruim assortiment aan winkels.’

Opgave Om duidelijk te maken wat ertussen nu en 2010 in het centrumgebied gaat gebeuren, is het goed om eerst de opgave te schetsen. Van

de huidige 750 woningen worden er 286 gesloopt. Er komen 616 nieuwe woningen voor terug. Het Damplein wordt vernieuwd met een ondergrondse parkeervoorziening.

De appartementen boven de winkels krijgen uitzicht over de Vliet en de sluis. Het gebied aan de sluis wordt the place to be, met horeca en gezellige terrassen waar het vooral in de zomer goed toeven is. Maar ook de infrastructuur wordt flink aangepakt. Zo ontstaan er niet alleen sfeervolle straatjes, maar ook

‘Een centrum realiseren dat voor alle bewoners veel te bieden heeft’ brede lanen met bomen. Verder wordt er water in het centrum gebracht en verdwijnen auto’s in diverse delen uit het straatbeeld. Aantrekkelijk straatmeubilair zorgt verder voor de nodige eenheid.

‘De kracht van het totale project ligt niet alleen in het feit dat er een uitstekend masterplan aan ten grondslag ligt, maar ook dat er een door-

proces

23

> Met Leidschendam Centrum wordt op een goede manier het hart teruggeven, iets waar veel Leidschendammers naar verlangen. Water speelt in de plannen een belangrijke rol.

timmerde uitvoeringsorganisatie is gevormd.’

Dat zegt Michel Leferink, Projectmanager van Bouwfonds MAB regiokantoor Zuid-West.

Samen met Ontwikkelingsmanager Mieke van Kempen van Bouwfonds MAB is hij nauw betrokken bij Leidschendam Centrum. Van Kempen: ‘Hier is sprake van een totaalvisie op een nu nog versnipperd gebied, waarbij alle partijen vertrouwen hebben in het eindresultaat.’

Samenwerkingsverband Voor hen op tafel ligt het organigram van de juridische structuur van het project. Bovenaan staat de VOF Leidschendam Centrum. Dit is een samenwerkingsverband tussen de

> Door te kiezen voor

historiserende architectuur – passend bij de sterke punten van de plek – krijgt de nieuwbouw een dorpse uitstraling. Het gebied aan de sluis wordt de place te be, met horeca en terassen.

24

proces

‘Hier is sprake van een totaalvisie op een nu nog versnipperd gebied’ gemeente, Schouten De Jong en Bouwfonds MAB Ontwikkeling. Leferink: ‘Wij zijn vier jaar geleden bij het project betrokken geraakt.

Dat kwam doordat Schouten De Jong grondposities in het gebied had, maar de gemeente meer voelde voor een totaalaanpak van Leidschendam Centrum. Daardoor werd, vooral uit oogpunt van financiering, het project voor Schouten De Jong te groot.’

De opgerichte vennootschap is verantwoordelijk voor het exploiteren van de grond en de vernieuwing van het openbaar gebied.

De gemeente en de ontwikkelcombinatie Schouten De Jong/Bouwfonds MAB Ontwikkeling nemen ieder de helft van zowel de kosten als het financiële risico voor hun rekening. Naast Bouwfonds en Schouten De Jong zijn ook ING Real Estate en de woningcorporaties Wooninvest en Vidomes bij de ontwikkelingen betrokken. Leferink: ‘Alle partijen zitten in de stuurgroep waarvoor in 2004 een samenwerkingsovereenkomst is getekend. Natuurlijk hebben we met name rond de financiële haalbaarheid veel hobbels moeten nemen. Op vragen als ‘hoe krijgen we de grondexploitatie sluitend?’ en ‘welke bedragen genereer je hiervoor uit de opstalexploitaties?’ moesten goede antwoorden komen. Maar ook op de hamvraag welke ontwikkelrechten de partijen voor hun inbreng terugkrijgen. Vergis je daarin niet, want met

onder andere het aankopen van panden zijn flinke voorfinancieringen gemoeid.’

Toch kijken Leferink en Van Kempen met plezier terug op de afgelopen jaren. ‘Er is veel tijd gaan zitten in het organiseren. Maar wij zijn ervan overtuigd dat die tijd nu wordt teruggewonnen in de uitvoering. Wanneer je een plan met een schaal als deze op ad-hocbasis gaat uitvoeren, dus iedereen afzonderlijk vlekje voor vlekje, dan komt het niet goed.’

Rol gemeente Daar is ook Marcel Houtzager van overtuigd.

‘Juist de gekozen samenwerking is de basis voor het succes. Wij zijn als gemeente voor vijftig procent risicodragend, dat betekent dat wij flink onze nek uitsteken. Tegelijkertijd heeft geen van de partijen een leger juristen ingezet om alles in dikke stukken te verankeren. Er zijn samenwerkingsovereenkomsten getekend, het masterplan is door de gemeenteraad vastgesteld en het gewijzigde bestemmingsplan ligt nu voor goedkeuring bij Gedeputeerde Staten. Kortom, er is overeenstemming over de uitgangspunten.

Iedereen denkt hetzelfde, namelijk dat we Leidschendam op een goede wijze zijn hart

‘Juist de gekozen samenwerking is de basis voor het succes’ teruggeven. Daar verlangt ook iedere Leidschendammer naar terug.’

Tegelijkertijd zegt Houtzager zich ervan bewust te zijn dat er veel gemeentebestuurders zijn die nog de nodige koudwatervrees hebben om op deze wijze met marktpartijen samen te werken. ‘Daarvan is hier vanaf het eerste begin geen sprake geweest. Wel denk ik dat de personen die aan het roer staan voor een deel het geheim van het succes vormen. Als het klikt, zoals bij ons het geval is, kunnen er mooie dingen ontstaan.’ In één adem voegt Houtzager daaraan toe dat ‘daarin natuurlijk ook een risico schuilt als namen en gezichten wijzigen.’ Zo vindt dit gesprek ruim voor de gemeenteraadsverkiezingen plaats, en weet Houtzager nog niet of er straks een tweede termijn voor hem in zit. ‘Ik ga wel voor continuïteit. Ik wil dit project graag afmaken.’

‘De tijd die is gaan zitten in organiseren wordt teruggewonnen in de uitvoering’ Bewoners Het nieuwe Leidschendam Centrum lijkt in niets meer op de huidige situatie. Mieke van Kempen: ‘Er gaat een compleet andere sfeer ontstaan. Door te kiezen voor historiserende architectuur krijgt de nieuwbouw een dorpse uitstraling. De keuzes voor architecten worden eveneens gezamenlijk gemaakt, waardoor er sprake van eenheid is. Dat alles maakt het werken hieraan zo interessant. Het is enerzijds ingewikkeld en intensief, je bent toch bezig in de bestaande omgeving, anderzijds creëer je voor de bewoners iets bijzonders.’

Houtzager benadrukt dat de plannenmakerij niet van bovenaf de bewoners in de schoenen is geschoven. ‘Toen ik aantrad heerste er nog een sfeer van ‘ach, die plannen, eerst zien en dan geloven’. Wij hebben er in de afgelopen drie jaar heel veel energie in gestoken om dat beeld om te draaien naar enthousiasme. Door veel bijeenkomsten te beleggen, bewoners bij de planvorming te betrekken en ze samen met winkeliers in klankbordgroepen te laten deelnemen, is die beeldvorming gewijzigd.

In het plangebied is een informatiewinkel waar iedereen kan zien hoe het gaat worden.

Ik houd daar regelmatig spreekuur en verder gaan we de straat op. Dat neemt niet weg dat we natuurlijk ook minder goede berichten hebben. Uiteindelijk gaan we ook slopen.

Dat grijpt diep in, maar de corporaties hebben een goed sociaal plan opgesteld voor de mensen die moeten verhuizen. En ook die herhuisvestingsoperatie verloopt heel soepel.

‘Leidschendam Centrum wordt een parel aan de Vliet’ We moeten door deze successen natuurlijk niet achterover gaan leunen. Maar ieder stapje in het proces is een stapje vooruit.’

Imago Marcel Houtzager benadrukt dat hij in dat proces duidelijk een tweesporenbeleid voert.

Het ene spoor richt zich nadrukkelijk op forse

proces

25

investeringen en ingrepen door middel van de nieuwbouw, terwijl het tweede spoor leidt tot investeringen in de bestaande panden. ‘Want niet alles gaat tegen de vlakte. Eigenaren moeten worden gestimuleerd hun panden aan te pakken.’

‘ Ieder stapje in het proces is een stapje vooruit’

de Vliet, die feitelijk Delft met Leiden verbindt.

In Vlietlanden is een recreatieplas en daar worden recreatiebungalows gebouwd. Het is toch geweldig als deze bewoners straks via de toekomstige watertaxi naar Leidschendam Centrum gaan om daar gezellig te winkelen of een terrasje te pakken? De passantenhaven zal ook zo’n trekpleister zijn. Daarmee wordt het een parel aan de Vliet, waarmee wij het huidige, misschien zelfs wel wat stoffige imago van Leidschendam van ons afschudden.’

Michel Leferink en Mieke van Kempen noemen dit laatste zelfs ook noodzakelijk om nieuwe bewoners voor de nieuwbouw te trekken.

Leferink: ‘Er is nu sprake van een eenzijdige bevolkingsopbouw, vergrijsd ook. Door

gedifferentieerder te bouwen in zowel de sociale huur- en koopsector, maar ook in het middeldure en dure segment, trek je die scheve opbouw recht. En dát is weer nodig om draagvlak te realiseren voor de voorzieningen die worden toegevoegd.’

Decor Willem van Dijk zet zijn kraag op en werpt nog één blik op de Vliet om langzaam zijn weg te vervolgen. Morgen en de daaropvolgende dagen zal hij daar weer lopen. Tot het decor onmiskenbaar zal veranderen. ‘Het zal hier alleen maar beter worden’ zegt hij ten teken van afscheid…

> Leidschendam Centrum wordt een parel aan de Vliet. Er komt een passantenhaven, dat wordt een

Het eindbeeld van dat proces heeft Houtzager haarscherp op het netvlies staan.

‘Leidschendam Centrum wordt een parel aan

>

De stedenbouwkundige over het plan

echte trekpleister. Bootjes varen straks af en aan van en naar Delft en Leiden.

Het Damplein is nu nog leeg, kaal en ongezellig. Het plein is omsloten door galerijflats uit de jaren zestig.

Vernieuwing is hard nodig om van dit gebied een levendig centrum te maken.

‘Leidschendam Centrum is een ingewikkelde opgave. Het is namelijk veel meer dan herstructurering in de zin van het slopen van galerijflats en het terugbouwen van wat grondgebonden woningen en appartementen. Je hebt te maken met de historische context waarin de nieuwbouw moet worden gerealiseerd’, aldus Edzo Bindels van West 8 urban design & landscape architecture. Hij is verantwoordelijk voor het stedenbouwkundige plan voor Leidschendam Centrum.

De betrokkenheid van West 8 urban design & landscape architecture dateert al vanaf 1995. ‘Leidschendam is een gemeente met drie centra; het oude centrum aan de sluis, het grootschalige winkelcentrum Leidschenhage en het bestuurscentrum. Bij het gemeentebestuur ontstond destijds het idee om de drie centra door middel van een brede boulevard met elkaar te verbinden. In Nederland blijken boulevards over het algemeen echter niet te werken. Er zijn maar weinig steden die zich een boulevard kunnen permitteren. Dus dat idee hebben we laten varen.’

De aandacht verlegde zich dan ook naar een grondige aanpak van het oude centrum aan de Vliet. Hier is Leidschendam ooit ontstaan. De oorspronkelijke dam was vervangen door een sluis, maar door een verkeersdoorbraak in de jaren zestig was dit deel van Leidschendam vrij geïsoleerd komen te liggen. ‘De opgave was de oorspronkelijke lijnen aan de Vliet uit te bouwen door een weefsel van straatjes en brede lanen te realiseren. Daarbij worden de aaneengesloten wanden uit de jaren zestig vervangen door een fijnkorrelige diversiteit. Ik denk dat we met het stedenbouwkundige plan erin zijn geslaagd om met respect voor het verleden een nieuw centrum te realiseren. Met natuurlijk het gebied rond de sluis als middelpunt. Families kunnen hier op zondag vanaf een terras genieten van het geklungel van watersporters in de sluis.’

Supervisie Edzo Bindels heeft ook de supervisie over de uitvoering van de architecten die aan de verschillende deelplannen tekenen.

‘Wij controleren of de ontwerpen voldoen aan de gedefinieerde randvoorwaarden en aan de vereiste kwaliteit, zodat de samenhang binnen het gebied kan worden gegarandeerd. Over het algemeen vind ik dat de architecten het goed doen. Het is een ingewikkelde opgave, die

26

proces

✏ naw@bouwfonds.nl

verdergaat dan simpel herstructureren. Ik zie het ook als voorbeeld voor andere steden in Nederland die te maken hebben met een ondergewaardeerd centrum. Door deze aanpak, gericht op wonen en het verbeteren van de leefruimten, ontstaat er een nieuwe toekomst die oude stadskernen wel degelijk hebben.’

Het Torenhofproject Hoewel niet met een boulevard maakt Leidschendam Centrum zeker wel contact met het bestuurscentrum van Leidschendam-Voorburg.

‘Het Torenhofproject aan de rand van de locatie vormt straks het scharnierpunt tussen de twee centra.’ Dit project dat Bouwfonds MAB Ontwikkeling namens de ontwikkelingscombinatie Schouten, de Jong, Bouwfonds realiseert heeft inmiddels, met een knipoog naar het verleden, de projectnaam Leytsche Hof gekregen. Het behelst een halfverdiepte parkeergarage met daarboven circa 140 appartementen en circa acht stadshuizen in onder andere twee slanke torens van elk 45 meter hoog. Het project krijgt een binnenhof en op de begane grond wordt waarschijnlijk zo’n negenhonderd vierkante meter aan voorzieningen ondergebracht, zoals een sportschool. Bouwfonds werkt op dit project samen met drie architectenbureaus: Bos Rosdorff Wiebing, Vera Yanovshtchinsky architecten en architectenbureau Overeem. Bos Rosdorff Wiebing heeft naast de ontwerprol tevens de verantwoording voor de coördinatie tussen de bureaus.

Bindels: ‘Ik zie die twee torens vooral als landmark en tegelijk vormen ze een entree voor het nieuwe centrum. Qua uitstraling en architectuur neigt het wat naar Berlage, maar dan met mooie kappen erop. Het wordt gewoon erg mooi.’

proces

27

re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar enbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in d re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar enbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in d re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar enbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in d re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d

kunst in de openbare ruimte

Olifanten van Tom Claassen: reusachtige bouwwerken aan de snelweg auteur Saskia van der Kam beeld Rogier Alleblas

> Kunstenaar: Tom Claassen Kunstwerk: Olifanten, 1999/2000 Materiaal: Beton Afmeting: 700 x 700 x 1.100 cm Opdrachtgever: Rijkswaterstaat IJsselmeergebied Locatie: knooppunt A6/A27 traject Eemnes-Almere

Wie over het knooppunt van de A6 en de A27 rijdt, ziet het onmogelijk over het hoofd. Een kudde van vijf imposante olifanten trekt de aandacht. De olifanten zijn een ontwerp van kunstenaar Tom Claassen en hebben hier een plek gekregen bij de voltooiing van de A27, traject Eemnes-Almere, in december 1999. Dit was nog een hele klus, want de olifanten hebben het formaat van een twee-onder-een-kapwoning en wegen 75.000 kilo per stuk.

Anton Portier is inmiddels met pensioen, maar was destijds coördinator van de afdeling voorbereiding en planvorming bij Rijkswaterstaat. ‘De aanleg van bruggen, sluizen en viaducten, dat waren de projecten die ik normaal aanstuurde. Dit was nog eens andere koek.’

Op 11 december moesten de beelden onthuld worden. Die dag zou de toenmalige minister Tineke Netelenbos namelijk de A27 officieel openen. In september kreeg Portier de opdracht om dit te regelen. Het enige dat hij had was een gipsen beeldje van een van de olifanten in een schaal van één op drieëntwintig centimeter. ‘Tja, en dan begin je maar gewoon ergens. Een architectenbureau dat driedimensionaal kon tekenen, heeft de tekeningen gemaakt en daarna hebben wij het bestek geschreven. Ik heb het benaderd als een gewoon bouwwerk.’

Stekelvarkens De praktische zaken konden nog wel berekend worden, maar hoe kwamen de olifanten er net zo uit te zien als de kunstenaar voor ogen had? Portier ontwikkelde een stalen constructie met ijzeren pinnen erop gelast. De pinnen vormden de basis voor de rondingen. ‘In het begin waren het eigenlijk een soort stekelvarkens’, lacht Portier. Over de constructies werd een betonlaag gespoten, maar om het beton te laten hechten moesten ze eerst worden opgevuld met piepschuim. Doordat de tijd kort was, kon het team van Portier geen dag missen. Reusachtige tenten moesten ervoor zorgen dat er ook bij slecht weer gewoon doorgewerkt kon worden, maar juist door die tenten kwamen de kunstwerken niet op tijd af . ‘Het snijden van het piepschuim gebeurde met een figuurzaag met gloeidraad. Door de omvang was dit voor de jongens nogal eentonig werk, waardoor ze onvoorzichtig werden. Tot twee keer toe hebben ze die apparaten tijdens de schaft aan laten staan en tot twee keer toe is alles weer tot aan de staalconstructie afgebrand.

Konden we weer opnieuw beginnen’, zegt Portier droogjes.

Graffiti Op de dag dat Netelenbos zou komen, was er toch nog één olifant helemaal af. Netelenbos was al onderweg toen Portier de laatste hand legde aan de voorbereidingen voor de ceremonie. ‘Toen zag ik ineens dat actievoerders de olifant met graffiti hadden bewerkt. Er stonden allemaal leuzen op, gericht tegen de minister en haar plannen voor het rekeningrijden. Razendsnel moesten we alle sporen wissen. Gelukkig was de betonspuiter er nog, dus die heeft de hele olifant een vers laagje gegeven. De minister heeft niets gemerkt. Ze vond de beelden prachtig.

En dat nog niet alles af was, dat vond ze juist leuk. Zo kon ze precies zien hoe de olifanten gemaakt werden.’

Tom Claassen in de Bouwfonds kunstcollectie Claassens oeuvre is gevarieerd, qua onderwerp, techniek en materiaalkeuze. Door zijn onderwerpen te vergroten of te vervormen, zet hij de kijker op het verkeerde been. Het gaat Claassen hierbij niet om het onderwerp, maar om het spanningsveld tussen formele en inhoudelijke tegenstellingen; hard-zacht; buitenkant-binnenkant; gewichtloosheid en gewichtigheid. Door de toegankelijkheid van zijn werk is Claassen veel in de openbare ruimte te vinden, maar ook in de grote musea van Nederland. Het werk van Claassen is geliefd bij een groot publiek van alle leeftijden. ‘Mensen willen de beelden altijd even aanraken’, zegt Sharon Oldenkotte-Vrolijk, conservator van de Bouwfonds kunstcollectie. ‘Ze hebben een vertederende werking, iets kwetsbaars. De kikker uit onze collectie staat in de bedrijfskantine en wordt regelmatig over zijn bol geaaid, ook al mag dit eigenlijk niet.’

Over de Bouwfonds kunstcollectie De Bouwfonds kunstcollectie behoort tot de toptien van Nederlandse bedrijfscollecties en kan terugblikken op dertig jaar verzamelgeschiedenis. De verzameling telt op dit moment 1.800 schilderijen, beelden, foto’s, video, grafiek en toegepaste kunst.

Gegevens Kikker Kunstenaar: Tom Claassen Kunstwerk: Zonder titel, 2002 Materiaal: Brons Afmeting: 40x75x50 cm In de Bouwfonds kunstcollectie sinds: 2003 Locatie: bedrijfskantine van het hoofdkantoor van Bouwfonds in Hoevelaken

28

kunst in de openbare ruimte

kunst in de openbare ruimte

29

en verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui rhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize uizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen en verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui rhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize uizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen en verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui rhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize uizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen en verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui rhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize uizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i

werken

verhuizen Bergen op Zoom ➔ Bergen op Zoom

‘Nieuw begin voor C&A’ auteur Kim van Eerde beeld Don Wijns

Wie nu uitkijkt over het St. Josephplein, kan niet vermoeden dat de geparkeerde auto’s plaatsmaken voor een plein middenin het hart van Bergen op Zoom. Aan dit toekomstige plein staat inmiddels wel al het nieuwe onderkomen van C&A. ‘Het filiaal lijkt in bijna niets meer op het oude,’ vertelt Bram Hulsbosch, storemanager van C&A in Bergen op Zoom. ‘Een enorme vooruitgang die we gezien de uitstraling van het vorige pand hard konden gebruiken.’

Het C&A-filiaal Bergen op Zoom is gevestigd in een nieuw pand; op slechts een steenworp afstand van het oude onderkomen. De Lucernaflat, waarin de winkel toen gehuisvest was, gaat binnenkort tegen de vlakte om plaats te maken voor nieuwe winkels en een ondergrondse parkeergarage. De binnenstad ondergaat op dit moment een flinke gedaanteverwisseling. ‘Door de herontwikkeling is er een nieuwe indeling van een deel van het stadscentrum ontstaan’, vertelt Hulsbosch enthousiast. ‘C&A viel daar ook onder en zodoende zijn we van St. Josephstraat 67 naar nummer 53 verhuisd.’ Het lijkt misschien slechts een paar nummers, maar het verschil tussen de oude en nieuwe vestiging is enorm. ‘Van een kolossaal betonnen gebouw aan het einde van de looproute zijn we verhuisd naar een nieuwe, sfeervolle winkel die veel meer in de loop komt te liggen van het toekomstige stadshart van Bergen op Zoom.’

Ouderwets toilet Met de verhuizing van de bekende winkelketen heeft het oude meubilair plaatsgemaakt voor een geheel nieuwe winkelinrichting. ‘Daarin gaan we mee met de imagoverandering die C&A heeft ingezet. Rekken met houtaccenten hebben plaatsgemaakt voor strakke elementen waarin veel wit is verwerkt. Onze klantenkring reageert overwegend positief op de hele verhuizing en er lopen mensen binnen die we hier eerder niet zagen,’ stelt Hulsbosch tevreden vast. En ook de medewerkers voelden zich volgens de storemanager meteen als een vis in het water in hun

30

verhuizen

Aan de Johan van Hasseltweg in Amsterdam-Noord ontwikkelt Kleinschalig Vastgoed Amsterdam (KVA) 7.500 vierkante meter kantoor- en bedrijfsruimte voor de creatieve en audiovisuele sector.

KVA biedt ruimte voor kleinschalige ondernemers auteur Kim van Eerde

Voor kleinschalige ondernemers is het niet gemakkelijk om geschikte bedrijfsruimte te vinden.

Vooral in Amsterdam blijkt een structureel tekort te bestaan aan kantoren en bedrijfsruimten tot honderd vierkante meter. ‘Wij willen juist de bedrijvigheid en creativiteit van kleine en jonge ondernemers stimuleren,’ vertelt Bert Heine, directeur van Kleinschalig Vastgoed Amsterdam bv (KVA).

nieuwe werkomgeving. ‘Niet zo verwonderlijk als je bedenkt dat we weliswaar door de jaren heen de winkelinrichting in het vorige pand vernieuwd hebben, maar achter de schermen altijd alles bij het oude bleef,’ lacht Hulsbosch. ‘Het was zelfs zo dat er in het toilet nog vloerbedekking tegen de muren zat. Geen uitnodigend gezicht dus.

Wanneer klanten gebruik wilden maken van het toilet, zei ik het er vooraf uit schaamte altijd maar bij.’

KVA is drie jaar geleden opgericht nadat Stadia – adviesbureau voor ondernemerschap – tegen het probleem aanliep dat er in Amsterdam voor kleinschalige ondernemers te weinig bedrijfsruimte werd ontwikkeld. Stadia heeft toen KVA opgericht en belangrijke partijen in Amsterdam bereid gevonden om aandeelhouder van KVA te worden.

Participanten in KVA zijn Bouwfonds MAB Ontwikkeling, Rabobank Amsterdam, Seinpost Adviesbureau, Stadia, Woonstichting De Key en Ymere. Samen met de aandeelhouders wordt op een inventieve manier bedrijfsruimte gecreëerd voor deze groep ondernemers.

Gezelligheid Het totale herontwikkelingsplan in het centrum van Bergen op Zoom is nog niet afgerond. ‘Dat betekent dat we voorlopig nog in de troep zitten en mensen alleen via een loopplank ons filiaal kunnen bereiken. Maar dit soort dingen zijn helaas niet te voorkomen. Ik vind ook dat we niet moeten zeuren. We komen straks op de mooiste plek van Bergen op Zoom te zitten aan een intiem plein, waarbij rekening is gehouden met de historische binnenstad.’ De rode baksteen komt in de nieuwe bebouwing terug en het straatbeeld wordt bepaald door lantaarns met een knipoog naar ouderwetse straatverlichting. ‘De sfeer die daarmee wordt gecreëerd past ook veel beter bij een stad als Bergen op Zoom. De mensen hier zijn gezelligheidsdieren bij uitstek. Zo wordt in veel filialen van C&A carnavalskleding verkocht, maar dat is hier niet nodig. Het is hier de traditie dat mensen verkleed gaan door een gordijn om te slaan en een lampenkap op het hoofd te zetten,’ vertelt Hulsbosch. ‘Deze instelling komt de sfeer op de werkvloer natuurlijk alleen maar ten goede.’

‘KVA vervult in zekere zin een aanjaagfunctie en met de partners is het mogelijk daadwerkelijk tot de ontwikkeling van de gebouwen te komen,’ legt Heine uit. ‘In het ideaalplaatje zijn alle partijen bij een project betrokken. KVA verwerft een gebouw of locatie en ontwikkelt het concept, Seinpost verricht marktonderzoek, Bouwfonds realiseert het project, Ymere of De Key neemt het gebouw in belegging en Stadia vervult een adviserende rol bij de invulling van het gebouw. Dit vraagt een andere benadering dan Bouwfonds MAB Ontwikkeling gewend is.

‘De reden dat wij achter dit initiatief staan, heeft te maken met onze visie over en betrokkenheid bij steden,’ vertelt Ronald Huikeshoven, Directeur Projecten bij regiokantoor Noord-West van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. ‘De doelgroep die KVA bedient, is voor ons te versnipperd en bovendien beschikken we op dit moment nog niet over voldoende kennis om dit soort projecten zelfstandig te ontwikkelen.

Op deze manier doen wij die kennis op en zijn we er toch op een goede manier bij betrokken.’

‘Creatief’ Amsterdam-Noord Een concreet project waar Bouwfonds MAB mee bezig is via KVA, is de realisatie van 7500 vierkante meter kantoren en bedrijfsruimte aan de Johan van Hasseltweg in Amsterdam-Noord. Het accent ligt hierbij op de creatieve en audiovisuele sector. ‘Wat je momenteel ziet, is dat veel creatieven de oversteek maken naar de andere kant van het IJ,’ zegt Heine. Er wordt een businesscentrum ontwikkeld dat kan worden aangepast aan de specifieke wensen van de creatieve sector. ‘KVA probeert nog een ‘trekker’ te huisvesten, zoals A-film ook als trekker voor een businesscenter enkele straten verderop succesvol gevestigd is.

Dat zorgt voor aantrekking van aanverwante ondernemingen,’ schetst Heine. Op basis van de samenwerking binnen KVA heeft Woonstichting De Key het door Bouwfonds MAB ontwikkelde project gekocht.

‘In het ideaalplaatje zijn alle partijen bij een project betrokken’ Smaakt naar meer Hoewel KVA flink aan de weg timmert, is de doelstelling om tienduizend vierkante meter per jaar te realiseren nog niet gehaald.

‘De afgelopen jaren zijn grotendeels besteed aan breed overleg met lokale overheden om het concept te promoten,’ aldus Heine. Nog altijd zijn woningen allesbepalend binnen steden. ‘Terwijl het creëren van bedrijvigheid zo belangrijk is voor de woonomgeving,’ zegt Huikeshoven. ‘Het brengt noodzakelijke levendigheid met zich mee.’

Toch lukt het KVA steeds beter projecten van de grond te krijgen, mede door subsidies en samenwerking met Economische Zaken van de gemeente Amsterdam. ‘De markt trekt ook aan en het vertrouwen groeit. Voorlopig is er nog genoeg werk aan de winkel in Amsterdam,’ lacht Heine. ‘Een uitbreiding naar andere plekken in Nederland is niet uit te sluiten, want de manier van werken smaakt absoluut naar meer.’

werken

31

programma 07.15 uur De Brink maakt zich op voor een nieuwe dag. Het multifunctionele gebouw wordt de hele dag door verschillende type inwoners van de Vinexlocatie Vathorst gebruikt.

De kinderen eerst.

12.10 uur 07.45 uur ’ s Ochtends brengen moeders en vaders hun kinderen naar de opvang. Op het plein is het een komen en gaan van ouders.

Tijdens de lunch halen sommige ouders hun kroost weer op om samen een boterham te eten. Andere kinderen blijven samen over op de buitenschoolse opvang. Samen spelen op het plein.

De brede school in de wijk

‘Ruimte voor frisse ideeën’ auteur Marcel van Roosmalen beeld Don Wijns

Vathorst. Wat ooit weiland was, is nu een vinexlocatie bij Amersfoort.

De Brink is het centrale gebouw van de wijk. Het gebouw bestaat uit basisscholen, kinderopvang, peuterspeelzalen, buitenschoolse opvang, sportzalen, een café en een jongerencentrum. In deze zogenaamde brede school ontmoeten de bewoners elkaar. Brede scholen worden de laatste jaren in Nederland veelvuldig neergezet. Architect Marjon Mors en stedenbouwkundige Gijs van den Boomen over het concept achter de brede school en de gevolgen ervan voor architectuur en stedenbouw.

32

programma

programma

33

12.35 uur Vanuit het raam op de bovenste verdieping is goed te zien hoe centraal De Brink ligt in Vathorst, Amersfoort. De wijk is nog volop in aanbouw.

‘ Ontmoetingen tussen de verschillende functies krijgen gestalte in het centrale gebouw’

programma

17.10 uur

’s Middags zijn de lokalen weer gevuld met kinderen.

Kinderen hebben in De Brink veel ruimte om zich uit te leven, te spelen en dingen te ontdekken.

De schoonmaker komt aan het einde van elke middag om De Brink netjes te maken voor de avond.

ontmoeting tussen de verschillende functies gestalte kreeg in het centrale gebouw. Het middengebouw is 24 uur per dag open.

Overdag is het een kinderwereld en ’s avonds is het van de grote mensen. In feite was het dus een schizofrene opdracht. Maar die is goed gelukt. Zelf kom ik er ook regelmatig.

We hebben op het dakterras zelfs het twintigjarig bestaan van ons bureau gevierd.’

Toch is er volgens Mors vanuit pedagogische hoek ook kritiek op het fenomeen brede school. ‘Je kind is de hele dag op dezelfde plek. Na schooltijd schuiven ze twintig meter op en belanden ze in de kinderopvang. De plek blijft hetzelfde. De belevingswereld van het kind neemt daardoor af. Ik kan me wel vinden in die kritiek. De Brink omvat vijf scholen, een kinderdagverblijf, een sportcentrum en een wijkcentrum. Daar gebeurt alles.’

een hoge vlucht genomen. Bijna iedere grote stad heeft zijn brede school. Sterker: de laatste jaren verrijst de brede school ook in middelgrote en kleine gemeenten. Bijna de helft van de plaatsen met minder dan vijftigduizend inwoners is bezig met de ontwikkeling van zo’n school. Gemakkelijk is het niet. Veel gemeenten worstelen met de voorbereiding. Met name de financiering is een probleem.

Wat is een brede school? Grof gezegd is het een instelling die alle organisaties huisvest die zich bezighouden met de ontwikkeling van een kind in de leeftijd van nul tot twaalf jaar. In de verzamelgebouwen waarin vaak meerdere basisscholen zijn gevestigd, bevinden zich lokalen die de scholen gemeenschappelijk gebruiken, zoals het computerlokaal. Dat bespaart kosten.

De brede school als concept Eind jaren negentig was het nog iets nieuws: de brede school. Inmiddels heeft het concept

Een geslaagd voorbeeldproject Rien Geerts is hoofd van basisschool Tangram – een katholieke daltonschool – in Nesselande

in Rotterdam. Zijn school is sinds kort gevestigd in een brede school. ‘Op ons complex vind je 34 schoollokalen, zes kinderdagverblijven, drie peuterspeelzalen, vier organisaties voor buitenschoolse opvang, 25 seniorenwoningen en een aantal woningen voor geestelijk gehandicapte kinderen. En dat bevalt prima. We werken samen met een stichting voor geestelijk gehandicapten. Die verzorgen bij ons de catering. Na schooltijd hebben de senioren een opa- en omafunctie.

Zij vinden het heerlijk om iets met kinderen te doen. Grootschalig? Ik kijk uit op een parkachtig landschap met bomen. Ons gebouw heeft een U-vorm met een plein in het midden.

Wij noemen het ons dorpsplein: het is er een veilige en prettige kinderwereld. En voor ouders is het ideaal – twintig passen lopen en je zit bij de kinderopvang. Ze zijn hier in de buurt bezig met een nog groter complex.

Dat wordt drie keer zo groot. Als het klaar is, verhuist onze school daar naartoe. Ik heb de kleinschalige schooltjes nog meegemaakt.

14.15 uur

Vathorst is geen stad, maar ook geen dorp.

‘Mijn vrouw noemt het een “storp”’, zegt buurtbewoner accountmanager Bloem. Op een van de oranje zitjes in De Brink leest hij de krant. Hij zit hier graag. ‘Ideaal.’ Zo omschrijft de heer Bloem de situatie op de eerste Amersfoortse Brede Combinatieschool, kortweg ABC. Zijn dochter krijgt les op De Vuurvogel, een school waar het volgens hem goed toeven is. Hij kijkt om zich heen in het centrale gedeelte en concludeert: ‘De mogelijkheden van tegenwoordig hadden we vroeger niet. Dit is toch een schitterend gebouw?’

De opdracht en het ontwerp De Brink oogt inderdaad prachtig. Architect Marjon Mors van SVP Architectuur & Stedenbouw is verantwoordelijk voor het ontwerp van het centrale gebouw. Zij zegt: ‘De Brink Cluster was een van de eerste brede scholen die we moesten ontwerpen. Wij vonden het heel erg belangrijk dat de

34

14.45 uur

17.20 uur Voor de avond valt worden er verschillende sportlessen gegeven. Kinderen, jong en ouder leven zich uit met judo en gymnastiek.

‘In Zweden en Scandinavië is het concept al veel verder ontwikkeld. Dat zijn echt voorbeeldlanden als het om de brede school gaat’

programma

35

17.50 uur

19.15 uur

20.15 uur

22.30 uur

Twee vriendinnen genieten zichtbaar van de ritmische balletles.

Een moment van bezinning, ook voor een ontspannende yogales biedt De Brink ruimte.

In de avonduren is De Brink geregeld decor voor vergaderingen of bijeenkomsten van Vathorst bewoners.

De nacht breekt aan, de deuren worden gesloten.

Morgen weer een nieuwe dag.

‘ Sociaal, culture en stedenbouwkundig moet een brede school in het hart van de samenleving staan’

We zagen de ontwikkeling tijdig aankomen.

In Zweden en Scandinavië is het concept al veel verder ontwikkeld. Dat zijn echt voorbeeldlanden als het om de brede school gaat.’

36

programma

Gijs van den Boomen is stedenbouwkundige bij bureau Wissing in Barendrecht. Zij hebben veel ervaring met brede scholen. Van den Boomen: ‘Een brede school is een soort centrum van een kleine wijk. Vaak zijn er in wijken tot tweeduizend inwoners verder geen voorzieningen gepland. Sociaal, cultureel en stedenbouwkundig moet een brede school in het hart van de samenleving staan.’ De verkeerssituatie is vaak een probleem. ‘Het gebouw moet ideaal gelegen zijn om het met de fiets halen en brengen van de kinderen of het naar school lopen mogelijk te maken’, verduidelijkt Van den Boomen. ‘Dat vraagt om

heel duidelijke verkeerssituaties rondom die scholen. Eigenlijk moeten auto’s er niet harder mogen rijden dan stapvoets.

De brede school biedt een mengelmoes aan activiteiten. Je moet de schoolfunctie combineren met een wijk-, woon- en sportfunctie en dat stelt specifieke eisen aan het gebouw. Ouderen vinden het vaak erg prettig om in zo’n gebouw te wonen. De combinatie met woningen is mogelijk, maar dan moeten de woningen zo ontworpen zijn, dat geen overlast ontstaat. Kinderen dragen bij aan de levendigheid van een wijk. Het zijn vaak grote complexen waarin twee of meerdere scholen bij elkaar zijn geplaatst. Een gebouw wordt vaak gedurende de hele dag gebruikt en moet dus een prettige, maar ook diverse uitstraling hebben waarin alle gebruikers zich op hun gemak voelen.’

Nieuwe mogelijkheden voor de buurt Terug naar Amersfoort. Het loopt tegen het eind van de middag. Bij het kinderdagverblijf is het een komen en gaan van ouders die hun kinderen ophalen. Ze zijn zeer te spreken over de brede school en de mogelijkheden die het gebouw biedt. Een moeder met een rode coltrui knuffelt haar dochter en zegt: ‘Ik heb helemaal niet het idee dat ik mijn kinderen naar een kinderfabriek breng. Dit is een groot gebouw, maar van binnen is het kleinschalig en knus. Ik zie grote voordelen. Tijdens de kinderboekenweek kwam iemand op het idee om een grote boekenwurm door het gebouw te laten kruipen. Zoiets was op zo’n klein schooltje toch onmogelijk geweest? Hier is ruimte voor frisse ideeën.’

Een andere moeder bemoeit zich met het gesprek. Ze zegt: ‘Mijn man en ik zijn hier

komen wonen vanwege de kinderen. We hebben jaren in het centrum van Amersfoort gewoond en Vathorst was even wennen. Maar we merken dat door De Brink de gemeenschapszin groeit. We zijn een soort dorp aan het worden. Tijdens het carnaval heet het hier Zwalmdonk. Dan staat de hele buurt op z’n kop en dan bruist het hier echt.’

De mevrouw in de coltrui vindt het jammer dat het geen zomer is. ‘Dan krijg je echt een andere indruk. Je kunt het dakterras afhuren als je met de club een feestje wilt vieren. Zelfs het vlees voor de barbecue kun je laten verzorgen door de horecavoorziening. Vorig jaar hebben we met de buurtjes een kostelijke avond gehad. En het leuke was: de volgende dag zagen we elkaar weer in De Brink bij het naar school brengen van de kinderen. Want dat is wel zo: iedereen heeft hier kinderen.’

‘ Tijdens het carnaval heet het hier Zwalmdonk. Dan staat de hele buurt op z’n kop en dan bruist het hier echt’

programma

37

ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verande de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering d andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veran ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verande de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veran ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verande de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veran ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verande de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veran ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verande de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veran ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d

Franc Weerwind

IJburg Amsterdam

de verandering

Burgemeester van gemeente Niedorp

Architectuurexcursie Zaterdag 13 mei 2006 en 20 mei 2006

Op zaterdag 13 mei en 20 mei 2006 organiseert NAW in samenwerking met Cultureel Organisatiebureau Artifex een excursie naar IJburg, de nieuwe wijk van Amsterdam. In een periode van 10 jaar worden daar 18.000 woningen gebouwd om uiteindelijk voor 45.000 mensen een eigen plek te bouwen. De pioniers zijn op 21 november 2002 op IJburg gaan wonen. Tijdens de excursie ziet u het nieuwe land, de nieuwe huizen en vertelt een medewerker van bezoekerscentrum IJburg u over het project en de ontwikkelingen.

‘Als burgemeester sta je middenin de samenleving’ auteur Saskia van der Kam beeld Don Wijns

Het idee achter IJburg is niet nieuw.

De architecten Van den Broek en Bakema uit Rotterdam kwamen in 1965 al met een project genaamd ‘stad op Pampus’. Een grote stad in het IJmeer, tussen Pampus en het Zeeburgereiland, met plaats voor 350.000 bewoners. Het plan werd afgewezen en Amsterdam koos voor de aanleg van de Bijlmermeer. In de jaren ’80 verscheen IJburg toch weer op de kaart. De gemeente, provincie Noord-Holland en het Rijk zochten naar expansiegebieden rond Amsterdam. Door gevarenzones rond Schiphol en het havengebied Westpoort en het natuur en cultuurhistorisch gebied ten noorden van de stad vielen deze gebieden af. De enige plek die in aanmerking kwam was het IJmeer ten oosten van de stad.

In 1992 werd project Nieuw-Oost (voormalige naam van IJburg) een officiële Vinexlocatie.

Na een lange voorbereiding waren de plannen rond 1997 uitgewerkt en besloot de Amsterdamse bevolking d.m.v. een referendum voor de aanleg van IJburg.

Programma 13.30 - 14.00 uur 14.00 - 14.15 uur 14.15 - 15.15 uur 15.15 - 17.15 uur

38

excursie

Met een speciale opspuittechniek, de pannekoekmethode (laagje voor laagje), zijn de eilanden gerealiseerd. Nadat de eilanden klaar waren hebben deze enige tijd gelegen om ze bouwrijp te maken. Na de inklinking zijn als eerste alle leidingen en rioleringen aangelegd. Daarvoor was het ook nodig dat de bruggen en de KPN telefooncentrale gebouwd werd.

Halverwege 2001 is men begonnen met de bouw van de eerste huizenblokken op Haveneiland-West. Hier zijn de eerste huizen in november 2002 opgeleverd. Uiteindelijk wordt IJburg een wijk op 7 kunstmatige eilanden, met in totaal 18.000 woningen waar 45.000 mensen gaan wonen. Naast wonen is er ook heel veel aandacht voor opleiding, werk, recreatie en verkeer. Zo komt er een park dat groter is dan het Vondelpark, een strand, meerdere jachthavens, een sneltram naar Amsterdam Centraal en meerdere aansluitingen op de A10. IJburg wordt een eigen stadswijk waar men kan wonen, werken, leven en oud worden.

Ontvangst met koffie/thee en gebak in Café-Restaurant Blok 4 Korte wandeling naar Bezoekerscentrum IJburg Lezing door een medewerker van het Bezoekerscentrum Busrit / wandeling over IJburg onder leiding van een architectuurhistoricus van Artifex. U bezoekt tevens enkele woningen (onder voorbehoud).

Aanmelden De prijs voor dit arrangement bedraagt € 40,-.

U kunt zich voor dit arrangement aanmelden door te bellen met Cultureel Organisatiebureau Artifex Travel (020) 620 81 12.

U kunt zich ook schriftelijk aanmelden door een briefje met uw persoonlijke gegevens, de arrangementsnaam en datum te richten aan Artifex Travel / De Erven 2 / 1151 AS Broek in Waterland.

Dat kan ook per e-mail: info@artifex-travel.nl.

Het deelnamebedrag maal het aantal deelnemers kunt u overmaken naar bank 68.66.57.926 of giro 61 77 80 t.n.v. Artifex Travel onder vermelding van ‘IJburg + 13 mei’. Na betalingsontvangst, krijgt u altijd schriftelijke bevestiging. Voor meer informatie en de annuleringsregeling zie: www.artifex-travel.nl.

Op 3 december 2004 woedde er een hevige brand in de Campinafabriek in Lutjewinkel. Dit was voor burgemeester Weerwind de eerste kennismaking met zijn nieuwe gemeente. Franc Weerwind was op 1 december beëdigd door de Commissaris van de Koningin en op 16 december zou hij worden geïnstalleerd in de gemeente Niedorp. In de tussentijd wilde hij zijn laatste werkzaamheden als gemeentesecretaris in de gemeente Wormerland afronden, maar dat liep even anders. ‘Toen ik van de brand hoorde, ben ik direct in de auto gesprongen en heb mijn plicht als burgemeester vervuld; ik had immers mijn aanstelling op zak en ik wás beëdigd. Zo heb ik in een rap tempo mijn hele ambtelijke organisatie en de hulpverleningsdiensten leren kennen.’

De brand in Lutjewinkel was niet de eerste calamiteit waarmee Weerwind in zijn carrière te maken kreeg. Een jaar eerder brandde de ADM-cacaofabriek in Wormerland uit. Eenzelfde soort ramp, maar dan wel bestreden vanuit een andere functie. ‘Natuurlijk heb ik veel geleerd van die cacaobrand. Je weet een beetje wat je te wachten staat. Wat je moet doen om het hoofd koel te houden en het overzicht te bewaren.

Toch is het een groot verschil of je een belangrijke rol hebt in een team of het team moet aansturen. Als burgemeester ben je eindverantwoordelijke. Je moet de ramp een gezicht geven. Maar dat is dan wel gelijk jouw gezicht, dat is het verschil.’

Verschil Ondanks het roerige begin kijkt Weerwind terug op een goed eerste jaar. ‘Het burgemeesterschap is een dienend ambt, waarin je door goed te luisteren naar anderen je eigen inzichten enorm kunt verrijken. Als burgemeester ben je een soort bruggenbouwer. Tussen het gemeentehuis en de burgers, maar ook naar de raad en het college. Je hebt een helikopterview, maar staat tegelijkertijd met beide voeten op de grond, tussen de mensen.’ Dat is ook het grootste verschil met zijn vorige functie. Als gemeentesecretaris faciliteer je veel meer het dagelijkse politieke bestuur en stuur je de ambtelijke organisatie aan. Je denkt mee, je voert uit en zorgt voor de juiste condities. Als burgemeester

sta je middenin de samenleving. De ene keer zit ik met senioren om de tafel en dan weer met een jongerenvereniging. Hierdoor moet je snel schakelen, maar het houdt mijn geest flexibel en fris. Als burgervader zet je samen met de andere collegeleden de lijnen uit, leg je de accenten en heb je de visie. Nu bepaal je samen met de andere politieke bestuurder wat er op de politieke agenda komt, waarom we een bepaalde richting op gaan, wanneer en met wie. Als gemeentesecretaris bepaalde ik vooral hoe we het gingen doen. Daar heb ik heel erg veel van geleerd. Door die ervaring heb ik nu denk ik meer begrip voor de haalbaarheid. Ik maak sneller een vertaalslag naar de praktijk.

Bovendien weet ik hoe belangrijk het is om met je gemeentesecretaris en de raadsgriffier samen te werken. Je moet echt als team opereren, anders red je het niet.’

Houdbaarheidsdatum Over de toekomst wil Weerwind nog niet te veel nadenken. ‘Ik wil eerst echt wat geven aan de gemeente Niedorp. Het is een prachtige gemeente met een heel rijk cultureel leven. Dat wil ik laten zien aan de rest van het land. Ik wil Niedorp cultureel en recreatief goed op de kaart zetten. Natuurlijk heeft ieder mens zijn eigen houdbaarheidsdatum en kun je ook ergens te lang zitten. Maar zorg eerst maar eens dat je wat betekent voor de gemeenschap.’

de verandering

39

actueel Milieumanager Bert Mathijsen blikt terug

‘De zin en onzin van milieumaatregelen’ auteur Dolf Dukker beeld Reinier Gerritsen

Nergens zijn alle denkbare milieuhindernissen zo nadrukkelijk aanwezig als op en rond de ontwikkelingslocatie Vathorst in Amersfoort. Twee snelwegen, de A1 en de A28, en een spoorlijn plegen aanslagen op gehoor en luchtwegen. Bij westenwind kunnen daar ook nog luchtjes bijkomen van de immens grote vuilstortplaats.

Bert Mathijsen, scheidend Milieumanager van Bouwfonds MAB Ontwikkeling, koos deze omgeving uit voor een ultiem vraaggesprek over de zin en onzin van twintig jaar milieumaatregelen.

Bert Mathijsen, scheidend Milieumanager van Bouwfonds MAB Ontwikkeling

‘ Bodem was en is letterlijk en figuurlijk de basis voor ontwikkelaars en bouwers’ 40

actueel

Veertig jaar in het vak, waarvan zestien jaar bij Bouwfonds. Bert Mathijsen heeft alle milieuitems de revue zien passeren: water, bodem, geluid, lucht, flora, fauna. Het milieu kent vele verschijningsvormen en allemaal hebben ze in meerdere of mindere mate de milieuagenda beheerst. Vrijwel altijd ging er een incident aan vooraf. ‘Lekkerkerk’ staat in het nationale geheugen gebrand. De naweeën werken nog altijd door en nemen soms groteske vormen aan, zoals op de ontwikkelingslocatie Vathorst.

Bert Mathijsen wijst op een truck die een lading vuile grond van de ene plek naar een locatie enkele honderden meters verderop verplaatst. Zijn spottende lachje verraadt

zowel ergernis als amusement over zoveel verspilling. ‘Dit laat zien hoe ver we zijn doorgeslagen in de grondsanering.’

Was het zendingswerk in het begin?

‘Het sloeg al snel om. Als collega’s merken dat jouw inzet de voortgang niet in de weg staat.

Integendeel zelfs, dat je proactief werkt; daar heeft iedereen belang bij.’ Wat stond er zestien jaar geleden op de milieuagenda? ‘Bodem was toen het belangrijkst. Het was en is de basis voor ontwikkelaars en bouwers, letterlijk en figuurlijk. Zonder grond wordt er niks ontwikkeld. Daarbij gaat het niet alleen om een technische beoordeling van allerlei

rapportages. Belangrijker is de vraag hoe je ermee omgaat. En wel zodanig dat we zo weinig mogelijk risico lopen en zo min mogelijk kosten maken. Een besparing van 2,9 miljoen gulden bij de sanering van een locatie in Rijswijk overtuigde Henk van Zandvoort, voorzitter van de directie van Bouwfonds MAB, destijds van het nut van eigen expertise op dit gebied.’

Waardoor was die besparing mogelijk?

‘Door niet alleen naar de getalletjes te kijken, want dan kom je er niet uit. Je moet er een verhaal bij hebben. Maar wel een verhaal dat de kopers accepteren. In Den Haag wordt

actueel

41

ENERGIE

LUCHTKWALITEIT

• Kyoto Protocol (Verenigde Naties), 1997

• EU Kaderrichtlijn Luchtkwaliteit, 1996

• Energiebesparingsnota, 1997

EXTERNE VEILIGHEID

• Elektriciteitswet, 1998

• Besluit Risico´s Zware Ongevallen, 1999

• Besluit Luchtkwaliteit, 2001/2005

• EU Seveso Richtlijn, 1996 • Vuurwerkbesluit, 2002 • Besluit Externe Veiligheid Inrichtingen, 2004

MILIEU-EFFECTRAPPORTAGE • Besluit milieu-effectrapportage (MER), 1994

ECOLOGIE • Flora- en Fauna Wet, 1998

BODEM

GROND- EN OPPERVLAKTEWATER

• Interimwet Bodemsanering, 1983

• Wet Verontreiniging Oppervlaktewateren, 1969

• Wet Bodembescherming, 1987

• Grondwaterwet, 1981

• Saneringsregeling, 1994

BELANGRIJKSTE MILIEU WET- EN REGELGEVING PER THEMA

bijvoorbeeld vreselijk moeilijk gedaan over het zinkgehalte in het grondwater, terwijl in Zaanstad niemand daarvan opkijkt. Omdat men daar al eeuwenlang gewend is om te gaan met bedrijfsmatigheid.’

Is bodemsanering weggegooid geld?

‘In een vergadering met diverse andere milieuprofessionals heb ik wel eens beweerd dat van alle gelden die tot nu toe -dus vanaf begin jaren tachtig- aan bodemsanering zijn uitgegeven, tachtig procent weggegooid geld is. Tot mijn stomme verbazing was er niemand het met me oneens.’

Dan praten we over…?

‘Honderden miljoenen.’

‘Milieu is onderhevig aan modes.

Incidenten bepalen het milieubeleid’ vijf hectare water te realiseren in een gebied waar zo’n grote verontreiniging ligt. Je zou ook kunnen besluiten er een park van te maken. Nu wordt de rotzooi ontgraven en een paar honderd meter verder opgeslagen.

Uit milieuhygiënisch oogpunt is het effect negatief.’

Waarom doen we het dan toch?

benadering van het milieu. Daar zijn we echt in doorgeslagen. Beneden de streefwaarde is het schoon; boven de interventiewaarde is het ernstig verontreinigd en daartussenin is het verontreinigd. Ook wij zijn soms roomser dan de paus, want we willen geen problemen hebben met onze kopers. Wij saneren om elke eventuele gebruiksbeperking uit te sluiten, ook al staat het vast dat er geen gezondheidsrisico is.’

‘Het is een Vinexlocatie, er is geld voor bodemsanering, dus wordt er gesaneerd.

Punt uit!’

Gaat het om irrationele, gevoelsmatige bezwaren?

Wanneer wordt het verspilling?

‘Vrijwel overal waar nieuwe ontwikkelingen plaatsvinden, is geld gereserveerd voor bodemsanering. Als Vathorst geen Vinexlocatie was, zou er aan de vuilstortplaatsen niks zijn gedaan, althans niet op deze manier.

Je zou je kunnen afvragen of het zinvol is om

42

actueel

En als het niet om een Vinexlocatie gaat?

‘Vrijwel overal wordt een vorm van bodemsanering uitgevoerd. Ook door ons. Omdat je altijd wel op een verontreiniging stuit waarvan de waarde getalsmatig aan de hoge kant is.

Het probleem in Nederland is de getalsmatige

‘Het gaat om een gevoelsmatige beoordeling, gebaseerd op rationele cijfers die heel strikt worden gehanteerd. Milieu is altijd een item voor de individuele koper of burger zodra hij er zelf nadrukkelijk bij wordt betrokken.

Een koper vroeg eens om meer informatie over een uitgevoerde grondsanering. Er had

wat olie in de grond gezeten, niks aan de hand. Die man werkte in een garage annex benzinestation. Hij realiseerde zich niet dat het inademen van benzinedampen en uitlaatgassen veel meer invloed had op z’n gezondheid. Als er heel veel olie in de grond zit, zoals bij Schoonebeek, dan praten we over bodemschatten. Is de concentratie olie minder, dan noemen we het gif. Luchtverontreiniging is een veel groter gevaar voor de volksgezondheid dan bodemverontreiniging. Als je de kosten van bodemsanering vergelijkt met de aanpak van luchtverontreiniging... In 1980 werd gezegd dat in 1990 alle bodemverontreiniging opgelost zou zijn. Nu is 2030 de streefdatum.

Daarvoor is twintig miljard euro nodig, heeft het ministerie berekend. In mijn optiek zal de bodemproblematiek nooit opgelost worden.’

Ten gevolge van voortschrijdend inzicht?

‘Een milieuproffessional zei recentelijk: ‘Over tien jaar wordt er helemaal niet meer gesaneerd.’ We hebben het dus over 2015.

Alleen als je een onoverkomelijk vuiltje tegenkomt, ruim je het op. Maar grootschalig zal het niet meer gebeuren.’

Geen politieke partij zal zich sterk willen maken voor afschaffing van de bodemsanering.

‘Nee, maar het zal toch gebeuren. Milieu is onderhevig aan modes. Tot Lekkerkerk in 1979 was bodemverontreiniging niet aan de orde.

Toen was waterkwaliteit het item. Textielbedrijven in Veenendaal dumpten al hun afval in het Valleikanaal. De kleurstofindustrie in Amersfoort liet alles in de Eem lopen. Het water was roodgekleurd, het schuimde.

‘Het milieudebat is verzand in een discussie over rekenmethodieken’

Er zat geen leven meer in. Alle aandacht was gericht op water.’

Watervervuiling is wel iets om je zorgen over te maken.

‘Zolang het helder is en niet stinkt, liggen mensen niet wakker van de waterkwaliteit.

Meer zorgen baart het kwantiteitsaspect. Ik zet grote vraagtekens bij de bouwlocaties op de nieuwe kaart van Nederland. De Randstad is het economische hart van Nederland. Daar moet alles gebeuren. Uit oogpunt van milieu is mijn stelling: we mogen niet bouwen waar het kan, en we moeten bouwen waar het niet kan.’

Het zal nog wel even duren voordat dit inzicht tot realiteit is verheven.

‘Wat is realiteit? Is milieu realiteit of is economie realiteit? Incidenten bepalen het milieubeleid. Waarom was waterkwaliteit een item? Omdat het water smerig was en stonk.

Waarom bodemsanering? Omdat er in ’79 in Lekkerkerk een waterleiding sprong, weggerot door chemisch afval. Waarom is er nu ineens zoveel aandacht voor luchtkwaliteit? Omdat er

actueel

43

‘Milieu is altijd een item voor de individuele koper zodra hij er zelf nadrukkelijk bij wordt betrokken’ uit Brussel wetgeving op ons is afgekomen.

Anders waren we er niet over begonnen.’

Bestaat er een maatstaf voor het maken van onderscheid tussen zin en onzin van milieumaatregelen?

Waarom maken we ons zo druk over energiebesparing?

‘Ja, ik vind dat je bij alle milieumaatregelen primair moet kijken naar wat het effect van de verontreiniging is op de mens. Heel veel maatregelen, vooral bij bodemsanering, blijken vooral te worden genomen vanwege een slechte ecotoxicologische beoordeling, terwijl het voor mensen geen probleem is.

Stoffen die invloed hebben op het wel en wee van planten en dieren, wegen relatief zwaarder dan stoffen die voor mensen van belang zijn.

Wat we aan ecologische maatregelen uitgeven, begint zo langzamerhand echt onzin te worden. Ik zou zeggen: haal geld uit de bodem en stop het in roetfilters voor stadsbussen.

Als je weet dat diesels een belangrijk aandeel hebben in de uitstoot van fijn stof, waarom stellen we roetfilters dan niet verplicht?

Waarom krijgen we daar politiek de handen niet voor op elkaar?’

‘Ook daarin zijn we doorgeschoten. Beperking van het gebruik van fossiele brandstoffen is op zich een goede zaak. Maar naar mijn idee begint de ‘tachtig-twintigregel’ de overhand te krijgen. Om het laatste beetje energie te besparen, moet je tachtig procent van de kosten maken. Opbrengsten en kosten staan niet meer met elkaar in verhouding. Wat is nou het effect van de aanscherping van de Energie Prestatie Coëfficiënt (EPC) van 1 naar 0,8? Als je het getalletje maar haalt, ben je goed bezig, is het idee. Maar wat dat getalletje precies betekent, staat er niet bij. Een EPC van 0,8 zegt niets over het bewonersgedrag.’

Is er iemand die echt begrijpt wat een EPC van 0,8 inhoudt?

‘Ik begrijp het soms zelf niet eens. Het milieudebat is verzand in een discussie over rekenmethodieken. Ik ben laatst een keer afgehaakt in een discussie over de zogeheten lognormaalverdelingen. Hoeveel boringen per eenheid oppervlakte moeten er worden uitgevoerd om met een betrouwbaarheid van 95 of 98 percentiel statistisch te kunnen vaststellen wat de bodemkwaliteit van een stuk land is? Dan gaat het niet meer over milieu, maar of het op papier dichtgetimmerd zit.’

Hoe zinnig zijn de maatregelen tegen geluidshinder?

‘Mijn moeder woont vlak langs de A12. Daar mag je alleen woningen bouwen met een

zogeheten ‘dove gevel.’ Dat is een volledig gesloten gevel. Eventuele ramen kunnen niet open. Mijn moeder zal niet de enige zijn die het soms heerlijk vindt een raam open te zetten. Laten we daarom een gevel ontwerpen die – wanneer de ramen gesloten zijn – voldoet aan de normen die binnenshuis gelden, heb ik ooit voorgesteld. ‘Meneer!’, werd ik terechtgewezen. ‘In de wet staat dat het niet mag, u krijgt daarvoor geen toestemming.’ Om wiens belang gaat het dan? Laat bewoners zelf beslissen. Zet de mens centraal.’

Hoe kunnen we de milieueuro het best besteden?

‘De belangrijkste opgave vind ik de integratie van sectorale wetgeving in een integrale beoordeling van ontwikkelingslocaties. Ik pleit voor de invoering van een ontwikkelingsvergunning, waarbij per gebied de verschillende elementen bodem, water, lucht, geluid en energie op hun merites worden beoordeeld.

We moeten keuzes maken, niet meer angstvallig over elkaars schutting kijken en het eigen potje afschermen. Wat het zwaarst is, moet het zwaarst wegen.’ ✏ naw@bouwfonds.nl

‘Laat bewoners zelf beslissen, zet de mens centraal’

Bas van de Griendt, opvolger van Milieumanager Bert Mathijsen

‘Van hindermacht naar ontwikkelkracht’ Voor professionals in de vastgoedwereld is Bas van de Griendt (40), de opvolger van Bert Mathijsen, vooral bekend als auteur van het boek ‘Waarde vervuild vastgoed’. Bouwfonds MAB Ontwikkeling heeft met de voormalig adviseur Vastgoed & Milieu een specialist in huis gehaald die ‘nuchter omgaan met risico’s’ tot stelregel heeft genomen.

‘Er is een enorme discrepantie tussen de werkelijke risico’s en de beleving ervan’, constateert de nieuwe Milieumanager. ‘Mensen zijn vaak bang voor zaken waar ze niet ziek van worden en niet bang voor zaken waar ze wel ziek van worden. Waarom zijn mensen bang voor bodemverontreiniging?’, onderbouwt Van de Griendt zijn stelling. ‘Niet vanwege hun gezondheid, maar voor hun portemonnee. Het is namelijk het enige milieuprobleem waarvan je eigenaar kunt worden. Daarom is bodem voor ontwikkelaars een belangrijk aandachtsgebied, vanwege de aansprakelijkheid en de mogelijke kosten.’

Het is een wonderlijk fenomeen. Ontwikkelaars gaan dikwijls verder in het saneren van grond dan wet- en regelgeving voorschrijven. Per 1 januari 2006 zijn de eisen voor bodem verder versoepeld. ‘Maar wat zie je in de praktijk?’, zet Van de Griendt uiteen. ‘Naarmate de markt meer het initiatief van de sanering op zich neemt, wordt er meer en vollediger schoongemaakt. Dat heeft te maken met het directe commerciële belang van de ontwikkelaar; de eindgebruiker verwacht dat gesaneerde grond schoon is. Een hardnekkig misverstand dat de vastgoedwereld parten speelt’, stelt de Milieumanager. ‘Want saneren betekent niet schoonmaken; saneren betekent het beheersbaar maken van problemen.’

De normen die Bouwfonds MAB voor ‘schone’ grond hanteert, worden volgens Van de Griendt niet ingegeven door technische risico’s, maar

44

actueel

door de maatschappelijke werkelijkheid. Kopers haken af als zij vernemen dat gesaneerde grond niet per definitie schoon is. ‘Het risico zit vooral tussen de oren’, vervolgt hij. ‘Als ik u vraag of u wilt wonen op vuile grond, zegt u ‘nee’, maar als ik u vraag waar u woont – Delft?

Hartstikke vies. Als u aan het Oude Delft woont – u weet het niet, maar het is daar hartstikke smerig. Ligt u daar wakker van? Getoetst aan de bodemnormen zou je de hele binnenstad van Gouda moeten saneren.

Maar ligt Gouda daar wakker van?’ De docent bodemkunde die Van de Griendt ook is – bij onder meer de NOVAM en de Amsterdam School of Real Estate – weet zijn gehoor trefzeker met de neus op de feiten te drukken. ‘Wonen op onze vuiligheid is een heel normaal verschijnsel.

We zullen eraan moeten wennen. Dat is de boodschap.’

Van de Griendt kondigt aan dat hij zich meer zal richten op stedelijke herstructurering. ‘Daar liggen meer hindermachten op de loer dan in de groene weide. In een slogan samengevat, luidt mijn ambitie: van hindermacht naar ontwikkelkracht. Dat is wat ik wil vertegenwoordigen en uitdragen. In stedelijk gebied heb je met veel meer problemen te maken: luchtkwaliteit, fijn stof, bodemverontreiniging, externe veiligheid.

Mijn inzet zal zijn om al in een vroeg stadium het milieu in de planvorming te betrekken. Integratie van milieu, ruimte en economie, dáár gaat het om. Concreet: het ontsluiten van informatie; kennis aanreiken aan ontwikkelings- en projectmanagers.’

actueel

45

interieur verandering interieur de verandering interieur interieur de verandering interieur deinterieur verandering interieur de verandering interieur interieur de verandering interieurdeinterieur verandering interieur de verandering interieur interieur de verandering interieurde interieur verandering interieur de verandering interieur interieur de verandering interieur de interieur verandering interieur de interieur verandering interieur de verandering interieur interieur de verandering interieur deinterieur verandering interieur de verandering interieur interieur de verandering interieurdeinterieur verandering interieur de verandering interieur interieur de verandering interieurde interieur verandering interieur de verandering interieur interieur de verandering interieur de interieur verandering interieur de verandering interieur interieur de verandering interieur interieur de verandering interieur de interieur verandering interieu de dering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de interieur verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de interieur verandering de verand eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de interieur verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de interieur verandering de verandering terieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int andering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de interieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de interieur verandering de verandering de verandering deinterie vera ur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur ng de verandering de verandering verandering de interieur verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de interieur verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de veranderin erieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur in verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de interieur verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de interieur verandering de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu dering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de interieur verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de interieur verandering de verand eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de interieur verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de interieur verandering de verandering terieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int andering de interieur verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de interieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de interie vera ur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur ng de verandering de verandering verandering de interieur verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de interieur verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de veranderin erieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur in verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de interieur verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de interieur verandering de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu dering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de interieur verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de interieur verandering de verand eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de interieur verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de interieur verandering de verandering terieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int andering de interieur verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de interieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de interie vera ur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur ng de verandering de verandering verandering de interieur verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de interieur verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de veranderin erieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur in verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de interieur verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de interieur verandering de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu dering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de interieur verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de interieur verandering de verand eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de interieur verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de interieur verandering de verandering terieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int andering de interieur verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de interieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de interie vera ur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur ng de verandering de verandering verandering de interieur verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de interieur verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de veranderin erieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur in verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de interieur verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de interieur verandering de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu dering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de interieur verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de interieur verandering de verand eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de interieur verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de interieur verandering de verandering terieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int andering de interieur verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de interieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de interie vera ur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur ng de verandering de verandering verandering de interieur verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de interieur verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de veranderin erieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur in verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu verandering de verandering de verandering verandering de interieur verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de interieur verandering de dering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de interieur verandering de verandering de verandering deinterieur verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering verandering de verandering de verandering de verandering de interieur verandering de verand eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieurdeinterieur interieur interieur interieur interieurde interieur interieur interieur interieur interieur de interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie de de tdei verandering i t i i de t verandering i i t i dei verandering t i i t de i verandering i t i i de t verandering i i t i dei verandering t i i t ide verandering i t i i tde iverandering i t i de i tverandering i i t i de verandering i t i i t dei verandering i t i i t verandering i i t i de iverandering t i i t dei verandering i t i idet verandering i i t i dei verandering t i i t de i verandering i t i i de t verandering i i t i dei verandering t i i t ide verandering i t i i de t iverandering i t i de i tverandering i i t ide verandering i t i i tdei verandering i t i i t verandering i i t i de verandering i t i i t dei verandering i t i idet verandering i i t i de iverandering t i i t de i verandering i t i i t andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de vera ng de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de

de verandering Marinus de Kleuver

interieur

Directeur bedrijfsvoering, rechtbank Groningen

Over Bouwfonds MAB Ontwikkeling Bouwfonds MAB Ontwikkeling is uw betrouwbare en innovatieve partner in Nederland voor de ontwikkeling van woongebieden en multifunctionele projecten. Bouwfonds MAB staat midden in de maatschappij en heeft door haar jarenlange ervaring een open oog voor de wensen van woonconsumenten en andere eindgebruikers. Een van de speerpunten is de realisatie van projecten in bestaand stedelijk gebied.

We werken daarbij nauw samen met publieke en private partijen om te komen tot geïntegreerde oplossingen voor binnenstedelijke projecten waarin wonen, winkelen en werken samenkomen. Hiervoor zetten we vanuit onze vestiging in Den Haag de expertise en creativiteit van de conceptgroep Studio Bouwfonds MAB in.

Integrale woongebieden De vijf regiokantoren van Bouwfonds MAB zijn verantwoordelijk voor de realisatie van woongebieden. Samen met lokale overheden ontwikkelt Bouwfonds samenhangende woonconcepten voor zowel uitleggebieden als binnenstedelijke locaties.

Multifunctionele projecten Multifunctionele projecten en commercieel vastgoed worden vanuit het kantoor in Den Haag ontwikkeld. Het hoofdkantoor is in Amersfoort gevestigd. In Nederland is Bouwfonds MAB een van de grootste ontwikkelaars van koopwoningen en commercieel vastgoed.

HOOFDKANTOOR

Bouwfonds MAB Ontwikkeling

HOOFDKANTOOR

MULTIFUNCTIONELE PROJECTEN

REGIOKANTOOR NOORD-OOST

REGIOKANTOOR MIDDEN-OOST

REGIOKANTOOR NOORD-WEST

REGIOKANTOOR ZUID-WEST

REGIOKANTOOR ZUID

Amersfoort

Den Haag

Zwolle

Amersfoort

Haarlem

Delft

Eindhoven

Bouwfonds MAB Ontwikkeling maakt onderdeel uit van Bouwfonds Property Development, waarin tevens alle ontwikkelingsactiviteiten in Frankrijk, Duitsland, België, Luxemburg, Tsjechië, Slowakije, Hongarije, Spanje, Denemarken en Zweden zijn ondergebracht. We maken voor de gebiedsontwikkelingen in Nederland optimaal gebruik van de kennis en kunde die elders in Europa wordt ingezet. Door onze gezonde financiële basis is Bouwfonds MAB Ontwikkeling een partner die over een lange adem beschikt.

Naam

Onze organisatie staat inmiddels 60 jaar in de markt en is daardoor als geen ander in staat een goede balans te vinden tussen de klantwens en het praktisch haalbare. Zo draagt Bouwfonds MAB Ontwikkeling bij aan het welbevinden van consumenten én aan het succes van steden, investeerders, lokale overheden en commerciële eindgebruikers.

Bij Bouwfonds MAB Ontwikkeling is de klantwens het uitgangspunt.

Dit is voor klanten voelbaar in alle segmenten van de organisatie.

Bij Bouwfonds MAB Ontwikkeling zijn ruim 500 mensen werkzaam.

De organisatie verkocht in 2005 in Nederland vanuit 12 kantoren ruim 8.000 woningen en nam verder ongeveer 100.000 m2 commercieel vastgoed in aanbouw.

Adressen

Colofon

Titel auteur Xxx beeld Xxx

‘Xxx inleiding’ HOOFDKANTOOR Bouwfonds MAB Ontwikkeling Displayweg 8, 3821 BT Amersfoort Postbus 15, 3870 DA Hoevelaken T 033 253 97 00 F 033 253 96 85 E ontwikkeling@bouwfonds.nl www.bouwfonds.nl MULTIFUNCTIONELE PROJECTEN Wijnhaven 60 Postbus 19412 2500 CK Den Haag T 070 306 84 00 F 070 354 36 18 E ontwikkeling@bouwfonds.nl

‘De rechtbank waarin ik werk is tegelijkertijd transparant en functioneel voor bezoekers én medewerkers. Het is daarom heel plezierig werken in dit gebouw waarin de rechtspraak letterlijk centraal staat.’

46

interieur

REGIO NOORD-OOST Grote Voort 221 Postbus 10054 8000 GB Zwolle T 038 425 44 40 F 038 425 44 41 E ontwikkeling.zwolle@bouwfonds.nl REGIO MIDDEN-OOST De Brand 30 Postbus 1 3800 AA Amersfoort T 033 453 41 11 F 033 453 41 90 E ontwikkeling.amersfoort@bouwfonds.nl

REGIO NOORD-WEST Schipholpoort 64 Postbus 4376 2003 EJ Haarlem T 023 530 66 03 F 023 536 63 94 E ontwikkeling.haarlem@bouwfonds.nl REGIO ZUID-WEST Poortweg 4b Postbus 75 2600 AB Delft T 015 268 08 08 F 015 262 33 63 E ontwikkeling.delft@bouwfonds.nl REGIO ZUID Vestdijk 61 Postbus 6540 5600 HM Eindhoven T 040 265 98 59 F 040 246 40 40 E ontwikkeling.eindhoven@bouwfonds.nl

UITGAVE Bouwfonds MAB Ontwikkeling, voorjaar 2006

LITHOGRAFIE Nefli, Haarlem

PRODUCTIE EN COÖRDINATIE Rutten Communicatieadvies, Amsterdam

DRUK PlantijnCasparie Capelle aan den IJssel

ONTWERP EN ART DIRECTION Frissewind visuele_communicatie, Amsterdam

CONTACT Diana Baal, telefoon 033 253 98 89, email d.baal@bouwfonds.nl

REDACTIERAAD Ad Alderliesten, Diana Baal, Jasper de Boom, Thea van Dijk, Nina van Gelderen, Isaäc Kalisvaart, Claire Laarman, Ronald Lubbers, Anneke Maessen, Hans Ouwerkerk, Jan Rutten, Suzanne Witteman, Henk van Zandvoort, Friso de Zeeuw

Dit is een uitgave van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. Dit magazine is met zorg samengesteld. U kunt er echter geen rechten aan ontlenen. Kopiëren of citeren van (delen van) de inhoud is toegestaan in overleg met Bouwfonds MAB Ontwikkeling.

AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE Dolf Dukker, Kim van Eerde, Jaap Huisman, Saskia van der Kam, Boukje Klinker, Anne Luijten, Anja Manuel, Sandra Pandrea, Marcel van Roosmalen, Jan Rutten, Suzanne Witteman BEELD Rogier Alleblas, Theo Baart, Peter van Breukelen, Reinier Gerritsen, Maarten van de Velde, Martin van Welzen, Georges van Wensveen, Don Wijns en anderen

Bij deze NAW hoort een dossier over trends en ontwikkelingen in retail. Dit dossier is ook los verkrijgbaar. Mail voor een extra exemplaar naar ontwikkeling@bouwfonds.nl