NAW#22 najaar 2006

Ruimte voor succesvolle combinaties

NAW # 22 NAJAAR 2006

# 22 / najaar 2006

Alles wat leeft veroudert. Ook steden. Wie in een stad de condities wil scheppen voor plezierig wonen en werken, moet zorgen voor een goede balans tussen oud en nieuw. Binnenstedelijke ontwikkeling is daarom niet bouwen-om-het-bouwen.

Het is het benutten van kansen om wijken een nieuwe injectie te geven. Oude en nieuwe wijken moeten harmonieus in elkaar overvloeien. Succesvolle vernieuwing binnen de stadsmuren begint daarom met een sterk concept. Oog hebben voor wat er al is. En oor hebben voor de wensen van mensen die er wonen en werken. Optimale combinaties vragen ruimte.

Kijk voor meer informatie op www.bouwfonds.nl.

dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa oonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre laats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo aam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa oonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre laats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo aam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa oonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre laats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo aam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa oonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre laats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo aam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa oonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre laats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo aam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa oonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre laats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo aam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa oonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adr plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adr plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adr dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adr plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adr plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adr plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adr plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adr plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adr plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats na woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam ad plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres w naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonpla adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats na woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam ad

Magazine over integrale gebiedsontwikkeling Met dossier Grondbeleid in discussie

Rooskleurig Bouwfonds MAB Ontwikkeling is de afgelopen maanden veelvuldig in het nieuws geweest. Met de overname van Bouwfonds door Rabobank zetten we een nieuwe stap in de ontwikkeling van ons bedrijf. Onder de hoede van een Nederlandse eigenaar en met de versterking van Rabo Vastgoed gaan wij een rooskleurige toekomst tegemoet. Zowel met het ontwikkelen van woongebieden als commercieel vastgoed.

Dit najaarsnummer van NAW is wederom een uitgave met gevarieerde onderwerpen. Onderwerpen ook, die een goed beeld schetsen van de activiteiten waar wij ons als integrale gebiedsontwikkelaar mee bezig houden. Niet alleen in het binnen- maar ook in toenemende mate in het buitenland. Een goed voorbeeld daarvan is het artikel over onze recente Spaanse ervaringen.

Bij Alicante realiseert Hansa-Bouwfonds het project La Bahía.

inhoud

Bij NAW horen de woorden Naam, Adres, Woonplaats. Dit zijn de begrippen die centraal staan in dit magazine. Aandacht voor de eindgebruiker (naam), de woning, het kantoor of de winkelruimte (adres) en de locatie (woonplaats) is voor Bouwfonds MAB Ontwikkeling essentieel bij de realisatie van aantrekkelijke gebieden.

NAW wordt gratis verzonden aan de zakelijke relaties van Bouwfonds MAB Ontwikkeling.

Bij het NAW magazine hoort het NAW Dossier. Zorg ervoor dat u ook deze aanvulling in handen krijgt.

Het dossier staat in het teken van het grondbeleid in Nederland. Een beladen onderwerp waarover de meningen flink uiteen lopen. Uiteraard kunnen wij ons niet vinden in de recente suggestie van een landelijk ochtendblad, dat alle ontwikkelaars regelrechte grondspeculanten zouden zijn. Het is namelijk bezijden de waarheid. De tijd van ‘hit and run-projectontwikkeling’ behoort immers al jaren tot een grijs verleden. Met strategische grondaankopen streven wij als professionele marktpartij juist naar een duurzame samenwerking met gemeenten. Niet zelden worden wij ook door gemeenten uitgenodigd om gronden te kopen om vervolgens in gezamenlijkheid nieuwe woonwijken te ontwikkelen. Wij gaan daarvoor juist een langjarige betrokkenheid aan. De artikelen over het project Zuidlanden in Leeuwarden en onze inzet bij het project Rijnboog in Arnhem zijn daar goede voorbeelden van.

Ik wens u veel leesplezier.

Isaäc Kalisvaart Lid van de directie

actueel

markt

ontwerp

proces

programma

beleid

overname bouwfonds

Het belang van een uitgebreide lunch

De verleiding

Een inspirerende en prestigieuze strijd

Met het oog op de toekomst

De Rotterdam uniek gebouw voor Europa

Leren van Vinex

We blijven een Nederlands bedrijf pagina 9

En verder in dit nummer

Bouwfonds werkt in Spanje samen met lokale ondernemers met een helder doel voor ogen: een plek in de top vijf van belangrijkste ontwikkelaars in de sterkste economische regio’s.

Dit najaar gaan de woningen in het eerste buurtschap in De Zuidlanden in Leeuwarden in de verkoop. Een gesprek over het verleiden daar waar het dorpse mensen aanspreekt.

Begin van de zomer van 2006 was het weer zover: de prijsuitreiking van de prijs der prijzen voor jonge architecten: PRIXDEROME.NL Architectuur. Een verslag van een bijzondere middag.

Een megaklus in Arnhem waarin de kracht van het water de hoofdrol speelt.

Met Rijnboog heeft Arnhem een lange weg te gaan, maar betrokkenen treden ambitieus de toekomst tegemoet.

Voor het ontwikkelen van een multifunctioneel gebouw moet je gezien de complexiteit een goede reden hebben. Bij De Rotterdam is dat het creëren van grootstedelijke dynamiek.

Vinex-wijken versus kwaliteit; een fel bediscussieerde combinatie. Bewoners lijken tevreden, critici vaak sceptisch.

Wat kunnen we leren van Vinex bij de woningbouwopgave die voor ons ligt?

nieuws

pagina 4

pagina 12

pagina 20

pagina 28

pagina 36

pagina 44

➔ lezersaanbieding kunstaankoop ➔ vastgoed bekend ➔ verhuizen ➔ kunst openbare ruimte ➔ 100 jaar wonen werken winkelen ➔ excursie ➔ de verandering ➔ interieur

Gebiedsontwikkeling: Het kan wel! pagina 19

retail Waasland Shopping Center wint internationale prijs pagina 35

wonen Flexline: Woningen uit de fabriek pagina 42

10 16 18 26 33 34 43 50

actueel Bouwfonds betreedt de Spaanse woningmarkt

Het belang van een uitgebreide lunch auteur Boukje Klinker beeld Don Wijns

In juli is de bouw gestart van het eerste Bouwfonds-project aan de Spaanse kust: Residencial La Bahía in Santa Pola, Alicante. Samen met de lokale partner Hansa Urbana bouwt Bouwfonds hier 104 appartementen.

‘Het begin van veel meer. Onze doelstelling is in vijf jaar tijd samen met onze lokale partners tot de top 5 van de belangrijkste ontwikkelaars in de sterke economische regio’s van Spanje te behoren’, aldus Ronnie Holtslag, Area Manager Southern Europe Bouwfonds Property Development.

Hij is namens Bouwfonds verantwoordelijk voor het veroveren van de Spaanse markt. ‘Onze partners bieden we onze Nederlandse ervaring en gedegenheid en dat stellen ze op prijs. Als wij maar onthouden dat in Spanje de belangrijkste zaken tijdens de lunch gedaan worden.’

Veel Spanjaarden hebben naast hun huis in de stad een tweede woning aan de kust.

4

actueel

actueel

5

> ‘Spanjaarden kopen niet vanaf papier. Pas als er bouwactiviteiten zijn, of nog liever als ze de woning zelf al kunnen zien, willen Spanjaarden kopen’

Ronnie Holtslag, Area Manager Southern Europe Bouwfonds Property Development

Hoewel Spanje tien keer zo groot is als Nederland, heeft het maar driemaal zoveel inwoners. Toch werden er vorig jaar zo’n 720.000 woningen opgeleverd, tien keer zoveel als in Nederland. Een bijzonder interessante markt dus om nu als internationale ontwikkelaar in te stappen. ‘De Spaanse woningmarkt heeft jaren op een laag pitje gestaan, maar de afgelopen jaren zie je dat er een inhaalslag gemaakt wordt. De koopprijzen zijn de afgelopen vijf jaar met achttien tot twintig procent per jaar gestegen. Toch is de woningproductie toegenomen. Dat komt deels doordat de koopkracht van de Spanjaarden steeds groter wordt’, vertelt Holtslag. ‘Maar ook doordat de cultuur verandert: families verdunnen, er vinden meer scheidingen plaats en kinderen gaan eerder het huis uit. Daarnaast is er een grote tweedewoningmarkt in Spanje: zo’n twintig tot vijfentwintig procent van de markt. Uiteraard gaat het daarbij om het clichébeeld van Engelse, Duitse en Neder-

‘In Spanje werden vorig jaar 720.000 woningen opgeleverd, tien keer zoveel als in Nederland’ landse overwinteraars, maar ook Spanjaarden hebben naast hun huis in de stad vaak een tweede huis aan de kust.’

Catalonië, Alicante en Madrid Begin 2005 besloot Bouwfonds, na een uitgebreid onderzoek naar mogelijke Europese uitbreidingsmarkten, om onder andere in Spanje aan de slag te gaan. ‘We richten ons daarbij op de eerstewoningmarkt voor lokale bewoners en op tweede woningen van Spanjaarden. Dus expliciet niet op de internationale vakantiewoningmarkt met name omdat de lokale markt veel stabieler is.’

De activiteiten van Bouwfonds beperken zich tot drie gebieden in Spanje: ‘Er zijn drie economisch sterke regio’s in Spanje, waar logischerwijs ook de sterkste woningmarkt is:

De Spaanse woningproductie is de afgelopen jaren flink gestegen.

6

actueel

Catalonië (het gebied rondom Barcelona), het gebied rondom Murcia, Valencia en Alicante en een gebied van zo’n 150 kilometer rondom Madrid. Daarnaast is er nog een potentieel interessante markt in Zuid-Spanje, zeker voor tweede woningen en vakantiehuizen. Maar wegens – laten we zeggen – ondoorzichtigheid van de ambtelijke wegen hebben we besloten daar niet aan de slag te gaan.’

De drie gebieden liggen in verschillende delen van Spanje en vragen elk een andere benadering. Holtslag: ‘Catalunia is veel formeler en duidelijker, in Alicante is alles minder formeel maar niet altijd even doorzichtig. Overigens zijn ontwikkelaars in Spanje over het algemeen lokaal gericht: de tien grootste ontwikkelaars hebben nog geen

Alicante

vijf procent van de totale landelijke omzet.

Juist die versnipperdheid biedt kansen om een, voor een internationale ontwikkelaar als Bouwfonds, interessant marktaandeel te behalen.’ Die lokale gerichtheid heeft een simpele verklaring, aldus Holtslag: ‘Nog sterker dan in Nederland is het hebben van een lokaal netwerk en goede, directe contacten met de gemeente en andere belangrijke spelers, een vereiste om ergens aan de slag te kunnen.’

Cultuur van familiebedrijven Om een eerste voet tussen de deur te krijgen koos Bouwfonds voor joint ventures met lokale partners. ‘We zijn op zoek gegaan naar sterke partijen met veel kennis van het gebied waar ze zitten. Onze partners moeten in eerste instantie leading zijn in de lokale contacten.

We zochten dus partijen die weten hoe de markt in elkaar zit, waar interessante projecten zich aandienen en welke grondposities voor de

toekomst gunstig zijn. Verdere voorwaarden waren dat ze goede contacten hebben met lokale overheden en dat ze werken volgens dezelfde normen en waarden als Bouwfonds.’

Twee partners zijn inmiddels gevonden: in het gebied rondom Murcia, Valencia en Alicante is Bouwfonds een joint venture aangegaan met Hansa Urbana uit Alicante, in Barcelona met Inbesòs. Beide lokale ontwikkelaars hebben een goede reputatie en zijn, zoals zoveel ontwikkelaars in Spanje, familiebedrijven.

Naast het project in Santa Pola zijn er verschillende projecten in voorbereiding.

De samenwerking verloopt ondanks een aantal cultuurverschillen prima, vertelt Holtslag: ‘Dat verbaast me overigens niet. Ik heb al in verschillende landen projecten ontwikkeld.

Mijn ervaring is dat bij projectontwikkeling zeventig procent wereldwijd hetzelfde is, of je nou in Zuid-Afrika, de Antillen, de Verenigde Staten, Mexico, Schotland, Nederland of

Spanje komt. Natuurlijk zijn er altijd lokale verschillen. Wat bijvoorbeeld in Spanje opvalt, is de veel indirectere manier van zakendoen dan in Nederland. En doordat het vaak om familiebedrijven gaat, wordt er veel meer met emotie geregeerd. Als ik alleen al denk aan de discussie over ons gecombineerde logo…

We hebben hard moeten werken om een vertrouwensband met onze partners op te bouwen. En heel belangrijk: zakendoen in Spanje is eten. Aan vergaderingen gaat vaak een uitgebreide lunch vooraf.

In de vergadering blijkt dan vaak dat al heel veel tijdens de lunch is besproken. Het is even wennen, maar het heeft zo z’n positieve kanten.’

Eerst zien, dan kopen Niet alleen de manier van zakendoen levert verschillen op, ook de consumenten gedragen zich anders, vertelt Holtslag. ‘Spanjaarden kopen niet vanaf papier. Pas als er bouw-

In Spanje speelt het leven zich voor een groot gedeelte buiten af.

actueel

7

overname Henk van Zandvoort gelukkig met overname Bouwfonds door Rabobank

‘We blijven een Nederlands bedrijf’ Residencial La Bahía Aan de zuidoostkust van Spanje, in de buurt van Alicante, ligt het plaatsje Santa Pola. Santa Pola biedt elf kilometer zandstrand, een jachthaven, een natuurgebied en een levendig stadscentrum.

Aan de rand van Santa Pola realiseert de joint venture Hansa-Bouwfonds het project Residencial La Bahía. Het project is onderverdeeld in vier fasen en omvat in totaal 404 appartementen (prijsklasse: € 153.000 tot € 213.000), een ondergrondse parkeergarage, 4.100 vierkante meter retail, een tennisbaan, zwembad en gemeenschappelijke binnentuinen. De bouw van de eerste 104 appartementen is gestart, de oplevering hiervan wordt voorjaar 2008 verwacht.

De bouwlocatie van het project Residencial La Bahía

‘Ontwikkelaars moeten een kwaliteitsslag maken om aan de steeds belangrijker wordende koperswensen te voldoen’ activiteiten zijn, of nog liever als ze de woning zelf al kunnen zien, willen Spanjaarden kopen.

Dat heeft veel te maken met het feit dat vroeger projecten na lange tijd werden opgeleverd, of zelfs nooit afgebouwd werden. Ook hebben kopers veel minder rechten dan in Nederland.

Zo kunnen er bijvoorbeeld op de tekening twee wasbakken in de badkamer staan. Als er dan bij oplevering maar één in zit, wordt daar niet gek van opgekeken. Je hoort daar ook niemand over – dat zou je bij Nederlandse kopers eens moeten proberen!’ Overigens heeft dat als ontwikkelaar ook voordelen, vertelt Holtslag: ‘Je bouwt hier bijvoorbeeld gewoon wat je bedacht hebt, meer- en minderwerk bestaat niet. Maar het betekent ook dat je geen grote voorverkooppercentages hebt en

Impressies van het project Residencial La Bahía in Santa Pola

dat je zelf meer risico moet nemen. Veel projecten worden dan ook in fasen gebouwd: je verkoopt een stukje en dat bouw je dan, vervolgens verkoop je het volgende stuk, enzovoort.’

Nederlandse invloed Ook in Spanje verandert de markt: de boom is over. De verwachting is dat de prijsstijgingen minder extreem worden. Koperswensen worden net als in Nederland steeds belangrijker.

Ontwikkelaars moeten een kwaliteits- en professionaliseringsslag maken om aan deze verandering te kunnen voldoen. ‘En dat is precies de bijdrage die Bouwfonds levert. Denk dan aan zaken als een garantiefonds waardoor kopers zeker weten dat een project afgebouwd

wordt en ze dus eerder kunnen kopen.

Maar ook aan hogere voorverkooppercentages, overigens nog steeds niet vergelijkbaar met de Nederlandse. Verder wordt marktonderzoek belangrijker en wordt er minder afgegaan op het ‘gevoel’ voor de markt. In ons project in Santa Pola hebben we bijvoorbeeld een langere voorverkoopperiode aangehouden dan onze partner in eerste instantie voor ogen had.

Maar wel met een van te voren vastgesteld startmoment voor de bouw, om kopers vertrouwen te geven in de uitvoering.

Ook hebben we op basis van marktonderzoek de doelgroep geografisch breder getrokken dan onze partner Hansa had voorgesteld, door onze kopers ook in Madrid te zoeken.

Beide wijzigingen hebben bijzonder positief uitgepakt. Daarmee is een goede basis gelegd voor toekomstige projecten. Ik zie die notering in de top 5 dan ook met vertrouwen tegemoet.’ ✏ naw@bouwfonds.nl

auteur Hans Ouwerkerk

Bouwfonds, exclusief Bouwfonds Property Finance, komt in handen van de Rabobank. Door de overname gaat Bouwfonds Property Development met als Nederlandse onderneming Bouwfonds MAB Ontwikkeling nauw samenwerken met de mensen van Rabo Vastgoed. De verwachting is dat de verkoop nog voor het einde van dit jaar wordt afgerond. Henk van Zandvoort, Voorzitter van de Directie van Bouwfonds Property Development, is gelukkig met het besluit van ABN AMRO om Bouwfonds aan de Rabobank over te doen. ‘Het had met een buitenlandse koper namelijk anders uit kunnen pakken.’

Een dikke knipselkrant met daarin één week aan berichten over Bouwfonds in de Nederlandse dag- en weekbladen ligt voor hem op tafel. De bekendmaking van de overname door Rabobank van ’s-lands grootste ontwikkelaar van woongebieden heeft dan ook voor flink wat gevarieerde publiciteit gezorgd. De algemene strekking is dat ‘Bouwfonds met de Rabobank een gedroomde moeder heeft gekregen’. Van Zandvoort kan zich in deze opvatting vinden. ‘We zijn zondermeer enthousiast over het feit dat Rabobank de nieuwe aandeelhouder van de onderneming wordt. Rabobank is net als wij actief als ontwikkelaar van woongebieden en maakt zich sterk voor multifunctionele projecten in bestaand stedelijk gebied. De strategie, cultuur, financiële slagkracht maar vooral de verankering in de Nederlandse samenleving en het fijnmazige netwerk van Rabobank passen uitstekend bij onze club.’

Gegadigden Vorig jaar december maakte ABN AMRO bekend Bouwfonds in de verkoop te willen doen. De vastgoedactiviteiten behoorden

8

actueel

volgens de bank niet langer tot haar kernactiviteiten. Sinds die bekendmaking meldden zich flink wat gegadigden, waaronder buitenlandse investeerders, die de aandelen van ABN AMRO over wilden nemen. ‘Ik kan daar niet al te diep op ingaan, maar er kwamen behoorlijk veel liefdesbetuigingen binnen. Ik ben blij dat onze onderneming uiteindelijk in Nederlandse handen blijft.’

Volgens Van Zandvoort worden de internationale ambities en de meerjarenplannen van Bouwfonds Property Development door Rabobank onderschreven. ‘In de afgelopen jaren zijn we gegroeid naar onze huidige positie als integrale gebiedsontwikkelaar. Die professionalisering zal zich ook met de nieuwe aandeelhouder voortzetten. Wel denk ik dat wij onder ABN AMRO een rukje naar rechts hebben gemaakt en straks met de Rabobank weer wat naar het maatschappelijk middenveld opschuiven.’

Organisatiestructuur De verwachting is dat de verkoop van Bouwfonds nog voor het einde van het jaar

wordt afgerond. Momenteel buigen de toezichthoudende instanties zoals de Nederlandse Mededingingsautoriteit (NMa) en de ondernemingsraden zich over de principeovereenkomst.

Naast de aankoop van Bouwfonds Property Development behelst de overeenkomst de overname van Bouwfonds Asset Management, Bouwfonds Fondsenbeheer en de Rijnlandse Bank.

Rabo Vastgoed realiseert jaarlijks zo’n 2.500 woningen. ‘Samen met de 7.500 woningen en de ruim 100.000 m2 commercieel vastgoed die wij in Nederland ontwikkelen, ontstaat er een stevige en solide gebiedsontwikkelaar die thuis is in alle marktsegmenten’, merkt Van Zandvoort op. De komende periode wordt gebruikt om samen met de directie van Rabo een goede organisatiestructuur te vormen.

‘Inzet daarbij is om de ontwikkelingsactiviteiten van Bouwfonds en Rabo op een zo helder mogelijke wijze met elkaar samen te voegen, zonder dat de primaire activiteiten van beide worden aangetast.’ ✏ naw@bouwfonds.nl

overname

9

ieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezers lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbiedi anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaa ersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding ieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezers lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbiedi anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaa ersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding ieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezers lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbiedi anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l

lezersaanbieding kunstaankoop Uit NAW #21 Informatie kunstwerk Maria Roosen Affiche Titel: Jaar: Formaat: Techniek: Boek Titel: Jaar: Auteurs: Foto’s: Strip: Ontwerp: Uitgever: Oplage: Prijs:

Spiegelborsten 1993 56 x 84 cm Afbeelding van het werk ‘Spiegelborsten’ (foto Liedeke Kruk) Maria Roosen Maria’s 2005 Hans den Hartog Jager, Jennifer Allen Liedeke Kruk Wiebo van Mulligen Wigger Bierma Valiz 25, boek en affiche genummerd, gestempeld en gesigneerd. € 99,50 (inclusief BTW en exclusief € 11,50 verzendkosten)

Uit NAW #20 Informatie kunstwerk Popel Coumou zonder titel 2006 34x50 cm 50 Analoge kleurenprint op 1mm aluminium geplakt met een satijnen beschermfolie en een ophangprofiel op de achterkant Prijs: €195,- (inclusief BTW en exclusief €7,25 verzendkosten) De kamers die Popel Coumou fotografeert zijn zelfgemaakte maquettes van gekleurd papier en klei. De foto’s lijken net schilderijen. De felle kleuren en de grove korrel die de kleinbeeldcamera oplevert dragen hiertoe bij.

lezersaanbieding kunstaankoop

Een enthousiast verzamelaar

‘Ik vind het leuk om me te laten verrassen’ In het acht meter brede appartement aan een van de Amsterdamse grachten is het net een galerie. Eigenaar Hans Broeren houdt van kunst. Hij is een liefhebber, geen kenner, zo zegt hij zelf: ‘Ik heb er geen verstand van, ik koop op gevoel. Ik denk nooit lang na voor ik iets koop. Als ik iets mooi vind, wil ik het hebben.’ Broeren heeft alle drie de kunstwerken van de lezersaanbieding Kunstaankoop in NAW gekocht.

Broeren is makelaar en columnist o.g. Hij schrijft ongeveer honderd columns per jaar, onder andere voor Cobouw en de Woonkrant van De Telegraaf. De columns gaan altijd over zijn specialisme: ‘de liefde voor stenen’. Daarin kan hij heel kritisch zijn: ‘giftig soms.’ Broeren werkt hard en veel, maar als het om kunst gaat niet. Dan geniet hij gewoon, vaak met zijn neef Joep. Joep is architect en de enige in zijn familie die zijn liefde voor kunst en stenen deelt. In zijn vakgebied vindt hij zichzelf een buitenbeentje. ‘Ik kom nooit iemand tegen bij de opera of in het museum. Ik vind het dan ook een goed initiatief van Bouwfonds om op een laagdrempelige manier kunst aan te bieden en dat steun ik graag.’

Maar dat is voor Broeren niet de belangrijkste reden voor zijn aankopen.

‘Bouwfonds heeft een goede collectie, een goede hand van kopen, daar vertrouw ik blind op. Het is van hoge kwaliteit en betaalbaar.

Ik vind het leuk om me te laten verrassen; om zo weer nieuwe kunstenaars te leren kennen.’

Borsten ‘Kijk hoe mooi dit is ingelijst’. Broeren loopt naar zijn slaapkamer en wijst naar zijn eerste aankoop uit de serie lezersaanbiedingen. Boven zijn bed hangt de houtsnede van Joris Geurts. Prachtig, met die gouden lijnen erdoor.’ Maar helemaal weg is hij van het werk van Popel Coumou.

Haar ‘slaapkamer’ hangt in zijn werkkamer. ‘Zo fascinerend hoe dat meisje blijft boeien met die paar simpele lijnen.’ Zijn laatste aankoop van Maria Roosen is nog niet binnen. Lachend: ‘Ik ben ‘m alleen ook alweer kwijt, vrees ik. Toen Joep die borsten zag, was hij meteen verkocht.

Dus de borsten zijn voor hem, maar ik houd het boek.’

Titel: Jaar: Formaat: Oplage: Techniek:

Deze kunstwerken alsnog in uw collectie?

U kunt nogmaals gebruik maken van deze unieke kans om een kunstwerk aan te schaffen van drie bijzondere kunstenaars uit de Bouwfonds Kunstcollectie. Let wel, zolang de voorraad strekt want de werken van Joris Geurts, Popel Coumou en Maria Roosen zijn speciaal voor NAW ontworpen en geselecteerd en in een beperkte, genummerde oplage beschikbaar. Lezers van NAW kunnen de werken tegen gereduceerd tarief aanschaffen. De tarieven staan vermeld onder de feiten over de kunstwerken op de linker pagina.

Deze aanbieding is een initiatief van Bouwfonds MAB in samenwerking met de Bouwfonds Kunststichting.

Uit NAW #19 Informatie kunstwerk Joris Geurts Titel: Formaat: Oplage: Techniek: Prijs:

zonder titel 56x57 cm 50 Houtsnede €195,- (inclusief BTW en exclusief €7,25 verzendkosten) courtesy/uitgave Steendrukkerij Amsterdam Het kunstwerk is vervaardigd met houtsnede-techniek. Hierbij snijdt de kunstenaar met een speciaal mes in zacht hout een tekening uit waarbij de delen die wit moeten blijven worden weggesneden.

Vervolgens wordt het hout ingerold met inkt en daarna afgedrukt op papier. De hoggelegen delen worden op deze manier in spiegelbeeld afgedrukt.

In het kunstwerk van Joris Geurts is deze techniek duidelijk herkenbaar door de houtnerven.

10

lezersaanbieding

Maria Roosen heeft een gevarieerd oeuvre.

Prikkelen van de verbeelding staat centraal in haar werk. Hiervoor gebruikt ze een verscheidenheid aan materialen. Roosen is vooral bekend door haar voorwerpen van glas – van kannen tot borsten – maar ze werkt ook met materialen als hout en wol.

Popel Coumou is een aanstormend talent.

Ze studeerde af aan de Rietveld Academie in 2004 en haar werk maakt nu al onderdeel uit van verschillende collecties. Op haar eindexamen had ze al vijfentwintig foto’s verkocht en snel daarna kochten diverse bedrijven werk van haar.

Joris Geurts is vertegenwoordigd in belangrijke museale- en bedrijfscollecties. Zo is zijn werk ondermeer te zien in het Stedelijk Museum in Amsterdam en in Museum Boijmans- van Beuningen in Rotterdam. Grafische technieken, in het bijzonder de houtsnede, spelen een belangrijke rol in zijn werk.

lezersaanbieding

11

markt

Woningen ontwikkelen in Leeuwarden

De verleiding auteur Saskia van der Kam beeld Don Wijns

Zaterdag 4 november is D-day voor het projectbureau De Zuidlanden. Dan gaan de eerste woningen van de buurtschap Techum in de verkoop. ‘Thuis in Techum’ is de leus waarmee de pioniers van De Zuidlanden over de streep worden getrokken. In de komende twintig jaar worden er in de buurtschappen en de daartussenliggende gebieden 6.500 woningen gebouwd, met een groot aanbod in het midden- en hoge segment.

‘Deze uitbreiding is noodzakelijk voor de ontwikkeling van Leeuwarden’, zegt Werner Brouwer, directeur van de GEM, Grond Exploitatie Maatschappij.

‘We moeten mensen verleiden om in De Zuidlanden te komen wonen; het is een moeilijke markt’, zegt Theodor Koenen, ontwikkelingsmanager van Bouwfonds MAB. ‘Ik noem het liever een uitdagende markt’, lacht supervisor van De Zuidlanden Niek Verdonk. Een gesprek over de geschiedenis, de Friese woningmarkt en de verleiding.

Water bepaalt de sfeer in het Friese landschap.

Stiens Lekkum Marssum

Leeuwarden

Boksum

12

markt

Burgum

De Zuidlanden

markt

13

De komende twintig jaar > worden er in de buurtschappen en de daartussenliggende gebieden van de De Zuidlanden 6.500 woningen gebouwd.

Daarnaast komen er 150.000 vierkante meter kantoor- en bedrijfsruimte, 55.000 vierkante meter commerciële voorzieningen en 73.000 vierkante meter voor onderwijs en zorgvoorzieningen.

Bouwfonds MAB > Ontwikkeling werkt samen met Heijmans IBC Vastgoedontwikkeling en Bam Vastgoedontwikkeling aan het buurtschap Techum. Begin november gaan de woningen van dit eerste buurtschap in de verkoop. De gezamenlijke ontwikkelaars en de gemeente zitten elk voor vijftig procent in de GEM De Zuidlanden.

Een vogelvluchtimpressie van Techum en Lommerrijk

In een oude boerderij net onder Leeuwarden kijken we uit over het weidse Friese landschap.

Een schaap schuurt zijn kop langs het hek en de wilgen staan keurig in de knot, daartussen kronkelt een sloot zijn weg naar de horizon.

Sinds een jaar is dit het uitzicht van de medewerkers van het projectbureau De Zuidlanden.

‘Prachtig, niet?’, zegt supervisor Verdonk. ‘Het landschap is onze inspiratie. We koesteren het en passen het in het nieuwe beeld.’ Verdonk onderwijst een stukje van de geschiedenis. Hij vertelt over het oudste culturele landschap ter wereld, vooral de terpen zijn heel bijzonder.

‘Deze zijn meer dan duizend jaar oud. Ze zijn opgetrokken uit menselijke en dierlijke uitwerpselen en sommige waren wel zeven meter hoog.’ Pas eeuwen later kwamen de eerste dijken en tot die tijd hebben de terpen de inwoners van dit Friese laagland beschermd tegen het wassende water. De terpen zijn inmiddels tot op het bot afgegraven en liggen zelfs iets lager dan het omliggende land.

‘Dat afgraven deed men met de hand. Door de uitwerpselen was de grond zo vruchtbaar dat deze werd gebruikt voor de bemesting van landbouwgebieden elders in het land.’ Toch mag deze grond nog steeds niet bebouwd worden vanwege zijn cultuurhistorische waarden. In het gebied van De Zuidlanden liggen verscheidene terpen. ‘Geweldig’, vindt Verdonk. ‘Net als de monumentale boerderijen die moeten blijven staan; allemaal inspiratie.’

De supervisor klikt op zijn laptop een plaatje aan van een Vinex-wijk. ‘Kijk, dit is een keurig

14

markt

tapijt van woningen. Niets mis mee, maar keurig. Wij willen dat hier niet; wij willen gaten in ons tapijt. Daarbij gaan we uit van wat er in de bestaande ondergrond aanwezig is aan wegen maar ook dijken, sloten en dergelijke.’

Onderscheidende kracht Ook de kersverse directeur van de GEM De Zuidlanden, Werner Brouwer, benadrukt het unieke karakter als de kracht van De Zuidlanden. ‘We combineren het verlangen van mensen om in de stad te wonen met hun verlangen naar ruimte en het Friese dorp van vroeger. Een uitdagende combinatie, dat zeker, maar we geloven dat het kan. Sterker; we geloven zelfs dat het niet ánders kan in deze kopersmarkt. Je moet meer bieden dan wat er al is.’ Leeuwarden is een stad met veel werkgelegenheid, maar heeft moeite mensen met een gemiddeld of hoger inkomen aan zich te binden. Van de mensen die in Leeuwarden werken, woont meer dan de helft buiten de stad. ‘Dit komt door een te eenzijdig woningaanbod in het sociale segment. Mensen trekken naar de omliggende dorpen voor de rust en de ruimte, maar blijven voor al hun voorzieningen aangewezen op de stad. En dat is nu precies waar wij op willen inhaken.’

Dat dit niet de weg van de minste weerstand is, weet Brouwer ook. ‘Je moet dit met z´n allen heel graag willen.’ Het is volgens de GEM-directeur een interessant spanningsveld waarin iedereen scherp moet blijven opereren.

Iedere aanpassing heeft gevolgen voor iets

‘Gemak bieden is ook een vorm van verleiden’

De authentieke sfeer van kleine Friese dorpen inspireert de ontwikkelaars van De Zuidlanden. Traditioneel hebben de dorpskernen smalle straten waaraan bijna geen woning hetzelfde is, dit ziet men terug in de artist impressions.

en gevarieerd woningaanbod. Techum moet gaan uitwijzen of wij op de goede weg zitten.’

afgeronde gehelen zijn, heeft ook voordelen voor de grondexploitatie, vindt Brouwer. ‘Alles staat ook financieel op zichzelf. Na ieder deel sluiten we de exploitatie af. Dat betekent dat alles op zichzelf kan bestaan, maar dat je ook geen voorschot op de volgende buurtschap kunt nemen. Mensen leven daardoor niet in een bouwput en wij kunnen van elk deelgebied leren en zonodig een beetje bijstellen in het geheel.’ Ook de communicatie gebeurt op het niveau van de buurtschappen. ‘Hier geldt weer dat mensen zich moeten kunnen identificeren.

De Zuidlanden zegt ze niets, Techum wel. En “Thuis in Techum” is gevoel dat daarbij hoort.’

Brouwers ogen gaan glimmen: ‘Ik zie het al helemaal voor me. Straks, die grote fietspaddenstoel in Leeuwarden met daarop: “Techum 1 kilometer”.’

anders. ‘We kunnen de exploitatie sluitend maken en niet meer dan dat. Maar wat is nog je onderscheidende kracht als je het concept laat vallen?’ Bovendien vindt Brouwer dat we er ook weer niet té dramatisch over moeten doen. ‘Je kunt het ook omdraaien en zeggen dat anderen zich het er misschien wel een beetje te gemakkelijk van afmaken. Bouwen voor een kopersmarkt komt de kwaliteit over het algemeen ten goede. Daarnaast worden er altijd nog drie- tot vierhonderd woningen per jaar verkocht, en dat twintig jaar lang, dus dat biedt voor iedereen een behoorlijke bedrijfscontinuïteit.’

bieden met de ‘Nije Buorren’ ofwel de nieuwe buurtschappen van De Zuidlanden. ‘En tja, wat is typisch Fries? Het blijft natuurlijk een hedendaagse interpretatie en geen kopie van bestaande dorpen. De organische vormen van de omgeving zijn leidend. Veel groen, veel water.’ De dorpskernen hebben kleine smalle straten waaraan bijna geen woning hetzelfde is. Ook typisch Fries zijn de lage gootlijnen en de hoge plinten en een rijkdom aan materiaal.

In de eerste buurtschap, Techum, komen een ‘stins’ en een ‘bleek’. Een stins is een markant punt in een dorp, bijvoorbeeld een kerktoren, en een bleek is een ontmoetingsplek waar vroeger onder andere werd gekaatst. Naast de dorpse kernen krijgen de buurtschappen ook lommerrijke delen. Hier komen vrijstaande woningen en ‘tweekappers’ op ruime kavels.

‘Dit is een prachtige combinatie voor een rijk

Nije buorren Dat een Friese woning zichzelf niet verkoopt, is duidelijk. Maar hoe wordt die consument nu precies verleid en wat is dat Friese karakter nu eigenlijk? ‘Op de woonbeurs merkten we dat het dorpse de mensen erg aansprak’, zegt ontwikkelingsmanager Koenen. ‘Een veelgehoord geluid is: “Als het maar niet zo recht wordt als die andere nieuwbouwwijken.”

Mensen zijn op zoek naar een buurt met een eigen karakter, veilig en kleinschalig. Maar men is ook graag van alle gemakken voorzien.

Grote, lichte woningen, dichtbij alle voorzieningen.’ Koenen denkt dat te kunnen

Maquette van de terp Techum waar een school zal verrijzen; bovenaanzicht en zijaanzicht; in het midden een foto van het plangebied.

Fietspaddenstoel Techum is de start van De Zuidlanden, dus op Techum wordt hoog ingezet. ‘Mensen moeten gelijk goed kunnen wonen, dus in Techum komen ook een school en een tijdelijke buurtsupermarkt. Gemak bieden is ook een vorm van verleiden’, vindt Koenen. De supermarkt zal later worden verplaatst naar het centrumgebied en de school krijgt vijftien lokalen die één voor één in gebruik worden genomen. De school groeit als het ware met De Zuidlanden mee. ‘De school wordt een gigantische boerderij met zo’n grote kapschuur’, zegt Verdonk enthousiast. ‘En de supermarkt proberen we een tijdelijke plek te geven in de bestaande boerderij in Techum.’ Dat de buurtschappen

✏ naw@bouwfonds.nl

markt

15

astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t

vastgoed bekend

auteur Saskia van der Kam beeld Reinier Gerritsen

Jan des Bouvrie

(63) is designer, maar niet alleen van meubels en interieurs zoals veel mensen hem kennen. Des Bouvrie ontwerpt ook plattegronden van nieuwbouwprojecten. Zo heeft hij samen met architect Kees Christiaanse van KCAP Architecten de Red Apple in de Rotterdamse Wijnhaven ontworpen.

De Red Apple is een 130 meter hoge woon- en werktoren met 231 appartementen. Des Bouvrie: ‘Architecten die een plattegrond ontwerpen, houden vaak te weinig rekening met het interieur.’ Op zijn negentiende studeerde hij af op de Rietveld Academie. Zijn eerste opdracht was het verbouwen van de meubelzaak van zijn ouders.

Zijn bekendste ontwerp is de kubusbank. Deze ontwierp hij in 1969 voor de Gelderlandgroep en dit object wordt nog steeds verkocht.

> Waar woont u?

‘Net buiten Naarden in een huis uit 1910. Ik woon hier al 35 jaar. Het is een heel mooi ontworpen huis, buiten is het nog helemaal origineel en binnen is het helemaal wit.’ > Wat heeft u toch met wit?

‘Mijn filosofie is: alles heeft kleur, bloemen, mensen, licht en daarom moet het huis wit zijn. Basic. Pas dan ben je helemaal flexibel met de inrichting.’ > Met wie woont u?

‘Met mijn vrouw Monique en met Jan en Bo van 12 en 18 jaar.’ > Waarom woont u waar u woont?

‘Het ligt rustig en ik zag gelijk dat ik er mijn werk in kwijt kon.

Het is ruim en heeft een simpele indeling. Een plek waar ik me vanaf het eerste moment lekker voelde en dat doe ik nog steeds.’ > Hoe vaak verandert u uw eigen interieur?

‘In de 35 jaar dat ik er woon heb ik 35 keer verbouwd. Ik laat al mijn ideeën eerst los op mijn eigen huis.’ > Zijn uw huisgenoten daar altijd blij mee?

‘Ja hoor, Monique heeft een heel sterke invloed, we werken veel samen, ook zakelijk in het Arsenaal. We zijn een goed team. Ik doe de vorm en zij doet de sfeer. En soms remt zij mij ook wel een beetje af. Ik heb elke dag nieuwe ideeën in mijn hoofd en zij is heel stabiel. “Laten we het eerst even rustig bekijken”, zegt ze dan.’ > Waar moet een huis volgens u minimaal aan voldoen?

‘Het moet op het zuiden liggen, licht zijn en een veranda hebben.

Ik houd ervan als binnen en buiten vloeiend in elkaar overlopen.

Er moet een grote eetkeuken zijn want daar leef je in. Maar het allerbelangrijkste is dat het goed voelt. Als ik ergens binnenkom,

16

vastgoed bekend

voel ik direct of het een prettig huis is. Ik houd van een open indeling met zo min mogelijk deuren. Je moet je er lekker in kunnen bewegen en dat kan ook in een klein huis.’ > Hoe zou u uw buurt omschrijven?

‘Naarden is een mooi oud stadje dat veel sfeer ademt. En wij wonen daar net buiten, in een oase van rust.’ > Hoe vaak bent u verhuisd?

‘Niet zo veel. Ik ben begonnen boven de zaak van mijn ouders en daarna heb ik nog in Bussum gewoond. Ik had daar zelf een huis gebouwd.

Dit was een soort experiment op palen. Een prachtig huis, maar het kon me niet boeien. Dat komt denk ik door die palen. Ik vind dat een huis op de grond moet staan; contact met de aarde is belangrijk. Ik heb er maar een jaar gewoond en toen heb ik mijn huidige huis gevonden.’ > Welke provincie is favoriet?

‘Noord-Holland heeft de juiste combinatie van rust en dynamiek.

Je kunt er mooi en rustig wonen en je bent ook zo in de stad.’ > Waar zou u nooit willen wonen?

‘Als ik heel eerlijk ben wil ik eigenlijk het liefst in Nederland wonen.

Ik houd van dit land. Ik ben ook gek op reizen en we hebben ook een klein huis in St. Tropez, maar hier is mijn thuis. Ik ben in Naarden geboren en ik woon er nog steeds. Dat zegt toch wel wat.’ > Hoe ziet uw droomhuis er uit?

‘Daar ben ik nu mee bezig. Al mijn ideeën komen hierin samen.

Het staat in Bergen, Noord-Holland, en samen met de bewoners ontwerp ik het. Het is een prachtig symmetrisch en licht huis; helemaal in balans.’ > Lijkt u op uw buren?

‘Nee, maar zij wel op mij.’

vastgoed bekend

17

en verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui rhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize uizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen en verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui rhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize uizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen en verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui rhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize uizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen en verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui rhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize uizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i

nieuws

verhuizen

Friso de Zeeuw praktijkhoogleraar aan de TU Delft

Gebiedsontwikkeling: Het kan wel!

Van corporate naar supportive auteur Saskia van der Kam beeld Don Wijns

Kamer Tomato heeft uitzicht op de Passengers Terminal aan de Oostelijke Handelskade in Amsterdam. Er is net een cruiseschip aangemeerd en het is een drukte van belang op de kade.

‘We staan hier midden in de maatschappij en dat is wat we willen’, zegt Hans Koeleman, vicepresident internal communications & brand management van Ahold. Een jaar geleden is het hoofdkantoor van Ahold na 75 jaar Zaandam, naar Amsterdam verhuisd. Koeleman spreekt over de verhuizing als ‘het sluitstuk van the road to recovery’. Na de moeilijke jaren na 2003 was niet alleen een nieuw bestuur, maar ook een nieuw gebouw nodig om een frisse start te kunnen maken.

‘Voor de crisis in 2003 was Ahold zelf een belangrijk merk, een beetje een wereld in zichzelf’, geeft Koeleman het belangrijkste verschil aan.

‘We zijn van een corporate organisatie een supportive organisatie geworden. En daar hoort ook een ander gebouw bij.’ De nieuwe huisvesting aan de Oostelijke Handelskade aan het IJ in Amsterdam is meer ‘down to earth; eenvoudiger’, vindt Koeleman. ‘Het hoofdkantoor in Zaandam was afstandelijker: veel marmer, grote zalen, iedereen had een eigen kamer, de raad van bestuur zat op een eigen verdieping. Nu werken we in een open ruimte met nauwelijks muren.

Alleen de managers hebben een eigen kamer, maar die zijn wel van glas en drie keer zo klein als vroeger.’

Dat Ahold na al die jaren Zaandam heeft verlaten gaat sommigen misschien aan het hart, maar Koeleman is er niet zo rouwig om.

‘Zaandam is en blijft een “Albert Heijn-stad” met zijn eigen hoofdkantoor. Ahold staat middenin de wereld en daar past deze locatie beter bij.’ Dat de verhuizing voor de medewerkers een omslag is, begrijpt hij wel. ‘Een verhuizing is best ingrijpend en niet iedereen vindt dat leuk.

We hebben dan ook zorgvuldig de tijd genomen om iedereen aan de nieuwe situatie te laten wennen. We hebben verschil lende activiteiten georganiseerd om de medewerkers het pand en elkaar beter te leren kennen. Sommige afdelingen zijn samengevoegd en met een openofficestructuur lijkt het net of je er een heleboel nieuwe collega’s bij hebt.’

Belangrijk vindt Koeleman het besef dat Ahold op zichzelf geen betekenis heeft. ‘Het is een totaal omgekeerde manier van denken.

We zijn alleen een vehikel dat de werkmaatschappijen moet ondersteunen zodat zij hun werk zo goed mogelijk kunnen doen. Zíj zijn het gezicht naar de klant, niet wíj. We vinden het belangrijk om te laten zien dat we het efficiënter kunnen.’

Bij het laatste evenement is Beppie onthuld. Beppie is een oude bekende: het is een beeld van een vrouw met twee boodschappentassen dat Albert Heijn bij zijn afscheid aan Ahold heeft geschonken. ‘Vroeger stond het altijd voor het hoofdkantoor in Zaandam. Nu hebben we het op de binnenplaats bij de kantine gezet. Met een tekst op haar sokkel herinnert Beppie ons elke dag aan de kern van de zaak: opdat wij nooit vergeten voor wie wij werken.’

18

verhuizen

auteur Suzanne Witteman beeld Peter van Breukelen

Gebiedsontwikkeling is een veelbesproken onderwerp in de Nederlandse ruimtelijke ordening. ‘De praktijk van gebiedsontwikkeling verandert snel. De academische wereld houdt deze ontwikkelingen niet bij en ook in de projecten zelf gaat nog veel mis. Een inhaalslag is nodig’, stelt Friso de Zeeuw. Hij wil als eerste Praktijkhoogleraar gebiedsontwikkeling aan de TU Delft faculteit Bouwkunde een bijdrage leveren aan deze inhaalslag. ‘Een mooie term is het, praktijkhoogleraar. Het duidt ook exact aan wat ik van plan ben, namelijk ervaringen en zienswijzen vanuit de praktijk inbrengen in de academische wereld.’

De Zeeuw is directeur Nieuwe Markten bij Bouwfonds MAB Ontwikkeling en is sinds augustus dit jaar voor anderhalve dag in de week verbonden aan de TU Delft voor een periode van drie jaar. Hij krijgt ondersteuning van een universitair docent.

advies van de Raad van Hoogleraren en na Gebiedsontwikkeling is aan veel veranderingen onderzoek van referenties en ervaringen, onderhevig. De aard van de projecten wijzigt, is Friso de Zeeuw benoemd. Bij de faculteit nieuw ruimtelijk beleid is van invloed en ook Bouwkunde, afdeling Real Estate & Housing zijn er duidelijke verschuivingen gaande in onder leiding van professor Hans de Jonge, de rolverdeling tussen marktpartijen en overis een geschikte uitvalsbasis gevonden. heden. Marktpartijen rukken steeds meer op in het ontwikkelingsproces. Ook speelt mee dat ruimtelijke opgaven in de praktijk steeds Ervaringen delen vaker multifunctioneel zijn. De Zeeuw: Als belangrijke taak ziet De Zeeuw het ‘Projecten die een relatie kennen tussen wonen, inbrengen van de good and bad practices. werken, recreatie en mobiliteit, maar ook water ‘Hierdoor moet een wisselwerking in ervaringen en natuur, kennen we uit de beleidsplannen, tussen wetenschap en praktijk op gang gebracht maar dit fenomeen dringt nu ook steeds meer worden. Overigens in samenwerking met door in de praktijk van de ruimtelijke inrichting. andere initiatieven en studies die al plaatsDit vraagt een andere benadering.’ vinden. We zijn niet de eersten die iets met gebiedsontwikkeling doen. Zo zal er afstemming zijn met bijvoorbeeld de Praktijkacademie Positieve reacties Gebiedsontwikkeling die NIROV, Habiforum en Zowel bij de TU Delft als bij VROM en marktVROM voorbereiden en met de masterspartijen bestond een duidelijke behoefte aan opleiding voor City Developer die in Rotterdam kennisoverdracht en onderzoek op het terrein is gevestigd. We beginnen duidelijk niet van van gebiedsontwikkeling. De Zeeuw: ‘Gebiedsvoor af aan.’ Gebiedsontwikkeling gaat altijd ontwikkeling is natuurlijk zowel een private over projecten van een bepaalde schaal waar als een publieke aangelegenheid. Daarom was meerdere functies en meerdere partijen samenhet van belang dat ook VROM werd betrokken. komen. De Zeeuw zegt ‘voornamelijk aandacht De minister heeft met turbosnelheid te hebben voor het schaalniveau waarop de gereageerd op het initiatief; dit zegt iets over overheid zaken doet met de markt.’ Vaak zijn de noodzaak en de plek die het onderwerp bij dit gemeenten, maar provincies zullen zich in VROM op de agenda heeft.’ De door VROM en toenemende mate aandienen als contractpartij. marktpartijen opgerichte Stichting Kennis De praktijkleerstoel wil uitstekend opdrachtGebiedsontwikkeling (ING Real Estate, AM geverschap bevorderen. ‘Een project heeft een Wonen, Johan Matser Projectontwikkeling en grotere kans van slagen als de taakverdeling Bouwfonds MAB Ontwikkeling) betalen elk tussen overheden en marktpartijen helder is; vijftig procent van de leerstoel. De TU was ook als duidelijk is welke ruimte de overheid overenthousiast, maar stelt tevens hoge eisen aan laat aan anderen.’ Een ander aspect waar de de kennis en kunde van nieuwe hoogleraren. kersverse praktijkhoogleraar aandacht aan wil Een aparte benoemingscommissie heeft zich geven, is leren van de aanpak in andere landen. over de benoeming gebogen. Met een positief

De Zeeuw: ‘We kunnen meer leren van onze buren. Neem bijvoorbeeld de manier waarop in Engeland gemeentelijke ontwikkelingsbedrijven zijn opgezet in relatie met de politieke arena. De Engelsen hebben een systeem waarin gedurende de rit de politiek minder invloed heeft. Het is interessant om te kijken hoe dat daar werkt. Aan de andere kant is de ontwikkeling van complete gebieden ook een exportproduct voor Nederlandse marktpartijen.’

Het kan wel ‘Gebiedsontwikkeling’, sluit De Zeeuw af, ‘is per definitie complex. De kunst is die complexiteit terug te brengen tot hanteerbare proporties. Ik ben van plan de blijde boodschap over te brengen. En die luidt: het kan wel.

Binnen en buiten de muren van de TU is het nodig die boodschap te verkondigen.

Natuurlijk, elke dag worden gesprekken gevoerd over gebiedsontwikkelingen, maar hoe vaak blijft de plaat niet hangen. En dan vaak op aloude clichés, zoals dat de ontwikkelaar enkel op geld belust is en de overheid altijd traag is. Als we niet over dit soort zaken heen stappen, komen we gewoon niet verder.

Eroverheen stappen kan als je kennis van elkaars beweegredenen hebt. Het draait in projecten ook om vertrouwen in elkaar en het voeren van een transparant proces. De blijde boodschap dus – zonder overigens de wereld te willen verbeteren’, relativeert De Zeeuw.

‘Maar dingen bij de naam noemen, brengt ons wel verder. Daarom is mijn tweede motto: tegenspraak brengt ons verder.’ ✏ naw@bouwfonds.nl

nieuws

19

ontwerp

Ronald Rietveld wint de PRIXDEROME.NL Architectuur 2006

Een inspirerende en prestigieuze strijd auteur Suzanne Witteman beeld Dinand van der Wal

Begin van de zomer van 2006 was het weer zover: de prijsuitreiking van de prijs der prijzen voor jonge architecten: PRIXDEROME.NL Architectuur. Zoals het hoort bij dit soort uitreikingen, was de spanning om te snijden. Na een aantal toespraken nam de juryvoorzitter het woord. Alle vijf kandidaten (waarvan één team) kregen een prijs uitgereikt. Er was maar één nummer één. Twee armen in de lucht en een brede grijns op het gezicht. Ronald Rietveld ontving de eerste prijs. Rietveld mag zich scharen in de rij befaamde winnaars en ontvangt naast eeuwige roem een geldbedrag van 45.000 euro.

20

ontwerp

Janwillem Schrofer, secretaris van de jury

De Prix de Rome wordt gezien als de meest prestigieuze prijsvraag voor architecten en beeldend kunstenaars en werd voor het eerst gehouden in 1666 in Parijs. De prijsvraag ontleent haar naam aan de klassieke bouwkunst van Rome: architecten en kunstenaars zouden volgens de beginselen van de prijs vraag hieraan een voorbeeld moeten nemen. Lodewijk Napoleon nam de prijs mee naar Nederland en Koning Willem I stelde deze in 1870 bij wet in. Vanaf dat moment is, soms met tussenpozen, de Prix de Rome uitgeschreven. In 1986 werd de prijs gerenoveerd en in 2005 opnieuw stevig opgefrist: PRIXDEROME.NL met hogere geldprijzen, publieke activiteiten, radio- en televisieaandacht en een vereenvoudigde indeling van categorieën. Er zijn nu twee varianten: beeldende kunst (tweejaarlijks) en architectuur (vierjaarlijks). De prijsvraag voor landschaps-

architecten en stedenbouwkundigen is geïntegreerd in die van architectuur.

Eregalerij van winnaars De Prix de Rome is met recht een begrip te noemen. Jonge creatieve architecten staan in de rij om mee te doen. Niet onbegrijpelijk, want doordringen tot de eindronde en vooral het winnen van de Prix de Rome betekent een enorme impuls voor je carrière. Cornelis van Eesteren, Carel Weeber, Adriaan Geuze en Piet Blom; het is zomaar een greep uit de lijst met oud-winnaars. Een eer om je daarbij te mogen aansluiten. Carel Weeber zegt over het winnen van deze prijs: ‘Het winnen van de Prix in 1966 is achteraf gezien van levensbelang. Het blijft de moeite waard om de Prix de Rome als klassieke kunstenaarsprijs te handhaven.’ Deze laatste opmerking plaatst hij in het kader van een evaluatieonderzoek.

Een belangrijke conclusie van dit onderzoek was dat de architectuurprijs gekoppeld moest blijven aan de Rijksakademie. Er gingen namelijk stemmen op dat de Prix de Rome Architectuur wellicht beter thuishoort bij een opleidingsinstituut voor Bouwkunde en niet meer bij de Rijksakademie, waar toch beeldende kunst de boventoon voert. Dit is niet gebeurd; de Prix en de Rijksakademie blijven onlosmakelijk met elkaar verbonden.

Via de eerste naar de tweede ronde Dit jaar werd duidelijk dat de Prix de Rome niets aan cachet heeft verloren; animo voor deelname was ook nu weer groot. Meer dan honderd teams (bestaande uit een of meerdere jonge architecten jonger dan 35 die twee jaar of langer in Nederland werken) schreven zich in voor de eerste ronde. Een toonaangevend internationaal gezelschap vormde de

ontwerp

21

Impressie van winnende inzending van Ronald Rietveld: Generating Dune Scapes. Een fascinerend nieuw duinlandschap ontstaat tussen hoogovens en de kust van IJmuiden.

Basisprijs Eva Pfannes

Basisprijs Bas Princen en Milica Topalovic

Isaäc Kalisvaart

Ruimte voor innovatie en creativiteit zevenkoppige jury, onder erevoorzitterschap van de Duitse architect Meinhard von Gerkan.

Janwillem Schrofer was als algemeen directeur van de Rijksakademie secretaris en gespreksleider van de jury. Het Amsterdamse Mr. Visserplein vormde het decor van de eerste ronde. ‘Een plek waar geschiedenissen elkaar ontmoeten’, aldus de jury. Schrofer, lachend: ‘We dachten dat we een originele locatie hadden gekozen, maar het plein bleek al vaker als studiegebied in prijsvragen gebruikt te zijn. Origineel was het dus niet, maar dit deed niets af aan de opdracht.’

De deelnemers kregen drie weken de tijd om een ontwerp voor het Amsterdamse plein te maken. De opdracht omschreef geen programma, maar een vraag naar ‘een interventie’. Het te kiezen schaalniveau werd door de jury vrijgelaten, waardoor ze in korte tijd kon zien wat de deelnemers in hun mars hadden.

22

ontwerp

‘Doordringen tot de eindronde en vooral winnen betekent een enorme impuls voor je carrière’ De jury selecteerde tien deelnemers wier ontwerp een plek kreeg in de publicatie PRIXDEROME.NL 2006 architectuur, die inmiddels is verschenen. Ook waren de ontwerpen te zien op een tentoonstelling in het Amsterdamse architectuurcentrum ARCAM. Forteiland IJmuiden decor voor tweede ronde Uiteindelijk was voor vier kandidaten een plek in de tweede ronde. De jury selecteerde Daan Petri, Eva Pfannes, het duo Bas Princen en Milicia Topalovic en Ronald Rietveld om de strijd met elkaar aan te gaan. Ditmaal ontvingen zij een opdracht die de gelegenheid gaf voor een grondigere analyse. Het Forteiland IJmuiden stond centraal, een omgeving waar

veel oningevuld is gebleven, maar waar ook een grote rijkdom aan aanknopingspunten voor de opdracht te vinden is. Binnen een straal van twee kilometer liggen de staalfabrieken van Corus, de naoorlogse woonbebouwing van IJmuiden, de grootste vissershaven van Nederland, een strand met ieder voorjaar drie rijen zomerhuisjes, de afvaartplaats van de ferry’s en het duingebied van het Nationaal Park Zuid-Kennemerland. Op de oever tegenover het Forteiland liggen in een rommelig bedrijvengebied twee bunkers uit de Tweede Wereldoorlog. Al met al een intrigerende omgeving. De opdracht van de jury was vrij open geformuleerd, de kandidaten kregen geen programma mee. Hun werd

gevraagd een visie te geven ‘door verbindingen en grenzen vorm te geven’.

Atelier in de Rijksakademie De kandidaten hadden vier maanden de tijd en kregen de mogelijkheid aan het werk te gaan in een atelier in de Rijksakademie. Van dit aanbod is gretig gebruikgemaakt. Het is een inspirerende locatie aan de Amsterdamse Sarphatistraat. Een verbouwde cavaleriekazerne uit 1864 biedt plaats aan in totaal vijftig beeldend kunstenaars uit de hele wereld. Naast woonruimte en werkbudgetten, krijgen die kunstenaars een atelier waarin ze twee jaar kunnen werken aan studie, onderzoek, productie en presentatie.

Voor de genomineerden van de Prix de Rome werden vier ateliers gereserveerd. Schrofer: ‘De kandidaten gaven aan het een erg stimulerende plek te vinden. Zij konden aan de slag temidden van een internationaal gezelschap aan getalen-

Bouwfonds MAB is hoofdsponsor van de Prix de Rome. Isaäc Kalisvaart (lid van de directie van Bouwfonds Property Development) was vanuit de organisatie direct betrokken. ‘Het mooiste moment voor mij persoonlijk was de voorpresentatie van de inzendingen uit de tweede ronde aan een kleine groep betrokkenen.

Het is erg inspirerend om te zien hoe de opdracht door de finalisten verschillend is opgepakt. Het was vooral bijzonder om daar vervolgens over te discussiëren. De Prix de Rome maakt iets los. De kracht van de prijsvraag schuilt in het abstractieniveau. Talenten kunnen aan de slag gaan met een opgave, zonder rekening te moeten houden met beperkende randvoorwaarden. Daardoor kunnen ze

vrij denken en zo ontstaan creatieve en bijzondere ideeën. Het doel is het stimuleren van creativiteit bij jonge talentvolle architecten. Wij zijn een trotse sponsor, omdat dit perfect past bij onze identiteit en bij onze doelstellingen. Als Bouwfonds MAB willen wij aan de voorkant van ruimtelijke nieuwe ontwikkelingen staan. Het inspireert me om met talentvolle jonge mensen te werken en ze een goede start te geven. Ronald Rietveld heeft van ons een eerste opdracht binnen, hij is door de Studio Bouwfonds MAB gevraagd deel te nemen aan een denktank die werkt aan een nieuw concept voor een grootschalige winkelontwikkeling. De prijs heeft een duidelijke impact op de carrières van de deelnemers, dat is boeiend om te zien.’

ontwerp

23

De prijswinnaar aan het woord

Ronald Rietveld Rietveld is logischerwijs uitzinnig van vreugde als hij hoort dat hij de Prix de Rome 2006 heeft gewonnen. ‘Het was een enorm intensief traject. Maandenlang ben ik alleen maar met de prijs vraag bezig geweest. Dat begon al heel duidelijk in de eerste ronde. Deze opdracht voor het Mr. Visserplein heeft mooie plannen opgeleverd. Ik werk het liefst vanuit de kracht van bestaande stedelijke en natuurlijke processen. Het is de kunst om investeringen die al gedaan worden of natuurlijke processen die toch gaande zijn, in te zetten. Bij het Mr. Visserplein heb ik geprobeerd om de oplossing voor de toenemende hoeveelheid regenwater om te zetten in een attractie.

Resultaat was een ont werp voor een stadswatertuin deels onder de grond. Ik hoorde dat de buurt enthousiast is over dit plan. Dat vind ik echt fantastisch.’ Ook in het ontwerp voor de tweede ronde heeft Rietveld de bestaande processen en ontwikkelingen gebruikt.

Zo wordt een nieuwe sluis aangelegd, wat een enorm zandoverschot oplevert. Met dit overtollige zand creëert Rietveld nieuwe duinen, waaruit nieuwe ecologie, recreatie en architectuur voortkomt. Het minerale kwelwater van het Kennemermeer kan door de restwarmtecentrale van Corus worden opgewarmd en wordt gebruikt voor een winterbadplaats tussen de duinen. De hot spring is omringd door voormalige bunkers die verbouwd zijn tot privé-badhuizen. Met de aanleg van nieuwe duinpannen krijgen de reeds in grote aantallen aanwezige beschermde vogelsoorten meer broedplaatsen. Hierdoor ontstaat een zeldzaam vogelgebied. De nieuwe duinen vragen ook om nieuwe woonvormen. Met behulp van de SmartSoils-techniek van GeoDelft is zand dusdanig te verharden dat er uitstekend mee gebouwd kan worden en er een nieuwe woonwijk kan ontstaan.

Tweede prijswinnaar Daan Petri met zijn inzending ‘Nederland op z’n smalst’.

Het plan laat een combinatie zien van de puurheid van het industrielandschap en van het duinlandschap. Rietveld kijkt terug op een bij zondere ervaring. ‘Ik heb de Prix de Rome ervaren als een heel sprankelende periode. Ik heb tijdens de rit mijn baan opgezegd en ben nu mijn eigen bureau begonnen: Ronald Rietveld Landschapsarchitectuur. Dat ik de Prix de Rome 2006 heb gewonnen helpt daar zeker bij, het staat als het ware mijn hele carrière op mijn rug getatoeëerd.’

De andere drie prijswinnaars

teerde beeldende kunstenaars. Je kunt je voorstellen dat dit voor veel inspiratie zorgt. De deelnemers waren even weg van de architectonische omgeving waarin zij dagelijks verkeren.’

De eindronde eindigde op de dag van de opening van de tentoonstelling in ARCAM medio juni.

Contrastrijke winnaars Tijdens het finale juryberaad, zo is te lezen in de publicatie, werd snel duidelijk dat het voor het toekennen van de eerste en tweede prijs zou gaan tussen Ronald Rietveld en Daan Petri.

Deze inzendingen brachten de jury in vervoering. Over Petri’s ontwerp was de jury enthousiast omdat ‘hij zijn vondst – een onzichtbare vaargeul die tot ver in de Noordzee reikt – heeft aangegrepen voor een helder ontwerp dat tal van kwaliteiten herenigt.’ Het project van Rietveld noemt de jury ‘een toonbeeld van flamboyante professionaliteit. Hij boekt succes met zijn werkwijze om gebruik te maken van de

24

ontwerp

al aanwezige elementen en processen.’ Rietveld wint de Prix de Rome architectuur 2006.

Schrofer: ‘Het was voor de jury uiterst boeiend om alle inzendingen te beoordelen. Kijken door een andere bril, luisteren naar elkaars argumenten en dan opnieuw kijken. Ook dit jaar leveren de eerste en de tweede prijswinnaars een heel complementair beeld op. Dat komt vaker voor in de geschiedenis van de Prix de Rome. Je ziet vaak dat als een eerste prijs bijvoorbeeld heel theoretisch is, de tweede prijs vaak een praktische insteek kent. Ook dit jaar is dat het geval. Petri heeft voor een autonome benadering gekozen, bijna als een kunstenaar.

Terwijl Rietveld in de oplossing gevoelig was voor de mogelijkheden van buitenaf. Die heeft hij krachtig geïntegreerd onder zijn ‘regie’. Er is bijna geen groter contrast mogelijk. En als je de twee andere winnaars – want dat zijn het ook – beziet, ontstaat een prachtig pallet aan architectuurbenaderingen.’ ✏ naw@bouwfonds.nl

Publicatie PRIXDEROME.NL 2006 architectuur Uitgeverij 010 Publishers, Rotterdam ISBN 90 6450 581 0 / ISBN 978 90 6450 581 2 Prijs: € 26,50

Daan Petri

Bas Princen en Milica Topalovic

Eva Pfannes

Nederland op z’n smalst Tweede prijs

Landscape fictions based on true stories Basisprijs

Land of Beacons Basisprijs

Het Noordzeekanaal, dat op het smalste stuk van Nederland gegraven is, mondt uit bij IJmuiden en lijkt bij de kustlijn op te houden.

Het kanaal is echter eigenlijk twee keer zo lang. In de vorm van een twintig meter diepe aanvaarroute loopt de IJgeul nog kilometers lang de zee in. Langs deze geul wil Daan Petri een pier maken, die twaalf nautische mijl lang is. Door aanslibben van zand zal het landschap op en rond de pier veranderen en vergroot worden. Op den duur zullen de activiteiten op en rond de pier zich verder ontwikkelen. Aan het eind van de pier prijkt een 65 meter hoge betonnen uitkijktoren.

De plannen van Princen en Topalovic volgen uit diepgaand onderzoek en analyse.

Centraal in hun plan is de tektoniek (de opbouw van de aardkorst) van het gebied.

Het uitgraven van het Noordzeekanaal is te zien als een tektonische interventie.

Princen en Topalovic hebben vijf projecten ontwikkeld om aan deze tektonische ontwikkeling bij te dragen. Ze dupliceren wat er al is, vullen een al aanwezige natuurlijke ontwikkeling aan en voegen toe. Deze ingrepen vormen een nieuwe laag, op de al aanwezige culturele en natuurlijke lagen van het gebied.

IJmuiden en het gebied eromheen zijn een bron van latente krachten. Pfannes’ idee is om bakens te creëren die voortbouwen op bestaande ruimtelijke condities en al aanwezige mechanismen. Ze functioneren als omhulsels die plaats bieden voor verschillende activiteiten. De bakens vormen zich naar de omgeving en versterken die, of diepen ze uit. De negen verschillende locaties waarvoor Pfannes een baken bedacht heeft, zijn gekozen vanwege hun sociale, culturele of historische relevantie.

ontwerp

25

re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar enbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in d re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar enbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in d re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar enbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in d re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d

kunst in de openbare ruimte

Uitkijkpost voor tweehonderd jaar Rijksbouwmeester auteur Saskia van der Kam beeld Don Wijns

Wie in Den Haag links het station uitloopt en daar rustig om zich heen kijkt tijdens het wachten op de tram, zal merken dat er iets veranderd is. Of niet. Want het zou zo maar kunnen dat ze er altijd al gezeten hebben: tweehonderd zwarte stippen op het maagdelijk witte VROM-gebouw.

Hoe komen die daar?

Zeger Reyers en zijn partner Pietertje van Splunter hebben deze stippen er allemaal zelf opgeplakt ter gelegenheid van het tweehonderdjarig bestaan van Rijksbouwmeester. Een flinke klus, zeker als je niet gewend bent om vijftig meter boven de grond te hangen en de immense stippen op een gebouw te plakken. Ze hadden er drie weken voor en in die tijd moesten ze alle cirkels ook nog zelf snijden. Druk gebarend met zijn handen vertelt Reyers over het verloop van dit proces: ‘We hadden rollen plakfolie van zestig centimeter breed waar we de cirkels uit sneden. De grootste cirkel is acht meter breed, dus dat was een heel precies werkje.’

Pupillen, uitkijkgaten en bubbels Het duo, dat zichzelf ‘broos’ noemt, kreeg de opdracht vorig jaar oktober van Rijksbouwmeester. Ter gelegenheid van hun tweehonderdjarig jubileum wilde dit adviesorgaan de stad iets cadeau doen. Gedacht werd aan een grote uitkijkpost zwevend boven het gebouw, maar dat bleek technisch onmogelijk. Het idee van de uitkijkpost bleef echter wel bestaan, en zo kwam broos op de stippen. Reyers: ‘Ze staan symbool voor pupillen of kijkgaten waarmee de Rijksbouwmeester de kwaliteit van de Nederlandse architectuur in de gaten kan houden.

Ook kun je de stippen zien als champagnebubbels waarmee het tweehonderdjarig bestaan gevierd wordt. Maar er zijn natuurlijk oneindig veel associaties mogelijk, dat is het leuke van kunst.’

En of het er precies tweehonderd zijn? ‘Natuurlijk’, knipoogt Reyers veelbetekenend. ‘Honderd aan de buitenkant en honderd aan de binnenkant, anders zouden het geen kijkgaten zijn.’

> Kunstenaar: Zeger Reyers Kunstwerk: Stippen op gevel Ministerie VROM Materiaal: plakfolie Opdrachtgever: Rijksbouwmeester Locatie: Ministerie VROM Den Haag

Meer met minder ‘Broos’ staat voor meer met minder, zo sterk mogelijk met zo min mogelijk materiaal. In combinatie met chocola gaat het over het verkopen van gebakken lucht, iets wat ook op de kunsten van toepassing is, vindt Reyers. En het staat voor Bruno en Roos, hun twee kinderen. ‘Het brengt elementen uit mijn werk en dat van Pietertje samen’, legt Reyers uit. ‘Met broos doen we alleen opdrachtgebonden werk. We hebben ongeveer drie opdrachten per jaar en daarnaast werken we beiden onder onze eigen naam. We zijn een goed team.

Met zijn tweeën werken we sneller en efficiënter. Dit ontwerp is bijvoorbeeld van Pietertje en ik heb gekeken hoe we het technisch mogelijk konden maken. Samen tackelen we problemen eerder.’

Zeger Reyers in de Bouwfonds Kunstcollectie Reyers is gefascineerd door biotopen (natuurlijke processen).

Hij kweekt eetbare paddestoelen en mosselen op en in allerlei voorwerpen, zoals in oude computers, boeken, meubels en kapotte apparaten. In veel van zijn werk draait het om natuurlijke processen als groeien, ontluiken, bloeien en verwelken. ‘Ik wil mensen graag wijzen op al het moois om ons heen. Er is zoveel te zien, als je maar goed kijkt.

Wij willen te veel conserveren, terwijl de schoonheid juist schuilt in dat wat groeit.’ Deze foto komt voort uit een project in 2001 in het centrum voor hedendaagse kunst Witte de With in Rotterdam. Witte de With heeft samen met AIR (Architecture International Rotterdam) negen landschapsarchitecten en acht kunstenaars, onder wie Zeger Reyers, gevraagd een hedendaagse hortus conclusus te maken. De term hortus conclusus staat voor binnentuin of besloten tuin, en komt van de Rotterdamse humanist Erasmus.

Bouwfonds kunstcollectie in het Gemeentemuseum Van 23 september tot en met 17 december is een van de meest toonaangevende bedrijfskunstcollecties te zien in het Gemeentemuseum in Den Haag. De kunstcollectie is het resultaat van dertig jaar verzamelgeschiedenis en geeft een goed beeld van de belangrijkste ontwikkelingen in de beeldende kunst van de afgelopen decennia in binnen- en buitenland. De tentoonstelling concentreert zich voornamelijk op de hoogtepunten van de laatste tien jaar. Ook de nieuwste aankoop, ‘Hard water’ van Reyers, zal op deze tentoonstelling te zien zijn. ‘Hard water’ is een muur van wit servies die hij al gooiend tot stand brengt.

Gegevens kunstwerk: Kunstenaar: Zeger Reyers (1966) Titel: Zonder titel (brandslang) uit de serie ‘Hortus Conclusus 2001’ Materiaal: print van een grootbeeld negatief (6x4.5 cm) Oplage: 2/10 Jaar: 2004 Afmeting: 90x100cm Locatie: hoofdkantoor Hoevelaken Jaar van aankoop: 2005

26

kunst in de openbare ruimte

kunst in de openbare ruimte

27

proces

Rijnboogproject Arnhem

Met het oog op de toekomst auteur Hans Ouwerkerk beeld Peter van Breukelen

Aan enthousiasme ontbreekt het Sander van Bodegraven niet. Rustig zijn woorden afwegend, maar tegelijkertijd vol vuur praat de Arnhemse wethouder van onder andere ruimtelijke ordening en volkshuisvesting over het Rijnboogproject. Een megaklus, die in de komende twintig jaar de binnenstad van Arnhem met de Rijn moet verbinden. ‘Kern van het plan is dat de stad niet naar het water maar het water juist naar de stad wordt gebracht.’ Een zeer ambitieus project, dat de gemoederen in Arnhem dan ook al jaren bezighoudt. ‘Logisch’, erkent Van Bodegraven, ‘het is een bijna on-Arnhems plan en dat roept nu eenmaal weerstanden op.’ Een verhaal over hoe Arnhem op weg is naar de toekomst.

De wens om van het gebied tussen het station en de Rijn een aantrekkelijke en vooral samenhangende omgeving te maken, leeft al decennialang in Arnhem. Het gebied heeft tijdens de Tweede Wereldoorlog nogal te lijden gehad.

En tijdens de wederopbouwperiode zijn er wat ongelukkige grootschalige ingrepen geweest die het gebied er niet fraaier op hebben gemaakt. Diverse plannen zijn in de loop der jaren dan ook de revue gepasseerd, maar zijn vervolgens stuk voor stuk ergens onderin een bureaulade beland. De behoefte om Arnhem een centrum te geven dat niet alleen de positie in de regio zou versterken, maar waarop vooral ook de bevolking trots kan zijn, werd er echter niet minder om. In 2002 werd deze wens eindelijk tastbaar in de vorm van het ‘Schetsboek’ met de eerste stedenbouwkundige voorstellen van de Spaanse architect en stedenbouwkundige Manuel de Solà-Morales.

‘In zijn schetsen ging hij ervanuit om door middel van een haven de Rijn naar de stad te

28

proces

brengen. Nog steeds ervaar ik dit als een geweldige oplossing’, zegt Van Bodegraven.

Verder voorzag het stedenbouwkundige plan in het betrekken van de Arnhemse buurten Coehoorn, Paradijs en Rijnkade bij de binnenstad. Door het aanleggen van nieuwe straten, pleinen, leefblokken met woningen, parken en lanen, wordt eenheid gebracht in de nu nog onsamenhangende buurten.

Masterplan Deze stedenbouwkundige visie die voor eens en altijd met het verleden zou moeten breken, werd binnen Arnhem met het nodige enthousiasme begroet. Het moest een eerlijke kans krijgen en niet zoals de voorgaande initiatieven in de vergetelheid raken. De gemeente Arnhem ging voor het opstellen van het concept-Masterplan een samenwerkingsverband aan met de marktpartijen Blauwhoed, BPF Bouwinvest, Bouwfonds MAB Ontwikkeling, Portaal en Vesteda. Daarnaast schoven ook de provincie

proces

29

Rijnboog. Opluchting bij Van Bodegraven, die in een persbericht als volgt reageerde: ‘Het startsein voor Rijnboog is gegeven en dat vind ik een belangrijk wapenfeit voor deze periode.

Vervolgens is er nu werk aan de winkel; nieuwe planningen maken, amendementen van de raad bestuderen, verschillende procedures voorbereiden, communiceren met bewoners en belanghebbenden, nu gaat het echt beginnen.’

‘Dat gevoel’, zegt hij nu, enige maanden later, ‘had ik toen en heb ik nog steeds. De herdefinitie van fase 1 is ook voor Rijnboog goed geweest. Het heeft ons gedwongen nog eens goed naar een aantal zaken te kijken. Daardoor hebben we ingrepen kunnen doen om het plan nog beter te maken. Met minder kantoren en minder sloop van bestaande bebouwing voegt het plan zich nu nog beter naar de bestaande stad. En’, vervolgt hij, ‘we hebben er goed aan gedaan om niet te blijven doormodderen nadat het tekort was geconstateerd. We hebben tegen elkaar gezegd: ‘We gaan er rigoureus mee aan de slag’ en dat hebben we gedaan.’

Sander van Bodegraven, wethouder van Arnhem

‘Kern van het plan is dat de stad niet naar het water maar juist het water naar de stad wordt gebracht’ Gelderland en het Knooppunt Arnhem Nijmegen (KAN) aan tafel. Deze samenstelling is volgens Van Bodegraven niet toevallig tot stand gekomen. ‘Er is toen vooral gezocht naar marktpartijen die elkaar meer aanvullen dan beconcurreren. Uiteindelijk zijn we daarin geslaagd, en hebben met de publieke en private partijen een goede mix gevonden voor verdere samenwerking.’

Françoise Dechesne, directeur projecten van Bouwfonds MAB Ontwikkeling, zegt dat deze samenstelling van het team voor de verdere voortgang van belang is geweest. ‘Los van de samenwerking, die vanaf het allereerste begin prima was, was het van de gemeente Arnhem een verstandige keuze om al bij het opstellen van het Masterplan marktpartijen te betrekken.

Ieder kon vanuit zijn eigen rol kennis en ervaring inbrengen, waardoor je met reële planvorming bezig was. Vanaf 2001 hebben wij in de projectgroep Rijnboog gezeten en hebben dat als zeer prettig ervaren.’

Het concept-Masterplan werd in de zomer van 2004 vastgesteld. Het voorziet in een fasegewijze uitvoering van het Rijnboogproject. De invulling van het woon- werk- en culturele programma maakt het Masterplan compleet. Dechesne: ‘Per deelgebied hebben we de gewenste identiteiten omschreven. In z’n totaliteit maakt Rijnboog Arnhem stadser.

Niet alleen qua uitstraling, maar ook op het gebied van woningdifferentiatie.’

De vaststelling van het Masterplan door de gemeenteraad wordt door Van Bodegraven als een mijlpaal gezien. ‘Daarmee werd toch min of meer besloten dat we met Rijnboog op de goede weg waren.’ Toch ontstond er kort

30

proces

na deze definitieve vaststelling de nodige discussie over de noodzaak van een grootschalig project. ‘Deze aarzeling’, zo formuleert Van Bodegraven voorzichtig, ‘leidde uiteindelijk wel tot de nodige vertraging.’

Tekort Als deze hobbel eenmaal is genomen, doemt er echter al snel een volgende op. Doorrekening van de verschillende deelgebieden levert namelijk een tekort van tussen de vijftig en zestig miljoen euro in de grondexploitatie op.

Dechesne: ‘De leden van de projectgroep kregen de opdracht te zoeken naar mogelijkheden om dit gat te dichten.’ Tegelijkertijd werden Manuel de Solà-Morales en Urhahn Urban Design gevraagd het Masterplan voor de eerste fase te optimaliseren. Dit alles resulteerde in oplossingen als minder sloop van bestaande bebouwing, minder detailhandel en kantoren maar wel meer cultuurprogramma.

Voorzieningen als een theater, museum en bioscoop worden straks zoveel mogelijk rond de nieuw te maken haven gerealiseerd.

Een nieuwe bibliotheek als onderdeel van het zogenoemde kenniscluster wordt in deelgebied de Nieuwe Havenstraat gevestigd.

Van Bodegraven: ‘Door deze verschuivingen hebben we het tekort redelijk weten terug te brengen. Het restant kunnen we afdekken met bijdragen van het ministerie van VROM in het kader van Budget Investeringen Ruimtelijke Kwaliteit (BIRK) en de provincie Gelderland.

Daarnaast hebben wij zelf ook nog een spaarpotje.’

Op 13 februari van dit jaar stemde de Arnhemse gemeenteraad in met de Herdefinitie fase 1 van

Deelplannen Dechesne en ontwikkelingsmanager Gijs Molenaar onderschrijven dit standpunt.

Molenaar: ‘Er is niet aan kwaliteit ingeboet.

En dat gevaar ligt natuurlijk altijd op de loer wanneer je in kosten naar beneden moet.’

Voor de marktpartijen binnen de projectgroep is nu inmiddels een nieuwe fase ingegaan.

Zij zijn druk bezig met het uitwerken van de plannen. Per deelgebied houdt één marktpartij of een combinatie van partijen zich daarmee bezig. Voor Bouwfonds MAB betekent dit de

bibliotheek aan de kop van de Nieuwe Havenstraat, woningen en detailhandel op het Bartokplein en cultuur, detailhandel en woningen aan de oostzijde van de Haven.

Dechesne: ‘Het is een logische wens van de gemeente geweest om een knip in de plannen te maken. Een te omvangrijk project is immers moeilijk te beheersen. Een aandachtspunt blijft evenwel voor ons als marktpartij hoe hierdoor, zeg maar, het zoet en zuur met elkaar te verevenen.’ Van Bodegraven: ‘Het Masterplan is één geheel. Maar het is nooit onze bedoeling geweest om van Rijnboog één project te maken. De ervaring leert dat zo’n omvangrijk project inderdaad lastig te beheersen is en kostenoverschrijdingen in de hand werkt. De partijen zijn nu gevraagd om met plannen te komen. Inhoudelijk zijn er goede gesprekken gevoerd, maar ik constateer wel dat het wat betreft de financiën een stuk moeizamer gaat. Per deelgebied voeren wij nu nieuwe onderhandelingen. En dat doe je om eruit te komen. Maar het zal duidelijk zijn dat we per deelgebied bepaalde opbrengsten moeten genereren.’

Referendum Françoise Dechesne en Gijs Molenaar laten zich daardoor vooralsnog niet uit het veld slaan. ‘Natuurlijk is het uiteindelijke resultaat van de komende gesprekken per deelgebied cruciaal en bepaalt die uitkomst of en zo ja op welke wijze we aan de slag gaan. Kenmerkend is dat het enthousiasme voor het plan volop aanwezig is. De kracht ervan is dat hiermee een geheel nieuwe identiteit aan Arnhem

‘Vanzelfsprekend moet het plan uiteindelijk ook door de stad worden gedragen’ Gijs Molenaar, ontwikkelingsmanager Bouwfonds MAB Ontwikkeling Françoise Dechesne, directeur projecten van Bouwfonds MAB Ontwikkeling

proces

31

kan worden gegeven.’ Dat besef leeft ook in Arnhem zelf. Vandaar dat Rijnboog de gemoederen in de afgelopen jaren flink heeft beziggehouden. ‘Is het allemaal wel nodig?

En die haven, wordt dat geen stinksloot?’

Van Bodegraven kent de scepsis onder de bevolking. Tijdens de vaststelling van de Herdefinitie fase 1 van Rijnboog speelde de vraag om een referendum te houden over wel of geen haven. Dat ging een meerderheid van de raad net een stap te ver, maar volgend jaar worden de varianten van de uitwerking van de haven wél via een referendum aan de bevolking voorgelegd. Dechesne: ‘Ik vind dat wel goed.

Laat de bevolking maar kiezen. We werken immers aan hun directe woon- en werkomgeving. Vanzelfsprekend moet het plan uiteindelijk ook door de stad worden gedragen.’

Van Bodegraven ziet in het referendum – of zoals hij het noemt: ‘preferendum’ – een mogelijkheid om de bevolking intensief bij het Rijnboogproject te betrekken. Want terugkijkend op de afgelopen jaren is dat zijn grootste zorg geweest. ‘Het is logisch dat een project van deze omvang te maken heeft met een doorlooptijd van tien jaar tussen initiatief en uitvoering. Het lastige is dat over de bühne te brengen en de bevolking niet alleen enthousiast te krijgen, maar vooral te houden.’

Valkuil Momenteel treft de gemeente voorbereidingen om de Arnhemmers actief bij de planvorming van de haven te betrekken. ‘Dus niet alleen maar informeren, maar ze ook interactief een rol geven in het proces. Dat hebben we wellicht te weinig gedaan.’ Zijn blik dwaalt af naar de plankaart van het Rijnboogproject

die voor hem op tafel ligt. Dan zegt hij na een korte stilte: ‘Als ik terugkijk op het proces dan hebben we te lang stilgestaan bij details in het Masterplan terwijl die discussies daarover juist pas bij de daadwerkelijke uitwerking van de plannen thuishoorden. Het heeft daardoor te veel weerstanden opgeroepen waardoor voor- en tegenstanders lijnrecht tegenover elkaar kwamen te staan. Met de presentatie van maquettes en tekeningen geef je misschien te veel het gevoel dat alles al vastligt en besloten is, terwijl het natuurlijk onmogelijk is om een plan met een uitvoeringstijd van twintig jaar helemaal dicht te timmeren.

Maar juist dat aspect is onvoldoende belicht, waardoor we in de valkuil zijn getrapt dat het te veel over details en te weinig over de visie ging.’ ‘Laten we eerlijk zijn’, vervolgt Van Bodegraven, ‘Arnhem is natuurlijk een degelijke, sobere brave provinciestad en Rijnboog gaat over een heel groot gebied.

Het omarmen van een dergelijk plan roept weerstanden op, dat mag duidelijk zijn.

Toch is de uitvoering van Rijnboog voor de toekomst van Arnhem van belang.

Het toevoegen van kantoren, detailhandel en aanverwante diensten levert 4000 extra banen op. We voegen in totaal 700 woningen in het gebied toe. Een deel daarvan is bestemd voor de hogere inkomens, omdat we die nu totaal niet kunnen huisvesten. Ook de 55-plussers die voorzieningen binnen handbereik willen hebben, vormen daarbij een belangrijke doelgroep. En ten slotte biedt het plan mogelijkheden voor culturele voorzieningen met nieuwe concepten in een geheel eigen sfeer. Kortom, het levert Arnhem uiteindelijk heel wat op.’

winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j

100 jaar wonen werken winkelen

✏ naw@bouwfonds.nl

Alle dagen vrijmarkt Rijnboog Arnhem in vogelvlucht Rijnboog moet ervoor gaan zorgen dat Arnhem ook in de toekomst een stad is waar het prettig is om te wonen, te werken en te recreëren.

De ambitie van deze grote herstructuringsopgave is het zuidelijk deel van de binnenstad, tussen Rijn en station, te verbinden met de bestaande binnenstad. In het plangebied van 40 hectare is ruimte voor circa 1.200 nieuwe woningen en een groot aantal vierkante meters kantoren en detailhandel. Cultuur krijgt in het gebied speciale aandacht en neemt een flink aantal vierkante meters in beslag. Rijnboog draagt bij aan een nieuwe dynamiek van de binnenstad en versterkt Arnhem in zijn positie als het hart van de regio. Een centrum waarin cultuur mede het beeld bepaalt en waar een grote variëteit aan binnenstedelijke woonen werkmilieus te vinden is. Het project is opgeknipt in de deelgebieden Coehoorn Noord-Oost, Coehoorn Zuid, Nieuwe Havenstraat, Bartokplein, Haven West, Haven Oost en Paradijsgebied.

In de eerste fase worden er 516 woningen gerealiseerd, 25.000 vierkante meter kantoor, 15.000 vierkante meter detailhandel inclusief horeca,

32

proces

23.000 vierkante meter cultuur (onder andere bibliotheek, museum, theater en bioscoop) en 7.000 vierkante meter voor overige functies.

Het aanleggen van de haven is een van de belangrijkste pijlers van het plan. Hierdoor wordt het water als het ware de stad ingebracht.

Naast woningen en detailhandel wordt bij de haven ook het zogenoemde cultuurplein gerealiseerd. De voetgangersroute van het station naar de haven voert straks langs een aaneenschakeling van straten en pleintjes.

Het is juist deze invulling die ervoor zorgt dat iedere buurt straks z’n eigen identiteit en sfeer krijgt.

Met de realisering van het totale Rijnboogproject is ongeveer één miljard euro gemoeid. De uitvoering wordt over een periode van twintig jaar uitgesmeerd. Momenteel wordt er aan de uitwerking van de verschillende deelplannen gewerkt. Vervolgens vinden er nog een bestemmingsplanprocedure en voor de haven een vrijwillige milieueffectrapportage plaats. De verwachting is dat binnen twee á drie jaar met de uitvoering kan worden begonnen.

Waarom zou je je nog overgeven aan de koopzondag, als je ook alles via het net kunt aanschaffen? Er is eigenlijk maar één reden voor te bedenken: in het echt laat elk artikel zich beter bekijken en vooral bevoelen. Stof bijvoorbeeld moet je door je handen laten glijden.

Maar muziek, boeken, speelgoed en zelfs auto’s lenen zich uitstekend als assortiment in de webwinkel. In juni werd bekend dat een ontwerpster van vrouwenmode haar couture alleen nog via het net aanbiedt en wel zo dat de consument al diezelfde dag over een mantelpakje kan beschikken. De modeontwerpster deinst er niet voor terug daarvoor bedragen boven de duizend euro te vragen en kennelijk heeft de koper daar ook geen moeite mee: hier wordt perfect ingespeeld op het tijdgebrek om te shoppen en het gemak van bezorging thuis.

Nog succesvoller dan de webwinkels zijn de veilingsites op het net.

Zodra je inlogt, word je overspoeld met aanbiedingen. Kinderbedje!

Alle afleveringen van Zeg ’ns AA op video! Een Yamaha-piano! Alles wat ons thuis in de weg zit en niet via de vrijmarkt van Koninginnedag kan worden verkocht, belandt op het net.

Daar zit – opnieuw – een gemakkelijk en een gevaarlijk kantje aan.

Een vriendin probeerde op marktplaats.nl haar Alfa Romeo (tien jaar oud, 155 duizend kilometer op de teller) te slijten aan een belangstellende. Ze had er niet goed bij nagedacht hoe de transactie vervolgens zou verlopen, want op de advertentie kwam een sjacheraarachtige man af met wie ze in een café had afgesproken. De man had niet alleen te weinig geld bij zich – hij wilde de Alfa bijna gratis

overnemen. Erger nog: hij ontpopte zich als een stalker die bij nacht en ontij aan de telefoon hing met alle soorten bedreigingen. De politie moest eraan te pas komen om de vrouw van deze lastpak te verlossen.

Toen later in de krant een bericht opdook dat een moeder en dochter verschillende veilingbezoekers oplichtten door wel geld te incasseren maar niet de spullen te leveren, wekte dat dan ook geen verbazing.

Kennelijk is het digitaal veilen nog niet waterdicht en moeten de spelregels virtueel worden aangescherpt.

Zelf heb ik een ontmoedigende ervaring met Marktplaats. Misschien was dit de uitgelezen mogelijkheid om het nog betrekkelijk nieuwe kinderledikant van de hand te doen (inclusief lattenbodem) en een Gispen-bureau, oorspronkelijk grijs, maar opgevrolijkt met een wijnrode kleur. Op de eerste advertenties kwam geen enkele reactie – ze werden zelfs niet bekeken, meldde de webbeheerder. Was de prijs aan de hoge kant? Of heeft iedereen al zo’n kantoormeubel? Ik paste het drie keer aan totdat het absolute minimumbedrag wat mij betreft was bereikt.

Opnieuw geen reactie. En ik begon langzamerhand te vermoeden dat Marktplaats niet zozeer een veilingsite, maar een dumphandel is, waarin je door de bomen het bos niet meer ziet. Alle dagen vrijmarkt.

Toen ik het bureau in de kelder nog eens onderwierp aan een inspectie, zag ik dat wateroverlast van de afgelopen maanden blad en poten danig had verroest. De dag daarop zette ik de oude Gispen bij het grofvuil. ✏ naw@bouwfonds.nl

auteur Jaap Huisman

100 jaar wonen werken winkelen

33

retail Amsterdam

Zuidas & Olympisch Stadion Vrijdag 27 oktober 2006

Amsterdam is volop bezig met het ontwikkelen van nieuwe stukken stad. Naast het Oostelijk Havengebied en IJburg vormt de Zuidas één van de belangrijkste ontwikkelingslocaties. ING en ABN AMRO hebben er hun hoofdkantoren gevestigd en Joop van der Ende gaat er het VanderEnde Theater bouwen. Aan de rand van de Zuidas staat het uit 1928 daterende Olympisch Stadion. vlakken, bloembakken en overstekken.

Bijzonder opvallend is de sierlijke Marathontoren. In 1937 besloot men door de concurrentie met De Kuip in Rotterdam een tweede ring van beton op het stadion te zetten. Hierdoor nam het aantal zitplaatsen toe van 41.433 naar 60.000 toeschouwers. Bij de renovatie door Architectenburo Van Stigt in 2000 werd rekening gehouden met het oorspronkelijke ontwerp van Jan Wils. De betonnen tweede ring werd geheel verwijderd en de vroegere ruimten achter de nu verwijderde wielerbaan, onder de tribunes, bieden nu plaats voor bedrijven en de atletiekvereniging.

daarbij behorende functies, zoals wonen en overige voorzieningen, een plek vinden.

Om een nieuw stuk stad in de stad te creëren wil de gemeente de infrastructuur geheel ondergronds brengen. Nu wordt het gebied nog doorsneden door wegen en rails. Wanneer de zogenaamde DOK constructie gerealiseerd wordt, verbindt dit het plan Zuid van Berlage met Buitenveldert. Hiermee creëert men een groot nieuw gebied waar op termijn 10.000 woningen bij zullen komen en 50.000 mensen meer zullen werken dan nu het geval is. De ontwikkeling van de hele Zuidas wordt nu geschat op zo’n 30 jaar. Maar er zijn wel deelprojecten die nu al klaar zijn zoals de hoofdkantoren van ING en ABN AMRO en het project Mahler 4.

Programma

Zuidas De Amsterdamse Zuidas vormt een gebied aan weerszijden van de ringweg A-10 Zuid, tussen Amstel en Schinkel. Aanvankelijk is de Zuidas bedacht als internationale toplocatie voor kantoren. Al snel is dat veranderd in de wens een stedelijk centrumgebied te vestigen, waarin

Olympisch Stadion In 2000 opende het Olympisch Stadion na een jarenlange renovatie zijn deuren.

Dit rijksmonument uit 1928 is tegenwoordig een atletiekstadion voor 22.500 toeschouwers.

Architect Jan Wils ontwierp het Olympisch Stadion voor de Olympische Spelen in 1928.

Het was een volstrekt functionalistisch stadion zonder opsmuk. Het monumentale stadion werd opgetrokken uit baksteen, passend in het Plan-Zuid ontwerp van Berlage. Het stadion kenmerkt zich door de afwisseling van muur-

13.00 - 13.30 uur Ontvangst met koffie/thee en gebak in het WTC 13.30 - 14.00 uur Toelichting door een architectuurhistoricus bij de maquette in Projectbureau Zuidas.

14.00 - 15.00 uur Wandeling onder leiding van een architectuurhistoricus door het Zuidas gebied.

15.00 - 15.30 uur Busrit naar Olympisch Stadion langs een deel van de Zuidas, waaronder het imposante ING House.

15.30 - 16.30 uur Rondleiding Olympisch Stadion.

Aanmelden De prijs voor dit arrangement bedraagt € 52,50. (inclusief ontvangst met koffie/thee en gebak, bezoek Projectbureau Zuidas, bezoek aan Olympisch Stadion, busvervoer en architectuurhistorische begeleiding). U kunt zich voor dit arrangement aanmelden door te bellen met

Cultureel Organisatiebureau Artifex Travel (020) 620 81 12. U kunt zich ook schriftelijk aanmelden door een briefje met uw persoonlijke gegevens, de arrangementsnaam en datum te richten aan Artifex Travel / Westeinde 20 / 1017 ZP Amsterdam. Dat kan ook per e-mail: info@artifex-travel.nl. Het deelnamebedrag

maal het aantal deelnemers kunt u overmaken naar bank 68.66.57.926 of giro 61 77 80 t.n.v.

Artifex Travel onder vermelding van ‘Zuidas’ + 27 oktober. Na betalingsontvangst, krijgt u altijd schriftelijke bevestiging. Voor meer informatie en de annuleringsregeling zie: www.artifex-travel.nl.

NAW organiseert in samenwerking met Cultureel Organisatiebureau Artifex een aantrekkelijk arrangement rondom de Zuidas en het Olympisch Stadion. Tijdens de middag van vrijdag 27 oktober wordt u ontvangen met koffie/thee en gebak in het World Trade Center.

Een architectuurhistoricus van Artifex neemt u vervolgens mee naar Projectbureau Zuidas waar u een toelichting op de maquette krijgt.

Vervolgens maakt u onder leiding van de architectuurhistoricus een onderhoudende wandeling door het gebied, waarbij u onder andere het hoofdkantoor van ABN AMRO en Mahler 4 ziet.

Na afloop van de wandeling brengt een luxe touringcar u naar het Olympisch Stadion, aan de rand van de Zuidas. Tijdens deze busrit ziet u het imposante ING House. Vervolgens brengt u een bezoek an het Olympisch Stadion. Terwijl u langs het stadion loopt vertelt de architectuurhistoricus u over de geschiedenis en de architectuur van het stadion. Tevens bezoekt u de eretribune.

34

excursie

Waasland Shopping Center wint internationale prijs auteur Kim van Eerde beeld Don Wijns

Het Waasland Shopping Center in het Belgische Sint-Niklaas heeft in de categorie extensions dit jaar de European Shopping Centre Award in de wacht gesleept. Deze prestigieuze prijs wordt jaarlijks uitgereikt door de International Council of Shopping Centers (ICSC) aan vooruitstrevende winkelcentra die winkelen tot een ware beleving maken. Bouwfonds MAB en ING Real Estate Development maakten van het Waasland Shopping Center het grootste overdekte winkelcentrum van België.

Het oorspronkelijke Koopcentrum Waasland aan de rand van het Belgische plaatsje Sint-Niklaas opende, als een van de eerste winkelcentra van België, begin jaren zeventig zijn deuren. Vanaf het allereerste begin was het koopcentrum een succes. Begin 2000 werden Bouwfonds MAB en ING Real Estate Development betrokken bij een grootscheepse verbouwing en uitbreiding. In 2004 heropende het winkelcentrum onder de nieuwe naam Waasland Shopping Center.

Het complex heeft een winkeloppervlak van 45.000 vierkante meter en is daarmee het grootste winkelcentrum in België. Met maar liefst 140 winkels kunnen fervente shoppers hier hun hart ophalen. De combinatie van bekende ketens als H&M, HEMA, WE en ICI Paris XL en tientallen kleinere zaken met een eigen karakter zorgen voor een uitgebalanceerde, ideale winkelmix. Daarnaast is Waasland Shopping Center door zijn ligging nabij

de E27 goed te bereiken en heeft het voldoende parkeermogelijkheden.

Bekroning door branchegenoten De kwaliteiten van het Waasland Shopping Center zijn niet onopgemerkt gebleven.

De toekenning van de prijs op het gebied van winkelontwikkelingen vormt de bekroning op een bijna vlekkeloos verlopen uitbreiding.

Het ICSC – waarbij wereldwijd 70.000 vakgenoten zijn aangesloten – ontvangt jaarlijks een groot aantal inzendingen. De jury, bestaande uit coryfeeën afkomstig uit de wereld van retail en projectontwikkeling, nomineerde dertig projecten uit zestien landen. Alle genomineerde winkelcentra zijn door de jury bezocht en uitgebreid gescreend.

De categorie extensions is bedoeld voor reeds bestaande winkelcentra die door middel van uitbreiding of verbouwing in een nieuw jasje zijn gestoken. Andere genomineerden in deze categorie waren MetroCentre, een winkel-

centrum in Gateshead vlakbij Newcastle en Parquesur, een centrum van meer dan 150.000 vierkante meter in een voorstad van Madrid.

Bruisend winkelklimaat Uit het rapport van de jury – die voor haar oordeel de letterlijke tekst uit de inzending van Bouwfonds MAB heeft overgenomen – blijkt waarom Waasland Shopping Center de felbegeerde prijs in de wacht heeft gesleept.

De lichte, eigentijdse architectuur van de hand van Chapman Taylor en de Japanse binnentuin plaatsen de winkels in een rustgevend kader.

Naar hartelust winkelen kan hier in een ingetogen omgeving, zonder dat het saai wordt.

Er is een bruisend winkelklimaat en een uitgekiende winkelrouting, waarbij geen detail over het hoofd is gezien. Zo wordt het bijna vanzelfsprekend om in één wandeling langs alle winkels te gaan. Verder hebben ook de prima bereikbaarheid en parkeermogelijkheden een belangrijke rol gespeeld. ✏ naw@bouwfonds.nl

retail

35

programma

Mixed use-projecten: bijdragen aan de levendigheid van de stad

> Op de Wilhelminapier verrijst straks De Rotterdam.

Een multifunctioneel gebouw aan de Maas, op de rand van de Kop van Zuid. De dynamiek van deze omgeving sluit naadloos aan bij die van het gebouw.

De Rotterdam, uniek gebouw in Europa Door Anne Luijten beeld Martin van Welzen en anderen

Het ontwerpen en ontwikkelen van multifunctionele gebouwen is zó complex, dat je wel een heel goede reden moet hebben om verschillende functies in één gebouw onder te brengen. Het creëren van grootstedelijke dynamiek is zo’n goede reden, meent Cees van Boven. Als directeur van Bouwfonds MAB Ontwikkeling is hij verantwoordelijk voor commercieel vastgoed in Nederland.

Op de Wilhelminapier in Rotterdam werkt Bouwfonds aan een mixed use-project dat in schaal en programma een van de spectaculairste en grootste gebouwen van Europa moet worden. Hoe gaan de ontwikkelaar en de architect (Rem Koolhaas’ OMA) om met een dergelijk complexe opgave? En wat betekent de menging van functies voor het imago van het gebouw?

36

programma

programma

37

> In De Rotterdam

is ruimte voor wonen, kantoren en een hotel, maar ook voor horeca, fitness, zwembad, winkels en een parkeergarage.

Multifunctionaliteit ten top.

Cees van Boven, directeur van Bouwfonds MAB Ontwikkeling kantoor Den Haag

‘Wij vinden het van groot belang om als het ware een extra stukje stad te ontwikkelen met dit gebouw’ De naam verwijst naar het roemruchte maritieme verleden van de plek: ‘De Rotterdam’ was een van de bekendste schepen van de HollandAmerika Lijn (HAL), waarop vele duizenden Europeanen de overtocht naar Amerika maakten. Op de Wilhelminapier bevindt zich het voormalig vertrekpunt van de schepen; het hoofdkantoor van de HAL is inmiddels het succesvolle Hotel New York. De Wilhelminapier behoort tot de prestigieuze waterfrontontwikkelling Kop van Zuid, waarbij het oude havengebied is getransformeerd in een kloppend nieuw stuk binnenstad aan de ‘andere’ kant van de Maas. De locatie van De Rotterdam, vlak naast de cruiseterminal en de Erasmusbrug, geeft het gebouw een poortfunctie tussen het noordelijke en het zuidelijke deel van Rotterdam. De Wilhelminapier kent inmiddels al een echt gemengd gebruik, met wonen, kantoren, gerechtshof, horeca en theater. Een bijzondere plek, die een bijzonder gebouw verdient, menen Cees van Boven en Mischa Molsbergen, projectleider van De Rotterdam namens Bouwfonds MAB. Molsbergen: ‘Het concept van het gebouw is dat van de verticale stad. We willen hier met het gemengde programma een achttienuurs-levendigheid creëren; binnenstedelijke dynamiek brengen in het gebied. De kwaliteit van de locatie bepaalt het

38

programma

Mischa Molsbergen, projectleider van Bouwfonds MAB Ontwikkeling

programma.’ ‘Wij vinden het van groot belang om als het ware een extra stukje stad te ontwikkelen met dit gebouw’, vult Van Boven aan.

‘Wij geloven sterk in de integraliteit van functies, óók op gebouwniveau; het draagt bij aan de vitaliteit van steden. Het vergt echter wel een andere expertise dan zeg de Vinex-opgave. Dit is echt een andere tak van sport.’

Extreem Met complexe binnenstedelijke gebiedsontwikkelingen heeft Bouwfonds MAB ruimschoots ervaring opgedaan. Bekend zijn De Resident in Den Haag en het nieuwe centrum van Almere.

In Amsterdam is momenteel het Oosterdokseiland in ontwikkeling, waarbij het multifunctionele bijna tot in het extreme is doorgevoerd.

Van Boven: ‘Er zijn bijna geen stedelijke functies te bedenken die hier niet gerealiseerd worden. Naast woningen en kantoren komen hier een bibliotheek, conservatorium, winkels, hotel, horeca, noem maar op.’ Uniek aan De Rotterdam is dat de verschillende functies in één gebouw gerealiseerd worden. Naast de drie hoofdfuncties wonen, kantoren en een hotel, komt er horeca, congresfaciliteiten, fitness/zwembad, parkeren, winkels en leisure. In totaal gaat het om maar liefst 150.000 vierkante meter, en daarmee wordt het het grootste gebouw van Nederland.

Het allerlastigste aan het ontwikkeltraject is dat een dergelijk grootschalige multifunctionele ontwikkeling niet valt te faseren.

Molsbergen: ‘Je moet meerdere risico’s tegelijkertijd afdekken. In feite moeten alle gebruikers op hetzelfde moment “ja” zeggen.’ En dat is lastig, zeker gezien de lange doorlooptijd van het project. Alleen al de bouw duurt drie jaar. Niet iedereen kijkt zover vooruit. Daarom zijn Van Boven en Molsbergen blij met de intentieovereenkomst die inmiddels is gesloten met de gemeente Rotterdam, die circa 25.000 vierkante meter kantoren gaat afnemen. ‘Een gemeente heeft een langetermijnstrategie. Niet ieder bedrijf kan zich dat permitteren.

Een extra ondersteuning is het vertrouwen in De Rotterdam dat de gemeente hiermee uitspreekt’, aldus de ontwikkelaars. Voor de circa 220 appartementen is een belegger gevonden en er wordt momenteel gesproken met een hotelketen.

Voor de drie hoofdfuncties worden aparte beheerorganisaties opgericht, evenals voor de gemeenschappelijke ruimtes. Molsbergen: ‘Door de schaal van het gebouw kan dat ook, alleen al de kantoren beslaan circa 50.000 vierkante meter.’ Ook dit soort ‘toekomstmuziek’ moet uiteraard al bij de ontwikkeling zijn geregeld. Er wordt al vanaf 1998 gewerkt aan het project. Verwacht wordt dat in 2008 met de bouw kan worden begonnen en dat De Rotterdam in 2010 of 2011 wordt opgeleverd. Een kwestie van een lange adem, maar vooral ook van het vasthouden aan het ambitieniveau en honderd procent commitment van de betrokken partijen aan het project.

‘Er zijn bijna geen stedelijke functies te bedenken die hier niet gerealiseerd worden’ Logistieke puzzel Ook van de ontwerper van een dergelijk grootschalig en complex gebouw wordt het een en ander verlangd. De architect van De Rotterdam is dan ook niet de eerste de beste: met Rem Koolhaas werkt zo’n beetje ’s werelds beroemdste architect aan het project.

Koolhaas’ bureau OMA heeft in het buitenland, en met name in Azië, inmiddels heel wat ervaring met grootschalige mixed use-projecten.

Zo is één van de gebouwen voor de Chinese Staatstelevisie in Beijing een mixed use-project en werkt OMA onder meer in Seoul en Dubai aan mixed use-projecten die wel zo’n 400.000 vierkante meter beslaan.

In Azië zijn dergelijke projecten over het algemeen gangbaarder dan in Europa en ook in de Verenigde Staten komen ze veel vaker voor.

Architecten Taco Pino en Eric Go van Studio Bouwfonds MAB zetten daarbij echter wel een kanttekening bij. ‘Veel van deze projecten in met name Azië komen voort uit puur ruimtegebrek. Het is niet zozeer een bewuste keus zoals bij De Rotterdam om verschillende functies in één gebouw onder te brengen, maar simpelweg noodzaak gezien de druk op de beschikbare grond.’ En bijvoorbeeld in het geval van New York liggen er stedenbouwkundige randvoorwaarden ten grondslag aan

programma

39

> Buitenlandse voorbeelden van multifunctioneel

ontwikkelen binnen een gebouw, zoals in Japan, Duitsland en Frankrijk inspireren de architecten van De Rotterdam bij hun ontwerpen.

Kees van Casteren, projectarchitect van OMA

‘Het was een bewuste keus om in De Rotterdam functies te mixen en niet naast elkaar te leggen’ de publieke functies die zich veelal in de plinten van wolkenkrabbers bevinden. Eric Go: ‘Om het stadsbeeld levendig te houden worden ontwikkelaars verplicht om in de plint publieke functies op te nemen.

Vaak krijgt een ontwikkelaar een bonus als hij publieke functies als winkels, horeca of leisure realiseert, in de vorm van toestemming om een aantal extra lagen op het gebouw te zetten. Zo verdient de extra ‘investering in publieke functies zich weer terug.’ In het ontwerp voor De Rotterdam heeft OMA gekozen voor een combinatie van lowriseen highrise-torens bovenop een plint waar de entrees en de publieke functies komen. De drie hoofdfuncties zijn verdeeld over acht torens die tot 135 meter hoog worden. De plint straalt vooral toegankelijkheid en transparantie uit door de royale toepassing van glas. De verschillende functies worden zo zichtbaar gemaakt en men kan als het ware door het gebouw heen kijken. Het onderbrengen van alle verschillende functies en hun specifieke eisen is vooral een logistieke puzzel.

Lobby Kees van Casteren van OMA is projectarchitect van De Rotterdam.

‘We hebben voor De Rotterdam bewust gekozen om de verschillende

40

programma

Erik Go en Taco Pino, architecten van Studio Bouwfonds MAB

functies te mixen en niet naast elkaar te leggen in bijvoorbeeld drie verschillende bouwdelen. De schaal van het gebouw speelt bij die keuze ook een belangrijke rol; we wilden voorkomen dat er bijvoorbeeld een groot monotoon werkblok zou ontstaan.’ OMA deed massastudies naar verschillende configuraties, zodat niet alleen de compositie van de torens ‘klopt’ maar dat ook de verbindingen van de blokken en de plaatsing van de blokken ten opzichte van elkaar in functionele zin kloppen. Van Casteren: ‘De compositie van de torens is nu zodanig dat het gebouw werkt zoals het zou moeten werken. De blokken zijn zo ten opzichte van elkaar verschoven dat de plaatsing van de kernen met onder andere liften en leidingschachten het gebruik in andere delen niet belemmert.’

Ook het ontwerpen van de entrees was een heel gepuzzel. Een hotel vraagt immers om weer een andersoortige entree dan de woningen.

Gekozen is voor een centrale lobby die voor alle gebruikers bereikbaar is vanuit de parkeerlagen, en waarin de meeste entrees zijn gelegen.

Ook de plaatsing van de andere gemeenschappelijke functies was behoorlijk ingewikkeld. Sommige functies zoals fitnessruimtes en gastenverblijven zijn voor verschillende gebruikers, zoals bewoners en hotelgasten, beschikbaar. Momenteel doet OMA gevelstudies waarin wordt gezocht naar oplossingen voor de verschillende geveldelen.

Projectarchitect Van Casteren: ‘De kantoordelen krijgen een andere

uitstraling dan de gevels van de appartementen. Doordat het ontwerp van de gevels wordt afgestemd op de specifieke eisen van de betreffende programma’s – bijvoorbeeld door de aanwezigheid van buitenruimtes en de mate van daglichttoetreding – is goed afleesbaar welke functies er achter de gevels zijn ondergebracht.’

Imagebuilding Een ander ‘lastig’ punt van een mixed use-gebouw is het feit dat het voor een gebruiker wellicht moeilijker is om zich met het gebouw te identificeren. Hij is immers slechts gebruiker van een deel van het gebouw. Voor bedrijven die hun gebouw inzetten voor hun imagebuilding zou dat een bezwaar kunnen zijn. Het imago van De Rotterdam wordt vooral bepaald door de uitstraling van het gebouw als geheel, menen de betrokkenen. ‘Alle onderdelen, inclusief de kantoren, zijn juist onderdeel van het geheel en de spectaculaire en grootse uitstraling daarvan’, zegt Kees van Casteren. Ook Molsbergen meent dat het imago van het gebouw juist bepaald wordt door de veelheid van functies. ‘Een belangrijk deel van de ontwerpopgave is dat iedereen zich met het gebouw moet kunnen identificeren.’

Genoeg zaken dus waarover ontwikkelaar en ontwerper zich samen met de toekomstige gebruikers moeten buigen. Een intensief en complex proces, dat de genoegdoening geeft van het samenwerken aan een echt stuk stad. Naast de genoemde stedelijke functies zijn er dan

‘Belangrijk aan de ontwerpopgave is dat iedereen zich met het gebouw moet kunnen identificeren’ ook nog wel meer functies te bedenken die een mixed use-project meer dan genoeg toekomstwaarde bieden. ‘Met het oog op de komende vergrijzing denk ik bijvoorbeeld aan combinaties met zorgfuncties, al dan niet medisch of juist servicegericht’, zegt Cees van Boven. ‘Een gebouw kan een ontmoetingsplek bieden, waar mensen een hoge mate van individualiteit hebben maar ook de mogelijkheid om mensen te ontmoeten. In de nabije toekomst zal er zeker vraag zijn naar dit soort kwaliteiten.’ Maar in al z’n moderniteit en toekomstwaarde is het mixed use-gebouw in zekere zin eigenlijk niets nieuws onder de zon.

De combinatie van wonen en werken in één pand is zo oud als onze steden zelf. Denk maar aan wonen boven pakhuizen en winkels.

Het is de grondstof van het historische weefsel van de binnensteden waar we nu zoveel waarde aan hechten. Architecten Go en Pino van Studio Bouwfonds MAB: ‘Functiemenging is de kwaliteit van onze historische steden, die we nu zoveel mogelijk willen behouden.

Kijk maar naar veel winkelstraten, daar wordt veelal ook weer het wonen boven winkels teruggebracht. Op die manier breng je de levendigheid en dynamiek in de stad terug.’ ✏ naw@bouwfonds.nl

programma

41

ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verande de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering d andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veran ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verande de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veran ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verande de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veran ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verande de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veran ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verande de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veran ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d

wonen

Adri Duivesteijn

de verandering

Wethouder ruimtelijke ordening van Almere

Flexline

Woningen uit de fabriek auteur Anja Manuel beeld Maarten van de Velde

Binnen veertien dagen een woning bouwen? Het kan dankzij het Flexline-concept. De woningen bestaan uit kant en klare modules die worden gemaakt in een fabriek. Even monteren op de bouwplaats, en de woning is klaar. Ontwikkelaars en corporaties moeten er nog een beetje aan wennen, maar de bewoners zijn zeer tevreden. Zij wonen voor weinig geld in een huis dat voldoet aan hun individuele wensen en hebben daar maar heel even op moeten wachten.

Het idee om prefabwoningen te ontwikkelen ontstond op het kantoor van Bouwfonds MAB Ontwikkeling in Zwolle. Door op een goedkope manier te bouwen, zou het ook voor starters mogelijk worden om een huis te kopen. Er werd contact gezocht met TEHA, een timmerfabriek in Haaksbergen die al ruime ervaring had met het ontwikkelen van prefabgevelelementen en huisvesting voor asielzoekers en studenten. Het samenwerkingsverband resulteerde in het zelfstandige bedrijf Flexline.

Flexline bouwt woningen op basis van modules die in een productieruimte worden gemaakt. Alle leidingen, elektriciteit en centrale verwarming worden daar aangelegd en ook de badkamer en het keukenblok worden in de fabriek gemonteerd. Er is een uitgebreid scala aan keuzemogelijkheden om tegemoet te komen aan individuele woonwensen. Op de bouwlocatie worden de verschillende units aan elkaar gemonteerd

en de woning is klaar. De prefabmethode heeft belangrijke voordelen. De bouwkosten zijn tien tot vijftien procent lager dan bij normale woningen, weersinvloeden spelen geen rol, het bouwafval blijft in de fabriek achter en voor omwonenden is de overlast minimaal.

Bovendien kan er later altijd een module aan worden toegevoegd of een verdieping bovenop worden gezet.

Verschillende varianten Het eerste concept dat werd ontwikkeld was Flexline Futura, een tweekamerwoning van 56 vierkante meter, speciaal voor een- en tweepersoonshuishoudens. Inmiddels behoren ook driekamerwoningen (Urban Villa’s) van negentig vierkante meter, tweekamer-rijwoningen van zeventig vierkante meter en verschillende varianten daarop tot de mogelijkheden. Het gaat zowel om vrijstaande, geschakelde en twee-onder-een-kapwoningen.

De eerste Flexline-woningen werden in 2004

opgeleverd in Wageningen. Het betrof drie units met in totaal honderdvijftig appartementen voor studenten. Het zijn allemaal vijfkamerwoningen met een slaapkamer voor iedere student en een gedeelde keuken en badkamer. Inmiddels zijn er 32 woningen in Hengelo (Ov), 45 appartementen en 30 woningen in Zwolle, en 66 appartementen en 56 tijdelijke starterswoningen in Almere gebouwd. Er staat nog een aantal grote woningbouwprojecten op stapel en er zijn ook gesprekken gaande over de bouw van een hotel. Ontwikkelaars en corporaties waren zeker in het begin nogal terughoudend.

Nu er steeds meer Flexline-woningen worden opgeleverd, wordt het echter makkelijker om hen te overtuigen van de voordelen.

Geen betere reclame dan enthousiaste bewoners – en die zijn er genoeg. Met name de verhouding tussen de prijs en het aantal vierkante meters blijkt zeer te worden gewaardeerd. ✏ naw@bouwfonds.nl

Een Hagenaar in Almere auteur Hans Ouwerkerk beeld Don Wijns

Hij zegt weer iedere dag te genieten. Adri Duivesteijn, het ‘enfant terrible’ van bouwend Nederland, heeft na twaalf jaar Kamerlidmaatschap zijn nieuwe stek gevonden; wethouder ruimtelijke ordening van Almere. Over zijn overstap van het hectische Den Haag naar de snelst groeiende gemeente van Nederland is hij duidelijk: ‘Ik ben eigenlijk altijd veel meer bestuurder dan recensent geweest.’

Het moment waarop hij het definitieve besluit nam om het verzoek van de PvdA-fractie om wethouder van Almere te worden, te aanvaarden, staat hem nog helder voor de geest: ‘Ik ging hier samen met mijn partner kijken en werd eerst geconfronteerd met het nieuwe centrum van Rem Koolhaas. Ik was al een tijd niet in Almere geweest en vond het een sensationele ervaring om te zien op welke wijze deze slechts dertig jaar oude stad een echt hart heeft gekregen.’ Maar het echte besluit viel volgens Duivesteijn later op de dag. ‘We gingen kijken bij het IJmeer op de hoek bij Pampus. Dan zie je in de verte Amsterdam en IJburg liggen en dan draai je je om en dan ligt er een enorme ruimte aan bouwgrond.

Grond waar ontwikkelaars geen bouwclaims op hebben, zodat je daar zonder enige compensatie aan de gang kunt. Op dat moment was er geen enkele twijfel meer. Hier moest ik ja tegen zeggen, want hier kunnen dromen verwezenlijkt worden.’

Deceptie De wens om weer bestuurlijk aan het roer te staan, bestond echter al veel langer. ‘Ik ben eigenlijk ook altijd meer bestuurder dan recensent geweest. Het is om die reden dat ik tijdens mijn Kamerlidmaatschap regelmatig met initiatiefvoorstellen ben gekomen.’ Duivesteijn was in 2002, toen vice-fractievoorzitter onder Ad Melkert, helemaal klaar voor een ministerspost. De voor de PvdA desastreus verlopen verkiezingsuitslag besliste echter anders. ‘Dat was een enorme deceptie’, erkent Duivesteijn nu vier jaar later. ‘Ik moest mij toen ook echt weer opladen om in de oppositiebanken plaats te nemen.’ Toch kijkt hij met veel plezier terug op twaalf jaar Tweede Kamer.

Inspiratiebron En nu dan wederom het wethouderschap. Een functie die hij van 1980 tot 1989 in Den Haag bekleedde. ‘Het voelt vertrouwd. Je bent weer echt

42

wonen

met een stad bezig.’ Zijn kamer op de vijfde etage van het stadhuis biedt uitzicht op een woud van eengezinswoningen. Een glimlach verschijnt op zijn gezicht. ‘Dit uitzicht is voor mij één grote inspiratiebron waarom het anders moet.’ Duivesteijn is en blijft de man van de uitgesproken ideeën over het particulier opdrachtgeverschap en staat alom bekend om zijn gruwel aan die projectontwikkelaars die zich er in zijn ogen met een jantje-van-leiden vanaf proberen te maken. ‘Waar ik vooral een hekel aan heb’, verduidelijkt hij, ‘is de gemakzucht waarmee die projectontwikkelaars groot geld kunnen verdienen aan een primaire voorziening als het wonen. Ontwikkelaars die gaan voor het snelle geld, hoeven hier trouwens niet meer langs te komen.’ Na een korte stilte voegt hij eraan toe: ‘Ik ben daar heel uitgesproken in. Daarvoor heb ik de PvdA-fractie al gewaarschuwd toen zij mij voor dit ambt benaderde.

Ik ga voor kwaliteit en duurzaamheid. Iedere investering in de stad is de moeite waard om te streven naar een hoge kwaliteit. Uiteindelijk is dat wat de stad duurzaam maakt. Niet de snelle kortebaansuccessen.’

Inmiddels heeft Almere Duivesteijn al een beetje leren kennen. Er waait een nieuwe wind door de stad, die de komende jaren met maar liefst 60.000 woningen moet worden uitgebreid. Als het aan hem ligt zal de burger centraal komen te staan: ‘Het moet normaal worden dat deze uitmaakt hoe de stad vorm krijgt. In ieder geval waar het om de woningbouw gaat. Dit betekent dat ontwikkelaars die hier aan de slag willen, de toekomstige gebruikers moeten betrekken bij de ontwikkeling van hun plannen. En dan hebben wij het niet alleen over de façade, de gevel van de woning, maar praten wij ook over de kwaliteit van de woon- en leefomgeving en de indeling van de woning zelf. Ik realiseer mij dat dit voor alle partijen een cultuuromslag is. Maar het gaat hier niet over het kopen van een consumptieartikel zoals een auto. Wonen is een duurzame investering in jezelf, maar ook in de stad. Als het ergens anders kan, dan is dat hier in Almere.’

de verandering

43

beleid

> Het karakter van een oude vestingstad is duidelijk te zien op deze luchtfoto van De Veste in Brandevoort (Helmond).

Tien jaar bouwen op uitleggebieden

Leren van Vinex 44

beleid

auteur Anne Luijten beeld Peter van Breukelen, Aerocamera Hofmeester (luchtfoto)

Al sinds de start van de ontwikkeling van Vinex-wijken is er discussie geweest over de kwaliteit. Met name de architectuur, de woningprijzen, de bereikbaarheid en het voorzieningenniveau zijn onderwerp van hevige kritiek. Nu de grote bulk van Vinex is gerealiseerd, blijkt uit onderzoek dat de bewoners over het algemeen heel tevreden zijn over hun wijk. NAW legde een aantal prominente ‘smaakmakers’ uit het publieke debat stellingen voor over de kwaliteit van Vinex. Met als insteek: hoe kunnen we leren van Vinex voor de grote woningproductie die er tot pakweg 2020 nog aan zit te komen? beleid

45

Aaron Betsky, directeur Nederlands Architectuurinstituut (NAi)

De conclusie in de Volkskrant van een recent promotieonderzoek liegt er niet om: ‘Leefbaarheid Vinex-wijken beroerd’ kopt het dagblad. De kritiek spitst zich toe op de voorzieningen: te weinig parkeerplekken, buurtvoorzieningen en groen. De gemeenten zouden een te beperkte visie hebben op duurzame ruimtelijke kwaliteit. Over hun woning zijn de meeste bewoners tevreden, blijkt uit hetzelfde onderzoek. Hoe beroerd is het nou eigenlijk echt gesteld met Vinex?

Na de aanvankelijk overdonderende kritiek zijn er inmiddels ook heel wat meer positieve geluiden te horen over de kwaliteit van de nieuwbouwwijken. De eerste stelling luidt dan ook: Er is niks mis met de kwaliteit van Vinex. Op de voorzieningen na moeten we toekomstige uitbreidingswijken op dezelfde manier aanpakken. De gesprekspartners vinden dat deze stelling wel wat nuance

vraagt de ontsluitingsproblematiek forse aandacht. Denk aan Valkenburg en Almere: als we er niet in slagen om openbaar vervoer- en wegontsluitingen adequaat en tijdig te organiseren, dan kunnen we beter besluiten om helemaal niet te gaan bouwen. Zo luidde ook de strekking van mijn amendement op de Nota Ruimte: eerst bewegen, dan bouwen. Het is vreemd dat wij in Nederland daar kennelijk de urgentie niet zo van inzien. Denk maar aan de huidige problematiek rondom de IJmeerverbinding en A6/A9; eerst hebben we grote kernen gebouwd in de polder zonder na te denken over de ontsluiting, en nu zitten we in de problemen. En Leidsche Rijn is in feite weer hetzelfde verhaal.’

Ook voor Wim Derksen is het een beetje te snel door de bocht om te stellen dat er niks mis is met Vinex. ‘Vinex is een compromis.

Het is bedoeld als stedelijk; dat is het niet

‘Wijken moeten niet als compleet nieuwe werelden in het midden van niets worden gelegd’

Bas Jan van Bochove, Tweede Kamerlid voor het CDA

Wim Derksen, directeur Ruimtelijk Planbureau (RPB)

behoeft en dat deze te algemeen is. Aaron Betsky: ‘Je moet niet gaan generaliseren en alle Vinex-wijken op één hoop gooien.

Sommige Vinex-wijken vind ik afschuwelijk, die zouden beter afgebroken kunnen worden.

Maar andere zijn juist heel geslaagd en zullen met de tijd alleen maar beter worden. Voor mij gaat het om de manier waarop ze zijn vormgegeven: wijken moeten niet als compleet nieuwe werelden in het midden van niets worden gelegd. Het gaat erom nieuwe vormen van gemeenschappen door het landschap te vervlechten. Leidsche Rijn in Utrecht vind ik wat dat betreft heel goed gedaan.’ Ook Henk van Zandvoort vindt een groot aantal wijken ‘bijzonder geslaagd’: ‘Neem bijvoorbeeld de manier waarop er met groen is omgegaan in Vathorst in Amersfoort.

De omgevingskwaliteit van het landschap is volledig benut. Slotenpatronen en mooie oude bomen zijn opgenomen in de structuur van de wijk. Maar de ene wijk is de andere niet, er zijn veel kwalitatieve verschillen. In andere wijken is weer veel bezuinigd op groen. Het voorzieningenniveau is de verantwoordelijkheid van de overheid. Er wordt vaak op beknibbeld of ze komen te laat.We zijn wat dat betreft te zuinig, en dat breekt je uiteindelijk op.’

Compromis Met name wat betreft ontsluiting en bereikbaarheid is er ‘best wel wat mis met de kwaliteit van Vinex’, meent Bas Jan van Bochove. ‘Niet alleen de voorzieningen zoals groen, scholen en winkels, maar de hele bereikbaarheid zowel over de weg als met het openbaar vervoer laat te wensen over. Voor de nieuwe grote uitbreidingen die op stapel staan

geworden, maar het is ook niet groen wonen.

Uit het onderzoek van het Ruimtelijk Planbureau ‘De landstad’ blijkt dat een grote groep mensen graag groenstedelijk of landstedelijk wil wonen. Kleinschalig, in een groene omgeving met stedelijke voorzieningen in de buurt. Veel Vinex-wijken leveren dat niet.

Positieve uitzonderingen zijn onder andere Brandevoort in Helmond en Haverleij in ’s Hertogenbosch. Maar ook de iets kleinere groep die graag stedelijk wil wonen wordt niet bediend door Vinex. Veel Vinex-wijken zijn vlees noch vis.’ De oplossing die Derksen ziet, is dat er veel meer kleinschalig gebouwd moet gaan worden, bijvoorbeeld in particulier opdrachtgeverschap. Hij onderschrijft hiermee de tweede stelling, die luidt dat de consument een voorkeur heeft voor organische, kleinschalige nieuwbouw.

Er is daarom behoefte aan nieuwe concepten voor landelijk of suburbaan wonen en we moeten vooral geen nieuwe grootschalige uitbreidingswijken tegen de steden aan bouwen. Wim Derksen: ‘Ik begrijp het rijk wel, dat denkt we moeten de komende jaren nog tientallen duizenden woningen bouwen, en dus grote locaties nodig hebben. Maar dat is niet per se noodzakelijk; ook met kleinere plekken kunnen we de aantallen gemakkelijk halen. We moeten vooral het organische weer terugbrengen. De huidige decentralisatie is goed, ook voor de Randstad, maar gemeenten moeten niet meer in traditionele zin buitenwijkjes aan de bestaande kern plakken.

Gemeenten moeten worden gestimuleerd om met nieuwe, meer organische concepten te komen. Een interessant voorbeeld vind ik Leeuwarden-Zuid, waar niet weer het stedelijke

tapijt gewoonweg verder is uitgerold, maar waar aan de rand van de stad nieuwe dorpen op organische manier worden ontwikkeld.’

Verstrooiing Ook Van Bochove ziet kansen voor het bijbouwen in bestaande kernen, ook als het om aantallen gaat. ‘We moeten absoluut niet het platteland gaan volbouwen, maar als we innovatieve concepten ontwikkelen – bijvoorbeeld met intensief ruimtegebruik – en als we op een creatieve manier omgaan met de ruimte, is er verrassend veel mogelijk. We moeten keuzes durven maken. Denk bijvoorbeeld aan verouderde bedrijventerreinen: wat wil je nou eigenlijk wel en wat niet in stand houden?

De Nota Ruimte heeft mogelijk gemaakt dat de rode en groene contouren worden losgelaten. Gemeenten mogen weer bouwen voor hun eigen leefomgeving. Dat komt de leefbaarheid van de dorpen ten goede: zoon of dochter kan de slagerij of de bakkerij overnemen en vader en moeder kunnen in de buurt een passende nieuwe woning vinden.

Overigens moet je ook bij de kleinschalige uitbreidingen niet één concept hanteren.

Per locatie moet je aansluiten bij de specifieke situatie.’

Toch is in de ogen van Van Bochove gezien de druk op de woningmarkt en de grote aantallen woningen die nog gebouwd moeten gaan worden, niet te ontkomen aan enkele grote uitleglocaties. ‘De voorkeur van de Nederlander gaat nu eenmaal uit naar een grondgebonden woning. En als je bedenkt dat we alleen al in de periode 2005-2010 uitgaan van 420.000 nieuwe woningen, dan ontkom je niet aan ontwikkelingen zoals de Zuidplaspolder bij Gouda en Rijnenburg bij Utrecht.’ Ook Henk van Zandvoort en Aaron Betsky vinden het niet realistisch om te denken dat dergelijk grote aantallen woningen volledig in kleinschalige locaties kunnen worden weggezet. Van Zandvoort: ‘Er is een enorm tekort aan woningen en dat zal alleen nog maar toenemen. Tegelijkertijd zie je een differentiatie in de vraag ontstaan. Er komt een grote vergrijzingsgolf aan en dat is een deel van de markt dat weet wat het wil.

Men vraagt kwaliteit en men is bereid erin te investeren. Het is de nieuwe ‘I want it nowgeneratie’, die gaat echt niet zitten wachten tot die boom is volgroeid. Men heeft het pensioen goed geregeld en gaat voor comfort. Vlakbij de kinderen, of in de stad met allerlei spannende voorzieningen naast de deur. Of juist eindelijk terug naar Zeeuws-Vlaanderen. In ieder geval is het geen groep die je in een tweede Leidsche Rijn onder kan brengen. Ook in meer

De aanwezigheid van voorzieningen in een nieuwe wijk is voor bewoners cruciaal, omdat dit zorgt voor binding binnen de wijk.

grootschalige uitbreidingen zul je met kleinschalige en op maat gesneden concepten moeten werken.’

Betsky ziet bovendien een grote financiële consequentie. ‘Kleinschaligheid kost geld.

Natuurlijk kan de consument wel van alles willen, maar hoe realistisch is dat? Als je nieuwe dorpen gaat bouwen, krijg je onvermijdelijk hogemiddenklasse-wijken, tenzij de overheid er flink op toelegt.

Massaproductie is nu eenmaal goedkoper en dus is voor grote groepen mensen grootschaligheid de realiteit. Het gaat er vooral om hoe je de grootschaligheid zó gaat ontwerpen dat er toch een gevoel van gemeenschapsbouw ontstaat, dat het op een goede manier gebeurt. Het is beter om de verstrooiing van de stad te sturen dan dat je

‘Ook in grootschalige uitbreidingen werken met kleinschalige en op maat gesneden concepten’

Henk van Zandvoort, voorzitter van de directie Bouwfonds Property Development

46

beleid

beleid

47

het láát gebeuren, want dan krijg je grote verschillen tussen rijke mensen in lommerrijke wijken en nieuwe Mietskazernen voor degenen die het niet kunnen betalen aan de randen van de stad. Dat was het goede van Vinex, daarin werden plekken voor de verstrooiing aangegeven. Daarom hebben we nu eigenlijk een Vijvex nodig: om beter aan te geven hoe we dit laten plaatsvinden en hoe we met de voorzieningen in de nieuwe wijken om gaan. Er moet veel meer dan bij Vinex rekening worden gehouden met de omgeving; aandacht bijvoorbeeld voor de openbare ruimte als ontmoetingsplek.’

is het haast onmogelijk om de productie omhoog te krijgen. We zijn hierin te ver doorgeschoten, zeker als je die vergelijkt met het buitenland. Denk maar aan de waanzin rondom de norm energieprestatiecoëfficiënt (de energie-efficiëntie van een nieuwe woning in één getal uitgedrukt) waarmee met nieuwbouw rekening gehouden moet worden.

Denemarken en Zweden zijn landen die qua cultuur erg op Nederland lijken. Er is alleen één groot verschil: de procedures gaan er zeker twee keer zo snel. Het heeft te maken met een zekere stroperigheid van regelgeving en functioneren van de overheid. Het zit

‘Met ons systeem van regelgeving is het haast onmogelijk om de productie omhoog te krijgen’ Uitdaging Ook over de derde en laatste stelling verschillen de meningen. De stelling luidt: In de periode 2005-2010 moeten er volgens het kabinet 420.000 woningen worden gebouwd, dat zijn er 100.000 méér dan gepland voor de periode 2000-2005. Dit lukt alleen als de regelgeving wordt versoepeld. Van Zandvoort beaamt dit: ‘Met ons systeem van regelgeving

Na een korte periode van eenvormigheid neemt diversiteit een steeds belangrijkere plaats in.

Het creëren van een gevoel van gemeenschapsbouw lijkt de opgave voor de toekomst.

in onze volksaard: we zijn nu eenmaal een land dat het allemaal wil regelen. Maar het is een probleem, zeker nu de opgave steeds ingewikkelder wordt. De gemakkelijke stukjes grond zijn nu wel bebouwd. Het gaat in toenemende mate om ingewikkelde gebiedsontwikkelingstrajecten. En er komt nog een gigantische opgave aan in de herstructurering van de zeventigerjaren-wijken. Er komt dus nog wel wat uitdaging aan.’

Ook Wim Derksen onderschrijft de stelling.

‘We moeten veel minder regels hebben, zodat we sneller en beter kunnen bouwen. Want de opgave is niet alleen kwantitatief, maar zeker ook kwalitatief. De welvaart zal verder stijgen en daarmee stijgt de behoefte aan betere woningen. Als je gaat bouwen voor waar écht behoefte aan is, dan is particulier opdrachtgeverschap een goede oplossing. Maar de regelgeving is nog geënt op massaproductie en projectontwikkelaars. De opgave voor de overheid is om ruimte te laten voor particulier opdrachtgeverschap en dat tegelijkertijd op een goede manier te begeleiden. Niet kavels uitgeven en de mensen maar iets neer laten plempen. Met weinig regels – alleen een paar heldere richtlijnen voor bijvoorbeeld straatbreedtes en dakgoothoogtes – ontstaan er dan kansen voor heel interessante, afwisselende straatbeelden. De overheid zou zich vooral bezig moeten houden met dat hogere, stedenbouwkundige schaalniveau, niet met de woning zelf.’

Bovendien zijn kabinet en parlement inmiddels bezig de touwtjes flink aan te trekken. De regelgeving wordt verbeterd en gemoderniseerd – denk maar aan de nieuwe Wet op de Ruimtelijke Ordening (WRO) en de Grondexploitatiewet. Een veel fundamenteler punt is het gebrek aan adequate kennis op het gebied van de regelgeving bij de verschillende overheidsorganen. Er is te veel kennis en knowhow wegbezuinigd.’

Ook Aaron Betsky vindt niet dat de regelgeving het grootste probleem is. ‘Het is nogal gemakkelijk om daarover te klagen. Maar pas als het misgaat, zie je dat er wel degelijk een reden is voor de regelgeving; denk maar aan het debacle in Bos en Lommer. Uiteraard moet de regelgeving wel goed toepasbaar zijn en er is inderdaad een tendens tot uitdijen.

Toch blijft strikte regelgeving noodzakelijk, zeker in een tijd van een terugtredende overheid. De regelgeving fungeert als een negatieve rem op tendensen die inherent zijn aan het overlaten van de woningproductie aan de markt. Uiteraard moeten bedrijven hun winsten maximaliseren, maar omwille van de kwaliteit moeten onder meer door regelgeving limieten worden gesteld. Die regels zouden een bepaald minimum moeten aangeven, zoals aan open ruimte of aan veiligheidsmaatregelen. Er moet in ieder geval voor nieuwe wijken meer rekening worden gehouden met veiligheid, zeker met de vergrijzing en de groter wordende sociale afstand tussen mensen. In de toekomstige opgave gaat het erom een zodanig weefsel te creëren dat het mensen een gevoel van veiligheid biedt en ze tegelijkertijd samenbindt. Nieuwe gemeenschappen maken, dat is de grote opgave.’ ✏ naw@bouwfonds.nl

Het succes van een Vinex-wijk valt of staat bij een goede bereikbaarheid. Niet alleen per auto en fiets, maar ook per openbaar vervoer.

Leren van Vinex – in het kort: De ontwikkeling van Vinex-wijken is al jaren onderwerp van gesprek. Hoewel de bewoners zelf erg tevreden zijn, lijkt de kritiek maar niet te verstommen. Het is nuttig te kijken naar aspecten waarvan we in de toekomst kunnen leren. Vinex-wijken, grootschalige uitbreidingslocaties aan de rand van bestaande kernen, zijn in het verleden vaak gerealiseerd zonder stil te staan bij het noodzakelijke voorzieningenniveau, de bereikbaarheid en het groen. Dit is in sommige wijken ten koste gegaan van hun leefbaarheid en kwaliteit. De combinatie van stedelijk en groen wonen sluit niet aan bij de woonwensen van een groep woonconsumenten die liever kleinschalig woont. Voor de toekomst zou de enorme woningproductie – 420.000 woningen in de periode 2005-2010 – deels kleinschaliger gerealiseerd kunnen worden. Toch blijft ook de noodzaak van grootschalige wijken bestaan om te kunnen beantwoorden aan de immense woningvraag in Nederland. Verder is het noodzakelijk regelgeving van overheidswege te verbinden aan minimale kaders, waardoor vooral de veiligheid en kwaliteit van de woongebieden worden gewaarborgd.

Veiligheid Tweede Kamerlid Van Bochove relativeert de belemmerende invloed van de regelgeving.

‘De regelgeving wordt tegenwoordig wel erg vaak gebruikt als verklaring voor het feit dat er zo weinig wordt gebouwd. Terwijl we in de negentiger jaren met dezelfde regelgeving te maken hadden, en die vormde toen helemaal geen belemmering voor de woningproductie.

48

beleid

beleid

49

interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie terieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int ur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie erieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie terieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int ur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie erieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie terieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int ur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie erieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie terieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int ur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie erieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie terieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int ur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie erieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t

Co Blesing

interieur

Na zijn pensioen vertrokken uit Amsterdam naar het Friese platteland

‘De boerderij hebben we zo laten verbouwen dat mijn schoonmoeder in het achtergedeelte een zelfstandige woning heeft. In de voormalige varkensstal heb ik nu een zwembad.‘

Over Bouwfonds MAB Ontwikkeling Bouwfonds MAB Ontwikkeling is uw betrouwbare en innovatieve partner in Nederland voor de ontwikkeling van woongebieden en multifunctionele projecten. Bouwfonds MAB staat midden in de maatschappij en heeft door haar jarenlange ervaring een open oog voor de wensen van woonconsumenten en andere eindgebruikers. Een van de speerpunten is de realisatie van projecten in bestaand stedelijk gebied.

We werken daarbij nauw samen met publieke en private partijen om te komen tot geïntegreerde oplossingen voor binnenstedelijke projecten waarin wonen, winkelen en werken samenkomen. Hiervoor zetten we vanuit onze vestiging in Den Haag de expertise en creativiteit van de conceptgroep Studio Bouwfonds MAB in.

De vijf regiokantoren van Bouwfonds MAB zijn verantwoordelijk voor de realisatie van woongebieden. Samen met lokale overheden ontwikkelt Bouwfonds samenhangende woonconcepten voor zowel uitleggebieden als binnenstedelijke locaties. Multifunctionele projecten en commercieel vastgoed worden vanuit het kantoor in Den Haag ontwikkeld. Het hoofdkantoor is in Amersfoort gevestigd. In Nederland is Bouwfonds MAB een van de grootste ontwikkelaars van koopwoningen en commercieel vastgoed.

Bouwfonds MAB Ontwikkeling maakt onderdeel uit van Bouwfonds Property Development, waarin tevens alle ontwikkelingsactiviteiten in Frankrijk, Duitsland, België, Luxemburg, Tsjechië, Slowakije, Hongarije, Spanje, Denemarken en Zweden zijn ondergebracht. We maken voor de gebiedsontwikkelingen in Nederland optimaal gebruik van de kennis en kunde die elders in Europa wordt ingezet.

Door onze gezonde financiële basis is Bouwfonds MAB Ontwikkeling een partner die over een lange adem beschikt.

Bij Bouwfonds MAB Ontwikkeling is de klantwens het uitgangspunt.

Dit is voor klanten voelbaar in alle segmenten van de organisatie.

Onze organisatie staat inmiddels 60 jaar in de markt en is daardoor als geen ander in staat een goede balans te vinden tussen de klantwens en het praktisch haalbare. Zo draagt Bouwfonds MAB Ontwikkeling bij aan het welbevinden van consumenten én aan het succes van steden, investeerders, lokale overheden en commerciële eindgebruikers.

Bij Bouwfonds MAB Ontwikkeling zijn ruim 500 mensen werkzaam.

De organisatie verkocht in 2005 in Nederland vanuit 12 kantoren ruim 8.000 woningen en nam verder ongeveer 100.000 m2 commercieel vastgoed in aanbouw.

Bouwfonds MAB Ontwikkeling

HOOFDKANTOOR

MULTIFUNCTIONELE PROJECTEN

REGIOKANTOOR NOORD-OOST

REGIOKANTOOR MIDDEN-OOST

REGIOKANTOOR NOORD-WEST

REGIOKANTOOR ZUID-WEST

REGIOKANTOOR ZUID

Amersfoort

Den Haag

Zwolle

Amersfoort

Haarlem

Delft

Eindhoven

Adressen HOOFDKANTOOR Bouwfonds MAB Ontwikkeling Displayweg 8, 3821 BT Amersfoort Postbus 15, 3870 DA Hoevelaken T 033 253 97 00 F 033 253 96 85 E ontwikkeling@bouwfonds.nl www.bouwfonds.nl MULTIFUNCTIONELE PROJECTEN EN COMMERCIEEL VASTGOED Wijnhaven 60 Postbus 19412 2500 CK Den Haag T 070 306 84 00 F 070 354 36 18 E ontwikkeling@bouwfonds.nl REGIO NOORD-OOST Grote Voort 221 Postbus 10054 8000 GB Zwolle T 038 425 44 40 F 038 425 44 41 E ontwikkeling.zwolle@bouwfonds.nl REGIO MIDDEN-OOST De Brand 30 Postbus 1 3800 AA Amersfoort T 033 453 41 11 F 033 453 41 90 E ontwikkeling.amersfoort@bouwfonds.nl

50

interieur

Colofon REGIO NOORD-WEST Schipholpoort 64 Postbus 4376 2003 EJ Haarlem T 023 530 66 03 F 023 536 63 94 E ontwikkeling.haarlem@bouwfonds.nl REGIO ZUID-WEST Poortweg 4b Postbus 75 2600 AB Delft T 015 268 08 08 F 015 262 33 63 E ontwikkeling.delft@bouwfonds.nl REGIO ZUID-WEST, vestiging Zeeland ’s-Heer Hendrikskinderendijk 111 Postbus 379 4460 AT Goes T 0113 25 65 00 F 0113 25 65 01 E ontwikkeling.zeeland@bouwfonds.nl REGIO ZUID Vestdijk 61 Postbus 6540 5600 HM Eindhoven T 040 265 98 59 F 040 246 40 40 E ontwikkeling.eindhoven@bouwfonds.nl

UITGAVE Bouwfonds MAB Ontwikkeling, najaar 2006

LITHOGRAFIE Nefli, Haarlem

PRODUCTIE EN COÖRDINATIE Rutten Communicatieadvies, Amsterdam

DRUK PlantijnCasparie Capelle aan den IJssel

ONTWERP EN ART DIRECTION Frissewind visuele_communicatie, Amsterdam

CONTACT Diana Baal, telefoon 033 253 98 89, email d.baal@bouwfonds.nl

REDACTIERAAD Ad Alderliesten, Diana Baal, Jasper de Boom, Thea van Dijk, Nina van Gelderen, Isaäc Kalisvaart, Claire Laarman, Peter Lammertzen, Ronald Lubbers, Anneke Maessen, Jan Rutten, Suzanne Witteman, Henk van Zandvoort, Friso de Zeeuw

Dit is een uitgave van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. Dit magazine is met zorg samengesteld. U kunt er echter geen rechten aan ontlenen. Kopiëren of citeren van (delen van) de inhoud is toegestaan in overleg met Bouwfonds MAB Ontwikkeling.

REDACTIE Christine van Eerd, Kim van Eerde, Jaap Huisman, Saskia van der Kam, Boukje Klinker, Anne Luijten, Anja Manuel, Hans Ouwerkerk, Sandra Pandrea, Jan Rutten, Suzanne Witteman BEELD Theo Baart, Peter van Breukelen, Reinier Gerritsen, Michel Hofmeester, Maarten van de Velde, Dinand van der Wal, Martin van Welzen, Don Wijns en anderen

Bij deze NAW hoort een dossier over Grondbeleid in discussie. Dit dossier is ook los verkrijgbaar. Mail voor een extra exemplaar naar naw@bouwfonds.nl